sözcük türler - files.eba.gov.tr

SÖZCÜK
TÜRLERİ
Kelime( Sözcük):
 Dilde anlamı ya da tek başına görevi bulunan ses
topluluğudur.
 Sözcüklerin kullanıldıkları yere göre anlamları nasıl
değişiyorsa türleri de değişir. Aynı kelime değişik
cümlelerde değişik görevler üstlenebilir.
 Örneğin “yalnız” kelimesi
“İ A L de hiç hiç yalnız kalmadım. .” cümlesinde
zarf; “Yalnız seni sevdim.” cümlesinde edat ; “Bu
roman yalnız insanları anlatıyor.” cümlesinde ise
sıfat olarak kullanılmıştır.

Türkçede kelimeler , görevleri bakımından sekiz
türe ayrılır. Bunlar: İsim, sıfat, zamir. Zarf, edat,
bağlaç, ünlem ve fiildir.









Bütün sözcük türleri,iki gruba ayrılarak
değerlendirilir.
A)Ad Soylu Sözcükler:
1)Ad (İsim)
2)Sıfat (Önad)
3)Zamir (Adıl)
4)Zarf (Belirteç)
5)Edat (İlgeç)
6)Bağlaç
7)Ünlem


B)FİİLLER (Eylemler)
1.İSİMLER
(ADLAR)
 Kainattaki
varlıkları karşılayan
kelimelere “isim” denir.
 İsimler
değişik yönlerden incelenir:
A) Varlıklara verilişlerine göre:
1. Cins İsmi (Tür adı): Aynı türden
varlıkları karşılayan isimlerdir.
Örnek:
Kitap, defter, ağaç, kalem, sınıf, vb.
2.Özel İsim: Tek bir varlığı, belirli bir
topluluğu, kuruluşu, yeri, dini karşılayan
isimlerdir.













Tür adlarının başlıcaları şunlardır:
1.Eylem adları(isim-fiiller): geliş, okuma, içmek
2.Renk adları: mavi,yeşil,kırmızı.
NOT: Renk adları bir ismi nitelerse sıfat olur.
Sarı papatya.
3.Zaman adları: Sabah, akşam, gündüz, bugün…
NOT: “Ne zaman” sorusuna cevap verirse zarf olur.
Daha sabah olmamıştı. (Ad)
Sabah bir gürültüyle uyandım. (zarf)
4.Sayı adları: Bir, üç yüz…
NOT: Varlıkların sayılarını bildirirse sıfat olur.
Üç elma, Beş çocuk.
5.Yansımalar: Cız, tık, pat, şırıl şırıl, çatır çutur…
Özel isimlerin özellikleri






a Her zaman büyük harfle başlar.
b Aldıkları çekim ekleri kesme işaretiyle
ayrılır. Amasya’ya, Ayşe’nin
NOT:Özel bir isimden, yapım eki alarak türemiş özel
isimlere gelen çekim ekleri kesme işareti ile
ayrılmaz. Örnek: Türkçeye
c Özel isimlere getirilen yapım ekleri ayrılmaz.
Mersinli, Ahmetgil, Türklük, Ayşecik, Sevimler,
d p, ç, t, k, ünsüzlerinden biriyle biten bir özel
isim ünlü ile başlayan bir ek alırsa; p, ç, t, k,
söylenişte b, c, d, g, ye dönüşür ama yazılışta bir
değişiklik olmaz. “Karabük’e” diye yazılır,
“Karabüğe” diye okunur.
e Ay, Dünya ve Güneş isimleri coğrafî terim
olarak kullanıldığında büyük harfle başlar ve aldığı
çekim ekleri ayrı yazılır.
Özel İsimler:
Yer İsimleri, Adresler: Mezitli, Soma, Ataç Sokağı
Kişi İsimleri ve soy isimleri: Yunus Emre
Millet adları: Türk , İngiliz , İtalyan
Ülke İsimleri: Türkiye, Almanya, İngiltere...
Kitap, dergi, gazete İsimleri :Çalıkuşu,Zaman, Ay
Işığı...
Kurum İsimleri: Kızılay, Mersin Devlet Hastanesi...
Dil İsimleri: Türkçe, İngilizce, Almanca...
Din ve mezhep İsimleri: İslamiyet, Hıristiyanlık...
Hayvanlara verilen İsimler: Pamuk,Tekir,Karabaş.
Uyarı: Özel isimlerin ilk harfleri her zaman büyük
harfle yazılır.
B)Karşıladığı varlığın sayısına göre:
1. Tekil İsim: Sayıca tek bir varlığı karşılayan
isimlerdir.
Örnek: Çiçek, kitap, masa, kalem...
2. Çoğul İsim: Sayıca birden çok varlığı karşılayan
isimlerdir.
İsimlere “-lar, -ler” eki getirilerek yapılır.
Örnek: Ağaçlar, masalar, kalemler, kitaplar...
3. Topluluk İsmi: Şekil bakımından tekil, anlamca
çokluk ifade eden kelimeleri karşılayan isimlerdir.
Örnek: Halk, millet, ordu, sürü, orman...







“-ler” Çoğul Ekinin Farklı Kullanımları:
1 Soy ve millet ismi yapar: Türkler, Osmanlılar,
Selçuklular, Amerikalılar
2 Özel isimlere “aile” anlamı katar: Akşam Sevgilere
gideceğim.
3 Özel isimlere “benzerleri” anlamı katar ve kesme
işaretiyle ayrılır: Burası Fuzuli’ler , Ali Şir Nevaî’ler diyarıdır.
4 “Abartma” anlamı katar: Çocuğunu dünyalar kadar seviyor.
Hasta, ateşler içinde yanıyor. Öyle terledim ki sular içinde
kaldım.
5
“Yaklaşıklık, aşağı-yukarı” anlamı katar: İki yaşlarında
bir kızı var. Bugünlerde size uğrayacağım.
6 Zaman bildiren sözcüklere gelerek “daima, her zaman”
anlamı katar : Sabahları kahvaltı yapmam. Akşamları kahve
içeriz.

7
“Sitem” anlamı katar: Hanımefendi her nedense bizi

8
“Saygı ve nezaket” anlamı katar: Ahmet Bey henüz
çağırmamışlar.
gelmediler.
C) Karşıladığı şeyin niteliğine göre:
1. Somut İsim:Beş duyu organından herhangi
biriyle varlığı farkedilebilen varlıkları
karşılayan isimlerdir.
Örnek: Çiçek, müzik., elma...
2. Soyut İsim: Düşünce ve duygu yoluyla
varlığı anlaşılabilen, gözle görülemeyen,
elle tutulamayan varlıkları karşılayan
isimlerdir.
Örnek: Saygı, sevgi, hayal, fikir, sevinç,
korku...
İsmin Hâlleri:





İsimler cümlede ya yalın hâlde bulunurlar ya
da - i, - e, - de, - den, eklerinden birini almış
olarak bulunurlar.
Bahçe, bahçeyi, bahçeye, bahçede,
bahçeden
Ev, evi, eve, evde, evden
Adam, adamı, adama, adamda, adamdan
Park, parkı, parka, parkta, parktan








1.Yalın Hal:
Adların; ad durum eklerinden hiçbirini
almamış biçimidir.
Yalın haldeki isimler cümlede “özne, belirtisiz
nesne, sözde özne” görevinde bulunurlar.
“Gurbet ne yana düşer usta?”
“Boş zamanlarında resim yapardı.”
“Okul bir güzel temizlendi.”
İsim tamlamalarında tamlayan veya tamlanan
olur.
“Masa örtüsü, altın yüzük”





2. Belirtme (yükleme) Durumu:
Adların “-i” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede belirtili nesne
görevinde bulunur.
“Bütün gece oğlunu düşündü.”
“Yangın çıkmasın diye ateşi söndürdük.”





3.Yönelme (yaklaşma) Hali:
Adların “-a/-e” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur.
“Arkadaşına çok güveniyordu.”
“Düşünceye saygı duymalısınız.”

5.Çıkma (ayrılma) Hali:

Adların “-den” hal ekini almış biçimidir.
Bu tür isimler cümlede dolaylı tümleç olur.
“Gözlerinden birer damla yaş döküldü.”
“Saat beşte evden ayrıldı.”

Not: Bunların dışında tamlayan eki (ilgi hali)





olan “-ın/-nın” ;eşitlik hali eki “ca/-ce” hal
ekidir.
“Anasının kuzusu”
“İnsanca yaşamak”









Hal Ekleri İle İlgili Notlar:
1. “-den” eki isim tamlamalarında tamlayan “-ın”
eki yerine kullanılabilir.
“Öğrencilerden biri kayboldu.”
2. “-den” eki ikileme kurar.
“Havalar iyiden iyiye ısındı.” “Caddeler baştan başa
süslendi.”
3. “-den” eki varlığın neden yapıldığını belirtir.
“Taştan duvar”
4. “-den” eki “benzetme” ve “karşılaştırma”
anlamları verir.
“Camdan kalp” , “ Kardan beyaz çamaşır.”

“- de, - den” ekleri yapım eki
olarak da kullanılabilir.
Gözde öğrenci,
 sözde kızlar,
 sıradan davranış,
 candan insan,
 içten söz









“- e, - de, - den” ekleri zaman bildiren
sözcüklere gelerek zarf tümleci
oluşturabilir.
Akşama bize gidelim.
Beşe Ankara’da oluruz.
İkindide çay içtik.
Baharda çiçekler açar.
Fasulyeleri akşamdan suya koydum.
Sabahtan yola çıkarız.
Erkenden bütün işleri yaptım.
YAPILARINA GÖRE İSİMLER

Yapılarına göre isimler üçe
ayrılır:
 1.
Basit isimler,
 2. Türemiş isimler,
 3. Bileşik isimler.

1. Basit İsimler:
Yapım ekleri ile türememiş ya da
birleşme yoluyla yeni anlam
yüklenmemiş sözcüklerdir.
 Kök durumundaki sözcüklerle yalnızca
çekim eki almış olanlar basit yapılıdır.
 Kök sözcükler genellikle tek hecelidir.
 El, kol, sel, yel, göz, taş, baş, kar,
dil, kadın, deniz, çiçek, soba,
pencere, araba...





2. Türemiş İsimler:
Yapım ekleriyle kök ve gövdelerden
geliştirilmiş isimlerdir: saman-lık, toz-lu, tatsız, süt-çü, ben-cil, çalış-kan...
Bir sözcüğün türemiş sözcük olabilmesi için,
köküyle doğrudan ya da dolaylı bir anlam
ilgisi bulunmalıdır. “Kiracı” sözcüğü “kira”dan
türemiştir. Ancak “balık” sözcüğü “bal”dan
türememiştir.
Aynı ek, eklendiği sözcüklere farklı anlamlar
katabilir: Çin-ce (dil ismi), dost-ça (yakışır, o
tarzda), ben-ce (bana göre), aylar-ca
(süreklilik)...





* İSİMDEN İSİM TÜRETEN EKLER
 -lık/-lik/-luk/-lük: çiçek-lik, kitap-lık,
çamur-luk, kömür-lük...
 -cı/-ci/-cu/-cü (-çı/-çi/-çu/-çü):
gemi-ci, odun-cu, göz-cü, ekmek-çi, çöp-çü...
 -daş/-deş (-taş/-teş): vatan-daş, özdeş, yurt-taş, ses-teş...
 -ti/-tı/-tu/-tü: gürül-tü, horul-tu, hışır-tı,
inil-ti...



-cik/-cık (-cuk/-cük): yılan-cık, bademcik, gelin-cik...
 -ce/-ca (-ça/-çe): Millet adlarının
sonuna getirilirse o milletin dilinin adını
bildirir.
Türk-çe, İngiliz-ce, Alman-ca, İnsan-ca,
Aylar-ca, Ben-ce, Arap-ça...
NOT: İsimden isim türeten ekler
oldukça fazladır. Fakat fazla
kullanılmaz. (kum-sal, balık-çıl, kış-la,
top-aç, baş-ak...).





FİİLDEN İSİM TÜRETEN EKLER
 -mak/-mek: Bu ek, bütün fiil kök ve
gövdelerinin sonuna getirilir; fiillerin adını
bildiren isimler (mastar) yapar. Bil-mek, görmek, oku-mak, git-mek...
(*) -mek ekiyle türetilmiş varlık isimleri de
vardır: ekmek, çakmak, yemek.
 -me/-ma: gör-me, bil-me, oku-ma...
 -men/-man: öğret-men, yönet-men, sayman, yaz-man...







-iş/-ış (-uş/-üş): gel-iş, gid-iş, gör-üş....
 -gı/-gi/-gu/-gü: sil-gi, çal-gı, duy-gu,
gör-gü, iç-ki, at-kı...
 -it/-ıt (-ut/-üt): geç-it, yaz-ıt,
 - geç: solun-gaç, yüz-geç, süz-geç...
 - im/-ım (-um/-üm): seç-im, say-ım,
dön-üm, kur-um...
 -i/-ı/-u/-ü: gez-i, yaz-ı, ört-ü...
NOT: Fiilden isim türeten ekler
oldukça fazladır. Fakat fazla
kullanılmaz
 3.
Bileşik İsimler:
 En az iki sözcükten oluşan, tek bir
kavramı karşılayan kalıplaşmış
sözcüklerdir.
 Türemiş sözcükler gibi bunlar da
gövde sözcüklerdir:

Bileşik isimler şu yollarla oluşturulur:


Biçim Yönünden
a)Yalın durumdaki iki ismin birleşmesiyle
oluşur.

Demir-baş, tepe-göz

b)Sıfat Tamlaması Biçiminde

Yeşil-ırmak, boş-boğaz, Ak-deniz

c)Belirtisiz İsim Tamlaması Kuruluşunda

Deniz-altı, ateş-böceği, hanım-eli, arslan-ağzı,
kuş-palazı, soy-adı


d)Bir İsimle Bir Fiilden yapılanlar
Gece-kondu, bilgi-sayar, uçak-savar, ateşkes, imam-bayıldı

e)İki fiilden oluşanlar
Uyur-gezer, kaptı-kaçtı, dedi-kodu, biçerdöver, gel-git, çek-yat, kap-kaç, ger-çek
f)Ses düşmesi yoluyla oluşanlar

Pazartesi, kahvaltı, sütlâç









Anlam Yönünden
a)Her iki sözcük de gerçek anlamını
korur.
Toplum-bilim, kara-biber
b)Sözcüklerden biri gerçek anlamını
yitirir.
Atlı-karınca
c)Her iki sözcük de gerçek anlamını
yitirir.
Demir-baş, su-çiçeği, boş-boğaz
İSİMLERDE KÜÇÜLTME







-cik,-cek,-ceğiz,-imsi, ekleri isimlere
küçültme anlamı verir.
Anneciğimi pek çok özledim.(Sevgi)
Kedicik çok üşümüştü.(Acıma)
Karşıda bir tepecik vardı.(Küçültme)
Yavrucak annesini bekliyordu. (Küçültme)
Bir liracık versen ne olur!(Azımsama)
Yavrucak şaşkın şaşkın bakıyordu.(Acıma)





Büyücek bir binanın önünde durdu.
(Küçültme)
Kadıncağız ne kadar çaresiz !(Acıma)
Yeşilimsi bir kazak aldım.(Benzerlik)
-cik eki bazen kalıcı isimler de yapar.
Bunları küçültme olarak
değerlendiremeyiz.
Gelincik, bademcik, maymuncuk, beyincik...
İSİM TAMLAMALARI
İki ya da daha fazla ismin belirli kurallar
çerçevesinde bir araya gelerek
oluşturduğu söz öbeğine denir.
 *Birinci isme tamlayan; ikinci isme
tamlanan denir.
 İsim Tamlaması
=Tamlayan+Tamlanan

Belirtili İsim Tamlaması
İsim+(n)in isim+si
Tamlayan durumundaki ismin (n)in, tamlanan
durumundaki ismin de (s)i iyelik ekini alarak
oluşturduğu tamlamaya denir.






Ağac +ın meyve+si
Çalışma+nın yarar+ı
gün+ün doğuş+u
kadın+ın elbise+si
NOT: “-in” tamlayan eki “ben , biz”
zamirleriyle kullanıldığında “-im” şekline
döner.
Benim kitabım ,Bizim evimiz.
Belirtisiz İsim Tamlaması






Tamlayan durumundaki ismin ek
almadığı tamlanan durumundaki ismin de
–(s)i iyelik ekini aldığı tamlamalara denir.
Soru+Ø banka+sı ,
ders+Ø kitab+ı,
yemek+Ø kitab+ı,
imlâ+Ø kılavuz+u,
zeytin+Ø yağ+ı
Takısız İsim Tamlaması










İsim+Ø İsim+Ø
Tamlayanın da tamlananın da ek
almadığı tamlamalara denir.
Bu tür tamlamalarda tamlayan
tamlananın neden yapıldığını veya neye
benzediğini belirtir.
Altın kolye,
gümüş yüzük,
inci diş,
kömür göz,
tahta köprü,
demir kapı,
keten gömlek...








Takısız isim tamlamasıyla sıfat tamlamalarını
karıştırmamak gerekir.
Takısız isim tamlamalarında;
a Tamlayan tamlananın neden yapıldığını gösterir.
Bunun pratik yolu tamlayana –den eki
getirmektir.Anlam bozulursa tamlama sıfat
tamlaması ; anlam bozulmazsa tamlama takısız isim
tamlaması olur.
Altın bilezik
altından (yapılmış) bilezik,
Tahta köprü, tahtadan (yapılmış) köprü,
yün eldiven
Yünden (yapılmış) eldiven
Kara gözler Karadan gözler (anlam bozuldu)



b Tamlayan tamlananın neye benzediğini
gösterir.
Tamlayandan sonra “gibi” edatını
getirdiğimizde anlam bozukluğu olmazsa
takısız isim tamlamasıdır.
İnci diş, inci gibi diş, badem göz, badem gibi
göz, kalem kaş kalem gibi kaş



Kısaca -den eki ve gibi edatı yardımıyla
takısız isim tamlamalarını sıfat
tamlamalarından ayırt edebiliriz.
Öte yandan takısız isim tamlamalarında
tamlayan ve tamlanan isimdir.
*Takısız isim tamlamalarının karşıtı
yoktur ama sıfat tamlamalarının
karşıtı vardır.


güzel çocuk x çirkin çocuk
cam kavanoz,
(karşıtı yok)
Zincirleme İsim Tamlamaları:



En az üç isimden oluşan tamlamalara
denir.
Elbise+nin kol düğme+si
Öğretmen+in konuşması+nın güzelliğ+i







Zincirleme isim tamlamaları genel olarak şu
şekilde kurulur:
1.Tamlayan bir isim ; tamlanan ise bir isim
tamlaması olabilir.
Öğretmenin not defteri
2.Tamlayan bir isim tamlaması; tamlanan
ise bir isim olabilir.
Okul bahçesinin kapısı
3.Hem tamlayan hem de tamlanan bir isim
tamlaması olabilir.
Türkçe öğretmeninin not defteri
Karma Tamlama:









İsim ve sıfat tamlamalarının iç içe girmesiyle
oluşan tamlamalara denir.
Çocuğ+un tatlı gülüş+ü
Tamlayan ile tamlanan arasına sıfat girmiş.
Yeni ders kitabı
Sıfat belirtisiz isim tamlamasını nitelemiş.
Başarı+lı öğrenci+nin notlar+ı
Tamlayan sıfat almış.
Büyük bahçe+nin dar kapı+sı
Hem tamlayan hem tamlanan sıfat almış.








*Belirtili isim tamlamalarında bazen tamlayan
eki +(n)in yerine “-den” eki kullanılabilir.
Eğer tamlama çokluk içinden seçme
bildiriyorsa “–den” kullanılabilir. Aksi takdirde
anlatım bozukluğu olur.
Bunlar+dan bir+i
gelenler+den birkaç+ı
Kapı+dan kol+u (uygun değil)
Çocuklar+dan geleceğ+i (uygun değil)
*Fiilimsilerle kurulan tamlamaları bazı
kaynaklar isim tamlaması olarak kabul eder ;
bazıları ise etmez.
Öğretmenin konuşması.
Başarmanın zorluğu.










*Belirtili isim tamlamalarında tamlayan
söylenmeyebilir.Bu durumda tamlayanı düşmüş isim
tamlaması olur.
(Benim) Ayakkabım kayboldu.
*Tamlanan eki düşmüş olabilir.
Kestane kebap (ı), Galatasaray-ı, İnegöl köfte-si
*Belirtili ve zincirleme isim tamlamalarında tamlayan
ile tamlanan yer değiştirebilir ; ikisi arasına
herhangi bir kelime girebilir.
Yaram derindir benim.
Ahmet’in beyaz elbisesi
Bir soruya cevap olan cümlelerde kolayca
anlaşılacağı için tamlayan veya tamlanan düşebilir.
Bu bey Ozan’ın nesi? – Babası.(Ozan’ın babası)
Bu bey kimin babası? – Ozan’ın.(Ozan’ın babası)
A) İSİM ÇEKİM EKLERİ:
1)




Çokluk Eki: “-lar, -ler”
İsimlerin sayı bakımından çokluğunu
bildirirler.
elmalar,
çocuklar ,
öğrenciler.
2)Hal Ekleri: “-- i,--e,--de,--den” ekleridir.









*Kitab-ı ver (belirtme hali)
*Yol-a bak (Yönelme hali)
*Ev-den geliyorum (Çıkma hali)
*Sen-de kaldı (Bulunma hali)
*Sıradan insanlarla işim olmaz.(Sıfat yapmıştır ve bu
yüzden yapım eki olmuştur)
*Bunlar gözde çocuklardır.(Sıfat yapmıştır ve bu
yüzden yapım eki olmuştur)
*Sudan sebeplerle yanıma gelme (Sıfat yapmıştır ve
bu yüzden yapım eki olmuştur)
Bunlardan birini alıyorum. (Tamlayan eki
görevindedir.)
3)İyelik ekleri: Eklendiği isimlerin kime ait olduğunu




ifade eder.
Kitab-ı-m,
kitab-ı-mız,
kitab-ı-n,
kitab-ı-nız,
kitab-ı,
kitap-ları.
iyelik eklerini, ismin başına benim, onun, bizim,
sizin, onların zamirlerini getirerek bulabiliriz.
4) İlgi ekleri (Tamlama Ekleri) : “-ın, -in, -un, 

ün” biçimindedir.Belirtili isim tamlaması kurar.
kapı—n—ın kol—u,
müdür—ün oda—sı
5)Eşitlik Eki : --ca,--ce biçimindedir.
 *Sence bu doğru mu?
 *Çocukça davranma.
6)Ek eylem Ekleri :İsim soylu sözcükleri yüklem
yapma göreviyle kullanılan eklerdir.



iyi—y-im, iyi—y-iz,
iyi—sin,
iyi—siniz,
iyi—dir,
iyi—dirler







İsimlerde Pekiştirme:
İkilemelerin ad olarak kullanılmasıyla oluşur.
İkilemeler ad olarak kullanılmışsa bunlar hal
eki alabilir; özne, nesne, dolaylı tümleç ya da
yüklem olabilir.
İş güç sahibi adamsın.
Eş dost bizde toplandı.
Günlerdir evi barkı aramıyor.
Yalanı dolanı sevmem hiç.
2.SIFATLAR
(ÖNADLAR )
Sıfat:
Bir isimden önce gelerek onu nitelik ya da
nicelik bakımından belirleyen kelimelere
“sıfat” denir.
Bir kelimenin sıfat sayılabilmesi için;
- Bir isimden önce gelmesi,
- Nitelik ya da nicelik bildirmesi gerekir.
Sıfatlar iki ana gruba ayrılır:
NİTELEME SIFATLARI
Varlıkların renklerini, biçimlerini,
durumlarını, gösteren sıfatlara denir.
İsme nasıl sorusunu sorduğumuz
zaman alacağımız cevap niteleme
sıfatıdır.






Nasıl elma?
Kırmızı elma (renk)
Nasıl öğrenci? Başarılı öğrenci
(durum)
Nasıl adam? Uzun adam (biçim)




Sıfatlar isimler gibi çekim eki almazlar.
Alırlarsa isim görevi yaparlar. (Adlaşmış
sıfat olurlar.)
İhtiyar kadın yalvarıyordu.
İhtiyarı hastahaneye kaldırdılar.
*İsim görevinde olan bu sıfatlara adlaşmış
sıfat denir.
Güzeller,
 çalışkanlar,
 yaşlı,
 mavili gelsin.




BELİRTME SIFATLARI
Varlıkları çeşitli yönlerden belirten
sıfatlardır.
Belirtme sıfatları dört gruba ayrılır:











İşaret Sıfatları
Varlıkların yerlerini “işaret yoluyla” belirten
sıfatlardır.
Bu elbiseyi alalım.
Şu ev satılıkmış.
O çocuk mu dövdü seni?
Beriki kadın bizim komşumuz.
Öteki araba daha güzeldi.
Böyle soru sorulur mu hiç?
NOT: İşaret sıfatları çekim eki alırsa “işaret
zamiri” olur.
Şunu versene.
Şu kitap.
Böylesini görmedim.
Böyle insan.



Sayı Sıfatları
Varlıkların
“sayılarını,
sıralarını,
oranlarını,
eşit bölünüşlerini”, kısaca nicelik
durumlarını belirten sıfatlardır.
Beş gruba ayrılır:












Asıl Sayı Sıfatları
Varlıkların sayılarını kesin olarak belirten sıfatlardır:
Yirmi öğrenci, elli yumurta
Sıra Sayı Sıfatları
Varlıkların “sırasını” belirten sıfatlardır: “-nci” ekleri
getirilerek yapılır.
İkinci katta oturuyor.
“İlk ve son” kelimeleri de sıra sayı sıfatı olarak
kullanılabilir:
“Yarışta son yarışmacı olmuş.”
Üleştirme Sayı Sıfatları
Varlıkların “eşit bölünüşünü” gösteren sıfatlardır.
Asıl sayı sıfatlarına “–er, -şer” eki getirilerek yapılır:
Çocuklara beşer ceviz verdim.
İkişer yıl hapis yattılar.

Kesir Sayı Sıfatları
Varlıkların “eşit parçalarından bir bölümünü”
gösterir. Verilen iki sayıdan ilkine “–de” eki
getirilerek yapılır:

Dörtte bir ekmek yedim.







“Yarı, yarım, çeyrek, buçuk” sözcükleri de kesir
sayı sıfatıdır.
Yarım ekmek, çeyrek döner.
Topluluk Sayı Sıfatı
Varlıkların sayılarını toplu olarak gösteren sıfatlardır.
Asıl sayı sıfatlarına “-(i)z” eki getirilerek yapılır:
Otobüste beşiz bebek vardı.
İkiz kardeşine çok benziyor.






Soru Sıfatları
Varlıkların yerlerini, sayılarını,
durumlarını, soru yoluyla belirten
sıfatlardır.
Kaç senedir bu evde oturuyorsun?
Hangi kitap daha faydalı olur?
Nasıl bir kazak istiyorusun?
Evi ne renk boyadın?
Belgisiz Sıfat:
İsimlerin nicelik (sayısal) yönüyle
belirsizliklerini ifade eden sıfatlardır.
Örnek:
Bazı evler,
her konu,
bütün insanlar,
birtakım kişiler...

Yapıları bakımından sıfatlar
Basit Sıfatlar
Yapım eki almamış kök hâlindeki
sıfatlardır.





Yeni kalem,
beyaz çorap,
eski eser.





Türemiş Sıfatlar
Yapım eki almış sıfatlardır.
Çiçekli örtü,
tuzsuz yemek,
soğuk içecek

Birleşik Sıfatlar

Kurallı Bileşik Sıfatlar
Sıfat tamlamasının sonuna “–li, -lik, -sız” ekleri
getirilerek yapılır.
Mavi elbise+li çocuk
iki ay+lık bebek

beş kuruşsuz adam.







*Bir sıfat tamlamasında isimle sıfatın yerleri
değiştirilip sıfata üçüncü kişi iyelik eki “–i”
getirilerek yapılır.
büyük bahçe ------ bahçesi büyük ev
tatlı elma
------ elması tatlı ağaç
yeni araba
------ arabası yeni adam.
Anlamca Kaynaşmış Bileşik
Sıfatlar
 İki sözcüğün birleşip kaynaşmasından
oluşan sıfatlardır.
 açıkgöz öğrenci,
 uyurgezer adam,
 mirasyedi genç,
 birkaç öğrenci,
 birçok insan,
 gelişigüzel davranış.









*İsim tamlamaları da sıfat olabilir.
Bal sarısı kazak, çimen yeşili boya,
apartman kapıcısı Abdurrahman
Bir sıfat hâl eki almış bir isimle tümlenebilir.
Buna tümlenmiş sıfat denir.
Keyfine düşkün adam.
Çocukları seven arkadaşım.
*Cevabı sıfat tamlaması olan
cümlelerde soru anlamı sıfatla
sağlanmış demektir.
Hangi çocuk seni dövdü?
Öteki çocuk beni dövdü









SIFATLARDA KÜÇÜLTME
Azalma, küçülme, acıma ifadesi yüklemek için
sıfata eklenen “–cik, -cek, -ımsı, -ımtrak, -rak”
ekleriyle oluşturulurlar.
Nesnenin niteliğinin azaldığını (küçüldüğünü)
ifade eder.
küçücük çocuk,
ufacık eller,
kısacık etek,
çocuksu tavır,
mavimsi gök,
beyazımtırak diş…
Sıfatlara küçültme anlamı yükleyiniz.








Büyük
Sert
Yeşil
Temiz
Kırmızı
Uzun
Dar
----------------------
büyücek
PEKİŞTİRME SIFATLARI






Sıfatın anlamını güçlendirir. Sıfatın ilk sesli
harfine kadar olan kısım alınarak “-m, -p, -r, s” seslerinden uygun olanı eklenir. Bu elde
edilen unsur sıfatın başına eklenir.
yeşil
ye-m-yeşil
yemyeşil
mavi
ma-s-mavi
masmavi
sert
se-m-sert
semsert
kirli
ki-p-kirli
kipkirli
temiz te-r-temiz
tertemiz










Sıfatlar aşağıdaki şekillerde pekiştirilir.
İkilemeler Yoluyla;
Uzun uzun kavaklar,
güzel güzel çocuklar,
elma elma yanaklar,
saçma sapan sözler...
İkilemelerin Arasına “mi” soru edatı
getirilerek;
İnce mi ince gömlek,
sıcak mı sıcak hava,
yeni mi yeni ev...










Niteleme Sıfatlarının ilk ünlüsünden sonra
“m,p,r, s” ünsüzlerinden uygun olanı
getirilerek sıfatın başına eklenir.
Bembeyaz gelinlik,
yepyeni kitap,
tertemiz ev,
mosmor yüz.
Pekiştirmelerde bazen ünlü türemesi de olabilir.
Sapasağlam elma,
gencecik kız,
çepeçevre çit,
yapayalnız insan...






Verilen sıfatları pekiştirme sıfatı
yapınız.
mor
…………
beyaz
…………
yumuşak …………
temiz
…………
kara
…………
Sıfatlarda derecelendirme

Eşitlik:
“Kadar, gibi” sözcükleriyle yapılır.
Erzurum kadar soğuk şehir.

Senin gibi güzel bir insan.


Üstünlük:
“Daha” zarfıyla yapılır.
Kitaptakinden daha zor sorular.

Yalnızlıktan daha güzel bir şey.












En Üstünlük Derecesi
“En” zarfıyla yapılır.
En çalışkan çocuk.
En büyük bahçe.
Aşırılık Derecesi
“Pek, çok, fazla, pek çok, pek fazla,
gayet..” zarflarıyla yapılır.
Pek fakir aile.
Çok başarılı öğrenci.
Fazla zor soru.
Gayet güzel cevap.
Sıfatların Adlaşması:
Kimi sıfat tamlamalarında isim olan kelime
düşer. Bu durumdaki sıfatlara “adlaşmış sıfat”
denir.
Örnek: İhtiyar adamlar inatçı oluyor.
Sıfat + İsim
İhtiyarlar inatçı oluyor.
Adlaşmış Sıfat
SIFAT TAMLAMALARI


Bir sıfatla bir isimden oluşan tamlamalara
sıfat tamlaması denir. Sıfatlar her zaman bir
isimden önce gelir ve ismi niteler.
tamlayan
tamlanan

İki
kardeş
yeni
bina
*Bir sıfat birden fazla ismi niteleyebilir.

Yeni elbiseler, ayakkabılar aldı.

*Birden çok sıfat bir ismi niteleyebilir.

Çalışkan, terbiyeli, sevimli öğrenciler.


3.ZAMİRLER
(ADILLAR)
Zamir:
İsim olmadıkları halde ismin yerini
tutan kelimelere “zamir” denir.
Zamirler iki gruba ayrılır.
1.SÖZCÜK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER

Kişi Zamirleri
Şahıs isimlerinin yerine geçen zamirlerdir.
1.Tekil Şahıs: ben
2.Tekil Şahıs: sen
3.Tekil Şahıs: o
1.Çoğul Şahıs: biz
2.Çoğul Şahıs: siz
3.Çoğul Şahıs: onlar






Kişi zamirleri çoğul eklerini ve hâl eklerini
alırlar.
“Ben” ve “sen” yönelme hâl ekini (-e, -a)
alınca bana ve sana şekline dönüşür.
Dönüşlülük zamiri olan “kendi” de şahıs
zamiri sayılabilir.
Ben yaptım. Kendim yaptım.
Şahıs zamirleri isim tamlamalarında
tamlayan olabilir.
Bizim evimiz çok yakında.







İşaret Zamirleri
İsimlerin yerini işaret yoluyla tutan
zamirlerdir.
Bu,
şu,
o,
bunlar, şunlar, onlar,
öteki,
beriki,
bura,
şura,
ora,
böyle, şöyle...
Bu çok güzel bir elbise.
 Şunu yerine koy.
 Öteki daha güzeldi.
 Bura en sevdiğim yerdir.
 Böylesini ömrümde görmedim.








İşaret zamirlerinden “bura, şura, ora”
dışındakiler işaret sıfatı olarak da
kullanılır.
Bunlar “-ler” ekini alabilirse işaret zamiri;
alamazsa işaret sıfatı olur.
Örnek:
Şuna güvenebilirsin
Bu çok değerlidir.
Şu arkadaşla ilgilenin.
Diğer öğrenciler daha gelmedi.







İşaret zamirleri ikileme kurduğunda işaret
anlamını tümüyle yitirir, belgisiz zamir olur.
Örnek:
Ona buna aldanma sakın!
Ötekinin berikinin ne yaptığı bizi ilgilendirmez.
Asıl işaret zamirlerinden sonra bir başka isim
geliyorsa, anlam karışıklığını önlemek için
işaret zamirinden sonra virgül konmalıdır.
Örnek:
Bu, arkadaşıma aldığım hediyedir.





İşaret sıfatları isimden önce gelir ve ismi
niteler. işaret zamirleri ise ismin yerini
tutar.
O kitabı bana ver.
İşaret sıfatı.
Onu bana ver.
İşaret zamiri
Sıfatlar isim çekim eki almazlar.
Zamirler ise isimlerin aldığı bütün ekleri
alırlar.
Ben-i, ban-a,ben-de, ben-den




“O” sözcüğü;
bir ismi niteliyorsa işaret sıfatı;
şahıs isimlerinin yerini tutuyorsa şahıs zamiri;
insan dışında bir varlığın yerini tutuyorsa işaret
zamiri olur.

O film çok güzeldi.
(işaret sıfatı)

Bütün bunları o anlattı.
(kişi zamiri)

Onu hediye olarak aldım. (işaret zamiri)




 UYARI: “O” sözcüğü hem işaret
sıfatı, hem işaret zamiri hem de kişi
zamiridir. Bunları ayırabilmek için
şunlara dikkat etmek gerekir:
* Bir isimden önce geliyor ve onun
yerini işaret ediyorsa işaret sıfatıdır.
** İnsan isminin yerini tutuyorsa kişi
zamiridir.
*** İnsandan başka bir varlığın
yerini tutuyorsa işaret zamiridir.



Belgisiz Zamirler
İsimlerin yerini belli belirsiz tutan
zamirlerdir.
Bazı, biri, çoğu, hepsi, kimi, birkaçı,
herkes, öteberi, şey, falan…









Bazıları eyleme katılmadı.
Bunu herkes bilir.
Birkaçı sınavı kazanamadı.
Öteberi almak için çarşıya çıktım.
O çocuk deli falan değil.
Her şey üst üste geldi.
Belgisiz zamirler isim tamlamalarının
tamlayan ve tamlananı olabilirler.
Kimileri + nin düşünce+si
Çocuklar + ın birkaç + ı

Soru Zamirleri

İsimlerin yerini soru yoluyla tutan zamirlerdir.

Beni kim çağırdı?

Ali çağırdı.

Camı hangisi kırdı?

Şuradaki kırdı.

Siz nerede oturuyorsunuz?

Erzurum’da.

Çocuklara neler aldın?


Oyuncaklar aldım.
İsim ya da zamirlere cevap olarak
verdiğimiz soru kelimeleri zamirdir.
2.EK DURUMUNDAKİ ZAMİRLER






İlgi Zamiri
Tamlanan durumundaki ismin yerini
tutan ve tamlayana bitişik yazılan “–ki”
ekine denir.
Benim evim benimki,
arabanın motoru arabanınki
Sıfat yapan –ki ismin –de hâline gelir.
Köşe+de+ki ev



İyelik Zamiri
Varlık adlarının sonuna gelerek varlıkların
kime ait olduklarını gösteren eklerdir.
Evim, evin, evi, evimiz, eviniz, evleri.








İyelik eki ,“-i” hâl ekiyle
karıştırılmamalıdır. İyelik eki alan
sözcük “kimin ?” sorusuna cevap verir.
Oyuncağı kırdı
Kimin kırdı? Cevap yok.(hâl eki)
Oyuncağı bozulmuş.
Kimin oyuncağı?Onun oyuncağı.(İyelik Eki)
Hem iyelik hem hâl eki bir arada
kullanılmışsa ilki iyelik ikincisi hâl
ekidir.
Oyuncağ+ı+nı kırdı. Birincisi iyelik ikincisi
hâl eki.
Oyuncağı bozulmuş. İyelik eki
Dönüşlülük Zamiri:
Dönüşlülük zamiri “kendi”dir.
Örnek:
Kendisine haber verdiniz mi?
Bu soruyu ben kendim çözdüm.
Yapı Bakımından Zamirler






Basit Zamirler: Kök durumunda bulunan ya
da iyelik ekiyle biçimlenen zamirlerdir.
“Ben, sen, biri, hangisi, hepimiz…”
Bileşik zamirler: Birden çok sözcüğün birleşip
kalıplaşmasıyla oluşan zamirlerdir.
“Birkaçı, herkes, hiçbiri, öbürü( o biri), bura (bu
ara)…”
Öbekleşmiş zamirler: İkileme ya da başka bir
söz öbeği biçiminde oluşmuş zamirlerdir.
“Öteki beriki, onun bunun, falan filan, herhangi
biri, ne kadarı…”
4.ZARFLAR
Zarf: Bir cümlede fiilleri niteleyen, onların
ne durumda olduğunu, nasıl yapıldığını,
zamanını ve sırasını bildiren kelimelere
“zarf” denir.
Zarflar cümledeki görevlerine göre;
 durum-hal,
 zaman,
 yer-yön,
 azlık-çokluk (miktar) ve
 soru zarfları” olmak üzere beş gruba
ayrılır.
a)
Durum-Hal Zarfları:
Fiilin durumunu yani nasıl yapıldığını
bildiren zarflardır. Fiile sorulan “nasıl?”
sorusuna cevap verir.
Örnek:
Mehmet hızlı koşardı. (Nasıl koşardı?)
“Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden”
Eve koşarak gittim.
Derslerine severek çalışıyordu.




b) Zaman Zarfı:
Fiilin ne zaman yapıldığını bildiren zarflardır.
Fiile sorulan “ne zaman” sorusuna cevap
verir.
Örnek: Tatilden dün dönmüşler.
Akşam maçı izleyeceğim.
Yarın pikniğe gideceğiz.
Bu kış çok kar yağdı.
UYARI:Bazı zaman anlamlı sözcükler belirtme
durum ekini alırsa adlaşırlar.
*Bu akşam akşamı seyredeyim bakışlarında.
*Ne sabahı göreyim,ne sabah görüneyim.




c) Yer-Yön Zarfı:
Fiilin yöneldiği yeri bildiren zarflardır.
Fiile sorulan “nereye?” sorusuna cevap verir
ve ek almaz.
Örnek: Yukarı çıktı. Geri geldi.
Aşağı indi. İleri gitti.
Yağmuru gören tavuklar içeri kaçıştılar.
UYARI:Yer-yön zarfları çekim eki alırsa
adlaşır.
*Işık,perdenin kenarından içeri sızıyordu.(Z)
*Işık,perdenin kenarından içeriye
sızıyordu.(A)




UYARI: Bazı yer-yön zarflarını işaret
sıfatları ile karıştırmamak gerekir.
*Aradığını yukarı katta bulamayınca yukarı
çıkmış.
*Aşağı mahallede gürültü olunca,apartman
sakinleri aşağı inmiş.
*İçeri zili çalınca öğrenciler içeri girdi.




d) Azlık-Çokluk (Miktar) Zarfları:
Fiilin, sıfatın, zarfın miktarını bildiren
zarflardır. Bu zarflar “ne kadar?” sorusuna
cevap verir.
Örnek: Ali bu derse çok çalışmış.
Bugün pek iyi değilim.
Bu çok eski bir evdir.
UYARI:Bazı nicelik zarflarını sayı sıfatları ile
karıştırmamak gerekir.
*Çok insan bunu başarmak için çok çalışıyor.
*Fazla para insanı fazla rahatsız eder.

UYARI: “Daha” sözcüğü bir fiilin önünde
olduğunda zaman zarfı,kendi gibi zarf olan bir
sözcüğün önünde olduğunda ölçü-miktar zarfı
olur.




*Daha iyi bir insanı bulabilmek için daha
evlenmemiş.
*Bizimle daha sakin konuşuyordu.
*Eve daha gelmemiş.

e) Soru Zarfı:
Fiilleri soru yoluyla niteleyen zarflardır.
Bunlara cevap olarak verilen kelimeler de
çoğu kez zarf olur.
Başlıca soru zarfları:
“ne zaman, niçin, nasıl, ne kadar, nereye,
neden...”
Örnek: Bize ne zaman geleceksin?
(Yarın geleceğim.)
Niçin konuştu?
Nasıl geldin?
Ne kadar aldın?
Neden gelmedin?

UYARI: “Ne” soru sözcüğü cümle içinde soru
sıfatı ve soru zamiri olarak kullanılacağı gibi soru
zarfı da olabilir.









*O karanlık sularda ne gördün?(Zamir)
*Hiçbir şey olmamış gibi ne susuyorsun?(Zarf)
*Benimle ne konuda konuşacaksın?(Sıfat)
*Gel ecel,ne korkarsın sarı çehremden benim?
*Aşık dediğin Mecnun misali kördür,
Ne bilsin,alemde ne mevsimdir.(Zarf-zamir)
*Ne ağlarsın benim zülfü siyahım.(Zarf)
*Şu dünyada ben ne insanlar gördüm.

UYARI: “Nasıl” soru sözcüğü bir ismi
belirtirse soru sıfatı, fiil ya da fiilimsiyi
belirtirse soru zarfı olur.



*Onun nasıl bir insan olduğunu nasıl
anlayabilirim?
*Gurbette nasıl bir hayat sürdüğünü nasıl
bilmiyorsun?

Uyarı: Sıfat-Zarf ayırımı:
Nitelik bildiren kelime isimden önce
kullanılırsa sıfat;
fiilden önce kullanılırsa zarf olur.
SIFAT----İSİM
Güzel günler yakındır.
ZARF----FİİL
Futbolu güzel oynar.
1.





Zarflarda Pekiştirme
Zarflarda pekiştirme iki yolla yapılır:
1.İkilemelerle;
Tatlı tatlı güldü.
2.m, p, r, s sesleriyle;
Çarçabuk evden ayrıldı.
YAPI BAKIMINDAN ZARFLAR





Basit Zarf
Ek almamış yalın hâldeki zarflardır.
Yarın gelecek.
Olanları şimdi anlat.
Başarılı olmak için çok çalış.

Türemiş Zarf

Yapım eki almış olan zarflardır.
Şair oldukça güzel konuştu.(ol+dukça)
Ansızın, onunla karşılaştım.(An+sızın)

Akşamleyin, birden karşıma çıktı.


(akşam+leyin)

Birleşik Zarf

En az iki sözcükten oluşan zarflardır.
Birden bire bayıldı.(Birden+bire)
Biran, bile onu yalnız bırakmadı.(Bir+an)

Bugün, onunla görüşmeye gitti.


(Bu+gün)


Öbekleşmiş Zarflar
Hemen şimdi gelirim.
5.EDATLAR
(İLGEÇLER)




Tek başına bir anlam taşımayan , ancak
kendinden önceki sözcükle birlikte
kullanıldığında belirli bir anlamı olan
sözcüklerdir.
Edatlar çekim eki alırsa adlaşırlar.
En çok kullanılan edatlar şunlardır:
Başlıca edatlar: “gibi, kadar, sanki, ile,
dolayı, ötürü, için, beri, üzere, dek, değin,
doğru, karşı...”


Gibi:
Benzetme ilgisiyle ismi nitelerse sıfat öbeği,
fiili nitelerse zarf öbeği kurar.








Bin atlı o gün dev gibi bir orduyu yendi. (sıfat)
Dev gibi dalgalar sahile vuruyordu. (sıfat)
Yüzün bir kır çiçeği gibi usulca söner. (zarf)
Dolu bir kadeh gibi kırılıyorum avuçlarında.(zarf)
Sen de onun gibi düşünüyorsun (karşılaştırma)
Annem gibi dolma yapan dünyada bulamazsın (k.)
Yataktan kalktığı gibi dışarı fırladı.(hemen,o anda)









Haberi aldığı gibi yola çıktı.(hemen,o anda)
Ben ona insan gibi davrandım.( yakışır biçimde)
Birbirinizle adam gibi konuşun.( yakışır biçimde)
Saat üç gibi yanına gelirim. (dolayında)
Final maçı akşam sekiz gibi başlar ( dolayında)
Bugün yağmur yağacak gibi (tahmin)
Galatasaray bu maçı alacak gibi (tahmin)
Bir an onu sever gibi oldum (yaklaşma)
O sırada güneş çıkar gibi oldu. (yaklaşma)



İçin:
“-dik için” şeklinde neden- sonuç;
“-mek için” şeklinde amaç – sonuç ilişkisi
kurar.


Yağmur yağdığı için pikniğe gidemedik. (n.s)
Hasta olduğum için dersi dinleyemedim. (n.s)
Kadın oğlunu görmek için şehre gitti. (a.s)
İşe girmek için ehliyet almış (a.s)

Görelik anlamında görüş bildirir:






Sen benim için dünyanın en güzel kızısın.
Bu çalışmalar onun için boş bir uğraştı.

Karşılığında, karşılık olarak:



*Bu elbise için çok para harcadım.
*Ev için size yüz bin lira veririm


Uğruna, yoluna:



* Vatan için nice şehitler verdik.
* Bu eylemi tüm insanlık için yapıyoruz.


Hakkında:



* Veliler bizim okul için ne söylüyorlar?
* Eleştirmenler, filminiz için olumlu konuşuyor.

Aitlik, özgülük:



Bu pastayı sizin için ayırdım.
Bahçeye oğlum için salıncak kurdum.


Oranla:


O şapka senin için çok büyük.


Süre bildirir:



Kitabı bir hafta için aldım.
Birkaç gün için İstanbul’a gideceğim.

İle (-la, -le ):


Birliktelik, araç ,durum ve sebep ilgisi kurar.









Köye dolmuşla gidebilirsin. (araç)
Uçakla İzmir’e gitmişti (araç)
Çocuk, yolda babasıyla yürüyordu. (birliktelik)
Konsere arkadaşımla gittim. (birliktelik)
Öfkeyle kalkan zararla oturur. (durum )
Gökyüzü, hasretle kucaklasın doğayı. (durum)
Sınav heyecanıyla kalemimi unuttum. (sebep)
Kaza korkusuyla araba kullanamıyor ( sebep)

Kadar:


Benzerlik ve karşılaştırma ilgisi kurar.






Adana, cennet kadar güzel bir yerdir.
(benzerlik)
Siirt, bu yaz cehennem kadar sıcaktı.
(benzerlik)
Bir peri kadar güzel bir kızdı. (benzerlik)
Sen de onun kadar çalışsaydın sınavı
kazanırdın.(karşılaştırma)
Babası kadar iyi şarkı söylüyor. (karşılaştırma)

Yaklaşıklık, zaman açısından sınırlandırma,
mesafe:







Bin kadar asker cepheye gidiyordu. (yaklaşık)
Pazardan iki kilo kadar pirinç almış. (yaklaşık)
Bu ev akşama kadar temizlenecek. (zamanda
sınırlama)
Cumaya kadar ödevimi bitirmeliyim. (zamanda
sınırlama)
Yalancının mumu yatsıya kadar yanar. (zamanda
sınırlama)
Eve kadar yürümem gerekiyor. (mesafe sınırı)

Mesafe sınırı:



Yapılacak dünya kadar işim var.
Avuç içi kadar bir evde yaşıyorlar.


Gibi anlamında kullanılabilir:


Bu kitabı okuyunca Muğla’yı görmüş kadar
oldum.

Karşı:


Yön ve zaman ilgisi kurar. –e karşı biçiminde
kullanılırsa edat olur. Yalın halde kullanılırsa ya da
bir ek alırsa edat olmaktan çıkar isimleşir.




Denize karşı bir ev yaptırmış. (yön)
Duvara karşı on adım yürü. (yön)
Sabaha karşı çok şiddetli yağmur yağdı. (zaman)


Karşılık olarak , yönelik anlamı katar:



Bu sözüne karşı ben ne diyebilirim ki şimdi. (karşılık
olarak)
Resme karşı ilgin ne zaman başladı?( -e yönelik)

UYARI: Yalın halde kullanılırsa ya da bir
ek alırsa edat olmaktan çıkar isimleşir.İsmi
belirtirse sıfat olur.




Karşı evin penceresi açık kalmış. (sıfat)
Önce karşı sahaya çıktı. (sıfat)
Karşıya geçmeden önce sağına ve soluna
bak.(isim)

Göre:


Görüş, düşünce, uygun olma anlamları katar:





Bilim adamlarına göre dünya yok oluyor. (görüş)
Anneme göre bu yıl sınavı kesin kazanırmışım.
(görüş)
Bulunduğun ortama konuşacaksın. ( uygun)
Zevkime göre bir elbise arıyorum. (uygun)


Karşılaştırma ilgisi kurar:



Burası eski evimize göre daha büyük.
Yaşıtlarına göre çok hızlı koşuyorsun.

Üzere:


Koşul ve amaç ilgisi kurar.



Akşama geri vermek üzere bu kitabı alabilirsin. (koşul)
Konuşmak üzere kürsüye çıktı. (amaç)


Yaklaşık olma, gibi şekilde… anlamları katar:




Hemen eve dönelim, akşam olmak üzere. ( yaklaşık)
Zil çalmak üzere. ( yaklaşık)
Her şey planlandığı üzere yapılacak. (şeklinde)

Doğru:


Yön ve zaman ilgisi kurar.



Eve doğru yürüyorum. (yön)
Akşama doğru misafir gelecek. (zaman)


İsmi nitelerse sıfat, fiili nitelerse zarf öbeği
oluşturur:




Eğri oturup doğru konuşalım. (zarf)
Bu zamanda doğru insanı bulmak zordur. (sıfat)
Tahtaya bir doğru çizdi. (isim)

Sanki:


Benzetme, sitem ilgisi kurar.




Gökyüzü sanki yaramaz bir çocuk.(benzetme)
Sanki verdiğim her işi yapıyorsun. (sitem)
Sanki selam verdin de almadık. (sitem)

Diğer edatlar:






İşten sonra bize uğrayacak.
Bu işi ancak sen yaparsın.
Yalnız senin gezdiğin bahçede açmaz
çiçek.
Sabahtan beri dışarıyı izliyor.
Bu mutlu olaya sadece yıldızlar şahittir.
6.BAĞLAÇLAR
Bağlaç: Tek başına bir anlamı olmayan, cümle
içinde kelime ve kelime gruplarını birbirine
bağlayan sözcüklerdir.
Başlıca bağlaçlar:
“ve, veya, ya da, ama, ki, de, ancak, ile,
lakin, yalnız, belki, oysaki nitekim, halbuki,
ya..........ya, hem..........hem, ne.........ne”

“İLE” - “VE” BAĞLAÇLARI


Aynı görevdeki sözcükleri birbirine bağlar.







Evin ve bahçenin kapısı açıktı.(Tamlayan)
Bu radyo Adana’da ve Mersin’de yayın
yapıyor.(D.T)
Akşam arkadaşıma gideceğim ve her şeyi
anlatacağım.
Cehennemle cenneti bu dünyada
yaşadık.(Nesne)
Evle okul arasında mekik dokuyor.(Tamlayan)
Annesiyle babası yarın bize gelecek.(Özne)


Uyarı: Biri bağlaç diğeri edat olan iki çeşit
“ile” vardır.
Bir cümlede “ile”nin yerine “ve”yi
getirebiliyorsak bağlaç; getiremiyorsak
edattır.



---“Bazen yandık bazen menekşelerle
söyleştik.(Edat)
---“Kazaklarla ceketi parayla aldım.(B-E)

“DE” BAĞLACI


*Eşitlik, gibilik anlamı katar.



---O filmi ben de seyrettim.
---Bence Aslı da bu işten anlamıyor.


*Abartma anlamı katar.



---Çocuğun okuduğu şiir de şiirdi hani.
---Aldıkları araba da araba yani.

*Küçümseme anlamı katar.




---Sen sınavı kazanacaksın da ben göreceğim.
---Sanki bu işten anlıyorsun da konuşuyorsun.
---Büyüyecek de adam olacak da bize
bakacak.


*Sitem anlamı katar.



---Okula kadar geldin de bir selam vermedin.
---İzmir’e kadar geldin de yanıma uğramadın.

*Şaşma,inat,sebep, korkutma anlamı katar.





---Kardeşin de mi bizimle gelecek?(Şaşma)
---Ufaklık, kalemi vermem de
vermem,diyor.(İnat)
---Ailesiyle kavga etti de evi terk etti.(Sebep)
---Dışarı çık da göreyim.


*Ama, fakat anlamında kullanılır.



---Pansiyona kaydını yaptı da yerleşmedi.
---Bize gelmiş de fazla kalmamış.”


Uyarı:Türkçede biri bağlaç diğeri hal eki
olan iki çeşit “de” vardır.
“De”yi cümleden çıkardığımızda
cümlenin yapısı bozulursa ektir; bitişik
yazılır, bozulmazsa bağlaçtır; ayrı
yazılır.



---Bakkalda sebze de satılıyormuş.
---Ayşe de okulda kalmış.

“AMA” , “FAKAT” BAĞLACI


*Karşıt anlamlı iki cümleyi birbirine
bağlar.



Sınava çok iyi hazırlandı ama üniversiteyi
kazanamadı.
Her sabah spor yapıyor ama
zayıflayamıyordu.

*Koşul, pekiştirme anlamı katar.






Dışarı çıkabilirsin ama eve erken döneceksin.
Seninle sinemaya gelirim ama işim olmazsa.
Bu kitabı sana alacağım ama okuyacaksın.
Dışarıda soğuk ama çok soğuk bir hava var.
Büyük ama çok büyük bir bahçesi vardı.

“ANCAK” ,“YALNIZ” BAĞLACI





“Ama, fakat” anlamında kullanılıyorsa
bağlaç;
“Bir tek,sadece” anlamında
kullanılıyorsa edat;
* Önündeki ismi niteliyorsa sıfat;
* Fiili niteliyorsa zarftır.








Geziye yalnız bizim sınıf katıldı. (edat)
Bu adam evde yalnız yaşıyor. (zarf)
Yalnız insanlar hayata karamsar bakarlar.
(sıfat)
Onunla konuşurum yalnız fikrim yine de
değişmez.(bağ)
Bu işin üstesinden ancak sen gelirsin. (edat)
Yoğun trafikte işe ancak yetişebildim. (zarf)
Bütün gün evde yalnızdım. (adaşmış sıfat)
Filmi seyredebilirsin ancak yarın erken
kalkmalısın.(b.)

“Kİ” BAĞLACI


*Özneyi pekiştirir.



---Ben ki yedi iklimin padişahıyım.
---Sen ki Fransa eyaletinin valisisin.


*Neden-sonuç vardır.



---Günü kötü geçmiş ki çok kızgın görünüyor.
---Sana değer veriyorum ki seninle konuşuyorum.

*Kuşku,yakınma,şaşma,amaç-sonuç,
tahmin






Beni tanımıyorsun ki…(Yakınma)
Kafamı bir kaldırdım ki onu karşımda gördüm.
(Şaşma,)
Arabayı o çizmiş olabilir mi ki?(Kuşku)
Sana iş buldum ki kimseye muhtaç olmayasın.
(A-S)
Geç saatlere kadar çalışmış olmalı ki sabah
uyanamamış. (tahmin)

“HEM…HEM” BAĞLACI


Karşılaştırılan iki unsurun hepsi
anlamını vermektedir.Eş görevli
sözcükleri bağlar.




Hem arabayı hem evi üzerine alacakmış.
(Nesne)
Hem ucuz hem kaliteli ayakkabı satıyor.
(Sıfat)
Hem çalışıyor hem üniversite okuyor. (Cümle)

NE…NE BAĞLACI






Cümleyi anlamca olumsuz yapar.
Karşılaştırılan iki unsurun
hiçbiri anlamını verir.
*Sallanmaz o kalkışta ne bir mendil ne bir kol.
(Özne)
*Adam kızını ne arıyor ne soruyor. (yüklem)
*Ne kızı veriyor ne dünürü küstürüyor. (cümle)
*Bu konu ne seni ne beni ilgilendirir. (nesneyi)


NOT:
İki karşıt sıfatı birbirine bağlarsa
“ikisinin arası, ortası” anlamı verir.



Kız ne zayıf ne şişman biriydi.
Konuşan adam ne uzun ne kısaydı.

YA….YA….BAĞLACI:


Karşılaştırılan unsurlardan birini ifade
etmek için kullanılır.





Ya bu deveyi güdeceksin ya bu diyardan
gideceksin. (cümleleri)
Aynayı ya Ayşe ya Özlem kırmıştır. (özne)
Ya salonun ya mutfağın penceresi kırıldı.
(tamlayan)
Takıma ya beni ya onu alacaksın (nesneyi)

DİĞER BAĞLAÇLAR







Ogün okula gelemedim çünkü çok hastaydım.
(sebep)
Bu maçı kazanacağız hatta şampiyon
olacağız. (pekiştirme)
Mademki söz verdin, sözünü tutacaksın.
Bu mağazada elbiseler çok güzel üstelik çok
ucuz.
Sanki dağları sen yarattın.
Meğer bütün evi o dağıtmış.






Eğer kardeşine uğrarsan selamımı söyle.
Çok geç kaldılar; yoksa kaza yaptılar.
Ders çalışmıyor; üstelik yaramazlık yapıyor.
Önce bunlardan yani çok iyi bildiğiniz
sorulardan başlayın.
Bizde yahut sizde çalışabiliriz.
İster yazarsın ister yazmazsın.
7.ÜNLEMLER


Ünlem:
Kendi başına bir anlamı olmayan, cümle içinde
“sevinme, korku, şaşırma, acıma, özlem,
kızma” gibi ansızın beliren coşkun duyguları,
seslenmeleri bildiren sözcüklerdir.
Örnek: - Ah ah! (özlem)
- Öf be! (kızma)
- Oh be! (rahatlama)
- Vah vah! (acıma)
Hey!, Ey!, Bre! ...



ÜNLEM OLMADIKLARI HÂLDE ÜNLEM
GÖREVİ YAPAN SÖZCÜKLER
“Kardeş, hemşerim, beyler, evet, hayır,
asla, yok, olmaz, pek iyi...”
Hemşerim! Bu adamı tanıyor musun?










Aşağıdaki boşlukları uygun olanı ile
doldurunuz.
……! sıktın artık yeter!
……! nasılsın bakalım!
……! Neydi o günler!
……! Kimse yok mu?
……! Delikanlıya!
……! , bıktım artık.
…… Bak buna dayanamam.
…… iki gözüm neredesin?
(Vay!, Yoo!, Yeter be!, Bravo, A!, Ah!, Hey!,
E!)
8.FİİLLER
(EYLEMLER)





İş, oluş, hareket, durum ya da kılışı kişi
ve zamana bağlı olarak bildiren sözcüklere
denir.
Fiiller mastarlarıyla isimlendirilir. Mastarlar fiil
kök ve gövdelerine “–mek,-mak” ekleri
getirilerek yapılır.
Gelmek, yüzmek, oturmak, atmak.
*Sonuna –mek,-mak ekleri getirilebilen
bütün sözcükler fiildir.
Yaz-mak, gör-mek, getir-mek, kır-mak...




Fiiller anlamlarına göre üçe ayrılır:
Kılış Fiilleri
Öznenin yaptığı hareketin bir nesneye
yöneldiği fiillerdir.Bu eylemler nesne
alırlar.Yani “neyi, kimi” sorularına cevap
verirler.
Kırmak, kazmak, vermek, atmak,
tutmak, taşımak, vurmak, getirmek...




Durum Fiilleri
Öznenin içinde bulunduğu durumu anlatan
fiillerdir.
Nesne almazlar.
Oturmak, kalkmak, uyumak, gülmek,
ağlamak, üzülmek, susmak, durmak.







Oluş Fiilleri
Öznenin geçirdiği değişimleri anlatan
fiillerdir.Bu eylemler de nesne almazlar.
Kızarmak, sararmak, büyümek, gelişmek,
doymak, bayatlamak, uzamak, kararmak,
solmak, morarmak, çürümek...
Bu eylemler “değişerek yeni bir görünüm
kazanma” anlamı verir.
*Elleri, ayakları kabarmıştı.
*Denize gidince epey bronzlaşmış.
Not: Durum fiilleri de oluş fiilleri de
geçişsiz fiillerdir.








FİİLLERDE ZAMAN
Fiiller, iş, oluş, kılış, durum ve hareketi
zamanla belirtirler.
Fiillerin belirttikleri süreçlere fiilin zamanı
denir.
Fiillerde üç temel zaman vardır:
1 Geçmiş zaman
2 Şimdiki zaman
3 Gelecek zaman
Bir de bu üç zamanı içine alan geniş zaman
vardır.







FİİLLERDE KİŞİ
Fiilin bildirdiği iş, oluş, ya da hareketi
yapan varlık fiilin kişisidir.
Fiile kim sorusu yöneltildiğinde cevap fiilin
kişisidir. Fiillerde üç temel şahıs vardır.
1 Kişi: Söz söyleyen
2 Kişi: Kendisine söz söylenen
3 Kişi: Kendisinden söz edilen
Kişiler tekil olabileceği gibi çoğul da olabilir.








Kişi ekleri
1 Tekil Kişi
2 Tekil Kişi
3 Tekil Kişi
1 Çoğul Kişi
2 Çoğul Kişi
3. Çoğul Kişi
–m, -im
–n, -in
Ø
–k,-iz
-siniz
–ler
Bildi-m
Bildi-n
Bildi
Bildi-k
Bildi-niz
Bildi-ler
*Şahıs ekleri kip eklerinden sonra
gelir.



FİİLLERDE KİP
Fiil tabanlarına belirli ekler getirilerek
fiillerin zaman ve anlam bakımından yeni
bir kalıba girmesidir.
Fiil kipleri ikiye ayrılır.









HABER KİPLERİ
1 Di’li geçmiş zaman
2 Miş’li geçmiş zaman
3 Şimdiki zaman
DİLEK KİPLERİ
1 İstek Kipi
2 Gereklilik Kipi
3 Şart Kipi
4 Emir Kipi

a)Haber Kipleri:
 Zaman
eklerinin hepsine birden
haber kipleri denir.
 Haber kipleri şunlardır:


1)Öğrenilen(duyulan) (miş’li) Geçmiş Zaman:
Fiillere “–miş ,-mış, -muş,-müş” ekleri getirilerek
sağlanır. Bu eylemler daha çok başkasından
duyulma, aktarılma anlamı taşırlar. Bazen de
farkında olmadan yapılma bildirir.






*Evleri yanmış.(başkasından duyma)
*Seni sormuşlar. (başkasından duyma)
*Aaa ! çorabım kaçmış. (sonradan farkına varma)
*Mutfakta elimi kesmişim. (sonradan farkında olma)
*Bu solmuş elbiseleri giymemelisin.(sıfat fiil eki)


2)Görülen (di’li) Geçmiş Zaman:
Eylemlere “dı,di,du,dü,tı,ti,tu,tü” ekleri
getirilerek yapılır. Anlatan kişi hareketi bizzat
tanık olmuştur, eylemi görmüştür.







*Evleri yandı.
*Hep birlikte geziye gittik.
*Sınavı kazanabileceğini söyledi.
*Kalbim Ege’de kaldı.
*Beraber yürüdük bu sahillerde.
*Burada her zaman tanıdık insanlara
rastlayabilirsiniz.(sıfat-fiil eki)


3)Şimdiki Zaman:
Eyleme “–yor” eki getirilerek yapılır.Eylem ile
anlatış aynı zamanda gerçekleşir.








*Ders çalışıyorum.
*Ne diyor?
*Çocuklar yine kavga ediyor.
Not:
“-makta,-mekte” eki de fiile şimdiki zaman
anlamı katar.
*Bir soğuk yatakta büzülmekteyim.
*Lütfen sessiz olun şu an ders çalışmaktayım.

4)Geniş Zaman:

Eylemlere “–r, -ar, -er” ekleri getirilerek yapılır.









*Senden sana sığınırım.
*Her sabah yürürüm.
*Bu yolun sonu nereye çıkar?
*Hep böyle güler yüzlü müsün? (sıfat-fiil eki)
Not:
Geniş zamanın olumsuzu “–mez, -maz”dır. Ancak
1.tekil ve 1.çoğul çekimlerde “–me,-ma” şeklini alır.
*Gelmezsiniz ___ gelirsin
*gelmem____gelirim

5)Gelecek Zaman:

Eylemlere “-ecek ,-acak” eki getirilerek yapılır.






*Sana olan aşkımı haykıracağım.
*Gelecek de bir gün gelecek.
*Mektuba yazacak sözüm kalmadı.
*Okuyacak da adam olacak.
*Açacak nerede?



b)Dilek Kipleri:
Fiilin gerçekleşmesini ya da gerçekleşmemesini
dilek,istek,gereklilik veya emir kavramları
içerisinde veren kiplerdir.
Bunlar haber kipleri gibi belirli bir zaman
anlamı taşımazlar.







1)Dilek-şart kipi:
Fiillerin kök ya da gövdelerine “–se ,-sa” eki
getirilerek yapılır.
Dilek- şart kipi cümleye bazen ‘şart(koşul)’
anlamı katarken bazen de ‘dilek’ anlamı katar.
*Ah şu sınavı bir kazansam!
*Sana olan duygularımı açıkça bir
söyleyebilsem!
*Çalışırsan kazanırsın.
*Yaramazlık yaparsan bir daha seni getirmem.





2)İstek kipi:
Fiil kök ya da gövdelerine “-e,-a, -ayım,-eyim,
-alım, -elim” getirilerek yapılır.
*Sana duyduklarımı anlatayım.
*Yarın okula gidelim.
*Bunu böyle bilesin.





3)Gereklilik Kipi:
Fiil kök ya da gövdelerine “–meli,-malı”
getirilerek oluşturulur.
*Bu deneme sınavında birinci olmalıyım.
*Bu sorunun bir çözüm yolu olmalı.
*Şimdiye eve varmış olmalı. (olasılık, ihtimal)







4)Emir Kipi:
Eylemin gösterdiği hareketin emir biçiminde
yapılması gerektiğini ifade eder.
*Söyle yanıma gelsin.(3.tekil kişi emir eki)
*İçeri buyrunuz. (2.tekil kişi emir eki)
*Lütfen işlerinizi iyi yapınız.(2.çoğul kişi emir
eki)
*Çeneni kapa. (2.tekil kişi emir eki)
*Beni beklesinler (3.çoğul kişi emir eki)






Not:
Emir ekleri ile şahıs eklerini birbiri ile
karıştırmamak gerekir.
Şahıs ekleri hiçbir zaman fiilin üzerine direkt
olarak gelmez; ancak bir kip ekinden sonra
gelebilir.
Emir ekleri ise fiilin üzerine direkt olarak gelir.
*Geliyorsun ,gitmelisin (şahıs eki)
*Gelsin ,gitsin (emir eki)




BİLEŞİK ZAMANLI FİİLLER
Bir tek kip eki alan fiiller basit zamanlıdır.
“Yapacağım, görürsün” gibi.
Basit zamanlı fiillere ikinci bir kip eki
getirilerek bileşik zamanlı fiiller yapılır.
Bileşik zamanlı fiiller üç tanedir.



Basit zamanlı fiillerden sonra “–di” eki getirilerek
yapılır.
oku+yor+du, yap+acak+tı, anlat+ır+dı,
gönder+miş+ti




Rivayet Bileşik Zamanı
Oku+yor+muş,
anlat+ır+mış,


Hikâye Bileşik Zamanı
yap+acak+mış,
gönder+miş+miş
Şart Bileşik Zamanı
Basit zamanlı fiillere “–se” eki getirilerek yapılır.
Oku+yor+sa,
yap+acak+sa,
anlat+ır+sa,
gönder+miş+se


FİİLLERDE ANLAM (KİP,ZAMAN)
KAYMASI:
Fiil çekimlerinde kullanılan kip ve zaman ekleri
her zaman kendi anlamlarında
kullanılmazlar.Bu ekler birbirlerinin yerlerine
de geçebilir. İşte bir zaman kipi ya da bir dilek
kipi başka bir kipin yerine kullanılmışsa burada
bir zaman (anlam , kip) kayması var demektir.









Derslerime her hafta düzenli olarak
çalışıyorum.
*Arkadaşlar, bundan sonra daha yoğun bir
şekilde çalışıyoruz.
*Fatih, o yıllarda pek çok sefer yapar.
*Soruları sonra çözersiniz.
*Mektubu yarın alır.
*Bütün bu soruları çözeceksin.
*Eser Selçuklulardan kalma olacak.
*Sabahları, erken kalkmayı seviyorum.
*Allah’ım bize yardım et.








Sabahları kahvaltı yapıyorum.(Yaparım.)
Yarın dersler başlıyor. (Başlayacak.)
Bu akşam görüşürüz. (Görüşeceğiz.)
Ödevlerini bitireceksin.(Bitir.)
Bir haftaya kadar geliyoruz.(Geleceğiz.)
Allah ım sen aklımı koru!(rica)
Tam bir saat sonra burada olmalısın(emir)
Şimdi İstanbul da olmalı, Boğaz da çay
içmeli.(istek)
EK FİİL (EK EYLEM)






Ekfiil “i” fiilidir tek başına bir anlamı yoktur.
Ekfiilin iki görevi vardır:
1)İsim ve isim soylu kelimelere gelerek bu
kelimelerin cümlede yüklem olmasını sağlar.
(O iyi bir öğrenciydi.)
2)Çekimlenmiş fiillere gelerek birleşik zamanlı
fiiller yapar.
(Koşuyordum)










“-imek” ek fiilinin dört basit çekimi vardır.
Basit çekimli durumlarda sadece isim soylu
sözcüklerde bulunur.
Ek Fiilin Geniş Zamanı
öğrenci+yim
öğrenci+yiz
öğrenci +sin
öğrenci+siniz
öğrenci +dir
öğrenci+dirler
Ek Fiilin Di’li Geçmiş Zamanı
öğrenci +ydim
öğrenci +dik
öğrenci +ydin
öğrenci +diniz
öğrenci +ydi
öğrenci +diler

Ek Fiilin Miş’li Geçmiş Zamanı
öğrenci +ymişim
öğrenci +iz
öğrenci +ymişsin
öğrenci +siniz
öğrenci +miş
öğrenci +mişler
Ek Fiilin Dilek Şart Kipi
öğrenci +ysem
öğrenci +ysek
öğrenci +ysen
öğrenci +yseniz
*Soru eki mi ek fiilden önce kullanılır.

Komşunuz göçmenmiydi.









*Ek fiilin olumsuzu değil ekiyle yapılır.
Bu kitap güzel. Bu kitap güzel değil.










Önemli Uyarı:
Ekfiilin geniş zamanına şekilce benzeyen diğer
eklerle ekfiilin geniş zamanı karıştırılmamalıdır:
*Geliyorum (şahıs eki)
*Hastayım (ekfiilin geniş zamanı)
*Babam (iyelik eki)
*Babayım (ekfiilin geniş zamanı)
*Ölüm (Fiilden isim yapım eki)
*Benim kardeşim [tamlayan (ilgi) eki]
*Sen ne kadar güzelsin. (Ekfiilin geniş zamanı)
*Sen yine bana döneceksin. (şahıs eki)






Basit Zamanlı Fiillerin Bileşik Zamanlı Fiiller
Durumuna Gelmesini Sağlar:
geliyor+idi
geliyordu
yapacak+imiş
yapacakmış
tanır+ise
tanırsa
Ek fiilin geniş zamanının 3. Tekil kişi olan
“–dır, -dir, -dur, -dür,/ -tır, -tir, -tur, tür,” çoğu zaman kullanılmaz.
Çok başarılı.
Çok başarılıdır





Basit zamanlı fiillere getirilen “dir” ekeylemi
cümleye “olasılık, kesinlik” anlamı getirir.
Bu konu kapanmıştır, artık bunu
tartışmayalım. (kesinlik)
Babam geç kalacağımızı öğrenince çok
kızmıştı.(olasılık)
Ders bitmiştir, gidebilirsiniz (kesinlik)
Şu saatlerde evine varmştır.(olasılık)
YAPILARI BAKIMINDAN FİİLLER

Yapılarına göre fiiller üç grupta incelenir.

A) Basit Fiiller:






Hiçbir yapım eki almamış fiillerdir. Fiil köklerine gelen çekim
ekleri (zaman, şahıs) fiilin anlamını değiştirmediğinden böyle
fiillere de basit fiil denir.
* Durmuş bir saat de günde iki kez doğruyu gösterir.
* Güzel söz söyleyebilmek için güzel düşünmek gerekir.
* Dostluk bir şemsiyeye benzer.İnsan onları ancak kötü
havalarda ister.
* İstediğim her şeyi yaptım;çünkü yapamayacağımı
düşündüğüm şeyi istedim.
* Büyük adam büyük olduğunu; büyüklüğün küçüklük
olduğunu bilir.

B) Türemiş (Gövde) Fiiller:



Yapım eki almış fiillerdir. Türkçede fiil
türetmenin iki yolu vardır:
1) İsim kök ya da gövdelerinden fiil
türetme:




* güzel-leş- *sarı-ar- *ışıl-da*az-al*ben-imse- *ince-l*su- sa- * sivri-l*yaş-a-
*göz-le*düz-el* kan-a-

2) Fiilden fiil türetme:



* sev-in* kız-ış-
*çık-ar *bak-ış-
* öl-dür*at-ıl*koş-tur-
* taşı-t*kan-dır-










C) BİRLEŞİK FİİLLER:
En az iki sözcüğün birleşmesiyle oluşan
fiillerdir.
Üç grupta incelenir:
1 Kurallı bileşik fiiller
2 Yardımcı Fiillerle Yapılmış Bileşik Fiiller
3 Anlamca Kaynaşmış Bileşik Fiiller

A)ÖZEL ( KURALLI ) BİRLEŞİK
FİİLLER:




İki fiilin birleşmesi yoluyla oluşur.
Tamamı bitişik yazılır.
Dört grupta incelenir:

1) Yeterlilik Fiili ( fiil + ebil-) :


Cümleye gücü yetme ve olasılık anlamı katar.Fiilin
üzerine “-ebilmek” getirilerek oluşturulur.







* Okula geç kalırsam öğretmenim kızabilir. (o)
* Bu genç yaşımda ölebilirim (o)
*En güzel şiirlerimi söylemeden gidebilirim
buralardan (o)
* Bir gece ansızın gelebilirim. (o)
* Sevinçten kapında bayılabilirim.
* Sınıfı geçebilirim (g.y)


UYARI:
Yeterlilik fiilinin olumsuzunda bil- fiili düşer.
Fiilin üzerine “–ama , -eme” getirilerek yapılır.





* Yapabilirim - yapamam. (yeterlilik birleşik
fiilinin olumsuzu)
* yaparım - yapmam ( geniş zamanın
olumsuzu)
* Görebilirsin - göremezsin (yeterlilik birleşik
fiilinin olumsuzu)
* Atamam kendimi mavi denize dünya güzel.
(“atabilirim” yeterlilik birleşik fiilinin olumsuzu)

2. Tezlik Birleşik Fiili: (Fiil+iver-):


Cümleye tezlik çabukluk anlamı katar.






* Uzanıp tutuver elimi ne olur geri dön.
* Akşamın derin kızıllığında kayboluverdim.
* Uzanıverse gövdem taşlara boydan boya.
* Polisler kaçan hırsızı yakalayıverdi.
* Annesini görünce yanına koşuverdi.


NOT:
Olumsuzluk eki “–ma, -me” asıl eylemden
sonra gelirse önemsizlik, yardımcı fiil
olan ver- den sonra gelirse olumsuz tezlik
bildirir.



* Sen de o filmi görmeyiver. (önemsizlik)
* Her şeye maydanoz oluverme. (olumsuz
tezlik)

3. Süreklilik Birleşik Fiili (fiil+ edur-,
- ekal-, -egel-):


Cümleye devam etme, süreklilik anlamı katar.





* Bu hikaye yıllardır süregelir.
* Televizyonun karşısında uyuyakalmışım.
* Gidedursun turnalar, gurbet ellere.
* Listede ismimi göremeyince listeye
bakakaldım.

4. Yaklaşma Fiili (fiil+ -eyaz-) :


Eylemin gerçekleşmesine çok az bir zaman
kaldığını ifade eder.”Az kalsın olacaktı” anlamı
verir.



* Kaldırımda yürürken düşeyazdım.
* Onu karşımda görünce korkudan öleyazdım.





NOT:
Bunların dışında “isteklenme fiili” de kurallı
bileşik fiil sayılabilir.
İsteklenme Fiili Fiil kök ya da gövdelerine
“–esi, -ası” gelmek, “-acağı, -eceği” ,
gelmek, tutmak, söz grupları getirilerek
yapılır.
göresim geldi, güleceği tuttu.
*Kurallı birleşik fiiller her zaman
bitişik yazılır.


B) Yardımcı Fiillerle Yapılan Birleşik
Fiiller:
İsim soylu bir sözcüğün üzerine “–et,-ol,-kıl,
-eyle” gibi yardımcı eylemler getirilerek
yapılır.





* Seven bu gönül seni asla terk etmeyecek.
* Hayat uykuyla uyanıklık arasında raks eder.
* Bu usanç duyan gözlerim bir şeyde karar
kıldı.
* Seyreyleyelim mehtabı yıldızların altında.


UYARI 1:
Bu türle yapılan birleşik fiilin isim kısmında bir
ünlü düşmesi ya da bir ünsüz türemesi varsa
birleşik fiil bitişik yazılır.






* Akşamı seyredeyim senin bakışlarında.
* Benliğime hakim olur bir deli rüzgar.
* Bir gün yeniden bana döneceğini
hissediyorum.
* Ama dönsen de seni asla affetmeyeceğim.
* Sabreden derviş muradına ermiş.


UYARI 2 :
“Et-, ol-” yardımcı eylemleri tek başına bir
anlam taşıyorsa ve önündeki isimle
kaynaşmamışsa kendi görevinde kullanılmış
demektir yani asıl fiildir.





*
*
*
*
Ben ettim sen etme.
Köyümüzde şimdi kirazlar olmuştur.
Elindeki gömlek ancak beş milyon lira eder.
Boş zamanlarımda kütüphanede olurum.

C)Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiiller:




Bir isimle bir fiilin anlam yönünden birleşip
kaynaşmasıyla oluşur.
Bu sözcüklerden biri ya da ikisi gerçek
anlamını yitirir.
Deyimlerin çoğu bu türe örnektir.







*
*
*
*
*
*
*
Sen kimsin ki bana kafa tutuyorsun?
Bu tehditlerinle gözümü korkutamazsın.
Annemin yemekleri hoşuna gitti mi?
Odasında kitaplarına göz atıyordu.
Adama laf anlatmaktan dilimde tüy bitti.
Konuşulanlara ben de kulak kabarttım.
İş için yüzlerce kişi başvurmuştu.
FİİLLERDE ÇATI


Fiillerin özne ve nesneleriyle olan anlam
ilişkilerine çatı denir.
Fiiller çatıları bakımından iki bölümde
incelenir:
1.
Öznelerine Göre Fiiller
2.
Nesnelerine Göre Fiiller
Öznelerine Göre Fiil Çatıları





Etken Fiiller
Öznesi belirli olan fiillerdir. Eylemi yapan
bellidir. Bu fiiller gerçek öznedir.
Ben çiçekleri suladım.
Eve kadar koştuk.
Çocuğu çok azarladı.








Edilgen Fiiller
Fiilin bildirdiği eylem özne dışında başka bir
varlık tarafından yapılıyorsa ve özne işi yapan
değil de yapılan işten etkilenen
konumundaysa bu fiiller edilgendir.
Bu fiillerin öznesi sözde öznedir.
Edilgen fiiller fiil köküne “-il, -in” ekleri
getirilerek yapılır.
Dolaplar temizlendi.
Bulaşıklar yıkandı.
Bebek giydirildi.
Düşünceler tek tek açıklandı.









Dönüşlü Fiiller
Öznenin yaptığı işten yine kendisinin
etkilendiği fiillerdir.
Bu fiiller aynı zamanda etkendir.
Dönüşlü fiiller fiil köklerine “-il, -in” ekleri
getirilerek yapılır.
Kız düğüne gitmek için süslendi.
Kadın bütün gün dövündü.
Buna çok sevindim.
O her zaman övünür.
Yeni koşular bugün taşındı.

Edilgenlik ve dönüşlülük eki aynıdır.
*Fiil özne ve gerçekse dönüşlü çatılı,
sözde özne ise edilgen çatılıdır.
Dönüşlülük kendi zamiriyle de yapılır.

Kendini boşuna üzme.



İşteş fiiller
Eylemin birden çok özne tarafından
karşılıklı ya da birlikte yapıldığını anlatan
fiillerdir. ”-ş” eki getirilirek yapılır.

İşteş çatılı fiiller üç şekilde yapılır.





a)Karşılıklı yapma:
Çocuklar dövüştü.
Bu konuyla ilgili olarak uzun uzun tartıştık.
İki ordu savaştı.






b)Birliktelik
Taş atınca kuşlar uçuştu.
Hepimiz kaçıştık.
Anneleri gidince çocuklar ağlaştılar.
Onun .bu hâline gülüştük.
Kucaklaşmak, buluşmak, tanışmak.




c)Nitelikte eşitlik
İsim ve sıfatlara “–leş” eki getirilerek
yapılan işteş fiiller nitelikte eşitlik bildirir.
Hasta günden güne iyileşti.
Kız her geçen gün güzelleşiyor.
Nesnelerine Göre Fiiller








Geçişli Fiiller
Nesnesi bulunan ya da nesne alabilen fiillere
denir.
Fiil “ne, neyi, kimi” sorularına cevap veriyorsa
geçişlidir.
Çocuklarını yatılı okula verdi.
Kitaplarını kapladı.
* Fiiller geçişli oldukları hâlde nesne
almayabilirler.
İyice temizledim.
Sabahtan beri seyrediyorum.

Geçişsiz Fiiller

Nesne almayan fiillere denir.



Bütün kuşlar uçtu.
Tatil günlerinde evde oturuyorum.
Otobüsten indim, etrafa dikkatlice baktım.







Oldurgan Fiiller
Geçişsiz fiillere “–r, -t, -tir” ekleri getirilerek
yapılır.Böyle fiillere oldurgan fiiller denir.
Rüzgârda yapraklar uçuşuyor.
Uçurtma uçuruyorum.
Yemekleri ben pişirdim.
Çocuğu ağlattılar.
Atı koşturdu.








Ettirgen Fiiller
Geçişli fiillere “–r, -t, -tir” ekleri getirilerek
geçişlilik derecesi artırılır.
Özne işi yapan değil de yaptıran olur. Böyle
fiillere ettirgen fiiller denir.
Mektup yazdırdım.
Halıları yıkattım.
Bütün eşyaları taşıttılar.
Odamı yeşile boyattım.
Atı koşturdum.
FİİLERDE OLUMSUZLUK






Fiili bildirdiği işin, oluşun,hareketin
yapılmadığını gösteren fiiller OLUMSUZDUR
Fiil köküne eklenen ‘-me ,-ma,-mez,-maz’
ekleri ile olumsuzluk ifadesi sağlanır.
Zaman eki ve kişi ekinden önce gelir.
Gel—-------me------------ di-------------- ler
F.K
olumsuzluk zaman eki
şahıs eki
eki




DİKKAT:
‘-me’ olumsuzluk bildiren ek ,şimdiki
zaman kipinde; ’-mı,-mi,-mu,-mü’ biçimine
dönüşür.
Yaz
F.K
--- mı
--- yor --sun.
olumsuzluk zaman kipi
şahıs eki










Geniş zaman kipinde olumsuzluk çekimi farklıdır.
OLUMLU
OLUMSUZ
Koş—ar—ım
Koş—ma---m
Koş---ar---sın
Koş---maz---sın
Koş---ar------Koş---maz
Koş---ar---ız
Koş-ma-y-ız(-y kaynaştırma sesi)
Koş---ar---sınız
Koş---maz---sınız
Koş---ar---lar
Koş---maz---lar
Bu çekimde görüldüğü gibi 1.tekil şahıs ve 1.çoğul
şahıslarda zaman eki olan “–ar” düşer;
Diğer şahıslarda bu ek “–z” olarak kullanılır,
olumsuzluk eki “–maz” dır.
FİİLİMSİLER
(EYLEMSİLER)

Fiillerden türemiş oldukları halde bir fiil
gibi çekimlenemeyen, cümlede isim,
sıfat, zarf görevlerinde kullanılan ve yan
cümleciklerin yüklemi olan kelimelere
“fiilimsi” denir.







Fiilimsilerin Özellikleri
*1-Fiilimsi ekleri yapım ekidir. Dolayısı
ile fiilimsiler türemiş sözcüklerdir.
*2-Fiillerin bütün özelliklerini
taşımazlar. Kip, zaman ve şahıs eki
*3-İsim çekim eklerini alırlar.
*4-Fiilimsilerin olduğu cümleler birleşik
cümledir. Bir cümle içerisinde ne kadar
fiilimsi varsa o kadar yan cümle vardır.
*5-Fiilimsiler ek-fiil olarak yüklem
olabilirler.
“Amacım bu sınavı kazanmak.”

Fiilimsiler görevleri ve anlamları
bakımından üçe ayrılırlar:
1) İSİM – FİİLLER (AD – EYLEMLER):







Fiil kök ya da gövdelerine “-mek, -mak, me, -ma, -ış, -iş, -uş, -üş” eklerinin
getirilmesiyle yapılır.
Bir gülüşün ömre bedel.
Gün biter gülüşün kalır bende.
Seninle akşamları yürüyüşe çıkardık.
Adamın yalvarışlarını bir görecektin.
Madem ki yükseliş var iniş olmaz olur mu?
Unutuş, unuturlar seni de.







Bu kucaklayış belki de bir haykırışın sesiydi.
Sana bakmak Allah’a inanmaktır.
Yaşamak, ölmekten zor.
Buralardan gitmek istiyorum.
Seni bile özlemek istemiyorum bu akşam.
İçimde maziden kalma duygular var.
Okula yeniden başlamayı düşünüyor musun.



NOT 1 :
İsim- fiil ekiyle türetilen bazı sözcükler,isimfiil özelliğini yitirip kalıplaşarak kalıcı bir nesne
ya da kavram adı olabilir.
Artık bunlara isim- fiil eki olarak bakmamak
gerekir.





*Kaymak,
dondurma,
dolma,
bağış,
çakmak,
kavurma,
gözleme,
geviş…



NOT 2:
Fiilden fiil yapım eki olan –iş ile isim- fiil eki
olan “–iş” i birbiri ile karıştırmamak gerekir.
Anlamsal olarak fiilden fiil yapım eki (işteşlik
eki) bir işi karşılıklı ya da birlikte yapma
anlamı verirken isim fiil eki böyle bir anlam
vermez.



Gülüşün çok güzel. (isim fiil eki)
Onu öyle görünce gülüştüler. (işteşlik eki)



NOT 3:
Fiilden fiil yapan olumsuzluk eki olan “–ma, me” ile isim fiil eki olan “–ma,-me” birbiri ile
karıştırılmamalıdır.
Fiilden fiil yapan “–ma, -me” fiile olumsuzluk
anlamı katarken isim fiil eki olan “–ma, -me”
fiile olumsuzluk anlamı katmaz.



Artık sevmeyeceğim. (olumsuzluk eki)
İnsanın mesleğini sevmesi gerekir.(isim-fiil
eki)
2. SIFAT – FİİL EKLERİ (ORTAÇLAR)


Fiil soylu sözcüklerin sonuna “–an, -en, ası, -esi, -mez, -maz, -ar, -er, -dık, -dik, duk, -dük, -tık, -tik, -tuk, -tük ,-ecek, acak, -miş, -mış, -muş,
müş” ekleri getirilmek suretiyle yapılır.
Sıfat- fiil ekleri genellikle sıfat tamlaması
kurar.









Her seven sevilenin boy aynasıdır.
İşleyen demir pas tutmaz.
O öpülesi eller beni büyüttü.
Yıkılası Bağdat nice askerler yedi.
Dönülmez akşamın ufkundayız vakit çok
geç.
Onunla unutulmaz anlar yaşadık.
Bilinmez diyarlara gitme.
Senin bu yaptığın olur iş değil.
Akar sular gibi çağlarım.







Benim doğduğum köyleri akşamları eşkıyalar
basardı.
Tanıdık bir yüz çıkmadı karşımıza.
Görülecek günler var daha aldırma gönül.
Gelecek hafta sınavım var.
Bense penceremde gelmeyecek saatleri
beklerim.
Mayın tarlasına düşmüş bir deliyim.
Ölmüş eşek kurttan korkmaz.




NOT:
Zaman ekleriyle sıfat fiil eklerini
karıştırmamak gerekir.
Zaman ekleri, şahıs ekinden önce fiile gelerek
fiili yüklem yapar.
Sıfat fiil ekleri ise genellikle fiilleri sıfat yapar
ve üzerine isim çekim eklerini alabilir oysa
zaman ekleri isim çekim eklerini alamazlar.





Hiç oturacak zamanım yok.
s
i
(-acak sıfat tamlaması kurmuş bu yüzden sıfat
fiil eki)
Oğlum, okuyacak ve büyük adam olacak.
(zaman eki; çünkü fiili yüklem yapmış )
Okumuş insanlar daha kültürlü (s.f.e)
s
i
Annem de okumayı çok istemiş. (zaman eki)
3. ZARF FİİL EKİ (ULAÇ, BAĞ – EYLEM):


Fiil kök ve gövdelerinin üzerine “–ınca, dıkça, - dığında, -ken , -r… -mez, -alı, erek, -madan, -meksizin, -a…-a, -ıp” ekleri
getirilerek oluşturulur.
Zarf- fiil ekleri temel cümlenin zarf tümleci
olurlar.










Ben gidince hüzünler bırakırım.
Senin bu halini görünce lise yıllarımı hatırladım.
Gözlerin gözlerime değince felaketim olurdu,
ağlardım.
Ağladıkça dağlarımız yeşerecek göreceksin.
Ağlarım, hatıra geldikçe gülüştüklerimiz.
Öldüğünde henüz çok gençti.
Seninle konuştuğunda rahatlıyor.
Sen geçerken sahilden sessizce, gemiler kalkar
yüreğimden gizlice.
Sen ağlarken ben nasıl gülerim.
Onu görür görmez tanıdım.










Yarim, sen gideli yedi yıl oldu.
Ah vah etmenin zamanı geçeli çok oldu.
Gülerek yanıma geldi.
Böyle yaparak beni çok üzüyorsun.
Hiçbir şey söylemeden çekip gitti.
Ağlamadan ayrılık olmaz.
Sizin durmaksızın çalışmanız lazım.
Bir süre konuşmaksızın öylece bekledik.
Gide gide bir söğüde dayandık.
Gidip de gelmemek, gelip de görmemek var
kaderde.

NOT 1: Bir cümlede kaç tane fiilimsi varsa o
kadar da yan cümle var demektir.


NOT 2: Bir cümlede fiilimsi varsa o cümle girişik
birleşik bir cümledir.


NOT 3: Bir cümledeki fiilimsi sayısıyla temel
cümlenin yükleminin toplamı o cümledeki yargı
sayısını verir.