Document

1995-2014 DÖNEMİNDE TÜRKİYE-İSRAİL DIŞ TİCARETİ
Miraç Yazıcı1
Özet
İki ülke arasındaki ticaretin gelişimini araştırmanın bir yöntemi, iki ülkenin arasındaki
ticaret yoğunluğu endeksini hesaplayarak bu endeksin zaman içerisindeki değişimini
gözlemlemektir. Bu çalışmada Türkiye ile İsrail arasındaki ikili ticaret, 1995-2014 dönemi
için
ticaret
yoğunluğu
endeksi
kullanılarak
araştırılmıştır.
Çalışmanın
bulguları
göstermektedir ki, dönem içerisinde Türkiye ile İsrail’in ticaret yoğunluğu endeksi değerlerine
göre ikili ticaret olumsuz etkilenmemiş, aksine iki ülkenin dünya ticaretindeki paylarından
daha fazla artmıştır.
Anahtar Kelimeler: Türkiye, İsrail, Ticaret Yoğunluğu Endeksi, İkili Ticaret
FOREİGN TRADE BETWEEN TURKEY AND ISRAEL OVER THE PERİOD 19952014
Abstract
Trade intensity index is a way to investigate trade between two countries. This paper
aims to investigate trend of bilateral trade between Turkey and Israel, with using trade
intensity index values. Study investigates bilateral trade between Turkey and Israel for 19952014 period. According to findings of this paper, trade intensity index values between Turkey
Nevşehir Hacı Bektaş
[email protected]
1
Veli
Üniversitesi,
İİBF,
İktisat
Bölümü,
Araştırma
Görevlisi,
and Israel point out that bilateral trade is not affected negatively. On the contrary, bilateral
trade has been improved more than Turkey’s and Israel’s shares in global trade.
Keywords: Turkey, Israel, Trade Intensity Index, bilateral trade
1. Giriş
Bu çalışma, 1995-2014 dönemi için Türkiye ile İsrail arasındaki İkili ticaretin
gelişimini incelemektedir. Ticaret yoğunluğu endeksi ile, Türkiye’nin ve İsrail’in ilgili
dönemde birbirleri ile yaptığı ticaret, dünya ile yaptıkları ticaretle karşılaştırılarak
incelenmektedir.
İsrail 2014 yılı sonu itibariyle dünyanın 55. büyük ihracatçısıdır. Başlıca ihracat
ürünleri paketlenmiş ilaçlar (4,96 milyar $), rafine edilmiş Petrol (4,49 milyar $ ), entegre
devreler (4,19 milyar $ ), elmas (3,63 milyar $ ) ve telefonlardır (1,57 milyar $ ). İthal ettiği
başlıca ürünler ise elmas (5,24 milyar $ ), otomotiv (4,05 milyar $ ), ham petrol (3,34 milyar
$), rafine edilmiş petrol (1.83milyar $) ve entegre devrelerdir (1.77 milyar $).İhracat yaptığı
başlıca ülkeler, ABD (11,7 milyar $ ), Filistin ($2,93 milyar $), Çin (2,89milyar $), Türkiye
(2,81 milyar $) ve Hollanda (2.14 milyar $). İthalat yaptığı başlıca ülkeler ABD (7.22 milyar
$), Çin (5,91 milyar $), İsviçre (4,76 milyar $), Almanya (4,57 milyar $) ve BelçikaLüksemburg’dur ($3,28 milyar $).
Türkiye 2014 yılı sonu itibariyle dünyanın 27. büyük ihracatçısıdır. Başlıca ihracat
ürünleri otomotiv (7.95 milyar $), araç parçaları ($4.73 milyar $), ham demir çubuklar (4,28
milyar $), dağıtım kamyonları (4.15 milyar $), ve mücevherattır ($4,06 milyar $). İthal ettiği
başlıca ürünler ise rafine edilmiş petrol (15,7 milyar $), otomotiv (7,94 milyar $), altın (7,51
milyar $), hurda demir (6,65 milyar $) ve doğalgazdır(6.56 milyar $). İhracat yaptığı başlıca
ülkeler, Almanya(16,9 milyar $), Irak (10,8 milyar $), İngiltere (10,3 milyar $), Fransa (7,87
milyar $) ve İtalya’dır (7,58 milyar $). İthalat yaptığı başlıca ülkeler ise Çin (24,6 milyar $),
Almanya (23,5 milyar $), Rusya(14,7 milyar $), İtalya (12,3 milyar $ ) ve ABD’dir ($11,8B).
(OEC: The Observatory of Economic Complexity)
Türkiye ile İsrail arasındaki ticaret 1995’ten 2014’e ciddi bir artış göstermiştir. 1995
yılında İsrail ile 0,44 milyar $ olan dış ticaret hacmimiz Türkiye ile İsrail arasında imzalanan
ve 1 Mayıs 1997’de yürürlüğe giren serbest ticaret anlaşması sonrasında ivme kazanmış 2014
yılı sonu itibariyle 5,83 milyar $’a çıkmıştır. 2014 yılı sonu verileri ile Türkiye İsrail’e 2,95
milyar $ değerinde ihracat yaparken, İsrail’den 2,88 milyar $ değerinde ithalat yapmıştır.
İsrail ihracatının %5,2 ‘sini Türkiye’ye ve ithalatının %4,3’ünü Türkiye’den yapmaktadır.
2. Güncel Yazın
Ticaret yoğunluğu endeksi ile ikili ticareti ölçen pek çok uluslararası çalışma
mevcuttur. Güncel çalışma örneklerine bakıldığında Endonezya-Şili ikili ticareti 1989-2012
dönemi için ticaret yoğunluğu endeksi ile ölçülmüştür. (Sabaruddin and Nugrahaningsih,
2013: 49) 2001-2013 dönemi için Suudi Arabistan ve Hindistan arasındaki ticaret yoğunluğu
endeksi hesaplanmıştır. (Alam and Ahmed,2015: 86) 1990-2012 dönemi için Hindistan’ın
ASEAN ülkeleri ile ticaret yoğunluğu endeksi hesaplanmıştır. ( Alam,2015: 86) Gene
CARICOM (Karayip Toplulukları) ülkeleri ile Çin arasındaki ve Kanada arasındaki ticaret
yoğunluğu 2004-2013 dönemi için araştırılmıştır.(Colley,2015: 109) Başka bir çalışmada
Hindistan ile Japonya’nın ticaret yoğunluğu 1990-2009 dönemi için araştırılmıştır.
(Bhattacharyay ve Mukhopadhyay,2015: 97) Diğer bir çalışmada Yeni Zelanda ile seçilmiş
Doğu
Asya
ülkeleri
arasında
1990-2000
dönemi
için
ticaret
yoğunluğu
araştırılmıştır.(Bano,2002: 12) 2003-2008 dönemi için Güney Kore ile ASEAN (Güneydoğu
Asya Ülkeleri) ticaret yoğunlukları (Kim, 2012:68) hesaplanmıştır.
Türkiye’nin İsrail ile ikili ticaretini ampirik olarak araştıran çalışmalar sınırlıdır.
Seçilmiş Ortadoğu ülkeleri ile Türkiye’nin ticaretini incelediği bir çalışma Türkiye-İsrail
ticaretini incelerken ticari yoğunlaşma endeksini 1999-2009 dönemi için hesaplamış, Türkiye
için dönemin ortalama ticaret yoğunluk endeksi 4,33 olarak bulunmuş ve endeks dönem
içerisinde çok az dalgalanma göstermiştir. Aynı çalışmada İsrail için dönemin ortalama ticaret
yoğunluk endeksi 0,44 olarak bulunmuştur, bununla birlikte özellikle 2008 ve 2009 yıllarında
dönem içerisindeki seyrinden çok daha yüksek bulunmuştur. (Çeştepe,2012: 31) Yapılan
diğer çalışmalar çoğunlukla Türkiye ile İsrail arasındaki endüstri-içi ticaretin sektörel bazda
ölçülmesine yöneliktir. Bir diğer çalışmada Türkiye’nin İsrail ile olan ileri teknoloji ürün
grubunda endüstri-içi ticaret düzeyinin gelişimi 2000-2012 dönemi için incelenmiş ve bu ürün
grubundaki endüstri-içi ticaretin olumsuz etkilenmediği sunucuna ulaşılmıştır.(Can ve
Mercan,2012: 42) Ortadoğu ülkeleri ile Türkiye ticaretinin 1990-2002 dönemi için incelendiği
bir çalışmada ise Türkiye ile İsrail ticaretinde açıklanmış karşılaştırmalı üstünlükler ve
endüstri içi ticaret düzeyleri ölçülmüştür.(Erlat ve Erlat,2004)
3. 1995- 2014 Dönemi Türkiye- İsrail Ticaretinin Görünümü
1995-2014 döneminde Türkiye’nin İsrail’e olan ihracatı 11,35 katına, İsrail’den
yaptığı ithalat 16 katına çıkmıştır. İki ülkenin dış ticaret hacmi ise 13,25 katına çıkmıştır.
Tablo 1’ ve Grafik 1’de görüleceği gibi, Türkiye’nin İsrail’e olan ihracatı dönem başında 0,26
milyar $ iken dönem sonu itibariyle 2,95 milyar $’a çıkmıştır. Türkiye’nin İsrail’den yaptığı
ihracat ise dönem başında 0,18 milyar $ iken dönem sonunda 2,88 milyar $’a çıkmıştır.
Türkiye ile İsrail’in ikili ticaretinin hacmi ise 0,44 milyar $’dan 5,83 milyar $’a çıkmıştır.
Dönem içerisinde İsrail ile ticarette Türkiye her yıl dış ticaret fazlası vermiştir.
Tablo 1: Türkiye’nin İsrail ile Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $)
Dış Ticaret
Dış Ticaret
Dengesi
Hacmi
0.18
0.07
0.44
0.25
0.20
0.05
0.44
1997
0.36
0.26
0.10
0.61
1998
0.44
0.29
0.16
0.73
1999
0.56
0.34
0.22
0.90
2000
0.62
0.50
0.12
1.13
2001
0.81
0.53
0.28
1.33
2002
0.85
0.54
0.31
1.39
2003
1.08
0.46
0.62
1.54
2004
1.31
0.71
0.60
2.03
2005
1.47
0.80
0.66
2.27
Yıllar
İhracat İthalat
1995
0.26
1996
2006
1.53
0.78
0.75
2.31
2007
1.66
1.08
0.58
2.74
2008
1.94
1.45
0.49
3.38
2009
1.53
1.07
0.46
2.60
2010
2.08
1.36
0.72
3.44
2011
2.39
2.06
0.33
4.45
2012
2.33
1.71
0.62
4.04
2013
2.65
2.42
0.23
5.07
2014
2.95
2.88
0.07
5.83
Kaynak: www.comtrade.un.org ve Yazarın Hesaplamaları
1995-2014 döneminde Türkiye’nin dünyaya yaptığı toplam ihracat 7,3 katına,
dünyadan yaptığı toplam ithalat ise 6,78 katına çıkmıştır. Dış ticaret hacmi ise 6,98 katına
çıkmıştır. Grafik 2’de görüleceği gibi, Türkiye’nin dünyaya yaptığı toplam ihracat dönem
başında 21,6 milyar $ iken dönem sonu itibariyle 157,71 milyar $’a çıkmıştır. Türkiye’nin
dünyadan yaptığı toplam ithalat ise dönem başında 35,71 milyar $ iken dönem sonunda
242,22 milyar $’a çıkmıştır. Türkiye’nin dış ticaret hacmi ise 57,31 milyar $’dan 399,94
milyar $’a çıkmıştır. Dönem içerisinde Türkiye her yıl dış ticaret açığı vermiştir.
Grafik 1: Türkiye’nin İsrail ile Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $)
1995-2014 döneminde İsrail’in dünyaya yaptığı toplam ihracat 3,62 katına, dünyadan
yaptığı toplam ithalat ise 2,55 katına çıkmıştır. Dış ticaret hacmi ise 2,98 katına çıkmıştır.
Grafik 3’te görüleceği gibi, İsrail’in dünyaya yaptığı toplam ihracat dönem başında 19,05
milyar $ iken dönem sonu itibariyle 68,97 milyar $’a çıkmıştır. İsrail’in dünyadan yaptığı
toplam ithalat ise dönem başında 28,34 milyar $ iken dönem sonunda 72,33 milyar $’a
çıkmıştır. İsrail’in dış ticaret hacmi ise 47,39 milyar $’dan 141,30 milyar $’a çıkmıştır.
Dönem içerisinde İsrail 2009 yılı hariç her yıl dış ticaret açığı vermiştir.
Grafik 2: Türkiye’nin Dünya İle Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $)
Grafik 3: İsrail’in Dünya İle Toplam Dış Ticareti (Milyar ABD $)
4. Türkiye ile İsrail Arasındaki Ticaret Yoğunluğu
Ticaret yoğunluğu indeksi, iki ülkenin birbiriyle yaptığı ticaretin, dünya ticaretindeki
ağırlıklarından daha az veya fazla olduklarını gösteren bir endekstir. Analizde kullanılan
ticaret yoğunluğu endeksi şöyle tanımlanmıştır: (Yamazawa, 1970: 62)TII = (xij/Xit)/(xwj/Xwt)
Burada xij ve xwj, i ülkesinin j ülkesine ihracatı ve j ülkesinin dünyaya toplam
ihracatını, Xit ve Xwt ise sırasıyla i ülkesinin toplan ihracatı ve toplam dünya ihracatını
göstermektedir. Ticaret yoğunluğu endeksinin (TYE) değeri 1’den büyükse, bu ülke dünya
ticaretindeki payına kıyasla, ilgili ticaret ortağına daha fazla ihracat yapmaktadır. Ticaret
yoğunluğu endeksinin değeri 1’den küçükse, bu ülke dünya ticaretindeki payına kıyasla, ilgili
ticaret ortağına daha az ihracat yapmaktadır.
Hasaplamalarda kullanılan dış ticaret verileri Dünya Bankasının ticaret istatistikleri
veritabanından (WITS), HS 1988/92 sınıflandırması ile alınmıştır. Ticaret yoğunluğu endeksi
formülü ile hesaplanan Türkiye’nin İsrail ile olan ticaret yoğunluğu ve İsrail’in Türkiye ile
olan ticaret yoğunluğu endeksi sonuçları tablo 4’te görülmektedir.
Tablo 4: Türkiye- İsrail Ticaret Yoğunluğu Endeks Verileri
Türkiye Açısından İsrail Açısından
Ticaret Yoğunluğu Ticaret Yoğunluğu
Yıllar
Endeksi
Endeksi
1995
2,22
1,73
1996
2,17
1,37
1997
3,10
1,47
1998
3,67
1,63
1999
4,20
2,10
2000
4,38
1,84
2001
5,23
1,95
2002
5,23
1,99
2003
5,57
1,91
2004
4,92
2,35
2005
4,87
2,19
2006
4,69
1,79
2007
3,93
2,21
2008
3,61
2,47
2009
4,09
2,32
2010
4,82
2,16
2011
4,58
2,47
2012
3,93
2,10
2013
4,60
3,35
2014
4,68
3,55
Ortalama 4,22
2,15
Kaynak: WITS (World Integrated Trade Solutions) ve Yazarın hesaplamaları
Türkiye açısından bakıldığında Türkiye’nin İsrail ile ticaret yoğunluğunun yüksek
olduğu görülmektedir. Bu endeksin 1’den büyük olması, Türkiye’nin 1995-2014 döneminde
İsrail’e yaptığı ihracatın payının, dünya toplam ihracatındaki payından yüksek olduğunu ifade
etmektedir. Bu dönem içerisinde Türkiye açısından TII, 2,17-5,57 bandı aralığında
dalgalanmıştır. 1995-2014 döneminde Türkiye açısından İsrail ile ticaret yoğunluğu endeksi
ortalaması 4,22’dir. 2014 yılı sonu itibariyle ise endeks 4,68 değerindedir.
İsrail açısından bakıldığında da İsrail’in Türkiye ile ticaret yoğunluğunun yüksek
olduğu görülmektedir. Bu endeksin 1’den büyük olması, İsrail’in 1995-2014 döneminde
Türkiye’ye yaptığı ihracatın payının, dünya toplam ihracatındaki payından yüksek olduğunu
ifade etmektedir. 1995-2014 döneminde İsrail açısından Türkiye ile ticaret yoğunluğu endeksi
ortalaması 2,15’dır. 2014 yılı sonu itibariyle ise endeks 3,55 değerindedir.
Grafik 4: Türkiye- İsrail Ticaret Yoğunluğu Endeksi
Kaynak: WITS ve Yazarın hesaplamaları
Grafik 4’te her iki ülke için ticaret yoğunluğu endeks değerleri dönem boyunca
görülmektedir. Türkiye’nin İsrail ile olan ticaret yoğunluğu, serbest ticaret anlaşmasını
izleyen dönemde ivme kazanmış ve 2003 yılına kadar artarak zirve yapmıştır. 2003’ten 2009
yılına kadar olan dönemde Türkiye için ticaret yoğunluğu azalma sergilese de ancak 3,61
düzeyine kadar düşmüştür. 2009’dan 2014 sonuna kadar geçen döneme ise 3,93- 4,82 bandı
aralığında dalgalı bir seyir izleyerek, 2014 yılı sonunda 4,68 değerinde gerçekleşmiştir.
İsrail’in Türkiye ile olan ticaret yoğunluğu ise serbest ticaret anlaşmasını izleyen dönemden
1999 yılına kadar artış sergilemiş ve 2,10 değerine ulaşmıştır. 1999- 2003 yılları arasında
yatay bir seyir izleyen endeks 2013 yılına kadar 1,91-2,47 bandı aralığında dalgalanmıştır.
2013 yılı itibariyle tekrar ivme kazanmış ve 2014 yılı sonunda 3,55 değerinde gerçekleşmiştir.
Sonuç
1995- 2014 dönemi içerisinde Türkiye’nin İsrail’e olan ihracatı 11,35 katına, İsrail’den
yaptığı ithalat 16 katına, iki ülkenin dış ticaret hacmi ise 13,25 katına çıkmıştır. 1995-2014
dönemindeki Türkiye-İsrail ticaret yoğunluğu endeksi değerleri incelendiğinde iki ülkenin
dünya ticaretindeki paylarından daha fazla oranda ikili ticaret gerçekleştirdikleri
görülmektedir. Türkiye’nin İsrail’e ihracatı bu dönemde ortalama olarak dünya ihracatındaki
payının 4,22 katıdır. Gene İsrail’in Türkiye’ye İhracatı bu dönemde ortalama olarak dünya
ihracatındaki payının 2,15 katıdır.
Kaynakça
Alam, I., (2015), "Indo-Asean trade relation: an analysis." Journal of International Economics ,6(1), pp. 73-106.
Alam, I., and Shahid A., (2015), "India-Saudi Arabia bilateral trade relations: recent experiences and future
opportunities." International Journal of Economics and Empirical Research, 3(7), pp.327-342.
Bhattacharyay, B.N. and Mukhopadhyay K. (2015), "A comprehensive economic partnership between India and
Japan: impact, prospects and challenges." Journal of Asian Economics, 39, pp. 94-107.
Bano, S. (2002), “Intra-industry trade and trade intensities: evidence from New Zeland”, Working Paper in
Economics, 5(2), University of Waikato, New Zealand.
Can M. ve Mercan M., (2014), “Politik istikrarsızlıkların yüksek teknoloji endüstri-içi ticaretine etkisi: Türkiyeİsrail örneği (2000-2012)”, Uluslararası Alanya İşletme Fakültesi Dergisi, 6(2), ss. 29-44.
Colley, L. P. (2015), "An analysis of trade potential between CARICOM and China: what opportunities exist for
increased cooperation?." International Review of Business Research Papers ,11(2), pp. 104-119.
Çeştepe, Hamza; (2012), “Türkiye’nin seçilmiş ortadoğu ülkeleri ile ticaretinin analizi”, Ekonomik ve Sosyal
Araştırmalar Dergisi, 8(2), ss.23-43.
Elmorsy, S.S.A. (2015),"Determinants of trade intensity of Egypt with COMESA countries.", Bandung: Journal
of the Global South, 2(1), pp. 1-25.
Erlat, G. ve Haluk Erlat; (2004), “Türkiye’nin ortadoğu ülkeleri ile olan ticareti, 1990-2002“,Ercan Uygur ve
İrfan Civcir (Ed.) “GAP Bölgesinde Dış Ticaret ve Tarım”, Türkiye Ekonomi Kurumu Yayınları içinde, Ankara
ss.33-56.
Kim, S. J. (2012) “South Korea’s trade intensity with ASEAN countries and its changes over time.” International
Review of Business Research Papers, 8 (4), pp. 63-79.
Sabaruddin, S. S. and Nungrahanigsi H. (2013), "Assesing Indonesia-Chile bilateral trade opportinities: a
revealed comperative advantage approach”, Economic Journal of Emerging Markets, 5(1), pp. 45-56.
World
Bank,
(2011),
“World
integrated
trade
solutions,
(http://wits.worldbank.org/data/public/WITS_User_Manual.pdf ), (Erişim: 30.05.2016)
user’s
manual”,
The observatory of economic complexity, (http://Atlas.media.mit.edu (Erişim: 30.05.2016)
Yamazawa, I, (1970), “Intensity analysis of world trade flow”, Hitotsubashi Journal of Economics, 10(2), pp.
61-90,