15.monopol

Monopol
Copyright©2004 South-Western
15
• Rekabetçi firma fiyat alıcı, monopol firması ise
fiyat yapıcıdır.
Copyright © 2004 South-Western
• Bir firmanın monopol olabilmesi için aşağıdaki
iki şartın mevcut olması gerekir:
• Firma, ürününün tek satıcısı olmalıdır.
• Firmanın ürününün yakın ikamesi olmamalıdır.
Copyright © 2004 South-Western
NEDEN MONOPOLLER ORTAYA
ÇIKAR?
• Monopollerin ortaya çıkmasının temel nedeni
giriş engelleridir.
Copyright © 2004 South-Western
NEDEN MONOPOLLER ORTAYA
ÇIKAR?
• Giriş engellerinin (bariyerlerin) üç nedeni
vardır:
• Kilit kaynağın sahipliği.
• Hükümetin tek bir firmaya bir malın üretimi için
ayrıcalıklı yetki vermesi.
• Üretim maliyetlerini yapısı nedeniyle tek bir
firmanın üretiminin birden fazla firmanın
üretimine göre daha etkin olması.
Copyright © 2004 South-Western
Monopol Kaynakları
• Kilit bir kaynağa ayrıcalıklı olarak sahip olmak
monopolün potansiyel bir nedenidir. Ancak
pratikte monopoller bu nedenden ötürü çok
ender olarak ortaya çıkarlar.
Copyright © 2004 South-Western
Hükümetin Yarattığı Monopoller
• Hükümetler tek bir firmaya belli piyasalarda
bir malın tek satıcısı olma ayrıcalığını
tanıyabilirler. Bu durumda bu piyasalara
artık başka firmaların girmesi devlet
tarafından yasaklanmış olur.
Copyright © 2004 South-Western
Hükümetin Yarattığı Monopoller
• Patent ve telif hakkı (copyright) yasaları
hükümetin kamu çıkarını gözeterek monopol
oluşturmasının iki önemli örneğidir.
Copyright © 2004 South-Western
Doğal Monopoller
• Bir piyasada tek bir firmanın tüm piyasaya
mal sağlaması, iki ya da daha fazla firmanın
mal sağlamasından daha az maliyetli ise
doğal monopol oluşur.
Copyright © 2004 South-Western
Doğal monopoller
• Doğal monopol ölçek ekonomilerinin mevcut
olduğu üretim düzeylerinde ortaya çıkar.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 1 Monopolün Nedeni Olarak Ölçek Ekonomileri
Maliyet
ATC
0
Q
Copyright © 2004 South-Western
MONOPOLLER ÜRETİM VE FİYATLAMA
KARARLARINI NASIL ALIRLAR?
• Monopol ile Rekabetçi firma arasındaki farklar
• Monopol
•
•
•
•
Malın tek üreticisidir
Firma (ve piyasa) talep eğrisi negatif eğimlidir
Fiyat yapıcıdır (fiyatı belirler)
Satışları artırmak için fiyat düşürebilir
• Rekabetçi firma
•
•
•
•
Çok sayıda üreticiden sadece biridir
Firma talep eğrisi yataydır
Fiyat alıcıdır (fiyatı veri kabul eder)
Aynı fiyattan istediği kadar satar (fiyatı değiştiremez).
Copyright © 2004 South-Western
Figür 2 Rekabetçi Firmaların ve Monopolün Talep Eğrileri
(a) Rekabetçi Firmanın Talep Eğrisi
(b) Monopolcünün Talep Eğrisi
P
P
D
D
0
Q
Q
0
Copyright © 2004 South-Western
Monopolün Hasılatı
• Toplam Hasılat
P  Q = TR
• Ortalama Hasılat
TR/Q = AR = P
• Marjinal Hasılat
DTR/DQ = MR
Copyright © 2004 South-Western
Tablo 1 Monopolün Toplam, Ortalama ve Marjinal
Hasılatı
Copyright©2004 South-Western
Monopolün Hasılatı
• Monopolün Marjinal Hasılatı
• Monopol firmasının marjinal hasılatı daima
fiyatından daha düşüktür.
• Talep eğrisi aşağı doğru eğimlidir.
• Monopol bir birim daha fazla satmak için fiyatını
düşürdüğünde bütün diğer satışlarından elde ettiği hasılat
da (fiyatın düşmesi nedeniyle) düşer.
Copyright © 2004 South-Western
Monopolün Hasılatı
• Monopolün Marjinal Hasılatı
• Bir monopol satışlarını artırdığında toplam hasılat
( P x Q ) üzerinde iki etki ortaya çıkar.
• Miktar etkisi nedeniyle Q artar.
• Fiyat etkisi nedeniyle P artar.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 3 Monopolde Talep ve Marjinal-Hasılat Eğrisi
P
$11
10
9
8
7
6
5
4
3
2
1
0
–1
–2
–3
–4
D
(AR)
Marjinal
hasılat (MR)
1
2
3
4
5
6
7
8
Q
Copyright © 2004 South-Western
Kâr Maksimizasyonu
• Monopol marjinal hasılatın marjinal maliyete
eşit olduğu yerde üretim yaparak kârını
maksimize eder.
• Kâr maksimizasyonunu sağlayan üretim
miktarına karşılık gelen fiyat, talep eğrisi
sayesinde tespit edilebilir.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 4 Monopolün Kâr Maksimizasyonu
2. Talep eğrisi üzerinde kâr
maksimizasyonunu sağlayan
miktara karşılık gelen fiyat
bulunur
Maliyet ve
Hasılat
1. MR ve MC eğrilerinin
kesiştiği yerdeki miktar,
kâr maksimizasyonunu
sağlayan miktardır.
B
Monopol
fiyatı
ATC
A
D
MC
MR
0
Q
QMAX
Q
Q
Copyright © 2004 South-Western
Kâr Maksimizasyonu
• Monopol ile tam rekabetin karşılaştırılması:
• Tam rekabette fiyat marjinal maliyete eşittir.
P = MR = MC
• Monopolde fiyat marjinal maliyetin üzerindedir.
P > MR = MC
Copyright © 2004 South-Western
Monopolün kârı
• Kâr toplam hasılattan toplam maliyetin
çıkarılmasına eşittir.
• Kâr = TR - TC
• Kâr = (TR/Q - TC/Q)  Q
• Kâr = (P - ATC)  Q
Copyright © 2004 South-Western
Figür 5 Monopolün Kârı
Maliyet ve
Hasılat
MC
P
E
B
Monopol
kârı
ATC
D
ATC
C
D
MR
0
QMAX
Q
Copyright © 2004 South-Western
Monopolün kârı
• Fiyat ortalama toplam maliyetten yüksek
olduğu sürece monopol firması kâr elde
edecektir.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 6 İlaç Piyasası
Maliyet ve
Hasılat
Fiyat
(paten süresi
içerisinde)
Fiyat
(paten
süresi
geçtikten
sonra)
0
MC
MR
Monopolde
miktar
D
Tam Rekabette
miktar
Q
Copyright © 2004 South-Western
MONOPOL NEDENİYLE OLUŞAN
REFAH KAYBI
• Bir rekabetçi firmayla karşılaştırıldığında,
monopol fiyatı marjinal maliyetin üzerinde
tutar.
• Tüketiciler açısından monopoldeki bu yüksek
fiyat iyi değildir.
• Ancak, monopol firmasının sahipleri açısından
bu yüksek fiyat çok iyidir.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 7 Etkin çıktı düzeyi
P
MC
Alıcılara
faydası
Monopole
maliyeti
D
Alıcılara (tüketiciye faydası)
faydası
Monopole
maliyeti
Q
0
Alıcılara faydası
satıcılara maliyetinden
daha fazla.
Alıcılara faydası
satıcılara maliyetinden
daha az.
Etkin
miktar
Copyright © 2004 South-Western
Toplumsal Kayıp
• Monopol fiyatı marjinal maliyetin üzerinde
belirlediği için tüketicinin ödeme rızası ile
üreticinin maliyeti arasında bir fark oluşur.
• Bu fark satılan miktarın toplumsal açıdan
optimum olan miktarın altında kalmasına yol
açar.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 8 Monopolün Yarattığı Kayıp
P
Toplumsal
kayıp
MC
Monopol
fiyatı
MR
D
0
Monopoly Etkin
miktarı
miktar
Q
Copyright
© 2004
South-Western
Copyright
© 2004
South-Western
Toplumsal Kayıp
• Monopolün etkinsizliği
• Monopol firması toplumsal açıdan etkin olan
miktardan daha az üretim yapar.
Copyright © 2004 South-Western
Toplumsal Kayıp
• Monopolün yarattığı toplumsal kayıp verginin
yarattığı toplumsal kayba benzer.
• İki durum arasındaki fark şudur: Vergi
nedeniyle devlet gelir elde eder, monopol
nedeniyle ise monopol firması yüksek kâr elde
eder.
Copyright © 2004 South-Western
MONOPOLLERLE İLGİLİ
KAMU POLİTİKASI
• Hükümet monopol sorunu konusunda şu dört
yoldan birini izleyebilir.
• Monopolleşmiş endüstrileri daha rekabetçi hale
getirebilir.
• Monopollerin davranışlarını regüle edebilir
(düzenleyebilir).
• Bazı özel monopolleri kamu girişimine
dönüştürebilir.
• Hiçbir şey yapmayabilir.
Copyright © 2004 South-Western
Anti-tröst Yasaları ile Rekabetin Artırılması
• Anti-tröst yasaları monopol gücünü kısmaya
yönelik mevzuattır.
• Anti-tröst yasaları hükümete rekabeti artırması
için çeşitli seçenekler sunar.
• Hükümetin şirket birleşmelerini engellemesine izin
verir.
• Hükümetin şirketleri parçalamasına izin verir.
• Şirketlerin piyasaları daha az rekabetçi hale getiren
davranışlar sergilemesini engeller.
Copyright © 2004 South-Western
Anti-tröst Yasaları ile Rekabetin Artırılması
• İki Önemli Anti-tröst Yasası
• Sherman Antitrust Act (1890)
• Zamanın büyük ve güçlü tröstlerinin piyasa gücünü
kırdı.
• Clayton Act (1914)
• Hükümetin gücünü artırdı ve özel davaları mümkün
kıldı.
Copyright © 2004 South-Western
Regülasyon
• Hükümet monopol fiyatlarını regüle edebilir.
• Eğer fiyat marjinal maliyete eşit olursa kaynak
dağılımı etkin olur.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 9 Doğal Monopol Durumunda Marjinal Maliyet
Fiyatlaması
P
ATC
Regüle
fiyat
ATC
Zarar
MC
D
0
Q
Copyright
© 2004
South-Western
Copyright
© 2004
South-Western
Regülasyon
• Pratikte retülatörler monopolcülerin bir miktar
kâr elde etmelerine imkan verirler. Bu nedenle
fiyat marjinal maliyetin biraz üzerinde olur.
Copyright © 2004 South-Western
Kamu Mülkiyeti
• Özel bir firma tarafından işletilen doğal bir
monopolü regüle etmek yerine hükümet
monopolü kendisi işletebilir (örneğin şehir suyu
şebekesi).
Copyright © 2004 South-Western
Hiçbir Şey Yapmamak
• Eğer piyasa başarısızlığı kamu politikalarının
yaratacağı sorunlarla karşılaştırıldığında daha
düşük düzeyde ise hükümet hiçbir şey
yapmayabilir.
Copyright © 2004 South-Western
FİYAT FARKLILAŞTIRMASI
• Fiyat farklılaştırması, aynı malın, maliyeti aynı
olduğu halde, farklı tüketicilere farklı
fiyatlardan satılmasıdır.
Copyright © 2004 South-Western
FİYAT FARKLILAŞTIRMASI
• Fiyat farklılaştırması rekabetçi bir piyasada
mümkün değildir, çünkü piyasa fiyatından
satan çok sayıda firma bulunmaktadır.
Firmanın fiyat farklılaştırması yapabilmesi
için en azından bir miktar piyasa gücünün
bulunması gerekir.
• Tam Fiyat Farklılaştırması
• Monopolcü her tüketicinin ödeme rızasını bildiği
ve her bir tüketiciye farklı bir fiyatla satış yaptığı
zaman tam fiyat farklılaştırması gerçekleşir.
Copyright © 2004 South-Western
FİYAT FARKLILAŞTIRMASI
• Fiyat farklılaştırmasının iki önemli etkisi:
• Monopolcünün kârını artırabilir.
• Toplumsal kaybı azaltabilir.
Copyright © 2004 South-Western
Figür 10 Fiyat Farklılaştırmasının Toplam Refaha Etkisi
(a) Tek fiyat uygulayan Monopolcü
P
Tüketici
fazlası
Monopol
fiyatı
Toplumsal
kayıp
Kâr
MC
MC
0
Satış miktarı
D
Q
Copyright
© 2004
South-Western
Copyright
© 2004
South-Western
Figür 10 Fiyat Farklılaştırmasının Toplam Refaha Etkisi
(b) Tam fiyat farklılaştırması uygulayan Monopolcü
P
Kâr
MC
D
0
Satılan miktar
Q
Copyright
© 2004
South-Western
Copyright
© 2004
South-Western
FİYAT FARKLILAŞTIRMASI
• Fiyat farklılaştırmasının örnekleri
•
•
•
•
•
Sinema biletleri
Havayolu fiyatları
İndirim kuponları
Malî yardım
Miktar indirimleri (iki alana üçüncüsü bedava)
Copyright © 2004 South-Western
SONUÇ:
MONOPOLLERİN YAYGINLIĞI
• Monopollerin yarattığı sorunlar ne kadar
yaygın?
• Monopoller yaygın.
• Çoğu firma fiyatları üzerinde bir miktar kontrol
gücüne sahiptir çünkü sattığı mal diğer firmaların
sattığı mallardan farklıdır.
• Tam monopol gücüne sahip firmalar azdır.
• Çok az mal tam anlamıyla eşsizdir.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Monopol, piyasada bir malın tek satıcısı olan
firmadır.
• Talep eğrisi aşağı eğimlidir.
• Monopolün marjinal hasılatı daima fiyattan
daha düşüktür.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Rekabetçi bir firma gibi bir monopol de üretim
miktarını, marjinal maliyetini marjinal
hasılatına eşitleyen düzeyde belirleyerek kârını
maksimize eder.
• Rekabetçi bir firmadan farklı olarak monopolcü
firmanın fiyatı marjinal hasılatının üzerindedir.
Bu nedenle fiyat marjinal maliyetin de
üzerindedir.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Bir monopolcünün kâr maksimizasyonunu
sağlayan üretim düzeyi, üretici ve tüketici
fazlası toplamını maksimize eden üretim
düzeyinin altındadır.
• Monopol vergi konulması durumunda olduğu
gibi toplumsal faydanın azalmasına yol açar.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Politika belirleyicileri, monopollerin yarattığı
soruna anti-tröst yasalarıyla, fiyatların
regülasyonuyla veya monopolü kamulaştırarak
tepki verebilirler.
• Eğer piyasa başarısızlığının yarattığı sorun fazla
büyük değil ise politika belirleyicileri hiçbir şey
yapmamayı tercih edebilirler.
Copyright © 2004 South-Western
Özet
• Monopolcü farklı müşterilerine ödeme
rızalarına göre farklı fiyatlar uygulayarak kârını
artırabilir.
• Fiyat farklılaştırması ekonomik refahı artırabilir
ve toplumsal kaybı azaltabilir.
Copyright © 2004 South-Western