YAŞLILARIN İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDAKİ BİLGİLERİ VE
advertisement
YAŞLILARIN İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDAKİ BİLGİLERİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Demet GÜNEŞ İç Hastalıkları Hemşireliği Anabilim Dalı Tez Danışmanı Doç. Dr. Emine KIYAK Yüksek Lisans Tezi- 2014 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAŞLILARIN İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDAKİ BİLGİLERİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Demet GÜNEŞ İç Hastalıkları Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi Tez Danışmanı Doç. Dr. Emine KIYAK ERZURUM 2014 T.C. ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ SAĞLIK BİLİMLERİ ENSTİTÜSÜ YAŞLILARIN İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDAKİ BİLGİLERİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Demet GÜNEŞ Tez Savunma Tarihi :03.11.2014 Tez Danışmanı : Doç. Dr. Emine KIYAK Jüri Üyesi :Doç. Dr. Dilek KILIÇ Jüri Üyesi :Yrd. Doç. Dr. Mehtap KAVURMACI Onay Bu çalışmada yukarıdaki jüri tarafından Yüksek Lisans Tezi olarak kabul edilmiştir. Prof. Dr. Yavuz Selim SAĞLAM Enstitü Müdürü Yüksek Lisans Tezi ERZURUM - 2014 İÇİNDEKİLER TEŞEKKÜR ................................................................................................................. III ÖZET ............................................................................................................................. IV ABSTRACT .................................................................................................................... V SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ ............................................................... VI TABLOLAR DİZİNİ .................................................................................................. VII 1. GİRİŞ ........................................................................................................................... 1 2. GENEL BİLGİLER.................................................................................................... 7 2.1. Yaşlılığın Tanımı ....................................................................................................... 7 2.2. Yaşlılarda Görülen Fizyolojik Değişiklikler.............................................................. 8 2.3. Yaşlılıkta Ortaya Çıkan Psikososyal Değişiklikler .................................................. 12 2.4. Yaşlılıkta Görülen Kronik Hastalıklar ..................................................................... 13 2.5. Yaşlılarda İlaç Kullanımı ......................................................................................... 14 2.5.1. Yaşlılarda Farmakokinetik ve Farmokodinamik Değişiklikler ............................ 14 2.5.1.1. Yaşlılarda Farmakokinetik Değişiklikler ........................................................... 14 2.5.1.2. Yaşlılarda Farmakodinamik Değişiklikler ......................................................... 18 2.6. Yaşlılarda İlaç Kullanımında Sorun Yaratan Faktörler ........................................... 18 2.6.1.Yaşlılarda İlaç Etkileşimleri ve İlaç Yan Etkileri .................................................. 19 2.6.2. Yaşlılarda Destek Sistemi Eksikliği ..................................................................... 21 2.6.3.Yaşlılarda Düşük ve Yüksek Dozda İlaç Kullanımı .............................................. 21 2.6.4. Yaşlılarda Çoklu İlaç Kullanımı ........................................................................... 22 2.6.5. Yaşlılarda Reçetesiz İlaç Kullanma Durumları .................................................... 22 2.6.6. Yaşlılarda Akılcı İlaç Kullanım İlkeleri ............................................................... 23 2.7. Yaşlılık ve Yaşlılıkta Hemşirenin Rolü ................................................................... 24 3. MATERYAL ve METOT ........................................................................................ 28 I 3.1. Araştırmanın Şekli ................................................................................................... 28 3.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Zaman .................................................................... 28 3.3. Araştırmanın Evreni ................................................................................................. 28 3.4. Araştırmanın Örneklemi .......................................................................................... 28 3.5. Verilerin Toplanması ............................................................................................... 29 3.6. Veri Toplama Aracı ................................................................................................. 29 3.7. Araştırmanın Ön Uygulanması ................................................................................ 29 3.8. Araştırmanın Uygulanması ...................................................................................... 29 3.9. Verilerin Değerlendirilmesi ..................................................................................... 30 3.10. Araştırmanın Etik İlkeleri ...................................................................................... 31 3.11. Araştırmanın Sınırlılıkları ...................................................................................... 31 4. BULGULAR .............................................................................................................. 32 5. TARTIŞMA ............................................................................................................... 46 6. SONUÇ ve ÖNERİLER ........................................................................................... 50 KAYNAKLAR .............................................................................................................. 52 EKLER .......................................................................................................................... 63 EK-1. ÖZGEÇMİŞ ....................................................................................................... 63 EK-2. ANKET FORMU ............................................................................................... 64 YAŞLILARIN İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDAKİ BİLGİLERİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ ..................................... 64 EK-3. ETİK KURUL İZİN BELGESİ ........................................................................... 68 EK-4. KURUM İZİN BELGESİ .................................................................................... 69 II TEŞEKKÜR Tezimin yürütülmesinde ve her aşamasında yanımda olan, desteğini esirgemeyen, önerileriyle çalışmama ışık tutan değerli hocam Doç. Dr. Emine KIYAK’a eniçten şükranlarımı sunarım. Çalışmaya katılan tüm yaşlılara ve aile sağlığı merkezleri çalışanlarına, Tezimin istatistiksel değerlendirmelerinde katkılarından dolayı Yrd. Doç. Dr. Cantürk ÇAPIK’a, Tezin her aşamasında yanımda olan, manevi desteğini benden esirgemeyen sevgili eşim Sinan GÜNEŞ’e ve aileme sonsuz teşekkürlerimi sunarım. Demet GÜNEŞ III ÖZET Yaşlıların İlaç Kullanımı Konusundaki Bilgileri ve Etkileyen Faktörlerin Değerlendirilmesi Amaç: Bu çalışma yaşlıların ilaç kullanımı konusundaki bilgileri ve etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi amacıyla yapıldı. Materyal ve Metot: Tanımlayıcı özellikteki araştırma Erzincan il merkezinde bulunan 5 aile sağlığı merkezine kayıtlı olan 600 yaşlı üzerinde yapıldı. Araştırmanın verileri Ocak-Nisan 2014 tarihleri arasında toplandı. Verilerin toplanmasında anket formu kullanıldı. Verilerin değerlendirilmesinde yüzdelik, ortalama, Ki-kare testi ve lojistik regresyon analizi kullanıldı. Bulgular: Araştırmaya katılan yaşlıların yaş ortalamasının 74.5±6.7 olduğu, yaşlıların günlük kullandıkları ilaç sayı ortalamasının 10±3.9 olduğu, %79.8’inin kullandığı ilacın adını bilmediği, %49.8’nin ilacı neden kullandığını bilmediği,%32.5’nin ilaç doz formunda değişiklik yaptığı, %91.3’ünün ilaçların yiyecek ve içeceklerle etkileşime girdiğini bilmediği, %82’sinin ilacı zamanında almadığı,%32.7’sinin ilacın son kullanma tarihine dikkat etmediği, %35’inin reçetesiz ilaç kullandığı, %46.3’ünün kendini iyi hissettiğinde ilacı almadığı, %19.3’ünün fazla dozda ilaç kullandığı, %19.5’nin ilacın kullanımı hakkında bilgisinin olmadığı, %34.3’ünün ilaç kullanımında sosyal desteğinin olmadığı bulunmuştur. İlacın adını bilmede eğitim düzeyi, meslek ve gelir düzeyinin, ilacı neden kullandığını bilmede gelir düzeyinin, fazla doz ilaç almada eğitim düzeyinin, doz formunda değişiklik yapmada eğitim düzeyinin, ilacın yiyeceklerle etkileşimini bilmede eğitim düzeyi, meslek, gelir düzeyi ve sağlık güvencesinin, ilaç almayı unutmada eğitim düzeyi, meslek ve gelir düzeyinin, son kullanma tarihine dikkat etmede eğitim düzeyi, gelir düzeyi ve birlikte yaşanan aile üyelerinin ve yaşın, ilacı başkasına önermede birlikte yaşanan aile üyelerinin etkili olduğu tespit edilmiştir. Sonuç: Bu araştırmada yaşlıların ilaç kullanımına ilişkin bilgilerinin yetersiz olduğu ve bu durumu yaşlıların eğitim düzeyinin etkilediği bulunmuştur. Anahtar Kelimeler: İlaç, ilaç kullanımı, yaşlı IV ABSTRACT Knowledge of the Elderly on Drug Use and Evaluation of the Factors Effective on their Knowledge Aim: This study was conducted to evaluate the factors affecting knowledge of the elderly on drug use. Material and Method: This descriptive study was conducted with 600 elderly participants registered in 5 family health centers located in the city center of the Province of Erzincan, Turkey. The data collection was performed between January and April 2014 in the study. A questionnaire was utilized for data collection. Percentages, means, Chi-square test and logistic regression analysis were used to evaluate the data. Results: Of the elderly included in the study, the mean age was 74.5±6.7 years, the mean number of drugs used by elderly was 10±3.9, 79.8% was not aware of the names of drugs used, 49.8% did not know the reasons for their use, 32.5% made changes in pharmaceutical dosage form, 91.3% was not aware of the interaction between drugs and food and beverages, 82% was not taking drugs in a timely manner, 32.7% was not paying attention to the expiration dates, 35% was using non-prescription drugs, 46.3% was stopping to take drugs when feeling good, 19.3% was using large doses of drugs, 19.5% was not knowledgeable about the use of drugs, 34.3% had no social support in taking drugs. The level of education, occupation and income levels have been found to be effective in knowing the names of drugs; the level of income was effective in knowing the reasons of taking drugs; the level of education was effective in taking drug overdoses; the level of education was effective in making changes in dosage; the level of education, occupation, income and health insurance were effective in knowing the interaction of drug with food; the level of education, occupation and income level were effective in remembering to take drugs; the level of education, income level, family members living together and age were effective in paying attention to the expiration dates; and, family members living together was effective in recommendation of the drugs to someone else. Conclusion: In this study, it was determined that the knowledge of the elderly on drug use was inadequate and this was affected by their level of education. Keywords: Drug use, elderly, medication, V SİMGELER VE KISALTMALAR DİZİNİ DSÖ :Dünya Sağlık Örgütü GA : Güven aralığı GFR :Glomerüler filtrasyon hızı VI TABLOLAR DİZİNİ Tablo No Sayfa No Tablo 3.1. Çalışmada Kullanılan İstatistiksel Yöntemler ve Değişkenler ..................... 30 Tablo 3.2. Lojistik Regresyon Analizinde Kullanılan Kodlamalar ................................ 31 Tablo 4.1. Yaşlıların Demografik Özellikleri (n=600) .................................................. 32 Tablo 4.2. Yaşlıların Sağlık Durumu Özelliklerinin Dağılımı (n=600) ......................... 33 Tablo 4.3. Yaşlıların İlaç Kullanımına İlişkin Bilgi Durumları (n=600) ....................... 34 Tablo 4.4. Yaşlıların İlaç Kullanım Özellikleri (n=600)............................................... 36 Tablo 4.5. İlaç Kullanımında Destek Kaynakları (n=600) ............................................. 36 Tablo 4.6. Bazı Demografik Özelliklere Göre Kullanılan İlacın Adını Bilme Durumunun Karşılaştırılması ....................................................................... 37 Tablo 4.7. Demografik Özelliklere Göre İlacı Neden Kullandığını Bilme Durumunun Karşılaştırılması ........................................................................................... 38 Tablo 4.8. Demografik Özelliklere Göre Fazla Dozda İlaç Alma Durumu ................... 39 Tablo 4.9. Demografik Özelliklere Göre Doz Formunda Değişiklik Yapma Durumu .. 40 Tablo 4.10. Demografik Özelliklere Göre Yiyecek ve İçecek Etkileşim Bilgisinin Karşılaştırılması ......................................................................................... 41 Tablo 4.11. Demografik Özelliklere Göre İlaç almayı Unutma Durumunun Karşılaştırılması ......................................................................................... 42 Tablo 4.12. Demografik Özelliklere Göre Son Kullanma Tarihine Dikkat Etme Durumunun Karşılaştırılması ..................................................................... 43 Tablo 4.13. Demografik Özelliklere Göre İlacını Başkasına Önerme Durumunun Karşılaştırılması ......................................................................................... 45 VII 1. GİRİŞ Yaşlılık süreci çocukluk, gençlik ve erişkinlik gibi doğal ve zorunlu bir dönemdir. Yaşlanma her canlıda görülen, tüm işlevlerde azalmaya neden olan evrensel bir süreçtir. Organizmanın molekül, hücre, doku, organ ve sistemler düzeyinde zamanın ilerlemesiyle ortaya çıkan, geriye dönüşümü olmayan, yapısal ve fonksiyonel değişimlerin tümüne yaşlanma denir.1,2 Beklenen yaşam süresinin uzaması ve doğurganlık hızının azalması ile dünya nüfusu son 50 yıldır hızla yaşlanmaktadır. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ) verilerine göre 2000’li yıllarda 600 milyon olan yaşlı sayısının 2025 yılında 1.2 milyar, 2050 yılında da 2 milyara ulaşacağı tahmin edilmektedir.3 Günümüzde, dünyada yaşlı nüfus yüzdesinin en fazla olduğu kıta, Avrupa (% 20) ve en az olduğu kıta ise % 5 ile Afrika’dır. 2050 yılına gelindiğinde, Avrupa’da yaşlı nüfus oranı % 37’e çıkarken Afrika’da %10 olacağı tahmin edilmektedir.4,5 Dünyada olduğu gibi ülkemizde de yaşlı nüfusun toplam nüfus içindeki oranı hızla artmaktadır.6 Türkiye İstatistik Kurumu’nun Adrese Dayalı Nüfus Kayıt Sistemi 2013yılı verilerine göre 65 yaş ve üstü nüfusun toplam nüfus içindeki oranı 2013 yılında %7.7 iken 2023 yılında %10.2, 2050 yılında %20.8, 2075 yılında ise %27.7 olacağı tahmin edilmektedir.7 Erzincan ilinde ise 65 yaş ve üstü nüfusun toplam nüfus içindeki oranı 2013 yılında %10.9 iken 2023 de %13.0 olacağı tahmin edilmektedir.7 Türkiye de yaşlı nüfusun giderek artmasıyla sağlık sorunları da artmaktadır.8 Yapılan epidemiyolojik araştırmalarda geriatrik nüfusun %60 ile %80 ’ninde en az bir kronik hastalık bulunduğu tespit edilmiştir.9 Ünsal ve ark.’nın10 yaptığı bir çalışmada yaşlıların %59.2’sinin bir, %35.0’inin iki, %5.8’inin ise üç ve daha fazla kronik hastalığa sahip olduğu belirtilmiştir. Yaşlı bireylerde kronik hastalıkların yanı 1 sıra ağrı, mide problemleri, halsizlik, konstipasyon, uykusuzluk, unutkanlık gibi çeşitli şikâyetler nedeniyle çoklu ilaç kullanımı sık karşılaşılan bir durumdur.11 Yaşlılarda kullanılan ilaç sayısının artmasıyla ilaç etkileşimleri ve yan etkileri de artmaktadır.12 Yaşlılarda çoklu ilaç kullanımına bağlı görülen en sık yan etkiler huzursuzluk, düşmeler, depresyon, konfüzyon, hafıza kaybı, inkontinans, kabızlık ve bazı dolaşım sistemi bozukluklarıdır.1 Yaşlılarda unutkanlık, bilişsel fonksiyonlarda gerileme, görme bozukluğu ve diğer bedensel yetersizliklerin artması hatalı ilaç kullanımına neden olmaktadır.13Avrupa da yapılan bir çalışmada 80 ve üzeri yaş grubunda %27.7 oranında hatalı ilaç kullanımı olduğu belirtilmiştir.12 Esengenve ark.’nın14 çalışmasında ülkemizdeki yaşlıların Avrupa ülkelerindeki yaşlılara benzer şekilde hatalı ilaç tükettiklerini belirtmiştir. Türkiye’de kullanılan ilaç sayısının, uygunsuz reçeteleme ve uygunsuz ilaç kullanımı ile ilişkisinin araştırıldığı bir araştırmada 65 yaş ve üzerindeki beş veya daha fazla ilaç kullanan 196 kişi (ortalama yaş 74.6) incelenmiş ve %42’sinin ilaçlarını uygun olmayan şekilde aldığı, %57’sinin ise etkinliliği ve endikasyonu olmayan ilaçları kullandıkları belirlenmiştir.15 Yapılan araştırmalarda yaşlılarda en sık görülen ilaç kullanım hataları arasında; reçetesiz ilaç kullanımı, ilaç dozunun unutulması, sağlık personelinin dışında başkalarının önerdiği ilacı kullanma, doktora haber vermeden ilaçların bırakılması, unutulan dozun yerine yeniden ilaç içilmesi, ilaçların karıştırılması, tarihi geçmiş ilaç kullanılması, ilaçların yanlış amaçlarla alınması, bilinçli ve bilinçsiz olarak fazla dozda ilaç almak gelmektedir.16-18 İlaç kullanımında yapılan hatalar yaşlının sağlığını olumsuz yönde etkileyerek yaşam kalitesini düşürür. İlgili kurumların ve sektörlerin katılımı ile yanlış ilaç kullanımının yasal önlemler ve eğitim yolu ile en aza indirilmesi gerekmektedir.19 2 Yaşlılarda ilaç kullanımının sağlanmasında hemşirenin en önemli sorumluluğu eğitimdir. Hemşire yaşlı birey ve ailesini ilaçların etkileri, kullanım şekli, yan etkileri, saati ve dozu hakkında bilgisini değerlendirmelidir. Bu değerlendirme sonucunda ilacın kullanım amacı, zamanı, dozu ve dikkat etmesi gereken konular belirlenmelidir. Yaşlılarda ilaç kullanımına ilişkin yapılacak sağlık eğitimi yaşlı bireyin bulunduğu her sağlık kuruluşunda gerçekleştirilmeli, sağlık ekibinin her üyesi bu konuda bilinçli ve duyarlı olmalıdır. Hastalara yönelik eğitim programlarında en aktif eğitmenlerden biri de danışman hemşirelerdir.20 İlaçların hazırlanması ve uygulanmasında hastanın güvenliğinin sağlanması esastır. Hemşirelerin hatalı ilaç kullanımını önlemede önemli sorumlulukları vardır. İlaçlar doğru ve dikkatli kullanılmazsa yaşlıya zarar verir. Bu yüzden yaşlılara bakım verirken; yaşlıyı psikolojik, fizyolojik ve sosyoekonomik yönleri ile bir bütün olarak ele almalı ve ilaç kullanım hatalarını en aza indirmelidir.20-22 Yaşlı hastanın sağlık durumunu ve ilacın etkilerini anlayabilmesi için, hemşirenin ilaç hakkında bilgi vermesi gerekmektedir.23 İlaç tedavisinin başarıya ulaşması, yaşlının tedaviye uyumu ile doğrudan ilişkilidir. Bunun sağlanması da hasta ve yakınları ile hekim ve hemşire arasında iyi bir iletişimi gerektirir. İlaçların doğru uygulanması için eğitim vermek hemşirelikte temel işlevlerden biridir. İlacıdoktor reçete eder, hemşire de hastaya uygular ve nasıl kullanılacağını öğretir. Hastayı en iyi tanıyan ve ilacın gerekli etkiyi sağlayıp sağlamadığını gözleyen kişi hemşiredir.11, 24 Bu bilgiler doğrultusunda yaşlıların ilaç kullanımı konusundaki bilgileri ve etkileyen faktörlerin belirlenmesinin önemli olduğu düşünülmektedir. Bu çalışma yaşlıların ilaç kullanımı konusundaki bilgileri ve etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi amacıyla yapıldı. 3 2. GENEL BİLGİLER 2.1. Yaşlılığın Tanımı Yaşlılık yaşam süresinde gelişme ve olgunlaşmayı izleyen, genetik yapı ve çevre arasındaki etkileşimin en üst düzeyde görüldüğü, fizyolojik ve ruhsal değişimlerin ortaya çıktığı dönemdir.25 Yaşlılık genel anlamda bireyin fiziksel ve bilişsel fonksiyonlarında bir gerileme, sağlığın, gençlik ve güzelliğin, üretkenliğin, cinsel yaşamın, gelir düzeyinin, saygınlığın, rol ve statünün, bağımsızlığın, arkadaşların, eş ve yakın ilişkinin, sosyal yaşantının ve sosyal desteklerin azalması gibi birçok sorunun yaşandığı kayıplar dönemidir.26 Yaşlılıkla ilgili çeşitli tanımlamalar yapılmıştır. Biyolojik yaşlılık, yumurtanın döllenmesi ile başlayan ve tüm yaşam boyu devam eden bir olgu olarak tanımlanmıştır. Sosyal yaşlılık, kültürel duruma ve sosyal özelliklere göre toplumdan topluma değişmekle birlikte zaman ilerledikçe edinilen sosyal özellik, sosyal konumların ve sosyal yönlerin değişmesi olarak ifade edilmektedir. Psikolojik yaşlılık, bireyin davranışsal yeteneğindeki değişiklikler, ekonomik yaşlılık ise; parasal koşullardaki değişikliklerin etkisi ile yaşlı kişinin yaşam tarzının değişmesi olarak tanımlanmaktadır.22-27 Kronolojik yaş ise bireyin doğumundan o ana kadar geçen zamanı tanımlar. DSÖ Psikogeriatri Bilim Grubunun geçmiş dönemlere göre fiziksel ve mental yetersizliklerin belirginleştiği dönem olarak tanımladığı yaşlılık dönemi, genel olarak 65 yaş ve üstü olarak nitelenir. Dünya Sağlık Örgütü’nün yaşa bağlı sınıflandırma sistemine göre: 65-74 yaş: yaşlılık 75-84 yaş: ileri yaşlılık 85 ve üzeri: çok ileri yaşlılık olarak belirlenmiştir.28 7 2.2. Yaşlılarda Görülen Fizyolojik Değişiklikler Yaşlanma esas olarak intrauterin hayatta başlayan, ölüme kadar devam eden ve birçok faktörün etkisiyle ilerleyici bir şekilde organ ve sistemlerde fizyolojik işlev değişikliklerine neden olan bir süreçtir. Yaşlanma ile birlikte hücre, doku, organ ve sistem işlevlerinde değişiklikler olmaktadır. Bu değişiklikler kalıtım, yaşam şekli, beslenme, hastalıklar gibi birçok faktörden etkilenmektedir.30 Yaşlı bireylerde duyusal ve motor fonksiyonlarda gerileme, emosyonel ve entelektüel durumda değişiklikler görülmektedir. Bununla birlikte organizmanın uyum gücü, çeşitli stres ve dış uyaranlarla baş etme yeteneğinde belirgin bir azalma olmakta ve kronik hastalıklar da artış meydana gelmektedir.25 Deri Yaşla birlikte cilt altı yağ dokusunun azalmasına bağlı olarak deri daha ince, kuru ve kırışık bir hal alır ve soğuğa tolerans azalır. Tüm yağ ve ter bezlerinin aktivitesindeki ve derialtı yağ dokusunun azalması derinin dehidratasonunu önleyen bariyer görevini görmesini kısmen azaltır. Bu değişiklikler ilaçların emilimi açısından önemlidir.29, 31 Genitoüriner Sistem Yaşla beraber böbrek boyutlarında küçülme, renal kan akımında azalma, renal korteks atrofisi, renal tübüllerin sayı ve genişliğinde azalma görülür. Glomerüler filtrasyon hızı 10 ml/dk azalmaktadır. Glomerül sayısı yaşla birlikte azalır, örneğin 40 yaşlarında bir milyon civarında olan glomerüller, 65 yaşında 700 bine kadar düşmektedir. Böbrek değişiklikleri, tübüler fonksiyon değişikliklerine eşlik eder. Bu değişiklikler idrarı konsantre veya dilüe etme yeteneğinde azalma şeklindedir. Renal ilaçların atılımı da yaşla birlikte azalır. İlaçlar nedeniyle nefrotoksisiteye hassasiyet artar. Dağılım hacminin azalmasına bağlı olarak dijitaller gibi hidrofilik ilaçlara (suda 8 eriyen) bağlı toksisiteler gelişebilir. Tetrasiklinler, penisilinler, aminoglikozidler ve digoksin gibi ilaçlar ağırlıklı olarak glomerüllerden atılırlar. Yaşla birlikte bu ilaçların atılımı yavaşlar.32,33 Kas İskelet Sistemi Yaşla birlikte kemik yoğunluğunun azalmasına bağlı olarak kemikler daha zayıf ve kırılgan hale gelirken, vücut duruşu bozulmaktadır. Ayrıca kemiklerde kalsiyum eksikliği vardır. Bunların sonucunda ise, osteoporoz, kifoz ve eklem ağrıları yaşlılıkta sık görülür.30 Yaşlanmayla birlikte kas gücü azalır. Kas gücündeki azalmanın nedenlerinden birisi kas lifi sayısındaki azalmadır. Kemik ve kas dokusu kayıpları nedeniyle; boy kısalması, diş kayıpları, kemiklerde kırılmalar, bacaklarda eğrilikler, kas gücünde ve koordinasyonunda azalmalar gelişebilir.22, 34, 35 Kardiyovasküler Sistem Yaşlılarda mortalite ve morbiditenin en çok nedeni kardiyovasküler hastalıklardır. Yapılan çalışmalarda hipertansiyon prevelansının %50-%60 arasında değiştiği bulunmuştur.31 Yaşlanma ile birlikte venlerin elastikiyeti bozulmaya başlar. Kalbin ağırlığında ve kalınlığında artış görülür. Kalp kası hücrelerinde azalma olurken, kollejenlerde artış, kalp kasında azalma, genişleme ve hipertrofi görülür. Bu nedenle kalpten pompalanan kan miktarında azalma olur. Kalp daha çok kan pompalamak için daha fazla çalışmak zorunda kalacağından daha fazla yıpranır. Arterlerde ise düz kas ve kollejen oranı artar, elastik doku oranı azalır ve sertleşir. Arterler daha kıvrımlı hale gelir. Böylece sistemik dolaşıma kan pompalamaya çalışan kalbin sol ventrikülüne daha fazla yük biner ve kalp yetmezliği gelişir.36, 37 Solunum Sistemi Akciğerin elastikiyetinin azalması, göğüs duvarının sertliğinin artması ve solunum kaslarının zayıflamasına bağlı olarak yaşlılarda akciğer fonksiyonları azalır. 9 Bu değişikliklerin sonucunda; zorlu vital kapasitede, difüzyon kapasitesinde, gaz değişiminde, ventilasyonda ve respiratuvar duyarlılıkta önemli azalmalar meydana gelmektedir.30,36 Solunum sistemi enfeksiyonları özellikle de pnömoni yaşlılarda dünyada ve ülkemizde önemli bir ölüm sebebidir. Yaşla birlikte influenza virusu ve streptococcus pneumoniae gibi antijene karşı azalmış immün yanıt nedeniyle solunum sistemi enfeksiyonlarına karşı daha duyarlı olabilir ve bu nedenlerle yaşlıların özellikle bu enfeksiyonlara karşı aşılanmaları çok önemlidir. Benzer olarak tüberküloz da yaşlılarda sık görülen ve hayatı tehdit eden hastalıklar arasında gelmektedir.31 Sinir Sistemi İlerleyen yaşla birlikte sinir sistemi dejenerasyon ve atrofi görülür. Sinir iletim hızı %10-15 oranında azalır. Koordinasyon bozulur ve tremorlar görülür.22 Kelime hazinesi, kısa-süreli hafıza, öğrenme, bilgi depolama, kelimeleri hatırlama, algılama gibi bazı mental fonksiyonlar, spinal kordtaki hücre sayısı azalmasına bağlı duyu kayıpları olabilir.31 Yaşlılarda sinir dokusu, gençlere göre kendisini daha yavaş ve kısmen tamir edebilir. Dolayısıyla, yaşlı bireyler travmalara karşı daha hassas ve kırılgandırlar. Ayrıca nörodejeneratif değişikliklere (Nörodejeneratif değişiklik beynin spesifik bölgelerindeki nöronların kaybıdır) bağlı olarak yaşlı bireylerin çoğunluğunda uyku sorunları da görülmektedir.30 Gastrointestinal Sistem Yaşlanmanın sindirim sistemindeki genel etkisi hareket, salgı ve emilim kapasitesindeki azalmadır. İntrensek faktörlerdeki azalma ile B12 vitamini azalır ve sonuçta pernisiyöz anemi görülebilir. Bakterilerin çoğalmasıyla safra kesesi hastalıkları insidansı artar.27 Yaşla birlikte besinlerin mideden boşalma zamanının uzamasıyla yemek sonrası şişkinlik ve gaz yakınması gibi değişiklikler meydana gelir. Yaşlılarda bağırsak hareketleri de yavaşlamıştır. Bunun sonucu olarak kabızlık görülür. Yaşlılarda 10 karaciğer büyüklüğünde ve kanlanmasında azalma olur. Bu karaciğerden temizlenen bazı ilaçların etkilerinin değişmesine neden olabilir.38 Sindirim sistemindeki yaşa bağlı değişiklikler (yutma güçlüğü, kusma, tat almada azalma gibi) yaşlı bireyin besin alımını etkiler. Endokrin Sistem Hormonal sistemde meydana gelen değişikliklerin seksüel, kemik-mineral, kasiskelet sistemi üzerine olumsuz etkileri vardır. Yaşlanma süreci ile birlikte dokuların insüline yanıtının azalması veya glikoza karşı insülin salgılanmasındaki azalma nedeniyle glikoz toleransında azalma görülür. Tiroid bezinin küçülmesine bağlı olarak bazal metabolizma hızında yavaşlama görülür.30 Adrenal bezlerden salgılanan aldesteron ve renin düzeyleri önemli ölçüde azalır, bu durum hipertansiyon kontrolünü zorlaştırabilir.22 Gonodotropik hormonlar kadınlarda erkeklere oranla belirgin şekilde azalmıştır. Menopozdan sonra östrojen ve progesteron üretimi önemli ölçüde azalır. Bu hormonların azalması yüzde kıllanma, genital bölge kıllarında azalma gibi sekonder seks karakterlerinin değişmesine neden olur.29 İmmun Sistem Bağışıklık sisteminin fonksiyonlarındaki yavaşlamaya bağlı olarak enfeksiyonlara karşı hassasiyet artar ve enfeksiyonlar (Pnömoni ve influenza gibi) ciddi seyreder.30 Yaşlılarda immün hücrelerin bakteri ve diğer yabancı cisimlere karşı cevap hızları azalmıştır. Bu yavaşlama, yaşlılarda kanser sıklığındaki artışın sebeplerinden biridir.31 Yaşlılarda vücudun savunmasında önemli rol oynayan β hücrelerinin yapıları normal olmasına rağmen bu hücrelerden bazıları spesifik antikorları sentezleyebilir. Sentezlenen antikorların yapısı normaldir, ancak aşı yanıtına bağlı antikor üretimi çok düşüktür. Ayrıca vücudun temel savunma sistemi olan enflamasyon, yaşlılarda kronik olarak aktif halde bulunmaktadır. Bağışıklık sistemindeki bu 11 değişimler, vücudun yaşam boyunca karşılaşmış olduğu antijenlere verdiği tepkilerin birikimi olarak açıklanmaktadır.29 Duyu Fonksiyonları Yaşlılarda işitme, görme, dokunma, koku, tat alma gibi duyularda da değişiklikler görülmektedir. Yaşlılarda akustik sinir hücrelerinin ölümüne bağlı işitme kaybı sıklıkla görülür.36 Tat ve koku alma hücreleri azalır. Gözde pupillalarda küçülme ve göz yuvarlarında şekil bozulması görülür. Yaşın ilerlemesi ile göz merceği esnekliğinin azalmasıyla uyum (odaklanma) yeteneğini kaybetmesi olarak tanımlanan presbiopi artar. Ayrıca, yaşlanmaya bağlı olarak fonemik regresyon olarak adlandırılan konuşmanın anlaşılmasındaki güçlük hali de ortaya çıkabilmektedir.39 Üreme Sistemi Kadınlarda hormonal seviyedeki azalmalar uterus ve overlerin atrofisine neden olurken vajen dokusu daha ince, kuru ve daha az elastik, göğüsler ise, daha sert, fibröz ve sarkıktır. Erkeklerde ise genital sistem değişiklikleri çok nadir görülür. En sık rastlanan sorunlar beden imajında bozulma, cinsel fonksiyon bozukluğu ve aktivite intoleransına bağlı olarak cinsel yaşamda değişiklikler sayılabilir.30, 31, 40 2.3. Yaşlılıkta Ortaya Çıkan Psikososyal Değişiklikler Yaşlılıkta oluşan fizyolojik değişimlerin olumsuz etkileri nedeniyle hareket kabiliyeti sınırlanan yaşlının ev içindeki ve ev dışındaki yaşamında sınırlılıklar meydana gelir. Bunun sonucunda sosyal yaşamı da olumsuz etkilemektedir. Emeklilik ile birlikte yaşlıların büyük kısmının gelirindeki azalma, yaşlının sosyal statüsünün gerilemesine, kişinin birçok sosyal aktiviteden vazgeçmesine neden olmaktadır.41 20. yüzyılın başından itibaren, endüstrileşme süreci ve teknolojik gelişmeler, kırsal kesimden kentlere nüfus göçünü başlatmıştır. Bu nüfus göçü aile yapısını ve toplumu etkilemiştir. Bu etkileşim sonucunda, toplumdaki geniş aile tipinin yerini 12 çekirdek aile almıştır. Çocukların evden ayrılmaları, geride kalan yaşlı ebeveynleri yalnız ve sorunları çözmede yetersiz bırakmaktadır. Bu durumda yaşlı birey, kendini çaresiz, desteksiz ve yalnız hissetmektedir.42 Yaşlılıkta psikolojik değişiklikler genelde; eskiye aşırı bağlılık, yeni durumlara uyum sağlayamama ve yeniliklerden korkma ile egoizm altında incelenebilir. Bunlar; bilinçte bulanıklılık, Alzheimer hastalığı, depresyon, intihar, hastalık hastalığı, narsistik kişilik bozukluğu, nevroz, stres, uyku bozuklukları, yönelim bozuklukları ve ölüm korkusudur.27 Yaşlılık sorunları içinde, önemli sorunlardan biri de kuşkusuz yaşlının bakım sorunudur. Ülkemizde yaşlının bakımı genelde aile içinde yapılmaktadır. Bakıma muhtaç yani kendine yetemeyen yaşlıların bakımını genelde çocukları üstlenmektedir. Çocuklarının yetersiz kaldığı durumlarda ise kurum bakımı yapılmaktadır. Yaşlının bakımında ortaya çıkan sorunlar yaşlıya bakan kişileri de etkilemektedir.43 2.4. Yaşlılıkta Görülen Kronik Hastalıklar Yaşlılıkla birlikte artan kronik hastalıklar genellikle tam iyileştirilmesi söz konusu olmayan, sürekli ve yavaş ilerleyen, çoğu kez yeti yitimine(Fiziki, psikolojik veya anatomik yapı ve fonksiyonların kaybı ya da normalden sapma durumudur) yol açan, oluşmasında sosyoekonomik, kişisel ve genetik etkenlerin rol oynadığı ve çoğunlukla enfeksiyona bağlı olmayan hastalıklar olarak tanımlanmaktadır.22 Kronik hastalıklar, uzun dönemli, yavaş ilerleme gösteren, tıbbi girişimlerle tedavi edilemeyen, hastalığın derecesini azaltmak ve öz bakımında kişinin işlevini ve sorumluluğunu en üst düzeye çıkarmak için düzenli izlem ve destek bakım gerektiren durumlardır.44 Yaşlılarda kronik hastalığın görülme sıklığının artmasına bağlı olarak sağlık hizmetlerine daha fazla ihtiyaç duyulmakta ve ilaç kullanım oranları artmaktadır.10, 45 13 Sağlık Bakanlığı’nın yaptığı bir araştırmaya göre, ülkemizde 65 yaş üzeri yaşlıların; %90’nında genellikle bir kronik hastalık, %35’inde iki, %23’ünde üç ve %14’ünde dört veya daha fazla hastalığın bir arada bulunduğu belirtilmektedir. Ülkemizde yapılan farklı araştırmalar sonucunda huzurevinde yaşayan yaşlılarda hipertansiyon, görme bozukluğu, dolaşım bozukluğu, solunum sistemi hastalıkları, diyabet, eklem ağrısı ve romatizma, işitme bozukluğu, demans ve depresyonun yaygın olduğu saptanmıştır.46, 47 2.5. Yaşlılarda İlaç Kullanımı Kronik hastalıkların görülme sıklığı artmasının sonucu olarak yaşlılar sağlık hizmetlerine daha fazla ihtiyaç duyarlar ve ilaç kullanım oranları da artar. Çok sayıda ilaç kullanımı ilaç yan etkilerinin artmasına ve ilaç etkileşimlerine neden olmaktadır.10, 11,48 Polifarmasi birden çok ilacın aynı anda kullanılması olarak tanımlanmaktadır. Yaşlılarda kronik hastalığının varlığı ilaç kullanma süresinin uzamasına ve polifarmasiye neden olmaktadır.46 Çoklu ilaç kullanımına bağlı olarak ilaç etkileşimleri de oluşabilir. İlaç etkileşimi iki veya daha fazla ilacın bir araya gelmesi sonucunda birinin etkinliğinin diğerinin varlığına göre değişmesidir. Yaşlı bireylerde farklı doktorlar tarafından reçete edilen ilaçlar bulunması, reçetesiz ilaç kullanımı, başkasının önerdiği ilacı alma gibi nedenler ilaç etkileşim riskini arttırmaktadır.49 Çoklu ilaç kullanımı, azalan uyum, doku yanıtındaki değişiklikler, farmokokinetik değişiklikler, genetik değişiklikler, çevresel etmenler nedeni ile yaşlılarda ilaç kullanımı genç bireylerden farklılık göstermektedir.42 2.5.1. Yaşlılarda Farmakokinetik ve Farmokodinamik Değişiklikler 2.5.1.1. Yaşlılarda Farmakokinetik Değişiklikler Farmakokineti; ilaçların bedendeki absorbsiyonu, vücutta dağılımlarını, metabolizma ve vücuttan atılımlarını inceleyen bir farmakoloji dalıdır.22, 29, 50, 51 14 Absorbsiyon (Emilim) Absorbsiyon ilaçların herhangi bir veriliş yoluyla alındıktan sonra sistematik olarak dolaşıma karışması olayıdır. Her ne kadar ilaçlar subkutan, ıntravenöz, intradermal yoluyla kullanılsa da yaşlılarda en çok oral yol tercih edildiği için ilaç emilimindeki en önemli doku gastrointestinal sistemdir. Yaşla birlikte ilaçların vücuttaki emilimlerinde birçok değişiklikler oluşmaktadır. Yaşla birlikte tükürük salgısında azalma meydana geleceğinden tabletlerin ve kapsüllerin eriyebilirliliği azalacaktır. Özafagus motilitesi azalır. Buna bağlı olarak erozif ülserler görülebilir.2, 52 Yaşlanmayla birlikte gastrointestinal sistemde görülen değişiklikler: gastrointestinal sistem hücre sayısının azalması ve emilim yüzeyinin azalmasına neden olur. Motilite ve sfînkter aktivitesi azalır. Kan akımı azalır. Bazal ve uyarılmış mide asidi salınımı azalır ve böylece zayıf asit olan barbitüratlar kanda artar. Mide asidindeki azalmaya bağlı olarak hızlanması beklenen mide boşalması, motilitedeki yavaşlamaya bağlı olarak uzar. Yaşlanmayla aktif transport azalır (Tiamin, kalsiyum emilimi azalır).21 Tat, koku ve tükürük işlevleri yaşla birlikte azalır. Dil ve ağız boşluğunda yer alan tat hücrelerinin ölümü bu değişiklikte etkindir. Yaşlılarda bir ya da daha fazla kronik hastalığın bulunması nedeniyle yaşlılıkta ilaç kullanımı yoğundur. Bu durum da yaşlılarda sindirim sistemini etkileyen faktörlerden biridir.39 Yaşla beraber derideki keratinize hücrelerinin artması ve deri hidrasyonundaki azalma cilt üzerine uygulanan ilaçların emiliminde değişikliklere yol açabilir.53 Yaşlılarda çoklu ilaç kullanımı, beslenme alışkanlıkları ve hastalıklarda emilimi etkilemektedir. Örneğin; Karaciğer kan akımının yiyeceklere bağlı olarak artması emilimi arttırabileceği gibi; besin etkileşimiyle ilaçların çözünememesi emilimi kötü yönde de etkileyebilir. Karaciğer kan akımını azaltan konjestif kalp yetersizliği, damar 15 yetersizliği gibi sağlık sorunları yaşlılarda sık rastlanılan ve emilimi olumsuz yönde etkileyen faktörlerdir.22, 54 Dağılım Yaşlanma ile vücut kompozisyonunda da bir takım değişiklikler olmaktadır. Toplam su miktarı ile yağsız vücut kitlesi (kas kitlesi) azalmakta ve vücut yağ oranı özellikle 75 yaş üzeri bireylerde artmaktadır. Bu nedenle yağdaki çözülebilen ilaçların dağılım hacimleri artarken, hidrofilik (suda çözünen) ilaçların dağılım hacimleri genç bireylere göre azalmaktadır. Yağ oranının artması diazepam ve midazolam gibi lipofilik ilaçların dağılımları ve yarı ömürlerinin artışını da beraberinde getirir. 22, 55, 56 Yaşlılarda toplam plazma proteinleri değişmezken albumin miktarında azalma olmaktadır. İlaçların çoğu albumine bağlanarak taşındığı için plazmada çok fazla serbest ilaç bulunmaktadır. Bunun sonucu olarak da ilaçların yan etki olasılığı artmaktadır. 25, 50, 57-59 Metabolizma İlaçların karaciğer, böbrek, plazma ve bazı dokular tarafından daha az aktif ve ya aktif olmayan moleküllere dönüştürülmesi ilaç metabolizması olarak adlandırılır.60 Yaşlanma ile birlikte karaciğer kitlesi, kan akımı ve fonksiyonlarının azalmasına bağlı olarak ilaçların metabolizması değişebilir.52, 55 İlaç metabolizması büyük oranda karaciğerde gerçekleşmektedir. Karaciğerde bulunan biyotransformasyon enzimleri ilaçların metabolizmasında rol oynar. Karaciğerde ilaçlar genellikle iki fazda metabolize olmaktadır: Faz I reaksiyonları (oksidasyon, hidroliz, redüksiyon, kopma) ve Faz II reaksiyonları (konjugasyon: birleştirme). Faz I metabolizması karaciğerde meydana gelir ve ilacın daha az aktif olan metabolitlerini oluşturur. Bu metabolitlerin suda çözünmeleri arttığı için atılımı daha kolay olur. Faz II reaksiyonları ise ilaca başka bir grup ekleyerek suda çözünürlüğünü 16 arttırır. Yaşın ilerlemesiyle birlikte faz I metabolizma reaksiyonları azalırken faz II reaksiyonları pek etkilenmez.2, 57, 61 İlaçların çoğu metabolizma sonucu suda çözülen bileşiklere dönüşürler. Sitokrom P-450 gastrointestinal kanal ve karaciğerde bulunan mikrozamal enzim olup bazı ilaçların (propranolol, verapamil, nitrat, trisiklik antidepresan gibi) metabolizmasında rol oynar. Eğer aynı enzim ile metabolize olan iki ilaç bir arada kullanılırsa, sonuç genellikle ilaçlardan birisinin enzimi inhibe etmesi, dolayısıyla diğerinin metabolize edilememesi ve plazma seviyesinin artması şeklinde olacaktır.59, 62, 63 İlaç metabolizması üzerinde yaşlılığın getirdiği fiziksel değişikliklerin yanı sıra yaşlıların daha önceki yaşam alışkanlıkları, çeşitli hastalıklar, beslenme tarzı, genetik ve çevresel etmenler, alkol ve sigara alışkanlığı gibi faktörlerde belirleyici bir etkiye sahiptir.29, 50, 57 İlaçların Vücuttan Atılımı Yaşa bağlı değişikliklerden en fazla etkilenen ilaçların atılımıdır. İlaçları vücuttan uzaklaştırılmasında temel rol oynayan organ böbrektir ve renal fonksiyonel kapasitede yaşa bağlı olarak hem glomerüler hem de tübüler fonksiyonlarda azalma meydana gelir.56,64 Yaşlılarda kardiyak yetmezlik, hipotansiyon, üriner retansiyon, diyabetik nefropati, dahidratasyon, akut infeksiyonlar ve renal patoloji gibi hastalıkların bulunması da renal fonksiyonları azaltır.65 Böbrek kapasitesinde kan akımının azalmasına bağlı olarak glomerüler fitrasyon hızı (GFR) da düşer. GFR’ nın azalması ilacın organizmada birikmesine ve toksisiteye neden olmaktadır.55 Az miktarda da olsa ilaçlar aynı zamanda ter, tükürük ve akciğerlerden soluk alıp verme yoluyla da atılır.65 17 2.5.1.2. Yaşlılarda Farmakodinamik Değişiklikler Farmakodinami, ilaçların insanlardaki fizyolojik, biyokimyasal ve patolojik olaylar üzerindeki etkileri ile uğraşan farmakoloji dalıdır. Yaşlılarda farmakodinamik olaylar reseptör sayısı, dağılım, duyarlılık ve refleks cevaplardaki değişimlerden etkilenmektedir.11, 46, 66 Farmakodinamik değişikliklere bağlı olarak bazı ilaçlar yaşlılarda, genç erişkin bireylerde beklenenden farklı yanıtlar oluşturmaktadır. İlerleyen yaşla birlikte hedef organlardaki farmakodinamik yanıt farklılıklarından ötürü ilaçlara karşı bir duyarlılık meydana gelir.29, 57, 64 Yaşlılarda ilaçların farmokinetik özelliklerindeki değişiklikler kolaylıkla ortaya çıkarılmaktadır. Fakat farmakodinamik değişikliklerin saptanabilmesi zordur. Bu yüzden sınırlı sayıda ilacın farmakodinamik özelliklerine ilişkin bilgilere ihtiyaç duyulmaktadır. Farmakodinamik değişiklikler dikkate alındığında yaşlı hastalarda uygun ilacı ve uygun dozu bulmak genellikle zordur.22, 66 2.6. Yaşlılarda İlaç Kullanımında Sorun Yaratan Faktörler Kronik hastalıkların prevalansının artması sonucunda yaşlı birey daha fazla sayıda ilaç kullanmak durumunda kalmaktadır. İlaçların farmakokinetik özellikleri yaşla birlikte değişmektedir ve ilaçların emîlimi, vücutta dağılımları, metabolizmaları, atılımları ve reseptör seviyesindeki değişikliklere bağlı olarak ilaçlara verilen yanıt yaşlılarda farklılıklar göstermektedir.53 Yaşlılarda hastaneye yatış nedenleri arasında ilaç kullanımı ile ilgili sorunlar oldukça önemli bir yer tutar. Yaşlılarda en sık karşılaşılan problemler ; - İlacın farmakolojik özelliklerinde yaşa bağlı değişiklikler, - Polifarmasi (birden fazla ilaç kullanımı), - İlacın yan etkisi, 18 - Reçetesiz ilaç kullanma, - Düşük ve yüksek dozda ilaç kullanımı, - Doz formu değişikliği, - Akılcı ilaç kullanımı, - Eğitim eksikliği, - Destek sistemi eksikliği, - İlaç-ilaç, ilaç-hastalık, ilaç-gıda etkileşimleridir.29, 59, 64 2.6.1.Yaşlılarda İlaç Etkileşimleri ve İlaç Yan Etkileri İlaç etkileşimi; iki veya daha fazla ilacın bir araya gelmesi sonucunda, bir ilacın etkinliğinin diğerinin varlığına bağlı olarak değişmesi şeklinde tanımlanmaktadır. İlaç etkileşimleri yaş ilerledikçe daha önem kazanmaktadır. Yaşlıların en sık kullandıkları ilaç grupları (antihipertansifler, antidepresanlar, antidiyabetikler, antipsikotikler, antiaggreganlar, non-steroid antiinflamatuvar, antilipidemikler) birbirleriyle ve diğer ilaçlarla, besinlerle ve içeceklerle etkileşime girebilir. Özellikle warfarin metabolizmasındaki değişiklikler kanama eğilimde artış ya da ilacın etkinliğinde azalma sonucu trombotik olayın tekrarlanmasıyla ciddi klinik sorunlara yol açabilir.25, 61, 67, 68 Birçok hastalık ilaçlarla değişik etkileşimler oluşturur. Örneğin Alzheimer hastalığı olan kişilerde asetilkolin düzeyi düşük olduğu için antikolinerjik ilaçlar verildiğinde kognitif (zihinsel) fonksiyonlarda belirgin değişiklik olabilir. Aynı zamanda bu ilaçlar tükürük miktarında azalma ve konstipasyon gibi sorunlara da yol açabilir.61 Bir ilacın normal dozlarda, tedavi amacı ya da profilaksi amacıyla kullanıldığında meydana gelen beklenmedik ve zararlı etkiye ilaç yan etkisi (advers etki) denilmektedir. Polifarmasi ve uygunsuz ilaç kullanımı yaşlıda yan etki riskini artıran temel faktörlerdir. Bunun dışında hastanede yatış sürelerinin uzaması, reçetesiz 19 satılan ürünlerin kullanımı ve hasta takibini yapan hekime bildirilmemesi gibi faktörler de ilaç yan etki riskini artırmaktadır.70 İlaçlara bağlı yan etki problemleri hastane veya bakım evlerinde kalan yaşlılar arasında sık olduğu gibi polikliniklerde takip edilen yaşlılarda da sıktır. Uzun süreli bakım hastanelerinde ilaç yan etki sıklığı ve risk faktörlerini değerlendiren Gurwitz ve arkadaşlarının 1247 kişide yaptıkları çalışmada ilaç yan etkisi %78 oranında tespit edilmiş, bunların da %42’sinin önlenebilir olduğu saptanmıştır.71, 72 Yaşlılarda sık olarak yan etki oluşturduğu bildirilen ilaçlar arasında analjezikler, antibiyotikler, antikoagülanlar, antihipertansifler, bronkodilatörler, diüretikler ve oral hipoglisemik ajanlar sayılabilir ancak en sık yan etki oluşturan ilaç grubu santral sinir sistemi depresyonu yapan ilaçlardır.22, 68 Yaşlılarda bazı ilaçlara karşı duyarlılık artışı da olabilmektedir: Barbitüratlar gibi uyku ilaçlarına ve diazepam gibi anksiyolitik (endişe giderici) ilaçlara duyarlılık artması sonucu yaşlılıkla birlikte ortaya çıkan bellek zayıflığı, yer- zaman- kişi algılamalarındaki bozukluk, zihin bulanıklığı ve sersemlik daha da belirgin hale gelir. Morfin gibi güçlü ağrı kesicilerin bu etkileri daha da artar. Şizofreni gibi psikiyatrik hastalığı bulunanların tedavisinde kullanılan fenotiyazin grubu ilaçlarla ortaya çıkan hareket bozuklukları ve ayağa ani kalkışa bağlı tansiyon düşmesi gibi yan etkiler belirginleşir. Yüksek kan basıncının tedavisinde kullanılan tiazid grubu idrar söktürücülerin kan potasyum düzeyini düşürücü etkileri ve potasyum tutucu özelliğe sahip idrar söktürücü ilaçların etkisiyle oluşan kan potasyum düzeyi yükselişi yaşlılarda daha belirgin olarak ortaya çıkar. Aspirin ve diğer ağrı giderici ilaçlara bağlı olarak ortaya çıkabilen mide-barsak kanalındaki kanama ve ülser riskinde artış olur. Bu kanamalar sonucunda yaşlılarda demir eksikliği anemisi görülebilir. Şeker hastalığının 20 tedavisinde ağız yoluyla kullanılan sülfonilüre grubu ilaçların kan şekerini düşürücü etkilerinde artış meydana gelir.65, 73 2.6.2. Yaşlılarda Destek Sistemi Eksikliği Sosyal destek iyileşmeyi sağlamada anlamlı bir güçtür. Yeterli sosyal destek sağlığın korunmasını, geliştirilmesini, hastalıkların tedavisini ve rehabilitasyonunu, ilaçların düzenli kullanımını olumlu yönde etkileyerek hastalık sürecine uyumu desteklemekte ve sosyal izolasyonu azaltarak hastaların yaşam kalitesini artırmaktadır. Aile ve sosyal destek eksikliği ise uyum problemlerine ve tedavide olumsuzluklara yol açmaktadır.74 2.6.3.Yaşlılarda Düşük ve Yüksek Dozda İlaç Kullanımı Yaşlılarda aşırı doz alımlarının hatalı ilaç kullanımına bağlıdır. Yaşlılıkla birlikte bilişsel fonksiyonlarda gerileme, hastanın ilaç dozlarını unutması ve karıştırması sonucunda bazı ilaçları aşırı dozda almasına neden olabilir. Ayrıca yaşlılarda metabolizma ve fizyolojik değişiklikler nedeniyle erişkinlere uygulanan dozlarda ilaç kullanımı, yaşlılar için fazla gelebilir. Birbirleriyle etkileşen ilaçların doz azaltılmadan reçete edilmesi de doz aşımına yol açabilir. Hekimin ve hemşirenin ilaç etkileşimleri ve yaşlı fizyolojisi konusunda yeterli bilgiye sahip olması bu tarz doz aşımlarını engelleyebilir.75 Akut doz aşımlarında tablo daha belirgin olup ani gelişen bulantı, kusma, karın ağrısı, diyare gibi gastrointestinal yan etkiler, taşikardi, bradikardi, hipo/hipertansiyon, ritim bozuklukları, terleme, baş dönmesi, senkop, bilinç değişiklikleri, nöbet, koma gibi belirtilerle ortaya çıkar. Kronik doz aşımlarında tablo daha sinsidir ve belirtiler başka bir hastalıkla örtüşebilir. Kronik yorgunluk, ödem, spontan ekimozlar, sinirlilik, unutkanlık, depresyon, kişilik değişiklikleri, düşmeler, sedasyon, konstipasyon, idrar retansiyonu gibi özgün olmayan belirtiler görülebilir.76, 77 21 2.6.4. Yaşlılarda Çoklu İlaç Kullanımı Yaşlı nüfusunun giderek artması ve kronik hastalıkların sıklığı ile çoklu ilaç kullanım oranları da artmaktadır. Tedavide en az bir gereksiz ilaç bulunması veya klinik olarak gerekli olan miktardan fazla ilaç kullanılması durumunda polifarmasiden (çoklu ilaç kullanımı) söz edilir. Yaşlıların farklı doktorlara giderek çok sayıda reçete alması ve fazla ilaç beklentilerinin olması, yaşlılarda tanıdan ziyade semptoma yönelik olarak ilaç kullanılması, doktorların eski ilacı kesip yeni ilaca başlama eğiliminin olması, çok sayıda reçetesiz ilaç satılması ve hekimin bundan haberdar olmaması, yaşlı hastaların aile bireylerinden veya çevreden ilaç alarak kullanma eğiliminin olması nedeniyle yaşlılarda polifarmasi eğilimi yüksektir.78 Yaşlı bireyin kullandığı ilaç sayısının artması, ilaçlara bağlı yan etkilerin daha fazla olmasına neden olmaktadır.48,79 Çoklu ilaç kullanımı; yan etki ve ilaçlar arası etkileşim riskinde, tedavi maliyetinde, medikal tedaviye uyumsuzluk oranlarında ve buna bağlı gelişen problemlerde artışa neden olmaktadır. Polifarmasiyi ve neden olacağı olası komplikasyonları azaltmak için; yaşlı her kontrole geldiğinde, reçetesiz ilaçlar da dâhil tüm ilaçlarını yanında getirmesini söylemek, yazılacak ilaçların klinik endikasyonundan emin olmak, reçetelenecek ilaçların yan etkilerini ve ilaç etkileşimlerini göz önünde bulundurmak, ilacın yaşa bağlı olarak farmakolojisini bilmek, ilaç yan etkilerini sıkı takip etmek, ilaç başlarken düşük dozda başlamak ve keserken de eğer mümkünse yavaş kesmek polifarmasiyi önlemede yararlı olabilir.80 2.6.5. Yaşlılarda Reçetesiz İlaç Kullanma Durumları Bilinçsiz ve reçetesiz ilaç tüketimi dünyanın her yerinde olduğu gibi ülkemizde de önemli bir problemdir. Yaşlılar, hasta olduklarında, daha önceki deneyimlerinden hareketle, ellerinde mevcut ilaçlardan herhangi birini kullanabilmekte, yakınlarının 22 tavsiyesi ile ilaç alabilmekte ya da eczaneden doğrudan aldıkları ilaçları kullanabilmektedirler. Bu yanlış davranışlar doktora başvurduktan sonraki aşamalarda da devam edebilmektedir. İlaçların hekimin belirttiği veya prospektüste belirtilen doz ve biçimden farklı kullanılması, öngörülen süreden önce kesilmesi, olumsuz sonuçlara neden olabileceği gibi, evde kullanılmayan ilaçların sayısını da arttırmaktadır.81,82 Reçetesiz ilaç kullanımının, semptomları gizleme, hastalığın tanılamasını geciktirme gibi birçok sakıncaları da bulunmaktadır. İlaçların aşırı derecede tüketilmesi ilaca bağlı istenmeyen etkileri de beraberinde getirir.83 2.6.6. Yaşlılarda Akılcı İlaç Kullanım İlkeleri Her hastada olduğu gibi yaşlı bireyin ilaç tedavisini planlarken akılcı ilaç kullanım ilkelerine uyulması önemlidir. Akılcı ilaç kullanımı(AİK) süreci, hastanın probleminin dikkatlice tanımlanması, tedavi amaçlarının belirlenmesi ve değişik seçenekler içinden etkiliği kanıtlanmış güvenilir bir tedavi seçilmesi, daha sonra da uygun bir reçete yazıp hastaya anlaşılır bilgiler ve talimatlar vererek tedaviye başlanması, tedavinin sonuçlarının izlenmesi ve değerlendirilmesini kapsayan bir yaklaşımı gerektirir.11 DSÖ, Akılcı ilaç kullanımını hastaya kendi klinik gereksinimlerine en uygun ilacın, uygun endikasyonda, uygun dozda/sürede ve maliyeti en düşük olanın verilmesi olarak tanımlanmıştır.84 Akılcı ilaç tedavisi karar verilirken en önemli nokta tanının doğru konmasıdır. Yaşlının hekime başvurma nedeni altta yatan hastalığa ait belirti, psikososyal veya sosyal bir problem, anksiyete, ilaç yan etkisi, yeniden ilaç yazdırma isteği, tedaviye uyumsuzluk, koruyucu tedavi isteği veya bunların kombinasyonu olabilir.29, 57 Yaşlıların akılcı ilaç kullanımında uyumunu sağlamak için dikkat edilmesi gerekenler: 23 - Hastanın ilaç kullanma nedenini anlaması sağlanmalı ve kolay uygulanır bir tedavi programı verilmelidir. - Bilişsel fonksiyonları bozuk olan kişilerde bir akraba veya bakıcı bilgilendirilmelidir. - Kullanmakta olduğu tüm ilaçların kutularını getirmesi istenmelidir. - Her kontrolde ilaçların yan etkileri tek tek sorulmalıdır. - Tedavinin genel olarak masrafları değerlendirilmelidir. - Olabildiğince günde tek doz kullanılan ilaçlar tercih edilmelidir. - Hastalara önceden sözlü ve yazılı olarak ilaç dozu, kullanacağı saatler, süresi ve yan etkileri bildirilmelidir. - Reçeteye yazılan ilaçların farmakolojisinin bilinmesi gerekmektedir. - Yaşlının ilaca verdiği yanıta göre ilaç doz ayarlaması yapılmalıdır.11, 29, 46, 59, 68, 79, 86 2.7. Yaşlılık ve Yaşlılıkta Hemşirenin Rolü Hemşirelik; birey, aile ve toplumun sağlığını koruma, geliştirme, fiziksel, ruhsal ve sosyal yönden bütünlüğünün bozulması halinde iyileştirme ve eski durumunu yeniden kazanmasını sağlamayı amaçlayan bir sistemdir. Bu amaçlarını yerine getirirken planlama, uygulama, değerlendirme basamaklarını sistematik bir şekilde yürüten ve en nitelikli performansı hedefleyen dinamik eylemler dizisi olarak da tanımlanmaktadır.23, 86 Dünyada yaşlı nüfusun artışına bağlı olarak toplumun sağlık sorunları ve gereksinimleri de artmaktadır. Hemşireler yaşlı bireylere sunulan sağlık hizmetlerinde önemli sorumluluklar üstlenmektedir. Bu açıdan yaşlanan nüfusun gereksinimlerine yönelik daha etkin sağlık hizmetleri sunabilmek adına gerontoloji hemşireliği alanı gelişmiştir.23, 87 24 Gerontoloji hemşireliği; yaşlıların gereksinimlerini anlamayı, değerlendirmeyi, geriatrik bakım ve rehabilitasyonu planlamayı, uygulamayı, bilgiyi ve beceriyi gerektiren bir bilim dalıdır.88, 89 Hemşirelik bağımlı ve bağımsız rolleri bulunan bir meslektir. Hemşireler bilgi ve deneyimlerini kullanarak bireyin ve ailesinin sağlığını sürdürmesi, yükseltilmesi ve hastalık halinde sağlığını yeniden kazanması ve taburculuk sonrası en üst düzeyde yaşam kalitesine ulaşılabilmesi için bağımsız rollerini kullanmaktadırlar.90 Bağımlı rolleri ise hekim istemini uygulamaya yönelik olanlardır.91 Hemşire yaşlı bakımını planlarken eğitici, danışman, araştırmacı, bakım verici, yönetici, karar verici, hasta savunucu, olay yönetici rollerini kullanır.90 Hemşireler eğitici rolü ile yaşlı ve ailesine sağlığı geliştirmek ve korumak, hatalı ilaç kullanımını önlemek için planlı eğitim yaparlar. Bakım verici rolü ile yaşlının sosyal ve emosyonel durumunu değerlendirerek yaşlının bakımı ile ilgili aile üzerindeki etkilerini inceleyerek gerekli girişimlerde bulunur.23 Yaşlılarda akılcı ilaç kullanımının sağlanmasında hemşirenin en önemli sorumluluğu eğitimdir. Hemşire yaşlıları ve ailelerini ilaçların adı, kullanım şekilleri, dozları, ilaç alma saati, ilacın etkisi, ilacın yan etkisi ve ilaçların yiyecek içeceklerle etkileşimi hakkında bilgisini değerlendirerek eğitim planlamalıdır. Yaşlı bireylerin anlamasını sağlamak için görsel materyaller kullanabilir. Eğitim verilirken anlaşılır bir şekilde anlatılması gerekmektedir.92 Yaşlılarda kronik hastalıkların sıklığı, reçetesiz ilaç kullanımı, başkasının önerdiği ilacı alma gibi nedenlerden dolayı kontrolsüz ilaç kullanımı ve ilaç hataları artmaktadır. Bu nedenle hemşireler ilaç yönetimini sağlamak için önlemler almalıdırlar. Bu önlemleri alabilmek için hemşireler ilaçların yan etkileri, tedavi edici etkileri, doz formu, ilaç etkileşimleri konularında bilgi sahibi olmalıdırlar. Hemşire ilacı hastaya 25 uygularken sekiz doğru ilkesini kullanmalıdır. Sekiz doğru ilkesi; Doğru ilaç, doğru doz, doğru hasta, doğru zaman, doğru yol, doğru ilaç şekli, doğru kayıt doğru yanıttır.53, 93 Yaşlılarda ilaç kullanım hatalarından biride ilaç almayı unutmak ve ilaçları karıştırmaktır. Hemşire doğru ilacın istenilen zamanda ve dozda alınması için çeşitli uyaranlar (çalar saat gibi) uygular. Çoklu ilaç kullanımında ilaçları karıştırmamak için bölmeler veya ilaç kartları oluşturmalıdır. İlaç kartlarında ilacın adı, alması gereken zamanı, ne kadar alacağı gibi bilgiler yer almalıdır.62 Hemşireler yaşlılarda kullanılan ilacın istenilen düzeye gelmesi ve iyi bir bakım verebilmek için ilacın gerekli olan dozunu vermelidir. Yaşlıların ilaç saatleri günlük yaşam aktivitelerine uygun olarak planlanmalıdır. Yaşlılar ilaç yan etkileri ve ilaç etkileşimleri yönünden değerlendirilmelidir.46, 65 Yaşlılar yutma güçlüğü, görme zayıflığı ve ilaç ile ilgili bilgi eksikliğine bağlı olarak da tedaviye uyum sorunu yaşayabilirler. Hemşireler buna yönelik alternatifler uygulamalıdır. Yutma güçlüğü olan yaşlılarda doz formu değişikliğinin ilaç etkisini azalttığı unutulmamalıdır. Bu yüzden alternatif olarak likit formu verilmesi için hekime danışmalıdır.94 Yaşlılarda cilt altı yağ dokusu ve kas kitlesi azaldığı için subkutan ve intramüsküler enjeksiyonlar genellikle tercih edilmemelidir. Yaşlılarda dokuların kanlanması azaldığı için bu yollarla verilen ilaçların emilimi de azalmaktadır. Uygulama yapılacaksa bölge dikkatli seçilmeli ve küçük enjektörler tercih edilmelidir.92, 94, 95 Yaşlılarda mukus membran kuruluğu olduğu için oral yolla ilaç verilirken bol su ile verilmesi gerekmektedir. Yaşla birlikte tükürük salgısının azalması tablet ve kapsül biçimindeki ilaçların erimesini azaltır.96 26 Yaşlılara hekim tarafından reçete yazılırken farmakodinamik ve farmakokinetik değişiklikler dikkate alınarak yazılmalıdır ve ilaç yazarken çoklu ilaç kullanımından kaçınmalıdırlar.11, 97 27 3. MATERYAL ve METOT 3.1. Araştırmanın Şekli Bu araştırma yaşlıların ilaç kullanımı konusundaki bilgileri ve etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi amacıyla tanımlayıcı olarak yapıldı. 3.2. Araştırmanın Yapıldığı Yer ve Zaman Araştırma Erzincan il merkezinde bulunan 5 aile sağlığı merkezine kayıtlı olan yaşlılar üzerinde yapıldı. Veriler Ocak-Nisan 2014 tarihleri arasında toplandı. Bu aile sağlığı merkezleri; Merkez Karaağaç Aile Sağlığı Merkezi, İnönü Aile Sağlığı Merkezi, Fatih Aile Sağlığı Merkezi, Mimarsinan Aile Sağlığı Merkezi ve Geçit Aile Sağlığı Merkezidir. Merkez Karaağaç Aile Sağlığı Merkezi’nde 7aile hekimine bağlı 2329 yaşlı, İnönü Aile Sağlığı Merkezi’nde 7 aile hekimine bağlı 1792yaşlı, Fatih Aile Sağlığı Merkezi’nde 5 aile hekimine kayıtlı 1205 yaşlı, Mimarsinan Aile Sağlığı Merkezi’nde 6 aile hekimine bağlı 1260 yaşlı, Geçit Aile Sağlığı Merkezi’nde 1 aile hekimine bağlı 401yaşlı olmak üzere toplam 6987 yaşlı bulunmaktadır. Araştırma yapılmak üzere bu aile sağlığı merkezlerinin seçilme nedeni kolay ulaşılabilir olması ve merkezde bulunmasıdır. 3.3. Araştırmanın Evreni Erzincan il merkezinde bulunan 5 aile sağlığı merkezine kayıtlı olan 6987 yaşlıdan ilaç kullanan yaşlılar araştırmanın evrenini oluşturmaktadır. 3.4. Araştırmanın Örneklemi Araştırma ilaç kullanan 600 yaşlı üzerinde yapıldı. Yapılan güç analizinde 600 birey için %95 güven aralığında, 0.05 anlamlılık düzeyinde çalışmanın istatistiksel gücü 0.99, etki büyüklüğü 0.702 olarak hesaplanmıştır.98 Bu bulgu örneklem sayısının yeterli olduğuna işaret etmektedir. 28 Araştırma kapsamına alınma kriterleri; Erzincan il merkezinde bulunan en az 3 aydır ilaç kullanan yaşlılar, Araştırmaya katılmaya kabul eden yaşlılar, Okur- yazar olanlar, İletişim kurmada problemi olmayan yaşlılar (Alzhemier, demans, konuşma ve işitme problemi olmayan ) alınmıştır. 3.5. Verilerin Toplanması Araştırma verilerinin toplanmasında araştırmacı tarafından geliştirilen anket formu kullanıldı 3.6. Veri Toplama Aracı İlaç kullanan yaşlılarda ilaç kullanım bilgilerini değerlendirmek amacıyla literatür bilgileri doğrultusunda hazırlanan anket formu kullanılmıştır. Anket formu sosyodemografik özellikleri içeren toplam 8 soru, ilaç kullanım özelliklerinin içeren toplam 3 soru, ilaç kullanımında destek kaynaklarını içeren toplam 3 soru, sağlık durumu özelliklerini içeren toplam 4 soru, ilaç kullanımına ilişkin bilgi düzeyini içeren toplam 15 soru olmak üzere 33 sorudan oluşmaktadır (EK-2).22, 25, 29, 93 3.7. Araştırmanın Ön Uygulanması Araştırmanın ön uygulaması anket formunun anlaşılabilirliği ve uygulanabilirliğini değerlendirmek amacıyla sürekli ilaç kullanan 20 yaşlı üzerinde yapıldı. Ön uygulama sonucunda anket formunda gerekli düzenlemeler yapılarak anket formuna son şekli verilmiştir. 3.8. Araştırmanın Uygulanması Aile sağlığı merkezlerine bağlı olan yaşlıların bulunduğu mahallerde bulunan evlere gidildi. Mahallelerde yaşlıların bulunduğu evler belirlendi. Evlere gidilerek yaşlının ilaç kullanıp kullanmadığı soruldu. İlaç kullanan yaşlının araştırmaya katılma 29 kriterlerine uygun olup olmadığı değerlendirildi. Uygun kriterlere sahip olan yaşlılarla yüz yüze görüşme tekniği kullanılarak anket formu uygulandı. Anket formunu doldurmak ortalama 15-30 dakika sürdü. 3.9. Verilerin Değerlendirilmesi Veriler bilgisayar ortamında SPSS paket programı kullanılarak değerlendirilmiştir. Verilerin değerlendirilmesinde yüzdelik, ortalama, Ki-kare testi ve lojistik regresyon analizi kullanılmıştır. Kullanılan testlerle ilgili detaylar Tablo 3.1’de verilmiştir. Tablo 3.1. Çalışmada Kullanılan İstatistiksel Yöntemler ve Değişkenler Değişken Kullanılan istatistiksel yöntem Cinsiyet, Sağlık güvencesi Dört gözlü ki-kare testi ve Fisher’in kesin ki-kare testleri Eğitim düzeyi, Meslek, Gelir düzeyi, Birlikte yaşanan aile üyeleri Çok gözlü ki-kare testi İlacı neden kullandığını bilme*, fazla dozda ilaç alma, doz formunda değişiklik yapma, yiyecek etkileşim bilgisi*, ilaç almayı unutma*, son kullanma tarihine dikkat etme*, ilacını başkasına önerme, başkasının önerdiği ilacı alma, Dört gözlü ve çok gözlü ki-kare testi ve Fisher’in kesin ki-kare testleri Reçetesiz ilaç kullanma* Dört gözlü ve çok gözlü ki-kare testi ve Fisher’in kesin ki-kare testleri Birlikte yaşanan aile üyeleri Dört gözlü ve çok gözlü ki-kare testi ve Fisher’in kesin ki-kare testleri * Ayrıca Lojistik regresyon analizi kullanılmıştır. 30 Tablo 3.2. Lojistik Regresyon Analizinde Kullanılan Kodlamalar Değişken Kodlama Eğitim 0: Okuryazar, 1: ilkokul, 2: Ortaokul ve üzeri Meslek 0: İşsiz, 1: Ev kadını, 2:Emekli, 3: memur, 4:İşçi, 5: Diğer Sağlık güvencesi 0:Yok, 1: Var Gelir düzeyi 0: Kötü, 1: Orta, 2: İyi Birlikte yaşanan kişiler 0: Yalnız, 1:Eş, 2: Eş ve çocuklar, 3: Çocuklar İlaç adını bilme, fazla dozda ilaç alma, yiyecek etkileşimi, ilaç 0: Hayır, 1: Evet almayı unutma, son kullanma tarihine dikkat etme, ilacını başkasına önerme, başkasının önerdiği ilacı alma, reçetesiz ilaç kullanma, 3.10. Araştırmanın Etik İlkeleri Araştırma uygulanmadan önce Atatürk Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü’nden etik kurul izni (EK-3) ve Erzincan İl Sağlık Müdürlüğü’nden kurum izni (EK-4) ve araştırmaya katılan bireylerden aydınlatılmış sözlü onam alındı. 3.11. Araştırmanın Sınırlılıkları Araştırma kapsamına Erzincan il merkezinde bulunan 5 aile sağlığı merkezine bağlı olan sürekli ilaç kullanan 65 yaş ve üzeri kişiler alınmıştır. Araştırmada toplanan veriler yaşlı ve yaşlı yakınlarının verdiği bilgilerle sınırlıdır. 31 4. BULGULAR Yaşlıların yaş ortalaması 74.5±6.7 olup, yaşlıların %57.8’i okur-yazar, %48’i emekli, %67.8’i evlidir ve %98.3’ü bir sağlık güvencesine sahiptir. Yaşlıların %83.3’ü orta düzeyde gelire sahiptir ve %43’ü eşiyle birlikte yaşamaktadır (Tablo 4.1). Tablo 4.1. Yaşlıların Demografik Özellikleri (n=600) Demografik Özellikler n % 65-74 322 53.7 75-84 228 38.0 85+ 50 8.3 Kadın 216 36.0 Erkek 384 64.0 Okuryazar 347 57.8 İlkokul 222 37.0 Ortaokul ve lise 31 5.2 İşsiz 15 2.5 Ev kadını 213 35.5 Emekli 288 48.0 Memur 5 0.8 İşçi 14 2.3 Diğer 65 10.8 Evli 407 67.8 Bekâr 193 32.2 Var 590 98.3 Yok 10 1.7 İyi 39 6.5 Orta 500 83.3 Kötü 61 10.2 Birlikte Yaşanan Aile Yalnız 65 10.8 Üyeleri Eşimle 258 43.0 Eşim ve çocuklarımla 153 25.5 Çocuklarımla 124 20.7 Yaş Cinsiyet Eğitim Düzeyi Meslek Medeni Durum Sağlık Güvencesi Gelir Düzeyi 32 Tablo 4.2. Yaşlıların Sağlık Durumu Özelliklerinin Dağılımı (n=600) Kronik Hastalık Varlığı Evet n 479 % 79.8 Hayır 121 20.2 n % Dolaşım sistemi 223 37.2 Solunum sistemi 212 35.3 Gastrointestinal sistem 103 17.2 Sinir sistemi 71 11.8 Kas iskelet sistemi 71 11.8 Kontrole Gitme Durumu n % 427 71.2 123 20.5 Gitmiyorum 39 6.5 Kontrole gitmem 11 1.8 n % Evet 138 23.0 Hayır 462 77.0 Var Olan Kronik Hastalıklar* Şikâyetim oldukça gidiyorum Doktorun önerdiği sürede gidiyorum söylenmedi Hastalığı ile ilgili Eğitim Alma * Birden fazla cevap verilmiştir. Yaşlılardan %79.8’inin en az bir kronik hastalığı bulunmaktadır. Kronik hastalığı bulunanların %37.2’sinde dolaşım sistemi, %35.3’ünde solunum sitemi hastalığı mevcuttur. Yaşlılar doktor kontrollerine %71.2 sadece şikâyetleri olduklarında gitmektedirler ve %77’si hastalıkları ile ilgili eğitim almamışlardır (Tablo 4.2). 33 Tablo 4.3. Yaşlıların İlaç Kullanımına İlişkin Bilgi Durumları (n=600) İlaçların Adını Bilme Durumu n % Evet 121 20.2 Hayır 479 79.8 n % Evet 301 50.2 Hayır 299 49.8 n % Evet 520 86.7 Hayır 80 13.3 Reçete Edilenden Fazla Dozda İlaç Alma n % Evet 116 19.3 Hayır 484 80.7 n % Evet 195 32.5 Hayır 405 67.5 Yiyecek ve İçeceklerle Etkileşimi Bilgisi n % Evet 52 8.7 Hayır 548 91.3 n % Evet 492 82.0 Hayır 108 18.0 Unutmada Yapılanlar n % Aklıma gelince alırım 371 62.8 İlacı almam 95 15.8 Bir sonrakinde iki tane alırım 26 4.3 Son Kullanma Tarihine Dikkat Etme n % Evet 404 67.3 Hayır 196 32.7 İlaçlarını Başkasına Önerme n % Evet 39 6.5 Hayır 561 93.5 İlacı Neden Kullandığını Bilme İlaçların Aç-tok Kullanımına Dikkat Etme Doz Formunda Değişiklik Yapma İlacı Zamanında Almayı Unutma 34 Tablo 4.3. (Devam) Başkasının Önerdiği İlacı Alma n % Evet 106 17.7 Hayır 494 82.3 n % Evet 278 46.3 Hayır 322 53.7 Yan Etki Gelişme Durumu n % Evet 86 14.3 Hayır 514 85.7 Yan Etki Geliştiğinde Yapılanlar n % Doktora gittim 40 46.5 İlacı bıraktım 30 34.9 Hiçbir şey yapmadım 16 18.6 Kendini İyi Hissettiğinde İlaç Almama Yaşlıların %79.8’nin kullandığı ilacın adını bilmediği, %49.8’nin neden kullandığını bilmediği, %13.3’nün ilacı aç-tok karnına kullanımına dikkat etmediği, %19.3’nün fazla dozda ilaç kullandığı, %32.5’nin doz formunda değişiklik yaptığı, %91.3’nün yiyecek ve içeceklerle etkileşimi bilgisinin olmadığı, %82’sinin ilaç almayı unuttuğu, %32.7’sinin son kullanma tarihine dikkat etmediği, %6.5’nin kullandığı ilacı başkasına önerdiği, %17.7’sinin başkasının önerdiği ilacı aldığını, %46.3’nün kendini iyi hissettiğinde ilacını almadığı, %14.3’ünde yan etki geliştiği, %46.5’nin yan etki geliştiğinde doktora gittiği belirlenmiştir(Tablo 4.3). 35 Tablo 4.4. Yaşlıların İlaç Kullanım Özellikleri (n=600) Reçetesiz İlaç Alma n % 210 35.0 390 65.0 n % Ağrı kesici 205 34.2 Antibiyotik 12 2.0 Vitamin 5 0.8 Diğer 24 4.0 İlaçları Eczaneden n % Evet 547 91.2 Hayır 53 8.8 Evet Hayır Reçetesiz Alınan İlaçlar * Zamanında Alma * Birden fazla cevap verilmiştir. Yaşlıların %35’i reçetesiz ilaç kullanmaktadır. Reçetesiz en fazla kullanılan ilaç grubu %34.2 ile ağrı kesicilerdir (Tablo 4.4). Tablo 4.5. İlaç Kullanımında Destek Kaynakları (n=600) İlaçları Kullanma Hakkında n % Evet 483 80.5 Hayır 117 19.5 n % Doktor 283 47.2 Eczane 174 29.0 Hemşire 40 6.7 Çevredekiler 55 9.2 Diğer 11 1.8 İlaç Kullanımına Sosyal Desteğin n % Evet 394 65.7 Hayır 206 34.3 Bilgilendirilme İlaç Bilgisinin Alındığı Kişi Olması 36 Yaşlıların %19.5’inin kullandıkları ilaçlar konusunda bilgilendirilmediği, %47.2’sinin doktor tarafından bilgilendirildiği, %34.3’sinin ilaç kullanmada sosyal desteğinin olduğu belirlenmiştir (Tablo 4.5). Tablo 4.6. Bazı Demografik Özelliklere Göre Kullanılan İlacın Adını Bilme Durumunun Karşılaştırılması Evet Yaş Cinsiyet Eğitim Düzeyi Meslek Sağlık Güvencesi Gelir Düzeyi Birlikte Yaşanan Aile Üyeleri 65-74 75-84 85+ Toplam Kadın Erkek Toplam Okuryazar İlkokul Ortaokul ve lise Toplam İşsiz Ev kadını Emekli Memur İşçi Diğer Toplam Var Yok Toplam İyi Orta Kötü Toplam Yalnız Eşle Eş ve çocuklarla Çocuklarımla Toplam n 74 40 7 121 47 74 121 54 55 12 121 5 44 54 3 7 8 121 120 1 121 19 92 10 121 12 54 39 16 121 İlaç Adını Bilme Hayır % n % 23.0 248 77.0 17.5 188 82.5 14 43 86 2.2 479 79.8 21.8 169 78.2 19.3 310 80.7 20.2 479 79.8 15.6 293 84.4 24.8 167 75.2 38.7 19 61.3 20.2 479 79.8 33.3 10 66.7 20.7 169 79.3 18.8 234 81.3 60.0 2 40.0 50.0 7 50.0 12.3 57 87.7 20.2 479 79.8 20.3 470 79.7 10.0 9 90.0 20.2 479 79.8 48.7 20 51.3 18.4 408 81.6 16.4 51 83.6 20.2 479 79.8 18.5 53 81.5 20.9 204 79.1 25.5 114 74.5 12.9 108 87.1 20.2 479 79.8 Toplam Önemlilik 322 228 50 600 216 384 600 347 222 31 600 15 213 288 5 14 65 600 590 10 600 39 500 61 600 65 258 153 124 600 X2=3.740 p=0.154 X2=0.532 p=0.461 X2=14.119 p=0.001 X2=17.167 p=0.004 p=0.696* X2=21.256 p=0.00 X2=6.967 p=0.073 * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. Kullandığı ilacın adını bilme oranı istatistiksel olarak okur yazarlarda daha düşük, memurda ve gelir düzeyi ‘iyi’ olanlarda daha yüksektir (Tablo 4.6). Yapılan lojistik regresyon analizinde, eğitim düzeyi ilkokul olanların, okuryazar olanlara göre 3.044 kat (GA:1.271-7.289) ilaç adını daha fazla bildikleri, mesleği ‘diğer’ olanların işsiz olanlara göre 0.184 kat (GA:0.049-0.692) daha az bildikleri belirlenmiştir. 37 Tablo 4.7. Demografik Özelliklere Göre İlacı Neden Kullandığını Bilme Durumunun Karşılaştırılması İlacı Neden Kullandığını Bilme Toplam Hayır Evet Önemlilik n % n % 65-74 175 54.3 147 45.7 322 75-84 105 46.1 123 53.9 228 85+ 21 42 29 58 50 301 50.2 299 49.8 600 Kadın 109 50.5 107 49.5 216 Erkek 192 50.0 192 50.0 384 Toplam 301 50.2 299 49.8 600 Okuryazar 168 48.4 179 51.6 347 Eğitim İlkokul 113 50.9 109 49.1 222 X2=3.027 Düzeyi Ortaokul ve lise 20 64.5 11 35.5 31 p=0.220 Toplam 301 50.2 299 49.8 600 9 60.0 6 40.0 15 Ev kadını 106 49.8 107 50.2 213 Emekli 143 49.7 145 50.3 288 Memur 4 80.0 1 20.0 5 İşçi 8 57.1 6 42.9 14 Diğer 31 47.7 34 52.3 65 Toplam 301 50.2 299 49.8 600 Var 295 50.0 295 50.0 590 Yok 6 60.0 4 40.0 10 Toplam 301 50.2 299 49.8 600 İyi 29 74.4 10 25.6 39 Gelir Orta 240 48.0 260 52.0 500 X2=10.197 Düzeyi Kötü 32 52.5 29 47.5 61 p=0.006 Toplam 301 50.2 299 49.8 600 Yalnız 32 49.2 33 50.8 65 Birlikte Eşle 135 52.3 123 47.7 258 Yaşanan Eş ve çocuklarla 78 51.0 75 49.0 153 X2=1.787 Aile Çocuklarımla 56 45.2 68 54.8 124 p=0.618 301 50.2 299 49.8 600 Yaş Cinsiyet İşsiz Meslek Sağlık Güvencesi Üyeleri Toplam X2= 5.129 p=0.077 X2=0.012 p=0.913 X2=2.863 p=0.725 p=0.380* * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. İlacı neden kullandığını bilme oranı gelir düzeyi ‘iyi’ olanlarda istatistiksel olarak daha yüksektir (p<0.05). 38 Tablo 4.8. Demografik Özelliklere Göre Fazla Dozda İlaç Alma Durumu Fazla Dozda İlaç Alma Hayır Evet n % n 63 19.6 259 41 18 187 12 24 38 Kadın 116 39 19.3 18.1 484 177 Erkek 77 20.1 Toplam 116 Okuryazar Eğitim Düzeyi 65-74 75-84 Toplam Önemlilik % 80.4 322 X2= 0.976 p=0.614 82 228 76 50 80.7 600 81.9 216 307 79.9 384 19.3 484 80.7 600 87 25.1 260 74.9 347 İlkokul 28 12.6 194 87.4 222 X2=18.914 Ortaokul ve lise 1 3.2 30 96.8 31 p=0.000 116 19.3 484 80.7 600 İşsiz 3 20.0 12 80.0 15 Ev kadını 38 17.8 175 82.2 213 Emekli 60 20.8 228 79.2 288 Memur 1 20.0 4 80.0 5 İşçi 2 14.3 12 85.7 14 Diğer 12 18.5 53 81.5 65 Toplam 116 19.3 484 80.7 600 Var 114 19.3 476 80.7 590 Yok 2 20.0 8 80.0 10 116 19.3 484 80.7 600 İyi 5 12.8 34 87.2 39 Gelir Orta 99 19.8 401 80.2 500 X2=1.135 Düzeyi Kötü 12 19.7 49 80.3 61 p=0.567 Toplam 116 19.3 484 80.7 600 Yalnız 11 16.9 54 83.1 65 Birlikte Eşle 47 18.2 211 81.8 258 Yaşanan Eş ve çocuklarla 36 23.5 117 76.5 153 Aile Üyeleri Çocuklarımla 22 17.7 102 82.3 124 Toplam 116 19.3 484 80.7 600 Yaş 85+ Toplam Cinsiyet Toplam Meslek Sağlık Güvencesi Toplam X2=0.353 p=0.552 X2=0.986 p=0.964 p=1.00* X2=2.377 p=0.498 * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. Fazla dozda ilaç alma oranı ortaokul ve lise düzeyinde eğitim almışlarda istatistiksel olarak daha azdır (p<0.05). 39 Tablo 4.9. Demografik Özelliklere Göre Doz Formunda Değişiklik Yapma Durumu Doz Formunda Değişiklik Yapma Hayır Evet Toplam Önemlilik n % n % 65-74 75-84 106 32.9 216 67.1 322 73 32 155 68 228 85+ 16 32 34 68 50 Toplam 32.5 34.3 405 142 67.5 600 Kadın 195 74 65.7 216 Erkek 121 31.5 263 68.5 384 Toplam 195 32.5 405 67.5 600 Okuryazar 129 37.2 218 62.8 347 Eğitim İlkokul 60 27.0 162 73.0 222 X2=8.931 Düzeyi Ortaokul ve lise 6 19.4 25 80.6 31 p=011 195 32.5 405 67.5 600 İşsiz 3 20.0 12 80.0 15 Ev kadını 76 35.7 137 64.3 213 Emekli 91 31.6 197 68.4 288 Memur 0 .0 5 100.0 5 İşçi 3 21.4 11 78.6 14 Diğer 22 33.8 43 66.2 65 Toplam 195 32.5 405 67.5 600 Var 192 32.5 398 67.5 590 Yok 3 30.0 7 70.0 10 195 32.5 405 67.5 600 8 20.5 31 79.5 39 Yaş Cinsiyet Toplam Meslek Sağlık Güvencesi Toplam İyi X2= 0,056 p=0.973 X2=0.476 p=0.490 X2=5.401 p=0.396 p=0.582* Gelir Orta 172 34.4 328 65.6 500 X2=5.117 Düzeyi Kötü 15 24.6 46 75.4 61 p=0.077 Toplam 195 32.5 405 67.5 600 Yalnız 18 27.7 47 72.3 65 Birlikte Eşle 94 36.4 164 63.6 258 Yaşanan Eş ve çocuklar 42 27.5 111 72.5 153 Aile Üyeleri Çocuklarımla 41 33.1 83 66.9 124 Toplam 195 32.5 405 67.5 600 X2=4.301 p=0.231 * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. İlacın doz formunda değişiklik yapma oranı okur-yazar olanlarda istatistiksel olarak daha fazladır (p<0.05). 40 Tablo 4.10. Demografik Özelliklere Göre Yiyecek ve İçecek Etkileşim Bilgisinin Karşılaştırılması Yiyecek İçecek Etkileşim Bilgisi Toplam Önemlilik Hayır Evet n % n 21 6.5 301 85+ 24 7 10.5 14 204 43 86 50 Toplam 52 8.7 548 91,3 600 Kadın 20 9.3 196 90.7 216 X2=0.150 Erkek 32 8.3 352 91.7 384 p=0. 699 Toplam 52 8.7 548 91.3 600 Eğitim Okuryazar 17 4.9 330 95.1 347 X2=16.177 Düzeyi İlkokul 29 13.1 193 86.9 222 p=0.00 Ortaokul ve lise 6 19.4 25 80.6 31 Toplam 52 8.7 548 91.3 600 İşsiz 1 6.7 14 93.3 15 X2=70.439 Ev kadını 19 8.9 194 91.1 213 p=0.00 Emekli 15 5.2 273 94.8 288 Memur 5 100.0 0 .0 5 İşçi 5 35.7 9 64.3 14 Diğer 7 10.8 58 89.2 65 Toplam 52 8.7 548 91.3 600 Sağlık Var 49 8.3 541 91.7 590 Güvencesi Yok 3 30.0 7 70.0 10 Toplam 52 8.7 548 91.3 600 Gelir İyi 12 30.8 27 69.2 39 X2=30.769 Düzeyi Orta 31 6.2 469 93.8 500 p=0.000 Kötü 9 14.8 52 85.2 61 Toplam 52 8.7 548 91.3 600 Birlikte Yalnız 9 13.8 56 86.2 65 X2=3.896 Yaşanan Eş 24 9.3 234 90.7 258 p=0.273 Aile Eş ve çocuklar 12 7.8 141 92.2 153 Üyeleri Çocuklarımla 7 5.6 117 94.4 124 Toplam 52 8.7 548 91.3 600 Yaş 65-74 75-84 Cinsiyet Meslek % 93,5 322 89,5 228 X2= 4.664 p=0.097 p=0.048* * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. İlaçların yiyecek ve içeceklerle etkileşimi konusunda bilgi sahibi olma oranı istatistiksel olarak okur-yazar olanlarda, gelir düzeyi ‘orta’ olanlarda daha azdır, işçi ve memurda, sağlık güvencesi olanlarda daha fazladır (p<0.05). Yapılan lojistik regresyon 41 analizinde, gelir düzeyinin yiyecek etkileşimlerini bilmede etkili olduğu görülmektedir. Gelir düzeyi iyi olanlar 5.295 kat (GA:2.196-12.770) yiyecek etkileşimini daha fazla bilmektedirler. Tablo 4.11. Demografik Özelliklere Göre İlaç almayı Unutma Durumunun Karşılaştırılması Yaş Cinsiyet Eğitim Düzeyi Meslek Sağlık Güvencesi Gelir Düzeyi Birlikte Yaşanan Aile Üyeleri 65-74 75-84 85+ Toplam Kadın Erkek Toplam Okuryazar İlkokul Ortaokul ve lise Toplam İşsiz Ev kadını Emekli Memur İşçi Diğer Toplam Var Yok Toplam İyi Orta Kötü Toplam Yalnız Eş Eş ve çocuklar Çocuklarımla Toplam İlaç almayı Unutma Durumu Evet Hayır n % n % 264 82 58 18 186 81.6 42 18.4 42 84 8 16 492 82 108 18 174 80.6 42 19.4 318 82.8 66 17. 492 82.0 108 18 303 87.3 44 12.7 169 76.1 53 23.9 20 64.5 11 35.5 492 82.0 108 18.0 13 86.7 2 13.3 175 82.2 38 17.8 243 84.4 45 15.6 2 40.0 3 60.0 8 57.1 6 42.9 51 78.5 14 21.5 492 82.0 108 18.0 486 82.4 104 17.6 6 60.0 4 40.0 492 82.0 108 18.0 26 66.7 13 33.3 414 82.8 86 17.2 52 85.2 9 14.8 492 82.0 108 18.0 55 84.6 10 15.4 208 80.6 50 19.4 129 84.3 24 15.7 100 80.6 24 19.4 492 82.0 108 18.0 Toplam Önemlilik 322 228 50 600 216 384 600 347 222 31 600 15 213 288 5 14 65 600 590 10 600 39 500 61 600 65 258 153 124 600 X2= 0.163 p=0.922 X2=0.477 p=0. 280 X2=18.263 p=0.00 X2=13.713 p=0.018 p=0.087* X2=6.865 p=0.032 X2=1.343 p=0.719 * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. İlacı almayı unutma oranı okuryazar olanlarda, memurlarda, gelir düzeyi “yüksek” olanlarda istatistiksel olarak daha yüksektir (p<0.05). Yapılan lojistik regresyon analizinde, sadece gelir düzeyinin ilaç almayı unutmada etkili olduğu görülmektedir. Gelir düzeyi iyi olanlar 0.254 kat (GA:0.104-0.621) yiyecek etkileşimini daha fazla bilmektedirler. 42 Tablo 4.12. Demografik Özelliklere Göre Son Kullanma Tarihine Dikkat Etme Durumunun Karşılaştırılması Hayır Evet Toplam Önemlilik n % n % 65-74 227 70.5 95 29.5 322 X2= 6.936 75-84 151 66.2 77 33.8 228 p=0.031 85+ 26 52 24 48 50 Toplam 404 67.3 196 32.7 600 Kadın 142 65.7 74 34.3 216 X2=0.389 Erkek 262 68.2 122 31.8 384 p=0.209 Toplam 404 67.3 196 32.7 600 Eğitim Okuryazar 218 62.8 129 37.2 347 X2=3.329 Düzeyi İlkokul 160 72.1 62 27.9 222 p=0.009 Ortaokul ve lise 26 83.9 5 16.1 31 Toplam 404 67.3 196 32.7 600 6 40.0 9 60.0 15 X2=9.465 Ev kadını 137 64.3 76 35.7 213 p=0.092 Emekli 201 69.8 87 30.2 288 Memur 3 60.0 2 40.0 5 İşçi 8 57.1 6 42.9 14 Diğer 49 75.4 16 24.6 65 Toplam 404 67.3 196 32.7 600 Sağlık Var 400 67.8 190 32.2 590 Güvencesi Yok 4 40.0 6 60.0 10 Toplam 404 67.3 196 32.7 600 Gelir İyi 26 66.7 13 33.3 39 X2=16.637 Düzeyi Orta 351 70.2 149 29.8 500 p=0.00 Kötü 27 44.3 34 55.7 61 Toplam 404 67.3 196 32.7 600 Yalnız Eşimle Eşim ve çocuklar Çocuklarımla Toplam 30 187 113 74 404 46.2 72.5 73.9 59.7 67.3 35 71 40 50 196 53.8 27.5 26.1 40.3 32.7 65 258 153 124 600 Yaş Cinsiyet İşsiz Meslek Birlikte Yaşanan Aile Üyeleri p=0.087* X2=22.628 p=0.000 * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. Yaş değişkeni için ilaçların son kullanma tarihine dikkat etme durumu istatistiksel olarak değişmektedir. Farkın hangi gruptan kaynaklandığını belirlemek için 43 yapılan ileri analizde 65-74 yaş grubu bireylerin son kullanma tarihine anlamlı olarak diğer yaş gruplarından fazla dikkat ettiği belirlenmiştir (p<0.05). İlaçların son kullanma tarihine dikkat etme oranları istatistiksel olarak en yüksek ortaokul ve lise mezunlarında, daha sonra ilkokul mezunlarındadır. Gelir düzeyi “kötü” olanlarda daha yüksek, yalnız veya çocuklarıyla yaşayanlarda daha düşüktür (p<0.05).Yapılan lojistik regresyon analizinde, eğitim düzeyi ve birlikte yaşanan aile üyelerinin son kullanma tarihine dikkat etmede etkili olduğu görülmektedir. Eğitim düzeyi ilkokul olanlar, okur-yazar olanlara göre 2.731 kat (GA:1.004-7.433) daha fazla son kullanma tarihine dikkat etmektedirler. Eşi ve çocuklarıyla yaşayanlar yalnız yaşayanlara göre 0.572 kat (GA:0.361-0.906), sadece çocuklarıyla yaşayanlar yalnız yaşayanlara göre 0.558 kat (GA:0.333-0.935) daha fazla ilaç almaya dikkat etmektedirler. 44 Tablo 4.13. Demografik Özelliklere Göre İlacını Başkasına Önerme Durumunun Karşılaştırılması Evet n % Hayır n 19 5.9 303 15 85+ 5 Toplam 39 Kadın 18 Cinsiyet Erkek 21 Toplam 39 Okuryazar 26 Eğitim Düzeyi İlkokul 10 Ortaokul ve lise 3 Toplam 39 İşsiz 1 Meslek Ev kadını 18 Emekli 13 Memur 0 İşçi 2 Diğer 5 Toplam 39 Var 39 Sağlık Güvencesi Yok 0 Toplam 39 İyi 4 Gelir Düzeyi Orta 29 Kötü 6 Toplam 39 Yalnız 8 Birlikte Yaşanan Eşimle 9 Aile Üyeleri Eş ve çocuklar 13 Çocuklarımla 9 Toplam 39 * Fisher’in kesin ki-kare testi kullanılmıştır. 6.6 10 6.5 8.3 5.5 6.5 7.5 4.5 9.7 6.5 6.7 8.5 4.5 0 14.3 7.7 6.5 6.6 .0 6.5 10.3 5.8 9.8 6.5 12.3 3.5 8.5 7.3 6.5 213 45 561 198 363 561 321 212 28 561 14 195 275 5 12 60 561 551 10 561 35 471 55 561 57 249 140 115 561 Yaş 65-74 75-84 Yalnız yaşayanlar ilaçlarını istatistiksel Toplam Önemlilik % 94.1 322 93.4 228 X2= 1,200 p=0,549 90 93.5 91.7 94.5 93.5 92.5 95.5 90.3 93.5 93.3 91.5 95.5 100.0 85.7 92.3 93.5 93.4 100. 93.5 89.7 94.2 90.2 93.5 87.7 96.5 91.5 92.7 93.5 50 600 216 384 600 347 222 31 600 15 213 288 5 14 65 600 590 10 600 39 500 61 600 65 258 153 124 600 olarak daha az X2=1.167 p=0.172 X2=2.532 p=0.282 X2=5.100 p=0.404 p=1.00* X2=2.426 p=0.297 X2=8.579 p=0.035 başkalarına önermektedirler (p<0.05). 45 5. TARTIŞMA Çalışmaya katılan yaşlıların 3 ay düzenli kullandıkları ilaç sayısı 10±3.92 olup 110 adet arasında değişmektedir. Yapılan çalışmalarda çoklu ilaç kullanımı belirlenmiştir.22, 25, 29, 79, 99, 100 Arslan ve ark.’nın53 yaptığı çalışmada katılımcıların %28.2’si bir ilaç, %24.3’ü iki ilaç, %18.5’i üç ilaç, %11.7’si dört ilaç ve %17.3’ü beş ve daha fazla sayıda ilaç kullandığı ortaya çıkmıştır. Gürol Arslan ve ark.’nın24, 46 yaptığı çalışmaya göre yaşlıların %35’i 5-6 ilaç kullanmaktadır ve kullandıkları ilaç sayısı 4.5±1.8’dir. Yaşlılarda kronik hastalıkların sıklığının artmasıyla çoklu ilaç kullanımıda artmaktadır.48,101-103 Çoklu ilaç kullanımı ilaç hatalarını da beraberinde getirir. Kullanılan ilaç sayısı arttıkça ilaç uyumu azalmakta ve buna bağlı olarak görülen ilaç yan etkisi riskini arttırmaktadır. Araştırmada yaşlıların %79.8’i kullandığı ilacın adını bilmemektedir. Özbek ve ark.’nın104 yaptığı çalışmada yaşlıların %89’unun kullandıkları ilacın adını bilmediği belirtilmiştir. Kullandığı ilacın adını bilme oranı istatistiksel olarak okuryazar olmayanlarda daha düşük, memurda ve gelir düzeyi ‘iyi’ olanlarda daha yüksektir. İlacı neden kullandığını bilme oranı gelir düzeyi ‘iyi’ olanlarda istatistiksel olarak daha yüksektir (p<0.05). Araştırmada yaşlıları %86.7’si ilaçlarını kullanırken açlık tokluk durumlarına dikkat ettiği, %19.3’ünün ilacı fazla dozda aldığı tespit edilmiştir. Solmaz’ın22 yaptığı çalışmada yaşlıların %58.6’sı ilaçlarını yanlış dozda kullandıklarını belirtmiştir. Çalışmada yaşlıların %32.5’i ilaçların doz formunda değişiklik yapmıştır. Çalışmaya katılan yaşlıların %91.3’ünün ilaçların yiyecek ve içeceklerle etkileşimi konusunda bilgi sahibi olmadığını tespit edilmiştir. Balcı Alparslan’nın105 yaptığı çalışmada yaşlıların %44.6’sının ilaç besin etkileşimi hakkında bilgi sahibi olmadığını belirtilmiştir. İlaçların yiyeceklerle etkileşimi konusunda bilgi sahibi olma 46 oranı istatistiksel olarak okur-yazar olanlarda, gelir düzeyi ‘orta’ olanlarda daha azdır, işçi ve memurda, sağlık güvencesi olanlarda daha fazladır (p<0.05). Yaşlı bireylerde ilaç metabolizma düzeyindeki değişiklikler nedeniyle ilaç-besin etkileşimi diğer yaş oranlarına göre daha önem taşımaktadır. Yaşlılarda sık kullanılan antihipertansiflerden bazı kalsiyum kanal blokerleri greyfurt suyu ve kafeinle, bazı antibiyotikler ve demir preparatları kalsiyum içeren yiyecek ve içeceklerle etkileşmektedir.64 Çalışmaya katılan yaşlıların %82’si ilacı zamanında almayı unuttukları tespit edilmiştir. Solmaz’ın22 yaptığı çalışmada yaşlıların %70.7’si ilaç almayı unuttuğu, Arpacı ve ark.’nın61 yaptığı çalışmada yaşlıların ilaç alma saatlerini unuttuğu için düzensiz kullandığı belirtilmiştir. Akkuş ve ark.’nın106 yaptığı çalışmada yaşlıların ilaçlarını zamanında almadığı belirtilmiştir. Arslan ve ark’nın46 yaptığı çalışmada yaşlıların %65’inin ilacı zamanında almayı unuttuğu belirtilmiştir. Ertürk’ün25 yaptığı çalışmada yaşlıların ilaçlarını hatalı kullandığı ve hatalı ilaç kullanma sebebinin en çok ilacı zamanında almayı unutma olduğu belirtilmiştir. İlacı almayı unutma oranı okuryazar olanlarda, memurlarda, gelir düzeyi ‘yüksek’ olanlarda istatistiksel olarak daha yüksektir (p<0.05). Yapılan lojistik regresyon analizinde, sadece gelir düzeyinin ilaç almayı unutmada etkili olduğu görülmektedir. Çalışmaya katılan yaşlıların %32.7’sinin ilaçların son kullanma tarihlerine dikkat etmediği tespit edilmiştir. Yapılan ileri analizde 65-74 yaş grubu bireylerin son kullanma tarihine anlamlı olarak diğer yaş gruplarından fazla dikkat ettiği belirlenmiştir (p<0.05). Göçgeldi’nin107 yaptığı çalışmada yaşlıların %50.9’unun ilaçların son kullanma tarihlerine dikkat etmediği belirtilmiştir. Demirbağ ve ark. ’nın99 yaptığı çalışmada ise yaşlıların %70.9’unun son kullanma tarihlerine dikkat etmediği belirtilmiştir. İlaçların son kullanma tarihine dikkat etme oranları istatistiksel olarak en yüksek ortaokul ve lise mezunlarında, daha sonra ilkokul mezunlarındadır. Gelir düzeyi 47 ‘kötü’ olanlarda daha yüksek, yalnız veya çocuklarıyla yaşayanlarda daha düşüktür (p<0.05). Yapılan lojistik regresyon analizinde, eğitim düzeyi ve birlikte yaşanan aile üyelerinin son kullanma tarihine dikkat etmede etkili olduğu görülmektedir. Araştırmaya katılan yaşlıların %17.7’sinin başkasının önerdiği ilacı aldığı, %6.5’inin kullandığı ilacı başkasına önerdiği tespit edilmiştir. Benzer şekilde Alparslan ve ark.’nın105 çalışma sonucunda yaşlıların %10.8’inin çevreden duyduğu ilacı hekime danışmadan kullandığı ve %9.2’sinin çevredeki bireylere ilaç önerdiği saptanmıştır. Yaşlıların %46.3’ü kendini iyi hissettiğinde ilacı almayı bıraktığı tespit edilmiştir. Bu durum yaşlıların düzenli ilaç kullanmadığını göstermektedir. Araştırmaya katılan yaşlıların %14.3’ün de ilaçlara bağlı yan etki oluşmuştur. Yan etki oluştuğunda %46.5’i doktora gittiğini, %34.9’unun ilacı kendilerinin bıraktıkları ve %18.6’sının hiçbir şey yapmadıkları tespit edilmiştir. Gürol Arslan ve ark.’nın46 çalışmasında yaşlıların %73.3’ünün kullandıkları ilaçlar ile yan etki gelişmediğini, yan etki geliştiğinde ise %43.7’sinin hekime danıştığını belirtilmiştir. Araştırmaya katılan yaşlıların %35’i reçetesiz ilaç kullanmaktadır. Reçetesiz en fazla kullanılan ilaç grubu %34.2 ile ağrı kesicilerdir. Çakır Dolu’nun29 yaptığı çalışmada yaşlı bireylerin %16.7’sinin reçetesiz ilaç kullandığı, reçetesiz en sık kullanılan ilaçların ağrı kesici ve vitaminler olduğunu belirtilmiştir. Yaşlılarda farklı doktorlar tarafından reçete edilen değişik ilaçlar bulunması ve reçetesiz alınabilen ilaçların kontrolsüz kullanımı ile birlikte kullanılan ilaç sayısı artmakta ve ilaçlar arasında etkileşimde oluşabilmektedir. Çalışmaya katılan yaşlıların %19.5’inin kullandıkları ilaçlar konusunda bilgilendirilmedikleri tespit edilmiştir. İlaç kullanım bilgileri %47.2 ile doktorlar, %6.7’si hemşireler, %29’u eczacı tarafından verilmiştir. Ertemür ve Erdil’in93 yaptığı 48 çalışmada hastaların ilaçlarla ilgili bilgiyi %72.5 oranında hekimden, %18.3 oranında eczacıdan, %5.3 oranında hemşireden aldığı saptanmıştır. Yaşlıların %34.3’ünün ilaç kullanmada sosyal desteğinin olmadığı tespit edilmiştir. Dedeli ve Karadokovan’ın48 yaptığı çalışmada yaşlıların %20.4’ünün ilaç kullanırken yardıma gereksinim duydukları belirtilmiştir. Topbaş ve ark.’nın108 yaptığı çalışmada yaşlıların %85.2'sinin ilaçlarını kendisinin kullanabildiği, ilaç alırken %14.5'inin aile veya akrabadan birilerinin yardım ettiği bulunmuştur. 49 6. SONUÇ ve ÖNERİLER Yaşlıların ilaç kullanımı konusundaki bilgileri ve etkileyen faktörlerin değerlendirilmesi amacıyla yapılan bu çalışmanın sonucunda; - Yaşlıların günlük kullandıkları ilaç sayısının 10±3.9 olduğu ve yaşlıların büyük bir çoğunluğunun - Kullandığı ilacın adını bilmediği, - İlacı neden kullandığını bilmediği, - İlaç doz formunda değişiklik yaptığı, - İlaçların yiyecek ve içeceklerle etkileşime girdiğini bilmediği, - İlacı zamanında almadığı, - İlacın son kullanma tarihine dikkat etmediği, - Reçetesiz ilaç kullandığı, - Kendini iyi hissettiğinde ilacı almadığı, - Fazla dozda ilaç kullandığı, - İlacın kullanımı hakkında bilgisinin olmadığı, - İlaç kullanımında sosyal desteğinin olmadığı bulunmuştur. Yaşlılarda ilaç kullanmayı etkileyen faktörlerde ise ilacın adını bilmede eğitim düzeyinin, meslek ve gelir düzeyinin, ilacı neden kullandığını bilmede gelir düzeyinin, fazla doz ilaç almada eğitim düzeyinin, doz formunda değişiklik yapmada eğitim düzeyinin, ilacın yiyeceklerle etkileşimini bilmede eğitim düzeyi, meslek, gelir düzeyi ve sağlık güvencesinin, ilaç almayı unutmada eğitim düzeyi, meslek ve gelir düzeyinin, son kullanma tarihine dikkat etmede eğitim düzeyi, gelir düzeyi ve birlikte yaşanan aile üyelerinin, ilacı başkasına önermede birlikte yaşanan aile üyelerinin etkili olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuçlar doğrultusunda; 50 - Aile sağlığı merkezlerinde çalışan hemşirelerin ilaç kullanan yaşlılara özellikle ilacın adı, ilacı neden kullandığı, kullanım dozu, yiyecek ve içeceklerle etkileşimi, ilacı zamanında alma, son kullanma tarihine dikkat etme, reçetesiz ilaç kullanma, ilacın kullanımı hakkında bilgilendirme ve sosyal destek konularını içeren eğitim vermeleri, - Bu eğitimlerde yaşlıların eğitim düzeyi, mesleği, gelir düzeyi, sağlık güvencesi ve birlikte yaşayan aile üyelerinin dikkate alınması, - Hemşirelerin yanı sıra hekim ve eczacıların da yaşlıların ilaç kullanımı eğitimi konusunda işbirliği içerisinde olmaları, - Yaşlılarda ilaç kullanımına yönelik eğitimsel girişimlerin etkinliğini değerlendiren araştırmaların yapılması önerilmektedir. 51 KAYNAKLAR 1. Akçay Ş, Aslan D, Aydos T, Erden Aki Ö, Gökçe Kutsal Y, Gülekon A, Hızel K, Kunt M, Kutsal A, Oğuz D, Ordu Gökkaya N, Sungur C. Birinci Basamak İçin Temel Geriatri,1.Baskı. Algı Tanıtım, Ankara, 2012: 7-74. 2. Akan P, Erdinçler D, Tezcan V, Beğer T. Yaşlıda ilaç kullanımı. Turkish Journal of Geriatrics, 1999, 2: 33-38. 3. The World Is Fast Aging http;//www.who.int/ageing/ındex/html Erişim Tarihi:05.04.2014. 4. Kinsella K, Wan H. U.S. Census Bureau: International Population Reports. An Aging World: 2008, Washington: U.S. Government Printing Office, DC, 2009: 1209. 5. Shrestha LB. Population aging in developing countries. Health Affairs, 2000, 19:204-212. 6. Hamzaoğulları O, Özcan U. Türkiye Sağlık İstatistikleri, 1.Baskı. Ankara, Türk Tabipleri Birliği Yayınları, 2005: 17-24 7. İstatiklerle Yaşlılar 2014. Türkiye İstatistik Kurumu, www.tuik.gov.tr Erişim Tarihi: 28 Haziran 2014. 8. Aslan D, Ertem M. Yaşlı Sağlığı: Sorunlar ve Çözümler, 1. Baskı. Palme Yayıncılık, 2012: 1-9. 9. Güç MO, Yaşlılarda farmakodinamik değişiklikler. I. Rasyonel Farmakoterapi Sempozyumu: Yaşlılarda ilaç Kullanımı.25 Kasım 2000, İstanbul; 12-17. 10. Ünsal A, Demir G, Çoban Özkan A, Gürol Arslan G. Huzurevindeki yaşlılarda kronik hastalık sıklığı ve ilaç kullanımları. Adnan Menderes Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 2011, 12:5-10. 52 11. Akıcı A, Kalaça S, Uğurlu MÜ, Çalı Ş, Oktay Ş. Pratisyen hekimlerin yaşlılarda akılcı ilaç kullanımı alışkanlıklarının değerlendirilmesi. Turkish Journal Of Geriatrics, 2001, 4:100-105. 12. Heininger D, Daxecker M. Problematic drugs in elderly patients presenting to europcan emergency room. European Journal of Internal Medicine, 2003, 14: 372-376. 13. Gülhan R. Yaşlılarda akılcı ilaç kullanımı. Okmeydanı Tıp Dergisi, 2013, 29: 99105. 14. Esengen Ş, Seçkin Ü, Borman P, Bodur H, Gökçe Kutsal Y, Yücel M. Huzur evinde yaşayan bir grup yaşlıda fonksiyonel-kognitif değerlendirme ve ilaç kullanımı. Turkish Journal of Geriatrics, 2000, 3: 6-10. 15. 1 Ekim Türk Geriatri Basın Açıklaması. http;//www.who.turkgeriatri.org, Erişim Tarihi: 21.06.2014 16. Ağırbaş K, Şenses M. Kocaeli huzurevinde kalan yaşlıların ilaç kullanma durumlarına genel bakış. Hemşirelik Forumu, 2003, 6: 11. 17. Ennis KJ, Reichard RA. Maximizing drug compliance elderly. Tips for staying on top of your patients medication use. Postgraduate Medicine,1997, 3: 211-224. 18. Elliott RA. Problems with medication use in the elderly: an australian perspective. Journal of Pharmacy Practice, 2006,36:58-66 19. Koçoğlu OG, Bilir N. Yaşlanma Uluslararası Eylem Planı.2002, htpp;//www.eyh.gov.tr, Erişim Tarihi:05.05.2014 20. Fadıloğlu Ç, Tokem Y. Geriatrik rehabilitasyonda hemşirenin rolü. Türk Geriatri Dergisi, 2004, 7: 241-246. 21. Aksu T, Karadakovan A. Yaşlıda ilaç kullanımı ve hemşirelik yönetimi. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi. 2010, 5:57-71. 53 22. Solmaz T. Evde Yaşayan 65 Yaş ve Üzeri Yaşlı Bireylerin İlaç Kullanımı ve Kendi Kendine İlaç Kullanım Yetisi. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, Konya: Selçuk Üniversitesi, 2008. 23. Akdemir N, Akyar İ. Geriatri hemşireliği. Türk Geriatri Dergisi, 2009:1-14 24. Arslan Gürol G, Eşer İ. Yaşlılara verilen eğitimin ilaç kullanım uyumuna etkisinin incelenmesi. Türk Geriatri Dergisi, 2005, 8:134-140. 25. Ertürk A. Huzurevindeki Yaşlıların İlaç Kullanım Hataları ve Etkileyen Faktörler. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi, 2005. 26. Konak A, Çiğdem Y. Yaşlılık örneği: Sivas huzurevi örneği. Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2005, 29:23-63. 27. Arpacı F. Farklı Boyutlarıyla Yaşlılık. Türkiye İşçi Emeklileri Derneği Eğitim ve Kültür Yayınları, Ankara, 2005: 15-123. 28. Ageing. htpp://www.who.int/topics/ageing/en/ Erişim Tarihi: 05.04.2014. 29. Çakır Dolu İ.Yaşlı Bireylerin İlaç Kullanımıyla İlgili Bilgi ve Uygulamalarının Belirlenmesi. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Hemşirelik Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Gazi Üniversitesi, 2008. 30. Pehlivan S, Karadakovan A. Yaşlı bireylerde fizyolojik değişiklikler ve hemşirelik tanılaması. Gümüşhane Üniversitesi Sağlık Bilimleri Dergisi, 2013, 2: 385-395. 31. Yıldırım B, Özkahraman Ş, Ersoy S. Yaşlılıkta görülen fizyolojik değişiklikler ve hemşirelik bakımı. Düzce Üniversitesi Sağlık Bilimleri Enstitüsü Dergisi, 2012, 2: 19-23. 54 32. Tiftik S, Kayış A, İnanır İ. Yaşlı bireylerde sistemsel değişiklikler, hastalıklar ve hemşirenin rolü. Akademik Geriatri Dergisi, 2012, 4:1-11. 33. Aydoğan Ü, Onar T, Nerkiz P. Yaşlılıkta görülen fizyolojik değişiklikler. Gerofam. 2011, 2:1-12. 34. Savcı A, Bilik Ö. Ortopedi ve Travmataloji Kliniğinde Geriatrik Değerlendirme. Dokuz Eylül Üniversite Hemşirelik Yüksekokul Dergisi, 2014, 14: 156-163. 35. Yaman H. Yaşlılarda sporun fizyolojik fonksiyon kaybına etkisi. Türk Geriatri Dergisi, 2003, 6:142. 36. Karakaş S. Yaşlanmanın anatomisi. Turkish Family Physcian, 2012, 3: 23-29. 37. Eski Ö, Pınar R. Kardiyovasküler problemi olan yaşlılarda ilaç kullanım hatalarının incelenmesi. Türk Geriatri Dergisi, 2005, 8: 141-147. 38. Bozoğlu E, Aras S, Atlı T, Şahin S, Ülger Z, Varlı M. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yaşlı Sağlığı Modülleri- Eğitimciler için Eğitim Rehberi, 1.Baskı. Ankara, 2011:413-429. 39. Oğuz TM. Yaşlılarda Görülen Biyolojik ve Sosyal Değişimler. Sosyal Bilimler Enstitüsü, Fizik Antropoloji Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, Ankara: Ankara Üniversitesi, 2007. 40. Çoban A, Şirin A. Yaşlı kadınlarda ürogenital sistem problemleri ve hemşirelik yaklaşımı. Turkish Journal of Geiıatrics, 2003, 6: 80-83. 41. Bilir N, Paksoy N. Değişen Dünyada ve Türkiye’de Yaşlılık Kavramı. İçinde: Kutsal Gökçe Y,Aslan D.(editörler) Temel Geriatri, 1.Baskı. Ankara, Güneş Tıp Kitapevleri, 2007:3-9. 42. Er D. Psikososyal açıdan yaşlılık. Fırat Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2009, 4: 131144. 55 43. Kurt G, Beyaztaş FY, Erkol Z. Yaşlıların sorunları ve yaşam memnuniyeti. Adli Tıp Dergisi, 2010, 24: 32-39. 44. Özdemir Ü, Taşçı S. Kronik hastalıklarda psikososyal sorunlar ve bakım. Erciyes Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Dergisi, 2013, 1: 57-72. 45. Wolff JL, Starfield B, Anderson G. Prevalence, Expenditures, And complications of multiple chronic conditions in the elderly. Archives of Internal Medicine, 2002, 162: 2269-2276. 46. Arslan Gürol G, Eşer İ. Yaşlıların kendi kendine ilaç kullanımına uyumu ve hemşirenin rolü. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2005, 21: 147157. 47. Özdemir L, Koçoğlu G, Sümer H, Nur N, Polat H, Aker A, Bakıcı Z. Sivas il merkezinde yaşlı nüfusta bazı kronik hastalıkların prevalansı ve risk faktörleri. Cumhuriyet Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 2005, 27: 89-94. 48. Dedeli Ö. Karadakovan A. Yaşlı bireylerde ilaç kullanımı, tanımlayıcı ve alternatif tedavi uygulamalarının incelenmesi. Spatula DD Peer Reviewed Journal on Complementary Medicine and Drug Discovery. 2011, 1: 23-32 49. Akıcı A. Akılcı ilaç kullanımı ilkeleri doğrultusunda yaşlılarda reçete yazma ve Türkiye’de yaşlılarda ilaç kullanımının boyutları. Türk Geriatri Dergisi, 2006, Özel Sayı:19-27. 50. Johnson JF. Pharmacologic Management. In: Lueckenotte A.G.(ed) Gerontologic Nursing. Second Edition, China, 2000: 425-446 51. Offerhaus L. Drugs For The Elderly. Second Edition, Europe, 1997: 35-137. 52. Turnheim K. When drug the rapy get sold: pharmacokinetics and pharmacodynamics in the elderly. Experimenta l Gerontology, 2003, 38: 843– 853. 56 53. Arslan Ş, Atalay A, Gökçe Kutsal Y. Yaşlılarda ilaç tüketimi. Turkısh Journal of Geriatrics, 2000, 3: 56-60. 54. Bilir N. Türkiye’de ve Dünyada Yaşlılarda Demografik Özellikler. İçinde: Arıoğul S (editör). Geriatri ve Gerontoloji, 1.Baskı. Ankara, MN Medikal ve Nobel Tıp Kitapevi, 2006: 3-9. 55. Şahin G, Baydar T. Yaşlılıkta güvenli ilaç kullanım ilkeleri. http://www.ekutuphane.teb.org.tr/pdf/tebakademi/geriatri2009/15.pdf. 12 Nisan 2014. 56. Erenmemişoğlu A. Yaşlılarda ilaç kullanımını etkileyen farmakokinetik değişiklikler. Turkish Journal of Geriatrics, 2006, Özel Sayı: 29-32. 57. Oktay Ş, Akıcı A. Yaşlılarda ilaç kullanımı ve rasyonel farmakoterapi kararı verme süreci. Turkish Journal of Geriatrics, 2001, 4: 127-133. 58. Gidener S, Çelik S. Yaşlılarda ilaçların kinetiği. Ondokuz Mayıs Üniversitesi Tıp Dergisi, 1991, 8: 213-216. 59. Erdinçler Suna D. Yaşlılarda Akılcı İlaç Kullanımı. Beğer T, Erdinçler Suna D, Altıparmak MR (editörler). Geriatrik Hasta ve Sorunları, 1. Baskı, İstanbul, İstanbul Üniversitesi Cerrahpaşa Tıp Fakültesi Sürekli Tıp Eğitimi Komisyonu, 2011: 21-51. 60. Babaoğlu MÖ, İskit AB. Yaşlılıkta Farmakoloji. İçinde: Arıoğul S (editör). Geriatri ve Gerontoloji, 1.Baskı. Ankara, MN Medikal ve Nobel Tıp Kitapevi, 2006: 117-124. 61. Arpacı F, Açıkel CH, Şimşek I. Ankara’da yaşayan bir grup yaşlının ilaç kullanım tutumları. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2008, 7: 515-522. 62. Gökten Ö. Yaşlılık Farmakolojisi ve Diş Hekimliğinde Yaşlı Hastalar. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Farmakoloji Anabilim Dalı. Bitirme Tezi, İzmir: Ege Üniversitesi, 2009. 57 63. Kırlı S. Sitokrom P450 ve antidepresan ilaç etkileşimleri. Düşünen Adam; 1999, 12: 42-50 64. Göksel Ülker S. Yaşlıda akılcı ilaç kullanımı, birinci basamağa öneriler. Akademik Geriatri, 2010: 110-121. 65. Weitzel EA. Risk for poison in: drug toxicity. In: Maas M, Reımer T, Buckwalter K, Tıtler M, Hardy M, Specht J(eds). Nursing Care of Older Adults, 2001: 34-45. 66. Gelal A. Yaşlılarda ilaç kullanımını etkileyen farmakodinamik değişiklikler. Turkish Journal of Geriatrics, 2006, Özel Sayı:33-36. 67. Tunca M. Yaşlılarda ilaç etkileşimleri ve klinik önemi. Türk Geriatri Dergisi, 2006, Özel Sayı 45-48. 68. Güç OM, Yaşar Ü. İlaç Tedavisinin Temel İlkeleri. İçinde: Kutsal Gökçe Y,Aslan D.(editörler) Temel Geriatri, 1.Baskı. Ankara, Güneş Tıp Kitapevleri, 2007: 305315. 69. Dormann H, Sonst A, Müller F, Vogler R. Adverse drug events in older patients a dmitted as an emergency. Deutsches Arzteblatt International, 2013, 110: 213−219. 70. Göksel Ülker S. İlaç etkileşmeleri ve advers ilaç reaksiyonlarına yaklaşım. Ege Tıp Dergisi, 2012, 51: 53-64. 71. Gurwitz JH, Field TS, Judge J, Rochon P, Harrold LR, Cadoret C, Lee M, White K,LaPrino J, Erramuspe Mainard J, Deflorio M, Gavendo L, Auger J, Bates DW. The incidence of adverse drug events in two large academic long-term care facilities. The American Journal of Medicine, 2005, 118: 251-258. 72. Beğer T, Yavuzer H. Yaşlılık ve yaşlılık epidemiyolojisi. Klinik Gelişim, 2012, 25: 1-3. 58 73. Özvarış Bahar Ş, Aslan D. Sağlık Bakanlığı Temel Sağlık Hizmetleri Genel Müdürlüğü Yaşlı Sağlığı Modülleri- Eğitimciler için Eğitim Rehberi, 1.Baskı. Ankara, 2011: 413-429. 74. Velligan DI, Weiden PJ, Sajatovic M, Scott J, et al. Assessment of adher- ence problems in patients with serious and persistent mental illness: rec- ommendations from the expert consensus guidelines. Journal Psychiatr Practise, 2010, 16:34-45. 75. Bodur HA. İlaçlara bağlı olarak sık karşılaşılan advers olaylar. Turkish Journal of Geriatrics, 2006, Özel Sayı: 49 -52. 76. Yaşlılarda Akılcı İlaç Kullanımı. htpp;//www.akılcı.ilac.gov.tr, Erişim Tarihi:08.06.2014. 77. Aydın B, Gelal A. Akılcı ilaç kullanımı: yaygınlaştırılması ve tıp eğitiminin rolü. Dokuz Eylül Üniversitesi Tıp Fakültesi Dergisi, 2012, 26: 57-63. 78. Ballentine H. N. Polypharmacy in the elderly. Critical Care Nursing Quarterly, 2008, 31: 40-45. 79. Kutsal Gökçe Y. Yaşlılarda çoklu ilaç kullanımı. Turkish Journal of Geriatrics, 2006, Özel Sayı:37-44. 80. Yeşil Y, Cankurtaran M, Kuyumcu ME. Polifarmasi. Klinik Gelişim, 2012, 25: 18-23. 81. Özkan S, Özbay, OD, Aksakal FN, İlhan MN, Aycan S. Bir üniversite hastanesine başvuran hastaların hasta olduklarındaki tutumları ve ilaç kullanım alışkanlıkları. Türk Silahlı Kuvvetleri Koruyucu Hekimlik Bülteni, 2005, 4: 223-237. 82. Güngörmüş, Z. Bilinçsiz ve Reçetesiz İlaç Kullanımı ile Sağlık Sorumluluğu Arasındaki İlişki. Sağlık Bilimleri Enstitüsü. Yüksek Lisans Tezi, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, 2001. 59 83. İptes S. ve Khorshid L. Üniversite öğrencilerinin ilaç kullanım durumlarının incelenmesi. Ege Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2004, 20: 97-106. 84. Hocaoğlu N, Güven H, Gidener S, Tunçok Y, Kalkan Ş, Gümüştekin M, Gelal A. Dokuz eylül tıp fakültesi dördüncü sınıf öğrencilerinin akılcı ilaç kullanım becerileri üzerine akılcı ilaç kullanım kursunun kısa dönem etkileri. Dokuz Eylül Tıp Fakültesi Dergisi, 2011, 25:15-24. 85. Bahat G, Akpınar TS, Tufan T, Akın S, Tufan A, Erten N, Karan MA. Yaşlılarda akılcı ilaç kullanımı. Journal Gerontology Geriatrics Archives, 2012, 1:1-5. 86. Adıgüzel O, Tanrıverdi H, Sönmez Özkan D. Mesleki profesyonellik ve bir meslek mensupları olarak hemşireler örneği. Yönetim Bilimleri Dergisi, 2011, 9: 238-259. 87. Şahin D, Aydın A, Şimşek N, Cabar HD. Yaşlılık, depresyon ve hemşirelik. Psikiyatri Hemşireliği Dergisi, 2012, 3:38-41. 88. Mezey M, Schumann MJ, Marlano C, Handber C, Sutermaster DJ. Specialyt in nursings cope and standarts of practice in corporating content about the care of older adults. Geriatrics Nursing, 2007, 26: 23-28. 89. Akın B, Seviğ Ü, Karataş N. Türkiye ‘de gerontoloji hemşireliği eğitimi: bir sertifika eğitim programı geliştirme çalışması- programın dayandığı temeller, deneyimler ve eğitim programı önerisi. Cumhuriyet Üniversitesi Hemşirelik Yüksekokulu Dergisi, 2001, 5: 33-39. 90. Taylan HS. Özerklik İlkesi Çerçevesinde Hemşirenin Bağımsız Rolleri. Sağlık Bilimleri Enstitüsü, Deontoloji ve Tıp Tarihi Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, Adana: Çukurova Üniversitesi, 2009. 91. Perim A. Trakya Üniversitesi Eğitim Araştırma ve Uygulama Hastanesi’nde Çalışan Hemşirelerin Kaliteli Yaşam Algısının Belirlenmesi. Sağlık Bilimleri 60 Enstitüsü, Halk Sağlığı Hemşireliği Anabilim Dalı. Yüksek Lisans Tezi, Edirne: Trakya Üniversitesi, 2007. 92. Eliopoulos C. Gerontological Nursing. New York, Hagerstown, Phıladelphia, San Francısco, London. 1993: 294-314. 93. Ertemür E, Erdil F. Cerrahi kliniklerinde yatan yaşlı hastaların ilaç kullanımına yönelik bilgi ve uygulamalarının belirlenmesi. Türk Geriatri Dergisi, 2012, 15: 201-207. 94. Özer E, Özdemir L. Yaşlı bireyde akılcı ilaç kullanımı ve hemşirenin sorumlulukları. Hacettepe Üniversitesi Sağlık Bilimleri Fakültesi Hemşirelik Dergisi. 2009: 42-51. 95. Kılınç I, Ünal İ, Ceylan C, Özdemir F. Geriatrik hastalarda deri bulguları. Turkısh Journal of Geriatrics, 2002, 5: 103-106. 96. Bolton PGM, Tipper SW, Tasker JL. Medication Rewiev by GPsReduces Polypharmacy in the elderly: A Quality Use of Medicines Program,Australian Journal of Primary Health, 2004, 10: 24-31 97. Fulton M, Riley Allen E. Polypharmacy in the elderly. Journal of The Amerıcan Academy of Nurse Practitioners, 2005, 1:123-132. 98. O’Brien RG, Muller KE. Unified Power Analysis fort-Tests through Multivariate Hypotheses in Applied Analysis of Variance in Behavioral Science, ed. Edwards LK, New York: Marcel Dekker, Chapter 8, 1993: 297–344. 99. Canan Demirbağ B, Timur M. Bir grup yaşlının ilaç kullanımı ile ilgili bilgi, tutum ve davranışları. Ankara Sağlık Hizmetleri Dergisi, 2012, 11:1-8. 100. Özgöbek R, Şentürk M, Tombak E, Dağıştan D, Pekçetin E, Alıthan F, Kalaycı Ö, Kırmızıgül N, Özgün U. Huzurevinde kalan yaşlıların ilaç kullanımları ve düşme oranları. Akad Geriatri, 2010, 2: 23-26. 61 101. Lawlor D, Patel R, Ebrahim S. Association Between falls in elderly Women and chronic diseases and drug use: Cross Sectional Study. British Medical Journal, 2003, 327:1-6. 102. Ünsal A, Demir G. The prevalence of chronic disease and drug use in the elderly in central Kırşehir. Turkish Journal of Geriatrics, 2010, 13: 244-251. 103. Dalstra J, Kunst AE, Borrell C, Breeze E, Cambois E, Costa G, Geurts JJM, Lahelma E, Van Oyen H, Rasmussen NK, Regidor E, Spadea T, Mackenbach JP. Socioeconomic differences in the prevalence of common chronic diseases: an overview of eight european countries. International Journal of Epidemiology, 2005, 34: 316–326. 104. Özbek S, Kaya E, Tekin A, Doğan Ş. Yaşlılarda tedaviye uyum. Turkish Journal of Geriatrics, 2006, 9: 177-181. 105. Balcı Alparslan G, Bostan N. Huzurevi sakinlerinin ilaç kullanımına ve etkileşimine ilişkin bilgi ve uygulamaları. Akad Geriatri, 2010, 2: 99-105. 106. Akkuş Y, Karatay G. Kars’ta 60 yaş üstü bireylerin ilaç kullanım bilgi ve davranışlarının değerlendirilmesi. Tübav Bilim Dergisi, 2011, 4: 214-220. 107. Göçgeldi E, Uçar M, Han Açıkel C, Türker T, Hasde M, Ataç A. Evlerde artık ilaç bulunma sıklığı ve ilişkili faktörlerin araştırılması. TAF Preventive Medicine Bulletin, 2009, 8: 113-118. 108. Topbaş M, Yarış F, Çan G. Yaşlılar kullandıkları ilaçlarla ilgili yeterli bilgiye sahipler mi: Trabzon’da bir sağlık ocağı bölgesindeki araştırma sonuçlar. Ege Tıp Dergisi, 2003, 42: 85-90. 62 EKLER EK-1. ÖZGEÇMİŞ Kişisel Bilgiler Adı Soyadı :Demet GÜNEŞ Doğum tarihi : 08.10.1985 Doğum yeri : Erzincan Medeni hali : Evli Uyruğu : T.C. Adres :Başbağlar mahallesi 1400sokak no:13/1 Erzincan Tel : 0543 690 34 10 E-mail : [email protected] Eğitim Lise :Erzincan Anadolu Lisesi (2003) Lisans : Ağrı İbrahim Çeçen Üniversitesi (2011) Yüksek lisans : Erzurum Atatürk Üniversitesi Yabancı Dil Bilgisi Az derecede 42.25(2014) Üye Olunan Mesleki Kuruluşlar Türk Hemşireler Derneği İlgi Alanları ve Hobiler Kitap okumak, belgesel izlemek, müzik dinlemek 63 EK-2. ANKET FORMU YAŞLILARIN İLAÇ KULLANIMI KONUSUNDAKİ BİLGİLERİ VE ETKİLEYEN FAKTÖRLERİN DEĞERLENDİRİLMESİ Sosyo-demografik özellikler 1-Yaşınız? 2- Cinsiyetiniz? a) Kadın b) Erkek 3-Eğitim durumunuz? a) Okur- yazar dengi okul mezunu b) İlkokul c) Ortaokul d) Lise ve ya 4- Mesleğiniz? İşsiz Ev kadını Emekli Memur İşçi Diğer 5-Medeni durumunuz? a) Evli b) Bekâr c) Dul 6- Sağlık güvenceniz? Var Yok 7- Gelir durumunuzu nasıl değerlendiriyorsunuz? İyi Orta Kötü 8- Ailede kimlerle birlikte yaşıyorsunuz? Yalnız Eşimle Eşim ve çocuklarımla Çocuklarımla Diğer 64 Sağlık Durumu Özellikleri 9- Kronik (süreğen) bir hastalığınız var mı? a) Evet b) Hayır 10- Hastalığınız nedir? Solunum sistemi Sinir sistemi GİS Kas iskelet sistemi Dolaşım sistemi 11- Hastalığınızdan dolayı kontrole gidiyor musunuz? Gitmiyorum Şikâyetim oldukça gidiyorum Doktorun önerdiği sürede gidiyorum Kontrole gitmem söylenmedi Diğer 12-Hastalığınız hakkında eğitim aldınız mı? a) Evet b) Hayır İlaç Kullanımına İlişkin Bilgi Durumu 13- Sürekli kullandığınız ilaç sayısı? 14- Kullandığınız ilaçların adını biliyor musunuz? a)Evet b)Hayır 15- İlaçlarınızın kullanım amacını biliyor musunuz? a)Evet b)Hayır (en az bir ilacının kullanım amacını bilmiyor) Amaç… 16- İlaçlarınızı aç ya da tok karnına kullanımına dikkat eder misiniz? Evet, b) Hayır 17- İlacınızı fazla dozda alır mısınız? Evet, b) Hayır 18- İlacınızın doz formunda değişiklik yapıyor musunuz?(Tableti ezme, sıvı içine atıp içme, kapsülü açıp içme) Evet, b) Hayır 65 19- İlacınızın yiyecek içeceklerle etkileşiminde bilginiz var mı? b) Hayır Evet 20- İlacınızı almayı unuttuğunuz zaman oldu mu? a) Evet b) Hayır 21- İlacınızı almayı unuttuğunuzda ne yaparsınız? a) b) c) d) Aklıma gelince alırım İlacı almam Bir sonrakinde iki tane alırım Diğer 22- İlaçlarınızın son kullanma tarihlerine dikkat eder misiniz? a) Evet b) Hayır 23- Kullandığınız ilacı başka birinin kullanmasını önerir misiniz? a) Evet b) Hayır 24-Sağlık personelinin dışında başka kimsenin (arkadaş, aile…) önerdiği ilaçları kullanır mısınız? a) Evet b) Hayır 25- Kendinizi iyi hissettiğiniz zamanlarda doktora sormadan ilacınızı almadığınız olur mu? a) Evet b) Hayır 26- İlaç kullanımınızda komplikasyon gelişti mi? Evet ……. b) Hayır 27- Komplikasyon geliştiğinde ne yaptınız? Doktora gittim b) İlacı bıraktım c) Hiçbir şey yapmadım d) Diğer İlaç Kullanım Özellikleri 28- Eczaneden reçetesiz ilaç alır mısınız? a) Evet b) Hayır 29- Reçetesiz aldığınız ilaçlar nelerdir? Antibiyotik Ağrı kesici Vitamin Diğer…. 66 30- Sağlık kuruluşlarında reçete edilen ilaçları zamanında eczaneden alır mısınız? a) Evet b) Hayır İlaç Kullanımında Destek Kaynakları 31- İlaçlarınızın kullanımı hakkında bilgilendiriliyor musunuz? Evet b) Hayır c) Yeterli değil 32- Evetse bilgiyi kimden alıyorsunuz? Doktor b) Hemşire e) Diğer c) Eczane d) Çevremdeki insanlar 33-İlaç kullanırken size yardımcı olan biri var mı? a) Evet b) Hayır 67 EK-3. ETİK KURUL İZİN BELGESİ 68 EK-4. KURUM İZİN BELGESİ 69
