öğretim araç-gereçlerinin seçimi
advertisement
ÖĞRETİMDE MATERYAL GELİŞTİRME MEB İLKÖĞRETİM GENEL MÜDÜRLÜĞÜ PROGRAM ŞUBESİ Bahar KÜÇÜKTEPE Materyal Nedir? Belirli bir amaç doğrultusunda kullanılan görsel ve işitsel her türlü araç ve gereçlere materyal denir. Neden Materyal Kullanımı? Çünkü, eğitimde görsel ve işitsel araçlar öğretmenlerin çalışmalarını kolaylaştırmaktadır. Ayrıca öğrencinin derse olan ilgisini arttırarak, bilginin kalıcılığını ve yaşama uygulanabilirliğini arttırmaktadır (Kaya, 1999) Çünkü, görsel ve işitsel araçlar, öğrenmenin kalıcı izli olmasını sağlama açısından çok önemli görülmektedir. Bir öğrenme etkinliği ne kadar çok duyu organına hitap ederse öğrenme o kadar iyi ve kalıcı izli olmakta, unutma ise o kadar geç olmaktadır (Demirel,2002) Çünkü, insanlar, okuduklarının %10 u, Duyduklarının %20 sini, Gördüklerinin %30 unu, Hem görüp hem duyduklarının %50 sini, Görüp işittikleri ve söylediklerinin %80 ini, Görüp işitip dokunup söylediklerinin %90 ını hatırlamaktadırlar (Demirel,2002) Öğretim materyalinin tasarımını etkileyen faktörler? • • • • • • Öğretim kazanımları, Öğretmenlerin tutumları, becerileri, öğretim yöntemi, Öğrenci özellikleri, Öğretim ortamı, Araçların özellikleri, Maliyet, zaman, temin edebilme… Öğrenim Kazanımları Bilişsel, Duyuşsal ve Psiko-motor Araç-gereç Özellikleri Öğretim Yöntemi Sunuş Yoluyla Öğretim Buluş Yoluyla Öğretim Araştırma Yoluyla Öğretim Anlatım İşbirliğine Dayalı Öğrenme Proje Tabanlı Öğretim Problem Tabanlı Öğretim Tartışma Öğretmen Özellikleri Araç-gereçlerin etkililiğine inanma, istekli olma Uygun yöntem belirleme Öğrenci özelliklerini tanıma Çevresel olanakları iyi değerlendirme Materyal kullanım bilgi ve becerisine sahip olma Öğrenci Özellikleri Öğrenme tercihleri (stilleri) Bireysel farklılıklar Seviye Öğretim Ortamı Ortamın özellikleri (büyüklüğü, niteliği, ışıklandırma) Sınıf Laboratuar Alan Gezisi vb. Öğrenci sayısı Sınıf düzeni Materyal Kullanımının Yararları Soyut şeyleri somutlaştırır Araç-gereçler öğrenme ortamındaki fikirleri somutlaştırır, anlaması güç olgu ve olayları basitleştirir. Araç-gereçler ilgi uyandırır Bilgilerin görsel / işitsel araç-gereçler yoluyla sunulması, öğrencilerin ilgilerini çeker, duygusal tepkiler yaratarak motive eder. Araç-gereçler zamandan tasarruf sağlar Resimler, grafikler, haritalar, modeller, filmler vs. ders ve tartışma sürelerinden kazanım sağlar, öğrenciler daha kısa sürede daha etkili öğrenirler. Güvenli gözlem yapma olanağı sağlar Doğrudan gözlenmesi tehlikeli ya da mümkün olmayan cisim, olgu, olay ve işlemlerin kolayca ve güvenli olarak gözlenmesini sağlar. Örnek : Video Filmleri Sınıfa getirilmesi imkansız veya zor olan, olay, olgu ve nesnelere kolay ulaşım sağlayarak, bunların sınıfta sergilenmesini sağlarlar. Öğrencilerin bireysel farklılıklarına duyarlı olunmasını sağlar Öğrenciler farklı öğrenme stil ve ihtiyaçlarına sahiptirler. Öğrencilerin bazıları dinleyerek, bazıları görerek, bazıları okuyarak, bazı öğrenciler bilgileri farklı araç-gereçlerle sunulduğunda öğrenebilirler. Araç-gereçler, öğrencilerin farklı bireysel ihtiyaçlarına cevap verecek bir yapıdadır. Araç-gereçler tekrar tekrar kullanılabilirler Etkili bir materyal zaman ve maliyetten tasarruf sağlar, materyali geliştirmek için harcanan zaman ve enerjiyi tekrarlama problemini de çözer. İçeriği basitleştirerek anlaşılmalarını kolaylaştırır Saydam veya slayt üzerinde çizgi resimler içeriği basitleştirerek öğrenmeyi kolaylaştırabilir. Bu anlamda öğrenme aracının farklı çalışma biçimleri; sistemin alt unsurlarının birbirleriyle olan ilişkileri farklı renk, sembol ya da tekniklerle gösterilebilir. Birden çok kaynağa başvurma imkanı sağlarlar. Az zamanda çok şeyler öğrenilmesine imkan tanırlar. ÖĞRETİM MATERYALLERİNİN SINIFLANDIRILMASI 1. 2. 3. Öğretim materyalleri; Yazılı materyaller, Şekil ve modeller, Teknolojiyle birlikte kullanılan materyaller olarak sınıflandırılabilir. En Sık Kullanılan Öğretim Materyallerinden Bazıları 1. Yazılı Öğretim Materyalleri Ders Kitapları Yardımcı Kitaplar Ansiklopediler Sözlükler Renkli resimli hikaye kitapları (Çocuk Edebiyatı) Dergiler Afişler, şeritler Gazeteler vs.. 2. Şekil ve Modeller Grafikler Şemalar Haritalar Maketler Modeller 3. Teknolojiyle birlikte kullanılan materyaller Bilgisayar Tepegöz Projeksiyon makinesi Slayt makinesi Video Akıllı tahta vs. Öğretim Materyali Tasarlama İlkeleri 1. Öğretim materyali, basit, sade ve anlaşılabilir olmalıdır. Öğretim materyali, konuyu basitleştirebilen, anlaşılmasını kolaylaştıran ve gereksiz bilgiler bulundurmayan bir özellik taşımalıdır. Materyal fazla ayrıntılı olursa, öğrencilerin belleklerinde anlamlı ilişkiler ve kodlamaları güçleşir. 2. Öğretim materyali, dersin hedef ve amaçlarına uygun seçilmeli ve hazırlanmalıdır. Materyal, dersin hedeflerini desteklemelidir. Hedefler kavrama düzeyinde ise, kullanılacak öğretim materyali öğrencinin konuyu kavradığını gösterecek etkinliklere işaret etmelidir. Hedefler uygulama düzeyinde ise, öğretim materyali öğrenciye uygulama yapma fırsatı sunabilmelidir. 3. Öğretim materyali, dersin konusunu oluşturan bütün bilgilerle değil, önemli ve özet bilgilerle donatılmalıdır. Materyaller, konunun ana hatlarını sunan, anlaşılması güç olabilecek konuları açıklayan, içeriği soyuttan somuta taşıyabilen ve görselişitsel özellikler kullanarak anlaşılmayı kolaylaştıran türden olmalıdır. 4. Öğretim materyalinde kullanılan görsel özellikler (resim, grafik, renk, v.s.), materyalin önemli noktalarını vurgulamak amacıyla kullanılmalı, aşırı kullanılmamalıdır. Amaca hizmet etmeyen ve gereğinden fazla kullanılan görsel — işitsel öğeler, öğrenci dikkatini dağıtabilir ve öğrenme güdüsünü yok edebilir. Örnek: Bir ders kitabında çok farklı renk ve karakterin kullanılması. 5. Öğretim materyali, öğrencinin pedagojik özelliklerine uygun olmalı ve öğrencinin gerçek hayatıyla tutarlılık göstermelidir. Öğretim materyalinin içerdiği her türlü görsel-işitsel öge, öğrencinin yakın çevresinde görebildiği ve anlamlaştırabildiği gerçek nesneleri yansıtmalıdır. Materyal, öğrencinin bilişsel, fiziksel, sosyal ve duyuşsal hazır bulunuşluk düzeyine uygun olmalıdır. Materyal geliştirirken görüntü öğrenciyi psikolojik olarak etkilemeli 6. Öğretim materyali, öğrenciye alıştırma ve uygulama imkanı sağlamalıdır. Her türlü öğretim materyali, mümkün olduğu ölçüde, öğrencinin aktifliği ilkesine dikkat edilerek ve buna uygun olarak hazırlanmalıdır. 7. Öğretim materyalleri mümkün olduğunca gerçek hayatı yansıtmalıdır. Öğretim ortamlarının tasarımında en temel amaç, gerçek hayatı sınıf ortamına taşıyabilmek olmalıdır. Ancak, gerçek hayata ulaşılamadığı durumlarda en yakın modeller seçilmelidir. 8. Öğretim materyali her öğrencinin erişimine ve kullanımına açık olmalıdır. Öğretimsel materyallerin kullanımı, bazı öğrencilerin sahip olabileceği özel özelliklerin değil, her öğrencide bulunulduğuna inanılan ortak yeteneklerin ve özelliklerin kullanılmasını gerektirmelidir. 9. Materyaller sadece öğretmenin rahatlıkla kullanabildiği değil, öğrencilerin de kullanabileceği düzeyde basit olmalıdır. Karmaşık olan öğretim materyalleri öğrenciyi öğrenme ortamında pasif kılabileceği gibi, öğretim ortamını da öğretmen merkezli hale getirebilir. Öğretim materyali, öğrencinin yaratıcılık, problem çözme ve analitik düşünme gibi özelliklerini geliştirmelidir. 10. Zaman içinde tekrar kullanılacak materyaller dayanıklı hazırlanmalı, bir defalık kullanımlarda zarar görmemelidir. Öğretim materyalleri öğrenci ihtiyaçları göz önüne alınarak, gerek duyulduğunda farklı zamanlarda ve sürelerde kullanılabilecek özellikte olmalıdır. 11. Hazırlanan öğretim materyalleri, gerektiği takdirde, kolaylıkla geliştirilebilir ve güncelleştirilebilir olmalıdır. • Öğretim materyalinin içeriği mutlaka gerçek ve en güncel bilgileri içermelidir. • Öğretim materyalleri, içerikte meydana gelen yenilikleri ve gelişmeleri yansıtabilen türde ve güncelleştirilebilir yapıda olmalıdır. • Güncelleştirilmesi mümkün olmayan materyallerin, öğretimsel olarak etkinliğini zamanla kaybederler. ÖGRETİM MATERYALLERINI HAZIRLAMADA DİKKAT EDİLMESİ GEREKEN UNSURLAR Görsel unsurlar: Bir öğrenme etkinliği için seçilen görsel öğeler konunun özelliğine göre değişebilir. Görsel unsurlar üç bölümde ele alınabilir: ‘‘gerçekçi, benzeşik ve şematik’’. Gerçekçi (realistic)görseller,üzerinde durulan gerçek nesneyi gösterir. Örneğin bir arabanın resmi gerçekçi bir görsel olarak kullanılabilir. Burada gerçekçi renklerin kullanılmış olması gerçekçiliğin derecesini yükseltir. Benzeşik (analojic) görseller bir kavramı veya konuyu açıklamak için o kavrama benzer başka bir kavramla ilgili bir şey göstererek benzerliklere dikkat çekme işlevini görürler. Örnek: Kan dolaşımının anlatılmasında kalbin emme-basma tulumbaya benzetilmesi veya bunun modellenmesi. Şematik (organizational) görseller,akış şemaları, grafikler, haritalar, şematik ve sınıflama çizelgelerini kaplar. Sözel Unsurlar Görsel materyallerin çoğunda görsel unsurların yanında sözel unsurlar da yer alır. En azından, harflerin büyüklüğü ve boşluklar açısından okunabilir olması ve kullanılan stillerin amaçlanan mesajlarla uyumlu olması gerekir. Yazı Tipi (Harf Stili): Bir materyalde kullanılan yazı tipi görseldeki diğer ögelerle uyum içinde olmalıdır. Dolaysız bir şekilde verilecek mesajlar için öğretim amaçlı görsellerde süslü yazı tipleri yerine düz yazı tipleri seçilmelidir. Örnek: Okunaklılık Okunaklılık Stil Sayısı (Stil Çeşitliliği): Bir görselde veya arka arkaya kullanılacak bir grup görselde ikiden fazla yazı tipi kullanılmamalıdır. Ayrıca bu yazı tipleri uyum içinde olmalıdır. Şekil 1: Avrupa Haritası Şekil 2: Türkiye Haritası Şekil 2: Türkiye Haritası BÜYÜK HARF: Bir metinde yazıların en iyi derecede okunabilir olmalarını sağlamak için yalnızca küçük harf ve ancak gerektiği yerlerde veya zorunlu durumlarda büyük harf kullanmak gerekir. Örnek: BİR METİNDE YAZILARIN EN İYİ DERECEDE OKUNABİLİR OLMALARINI SAĞLAMAK İÇİN YALNIZCA KÜÇÜK HARF VE ANCAK GEREKTİĞİ YERLERDE VEYA ZORUNLU DURUMLARDA BÜYÜK HARF KULLANMAK GEREKİR. Renk : Harflerin rengi arka planın (zeminin) rengiyle zıt bir renkte olmalıdır. Renk ögesini bu şekilde kullanmanın bir amacı metni okunabilir hale getirmek ve ayrıca gerektiğinde dikkatleri çekmek amacıyla gerekli yerlerde vurguya ihtiyaç duyuyor olmaktır. : Harflerin rengi arka planın (zeminin) rengiyle zıt bir renkte olmalıdır. Renk ögesini bu şekilde kullanmanın bir amacı metni okunabilir hale getirmek ve ayrıca gerektiğinde dikkatleri çekmek amacıyla gerekli yerlerde vurguya ihtiyaç duyuyor olmaktır. Renk Renk : Harflerin rengi arka planın (zeminin) rengiyle zıt bir renkte olmalıdır. Renk ögesini bu şekilde kullanmanın bir amacı metni okunabilir hale getirmek ve ayrıca gerektiğinde dikkatleri çekmek amacıyla gerekli yerlerde vurguya ihtiyaç duyuyor olmaktır. Harf Boyutu (Punto): Bir bülten panosuna asılan bir metnin veya poster olarak hazırlanan bir metnin uzak bir mesafeden okunabilir olması beklenir. Bu gibi durumlarda yazıların harf boyutları okunabilirlikleri açısından çok önem kazanır.Bu konudaki yaygın uygulama, küçük harflerin boyutunun her 3 metrelik mesafe için 1,3 cm yüksekliğinde olmasıdır. Bir sınıf ortamında bu kural, 9 metre uzunluğundaki bir sınıfın en arka sırasında oturan bir öğrencinin kullanılan materyaldeki yazıları okuyabilmesi için harflerin yazı boyutunun (yüksekliğinin) yaklaşık 4 cm olması anlamına gelebilir. Harflerin Arasındaki B o ş l u k l a r: Harflerin arasındaki boşluğun ne kadar olması gerektiğine deneyerek karar vermek gerekir. Bunun nedeni de bütün harflerin aynı yapıda olmamasıdır. Örneğin,“A,1,K” gibi bazı büyük harflerin şekli düzensiz bir yapıya sahipken “H,M,N ve S” gibi bazı harfler dikdörtgen şeklinde ve “C,G ve 0” gibi bazı harfler de daire şeklinde bir yapıya sahiptirler. Dikdörtgen şeklindeki harfler daire şeklindeki harflerle bir araya geldiğinde harfler arasında eşit boşluklar oluşurken, düzensiz yapıdaki harfler diğer harflerle bir araya geldiklerinde harfler arasında eşit olmayan boşluklar oluşabilmektedir. Bunu önlemenin yolu da bütün harflerin arasına eşit düzeyde boşlukların (optical spacing) bırakılmasıdır. Örnek: HEMEN… A 1 .K I SA Ajan Satırların Arasındaki Boşluklar : Satırlar arasındaki boşluklar da okumayı kolaylaştırması veya zorlaştırması açısından önemlidir.Eğer satırlar birbirlerine çok yakın iseler belirli bir uzaklıkta net olarak okunmazlar. Materyalleri Çekici Kılan Unsurların Kullanılması Dikkat Çekicilik (Sürprizler): Bireylere yeni bilgiler verildiği sürece ve bilgiler iletilirken farklı uyarıcılar kullanıldığı sürece dikkatlerini bir konuya vermeyi sürdürebilirler. Örnek: Bilmeceler Hareketli maketlerde değişik figürler Dokunulabilirlik (Desen): Görsellerin pek çoğu iki boyutludur. Bir materyal dokunulabiliyor olması bireylere konu hakkında daha açık ve yalın bir fikir verebilir. Etkileşimlilik: Etkileşimlilik unsuru bütün materyallere uygulanabilir bir özelliktir. En etkileşimli öğretim materyali bilgisayar. Tasarımda Biçimsel Yapı Materyalde hangi unsurların yer alacağına geçici olarak karar verdikten sonra biçimsel yapının nasıl olacağı sorusunun yanıtı aranmaya başlanır.Materyallerin genel görünümünü “hizalama, biçim, denge, biçem ve renk” gibi faktörler etkileyebilmektedir. Hizalama: Bir görseldeki unsurlar izleyiciye açık bir şekilde sunulmuş ise yani ögeler arasındaki ilişkiler açık bir şekilde sunulmuşsa, izleyici bütün enerjisini verilmek istenilen mesaja yönelterek oraya odaklanır, materyalin kendisini anlamaya çalışmakla zamanını harcamak zorunda kalmaz. Görsel ilişkileri en etkili bir şekilde vermenin yollarından birisi “hizalama”dır. Şekil: Görsel ve sözel unsurları düzenlemenin yollarından birisi de onları izleyicinin tanıdık olduğu bir şekle sokmaktır. Burada amaç en az çabayla dikkati materyale çekmeyi başarmaktır. Denge: Bir sunum ekranındaki ögeler dikey veya yatay eksen veya hem dikey hem de yatay eksenler dikkate alınarak eşit ağırlıkta dağıtıldığında,izleyicide denge ve eşitlik duygusu uyandırır. Görsel Tasarımda Denge Simetrik denge Simetrik olmayan denge Denge yok Simetrik olmayan dengede eşit olmayan ağırlıklar (örneğin bir yanda büyük bir kare, diğer yanda ise iki küçük kare gibi farklı öğeler) bulunmaktadır. Simetrik olmayan (informal) denge, simetrik (formal) dengeye göre daha dinamik ve daha ilginç olduğu için daha çok tercih edilmektedir. Tasarımcılar ve uygulayıcılar, açık bir oransız ağırlık dağılımının olduğu dengesiz durumları kullanmaktan kaçınmalıdırlar. Biçimlendirme: Renk Düzeni ve Rengin Çekiciliği: Bir sunumda zıt renkler dikkati kısa sürede toplarken, uygulamanın sürekli kılınması kafa karışıklığına neden olabilmektedir. Biçimlendirme: Renk Düzeni ve Rengin Çekiciliği: Bir sunumda zıt renkler dikkati kısa sürede toplarken, uygulamanın sürekli kılınması kafa karışıklığına neden olabilmektedir. Bu özelliklerin yanında ayrıca tasarımda “vurgu”, “şekil” , “boşluk” ve “çizgi” gibi unsurlar da tasarımın etkili olup olmamasını etkilemektedir. Örneğin, çizgiler düz, eğik, noktalı veya kesik kesik olabilir ve ilgi çekme ve yönlendirme amaçlı kullanılabilirler. Boşluğa yazınız: _________ Yakınlık: Materyalin genel yapısı ile ilgili kararlar verildikten sonra o yapı içerisinde düzenlemeler yapılır. Daha sonra ‘‘yakınlık’’ ilkesini kullanarak birbiriyle ilgili öğeler yakınlaştırılmalı,birbirinden farklı mesajlar veren kavram ve öğeler de uzaklaştırılmalıdır. Yönlendirmeler: Tasarımcı izleyicilerin materyali belli bir sıra izleyerek kullanmasını veya belli unsurlara/bölgelere dikkatini vermesini istiyorsa çeşitli yönlendiriciler kullanarak dikkati istenilen şekilde yoğunlaştırabilir. Arka alan(zemin) ve önalan renk zıtlıkları:Bir görseldeki önemli unsurlar özellikle sözcükler kolayca görülebilmelidir.bunu sağlamanın en kolay yollarından birisi zemin ile önalanda zıt renkleri kullanmaktır. Sarı zemin üstüne siyah beyaz zemin üstüne yeşil, mavi, kırmızı Mavi zemin üstüne beyaz En iyi okunabilirlikten en az okunabilirliğe doğru bir sıralamanın yapıldığı tabloda ‘’sarı zemin üstüne siyah ‘’birinciliği almaktadır. Sarı zemin üstüne siyah Uyumluluk: Materyal tasarımcısı eğer bir seri halinde kullanılan sunumlardaki düzeni aynı şekilde oluşturursa,yani benzer unsurları sunumda aynı yere yerleştirirse,bütün seri boyunca aynı rengi kullanırsa ve metinleri aynı şekilde biçimlendirirse uyumluluğu artırabilir. Başlık puntoları Paragraf puntoları Görsel açıklamaları Sayfa rengi Tasarım bütünlüğü vb. ÖRNEK ÖĞRETİM MATERYALLERİ GÜNEŞ VE AY MODELİ Kaynaklar Yalın, H. İ. (2002). Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım Ltd. Şti. Halis, İ. (2002). Öğretim Teknolojileri ve Materyal Geliştirme. Ankara: Nobel Yayıncılık. SAMANCI, O. sunu, Atatürk Üniversitesi, Erzurum (2008)
