Dünyanın Oluşumu ve Depremler

Dünyanın Oluşumu ve Depremler
Üzerinde yaşadığımız dünyanın 5 milyar yıllık tüm oluşum süreci içerisinde
depremler meydana gelmiştir. Dünyanın oluşumunun büyük bir bölümünü tamamladığı
süreç olan Arkeozoik Dönem de 4 milyar yıl boyunca yeryüzünün şeklini tamamen
değiştirecek güçte depremler olmuştur. Ayrıca bu süre içerisinde kıta çekirdekleri
meydana gelmiş ve yerküre üzerindeki ilk kıvrımlar yani dağlar oluşmuştur.
Paleozoik Dönem'de yeryüzündeki ilk büyük kıvrımlar; Hersinyen ve Kaledoniyen
kıvrımları ortaya çıkmıştır. Yine bu dönemde de Arkeozoik dönemdeki kadar olmasa da
şiddetli tektonik hareketler, kıvrılmalar ve volkanik olaylar meydana gelmiştir. Süper
Kıta adını verdiğimiz "Pangea" kıtası bu oluşumlar sonucunda büyümeye daha sonra
da
kıtalara
ayrılmaya
başlamıştır.
Mezozoik zamanda ise Pangea kıtası parçalanmaya başlamış ve yavaş yavaş bugünkü
kıtalar ortaya çıkmıştır. Yine bu dönemde Alp-Himalaya kıvrımlarının oluşması için
gerekli olan tortullaşma meydana gelmiştir. Neozoik zamanda ise çok şiddetli tektonik
ve volkanik hareketlenmeler olmuştur. Mezozoik dönemde birikmiş olan tortullar ile
Alp-Himalaya kıvrımları oluşmuştur. Bu dönemde Pangea kıtası tamamen yok olarak
yerini bugünkü kıtalara bırakmış; Tetis Denizi de Atlas ve Hint Okyanusları'nın
oluşmasına neden olmuştur. Türkiye'nin büyük bir bölümü ve Kuzey, Güney ve Batı
Anadolu Fay Hatları da bu seizma sayesinde ortaya çıkmıştır. Yine seizma nedeniyle
seizma nedeniyle deniz çanakları derinleşmiştir. Karadeniz buna çok iyi bir örnektir.
Antropozoik Dönem'in ilk yarısında buzullaşma meydana gelmiştir. İngiltere,
Avrupa'dan kopup ada haline gelmiştir. Deniz seviyesi bugünkü seviyesine ulaşmış,
Egeit karası çökmüş ve Akdeniz'in suları ilerleyerek Ege Denizi,Çanakkale ve İstanbul
Boğazları'nı oluşturmuştur.
Deprem Nedir?
Hareket eden levhalar birbirleri üzerine kuvvet uygularlar. Bu kuvvet
yerkabuğundaki kayaçların direnç göstermesi yüzünden belli bölgelerde enerji
birikimine yol açar. Bu enerji, kayaçların kırılma sınırını aştığı anda da kırılma
(faylaşma) olur ve biriken enerji açığa çıkar. Levha hareketleri yüzünden birikmiş
gerilme enerjisinin aniden boşalmasına deprem diyoruz. (Ayrıca aktif volkanların
içindeki hareketlilik nedeniyle oluşan ve yapıları farklı olan küçük depremler de vardır.)
Deprem Şiddetleri
DEPREM ŞİDDET CETVELİ : Özel bir şekilde depreme dayanıklı olarak
projelendirilmemiş yapılar üç tipe ayrılmaktadır:
A Tipi : Kırsal konutlar, kerpiç yapılar, kireç ya da çamur harçlı moloz taş yapılar.
B Tipi : Tuğla yapılar, yarım kagir yapılar, kesme taş yapılar, beton briket ve hafif
prefabrike yapılar.
C Tipi : Betonarme yapılar, iyi yapılmış ahşap yapılar.
Şiddet derecelerinin açıklanmasında kullanılan az, çok ve pek çok deyimleri ortalama
bir değer olarak sırasıyla, %5, %50 ve %75 oranlarını belirlemektedir.
Yapılardaki hasar ise beş gruba ayrılmıştır :
Hafif Hasar : İnce sıva çatlaklarının meydana gelmesi ve küçük sıva parçalarının
dökülmesiyle tanımlanır.
Orta Hasar : Duvarlarda küçük çatlakların meydana gelmesi, oldukça büyük sıva
parçalarının dökülmesi, kiremitlerin kayması, bacalarda çatlakların oluşması ve bazı
baca parçalarının aşağıya düşmesiyle tanımlanır.
Ağır Hasar : Duvarlarda büyük çatlakların meydana gelmesi ve bacaların yıkılmasıyla
tanımlanır.
Yıkıntı : Duvarların yarılması, binaların bazı kısımlarının yıkılması ve derzlerle
ayrılmış kısımlarının bağlantısını kaybetmesiyle tanımlanır.
Fazla Yıkıntı : Yapıların tüm olarak yıkılmasıyla tanımlanır.
Şiddet çizelgelerinin açıklanmasında her şiddet derecesi üç bölüme ayrılmıştır.
Bunlardan;
a) Bölümünde depremin kişi ve çevre,
b) Bölümünde depremin her tipteki yapılar,
c) Bölümünde de depremin arazi üzerindeki etkileri belirtilmiştir.
 MSK Siddet Cetveli :
I- Duyulmayan
(a) : Titreşimler insanlar tarafından hissedilmeyip, yalnız sismograflarca
kaydedilirler.
II- Çok Hafif
(a) : Sarsıntılar yapıların en üst katlarında ,dinlenme bulunan az kişi tarafından
hissedilir.
III- Hafif
(a) : Deprem ev içerisinde az kişi, dışarıda ise sadece uygun şartlar altındaki
kişiler tarafından hissedilir. Sarsıntı, yoldan geçen hafif bir kamyonetin meydana
getirdiği sallantı gibidir. Dikkatli kişiler, üst katlarda daha belirli olan asılmış
eşyalardaki hafif sallantıyı izleyebilirler.
IV- Orta Şiddetli
(a) : Deprem ev içerisinde çok, dışarıda ise az kişi tarafından hissedilir. Sarsıntı,
yoldan geçen ağır yüklü bir kamyonun oluşturduğu sallantı gibidir. Kapı,
pencere ve mutfak eşyaları v.s. titrer, asılı eşyalar biraz sallanır. Ağzı açık
kaplarda olan sıvılar biraz dökülür. Araç içerisindeki kişiler sallantıyı
hissetmezler.
V- Şiddetli
(a) : Deprem, yapı içerisinde herkes, dışarıda ise çok kişi tarafından hissedilir.
Uyumakta olan çok kişi uyanır, az sayıda dışarı kaçan olur. Hayvanlar
huysuzlanmaya başlar. Yapılar baştan aşağıya titrerler, asılmış eşyalar ve
duvarlara asılmış resimler önemli derecede sarsılır. Sarkaçlı saatler durur. Az
miktarda sabit olmayan eşyalar yerlerini değiştirebilirler ya da devrilebilirler.
Açık kapı ve pencereler şiddetle itilip kapanırlar, iyi kilitlenmemiş kapalı kapılar
açılabilir. İyice dolu, ağzı açık kaplardaki sıvılar dökülür. Sarsıntı yapı içerisine
ağır bir eşyanın düşmesi gibi hissedilir.
(b) : A tipi yapılarda hafif hasar olabilir.
(c) : Bazen kaynak sularının debisi değişebilir.
VI- Çok Şiddetli
(a) : Deprem ev içerisinde ve dışarıda hemen hemen herkes tarafından hissedilir.
Ev içerisindeki birçok kişi korkar ve dışarı kaçarlar, bazı kişiler dengelerini
kaybederler. Evcil hayvanlar ağıllarından dışarı kaçarlar. Bazı hallerde tabak,
bardak v.s.gibi cam eşyalar kırılabilir, kitaplar raflardan aşağıya düşerler. Ağır
mobilyalar yerlerini değiştirirler.
(b) : A tipi çok ve B tipi az yapılarda hafif hasar ve A tipi az yapıda orta hasar
görülür.
(c) : Bazı durumlarda nemli zeminlerde 1 cm. genişliğinde çatlaklar olabilir.
Dağlarda rastgele yer kaymaları, pınar sularında ve yeraltı su düzeylerinde
değişiklikler görülebilir.
VII- Hasar Yapıcı
(a) : Herkes korkar ve dışarı kaçar, pek çok kişi oturdukları yerden kalkmakta
güçlük çekerler. Sarsıntı, araç kullanan kişiler tarafından önemli olarak
hissedilir.
(b) : C tipi çok binada hafif hasar, B tipi çok binada orta hasar, A tipi çok binada
ağır hasar, A tipi az binada yıkıntı görülür.
(c) : Sular çalkalanır ve bulanır. Kaynak suyu debisi ve yeraltı su düzeyi
değişebilir. Bazı durumlarda kaynak suları kesilir ya da kuru kaynaklar yeniden
akmaya başlar. Bir kısım kum çakıl birikintilerinde kaymalar olur. Yollarda
heyelan ve çatlama olabilir. Yeraltı boruları ek yerlerinden hasara uğrayabilir.
Taş duvarlarda çatlak ve yarıklar oluşur.
VIII- Yıkıcı
(a) : Korku ve panik meydana gelir. Araç kullanan kişiler rahatsız olur. Ağaç
dalları kırılıp, düşer. En ağır mobilyalar bile hareket eder ya da yer değiştirerek
devrilir. Asılı lambalar zarar görür.
(b) : C tipi çok yapıda orta hasar, C tipi az yapıda ağır hasar, B tipi çok yapıda
ağır hasar, A tipi çok yapıda yıkıntı görülür. Boruların ek yerleri kırılır. Abide
ve heykeller hareket eder ya da burkulur. Mezar taşları devrilir. Taş duvarlar
yıkılır.
(c) : Dik şevli yol kenarlarında ve vadi içlerinde küçük yer kaymaları olabilir.
Zeminde farklı genişliklerde cm. ölçüsünde çatlaklar oluşabilir. Göl suları
bulanır, yeni kaynaklar meydana çıkabilir. Kuru kaynak sularının akıntıları ve
yeraltı su düzeyleri değişir.
IX- Çok Yıkıcı
(a) : Genel panik. Mobilyalarda önemli hasar olur. Hayvanlar rastgele öte beriye
kaçışır ve bağrışırlar.
(b) : C tipi çok yapıda ağır hasar, C tipi az yapıda yıkıntı, B tipi çok yapıda
yıkıntı, B tipi az yapıda fazla yıkıntı ve A tipi çok yapıda fazla yıkıntı görülür.
Heykel ve sütunlar düşer. Bentlerde önemli hasarlar olur. Toprak altındaki
borular kırılır. Demiryolu rayları eğrilip, bükülür yollar bozulur.
(c) : Düzlük yerlerde çokça su, kum ve çamur tasmaları görülür. Zeminde 10 cm.
genişliğine dek çatlaklar oluşur. Eğimli yerlerde ve nehir teraslarında bu
çatlaklar 10 cm.den daha büyüktür. Bunların dışında, çok sayıda hafif çatlaklar
görülür. Kaya düşmeleri, birçok yer kaymaları ve dağ kaymaları, sularda büyük
dalgalanmalar meydana gelebilir. Kuru kayalar yeniden sulanır, sulu olanlar
kurur.
X- Ağır Yıkıcı
(b) : C tipi çok yapıda yıkıntı, C tipi az yapıda yıkıntı, B tipi çok yapıda fazla
yıkıntı, A tipi pek çok yapıda fazla yıkıntı görülür. Baraj, bent ve köprülerde
önemli hasarlar olur. Tren yolu rayları eğrilir. Yeraltındaki borular kırılır ya da
eğrilir. Asfalt ve parke yollarda kasisler olusur.
(c) : Zeminde birkaç desimetre ölçüsünde çatlaklar oluşabilir. Bazen 1 m.
genişliğinde çatlaklar da olabilir. Nehir teraslarında ve dik meyilli yerlerde
büyük heyelanlar olur. Büyük kaya düşmeleri meydana gelir. Yeraltı su seviyesi
değişir. Kanal, göl ve nehir suları karalar üzerine taşar. Yeni göller olusabilir.
XI - Çok Ağır Yıkıcı
(b) : İyi yapılmış yapılarda, köprülerde, su bentleri, barajlar ve tren yolu
raylarında tehlikeli hasarlar olur. Yol ve caddeler kullanılmaz hale gelir.
Yeraltındaki borular kırılır.
(c) : Yer, yatay ve düşey doğrultudaki hareketler nedeniyle geniş yarık ve
çatlaklar tarafından önemli biçimde bozulur. Çok sayıda yer kayması ve kaya
düşmesi meydana gelir. Kum ve çamur fışkırmaları görülür.
XII- Yok Edici (Manzara Değişir)
(b) : Pratik olarak toprağın altında ve üstündeki tüm yapılar baştanbaşa
yıkıntıya uğrar.
(c) : Yer yüzeyi büsbütün değişir. Geniş ölçüde çatlak ve yarıklarda, yatay ve
düşey hareketlerin yön miktarları izlenebilir. Kaya düşmeleri ve nehir
versanlarındaki göçmeler çok geniş bir bölgeyi kaplarlar. Yeni göller ve
çağlayanlar oluşur.