klonlama ve biyoetik - UNESCO Türkiye Milli Komisyonu
advertisement
UNESCO TÜRKİYE MİLLİ KOMİSYONU KLONLAMA VE BİYOETİK BİYOETİK İHTİSAS KOMİTESİ KLONLAMA ÇALIŞMA ALT GRUBU RAPORU İÇERİK I. Giriş UNESCO TÜRKİYE MİLLİ KOMİSYONU II. Tanımlar III. Etik sorunlar BİYOETİK İHTİSAS KOMİTESİ KLONLAMA ÇALIŞMA ALT GRUBU IV. Klonlama ile ilgili uluslararası belgeler V. Avrupa Birliği’ne üye devletlerdeki düzenlemeler VI. Türkiye’deki düzenlemeler RAPORU VII. Grup görüşü ve öneriler I. GİRİŞ Yapay yolla genetik kopya oluşturma olarak tanımlanabilen klonlama günümüzde insan klonlanması Ankara, 2005 kavramı ile birlikte hem yaşam bilimleri alanında teknolojik 1 tartışmaların hem de etik içinde yerini İnsanlarda üreme amaçlı klonlama, etik açıdan ciddi almıştır. Üreme amaçlı klonlama teknolojisi hayvancılık endişeleri de ortaya çıkartmaktadır. En temel kaygı bu alanında tükenmekte olan soyların korunması veya ekonomik işlemin açıdan kullanılmaya kaynaklanmakta olup, bugün insan klonlama amacı taşıyan başlanmış olan işlemler dizisidir ve ilk olarak 1997 yılında işlemlere çeşitli uluslararası bildirge ve andlaşmalar ile yasak ’’Dolly’’ olarak hepimizin tanıdığı klonlanmış koyun ile getirilmiştir. Diğer yandan biyomedikal araştırma amacı ile başarılı bir sonuç elde edilmiştir. Yaşamın temeli olan üreme SHÇT tekniğinin kullanılması rejeneratif tıp (doku ve ile yumurta ve sperm hücrelerinin birleşmesi sonucu yeni organların yenilenmesine yönelik ) kavramını geliştirmiş ve bir embriyo meydana getirilir. Yeni oluşturulan canlıda Alzheimer, Parkinson gibi hücrelerin dejenerasyonuna bağlı gen bilgilerinin yarısı anneden yarısı babadan aktarılmıştır olarak gelişen hastalıklar için yeni bir tedavi yaklaşımı ortaya ve temel çeşitliliğin korunmasıdır. Üreme amaçlı çıkmıştır. SHÇT ile elde edilen 5-7 günlük embriyoların klonlama teknolojisinde ise amaç çeşitlilik değil tek bir blastosist evresinde fetal dokuyu oluşturacak olan iç hücre ebeveyne genetik olarak özdeş bir canlı yaratmaktır. Bu kütlesi (inner cell mass) izole edilerek laboratuvar şartlarında amaçla geliştirilmiş olan teknik ‘somatik hücre çekirdek uygun büyüme faktörleri eşliğinde çoğaltılarak pluripotent transferi Çekirdeği embriyonik kök hücre hatları elde edilmektedir. Bu hücreler çıkartılmış olan bir yumurta hücresine klonlanmak istenen şu anda hala araştırma evresinde olan belli faktörler aracılığı kişinin vücut hücrelerinden elde edilen çekirdek yerleştirilir ile çeşitli dokulara farklılaşma kapasitesine sahiptirler ve ve embriyonun gelişmesi taşıyıcı bir dişinin rahmine hastalara transplante edilebilme potansiyaline sahip hücre implante edilerek sağlanır. Bu embriyo sadece tek bir kişinin kaynaklarını oluştururlar. genetik bilgilerini taşıdığı için o kişi ile genetik açıdan özdeş tanımlanan bu işlemlerin hedefi embriyonik kök hücre (genetik kopya) sayılmaktadır. eldesidir. Ancak değerli türlerin amaç (SHÇT)’ tartışmalarının elde edilmesi için olarak tanımlanmaktadır. insan onuruna aykırı olduğu inancından Tedavi amaçlı klonlama olarak etik açıdan kaygılar embriyo oluşturma üzerine yoğunlaşmaktadır ve embriyo hakları tartışmaya açılmaktadır. SHÇT dışında embriyonik kök hücre eldesi için 2 3 ikinci bir kaynak ise yardımcı üreme teknikleri (YÜT) ile düzenlemelerine dikkat çekerek uluslararası belgelere işaret elde edilmiş ve yedek olarak dondurularak saklanmakta olan etmek ve klonlama konusunda uzman görüşü niteliğindeki bu embriyolardır. Bu durumda da embriyoların farklı bir amaç raporu için kullanılması etik bir sorun haline gelmektedir. geliştirilmesinde çeşitli kamu kuruluşlarının temel alabileceği Bu etik kaygılardan yola çıkarak embriyodan farklı kök hücre hazırlayarak ulusal çerçeve kuralların bir kılavuz yaratmaktır. kaynakları günümüzde araştırılmaktadır. Erişkin dokularda da kök hücre ve öncül hücrelerin bulunması ile bu yönde de araştırmalar sürmekte olup bu çalışmalar kapsamında II. TANIMLAR hücresel tedavi yöntemleri de geliştirilmektedir. 1. Klonlama: Bir organizma veya hücrenin Bu bilgiler bağlamında çeşitli ülkeler klonlama genetik olarak özdeşlerinin oluşturulması işlemi. Bu işlem iç hukuklarını üreme ve tedavi amaçlı olarak iki farklı amaç için düzenlemekte ve uluslararası belgeler de bu bakımdan kullanılabilir. Bu iki farklı kavram çekirdek transferi yönlendirici veya yol gösterici bir rol oynamaktadır. ile üreme amaçlı klonlama ve çekirdek transferi ile konusunda yasalar ve yönetmelikler ile tedavi amaçlı klonlama başlıkları altında aşağıda Üreme amaçlı klonlama konusunda hassas davranan tanımlanmıştır. ve biyoetik alanında öncü çalışmalar yapmakta olan UNESCO 1997 yılında yayımlamış olduğu İnsan Genomu 2. Somatik hücre çekirdek transferi (SHÇT): ve İnsan Hakları Uluslararası Bildirgesi ile insan onuruna Çekirdeği çıkartılmış bir yumurta hücresine somatik aykırı olduğu ilkesinden yola çıkarak insan klonlanmasına bir hücrenin çekirdeğinin aktarılması işlemi. yasak getirmektedir. UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik Komitesi’nin Grubu’nun amacı oluşturmuş olduğu Çalışma klonlama konusunda çeşitli ülkelerin 4 3. Çekirdek transferi ile üreme amaçlı klonlama: Döllenme olmadan çekirdeği 5 çıkartılmış bir yumurtaya klonlanması istenen embriyo, fetüs veya erişkin hücrenin çekirdeğini aktararak rahme Fetusun tüm hücre tiplerini, 7. Totipotent hücre: plasentayı ve fötusun etrafını saran zarları oluşturma implantasyon sonrası embriyo oluşturmak suretiyle kapasitesine özdeş bir organizma yaratmak. günündeki özelleşmemiş embriyo hücreleri. 4. Çekirdek transferi ile tedavi amaçlı klonlama: Üreme amaçlı teknolojisi ile fertilizasyonun 2-3 üncü 8. Pluripotent kök hücre: Mezodermal, endodermal aynı ve ektodermal germ tabakalarının her üçünden de basamaklarla başlayan, ancak embriyo gelişiminin köken alan hücrelere farklılaşma kapasitesine sahip blastosist evresinde durdurularak embriyonik kök olan hücrelerinin rahme implante edilmeden laboratuvar hücreler. şartlarında klonlama sahip ancak embriyoyu oluşturamayan öncül hastaya transplant amacı ile istenilen dokuya farklılaştırılması işlemi. 9. Multipotent kök hücre: Özelleşmiş bir organ veya dokunun 5. Somatik hücre: Gamet hücreleri olarak tanımlanan tüm farklı hücre tiplerini oluşturma kapasitesine sahip öncül hücreler. sperm ve yumurta hücrelerinin dışındaki tüm vücut hücreleri. 10. Fetal kök Hücre: Fetusun somatik hücrelerini oluşturacak olan fetal dokuya özgü öncül hücreler. 6. Somatik kök hücre: Bir doku veya organın özelleşmiş hücreleri arasında bulunan, kendini 11. Erişkin kök Hücre: Erişkin bir organizmanın doku yenileyebilen ve köken aldığı doku veya organın veya organlarında bulunan farklılaşmamış öncül hücrelerine farklılaşma kapasitesi taşıyan hücreler. öncül hücre tipi. 6 7 12. Embriyonik kök hücre hatları: Embriyo kök hücrelerinin laboratuvar ortamında kültür şartlarında farklılaştırılmadan çoğaltılması sonucu elde edilen hücreler. III. ETİK SORUNLAR 13. Blastosist: Sıvı dolu bir boşluk ve içinde yer alan iç Tedavi amaçlı klonlama teknolojisi, doku ve organların hücre kütlesini (inner cell mass) çevreleyen dış zar yenilenmesine yönelik tabakasından oluşan , embriyo gelişiminin yaklaşık 5. vaad etmekle birlikte günümüzde felsefi ve etik tartışmalara gününde 50-100 hücrenin oluşturduğu küremsi yapı. da yol açmaktadır. Bu yöntemle hastalara transplante rejeneratif tıp için büyük ümitler edilmesi öngörülen dokular embriyo kök hücresinden 14. Farklılaşma: Özelleşmemiş bir hücrenin, kas, kalp, karaciğer gibi dokulardaki özelleşmiş işlev gören farklılaştırarak elde edilmektedir. Bu amaçla kullanılan dokular : hücrelerin özelliklerini kazanma süreci. a. Yardımcı üreme teknikleri kapsamında oluşturulup 15. Embriyo: İnsanda fertilizasyondan sonra hamileliğin sekizinci haftasına kadar olan gelişim sürecindeki kullanılmayan ve dondurularak saklanan yedek embriyolardan organizma. b. Yumurta bağışı yolu ile araştırma amaçlı oluşturulan 16. Fetüs: İnsanda hamileliğin sekizinci haftasından embriyolardan elde edilir. doğuma kadar olan gelişim sürecindeki organizma. Her iki seçeneğin kulanıldığı yöntemlerde de temel biyoetik ilkeler göz önünde bulundurulmalıdır. Bunun ilk ve vazgeçilmez aşaması aydınlatılmış onam kavramıdır. 8 9 gösterilmesi gereklidir. Ayrıca tedavi sırasında adalet Onam (rıza, consent) – Embriyo oluşturulması için (justice) ve yararlılık (beneficience) gibi temel etik ilkeler yumurta bağışında bulunan kişiden onam alınması gereklidir. doğrultusunda davranılması zorunludur. Tedavi amaçlı Bu onam ayrıca yedek embriyolar kök hücre eldesi için klonlama Türk Ceza Kanunu’nun (Kanun Numarası 5237, kullanılacağı zaman her iki ebeveyden de alınmalıdır. Resmi Gazete 12/10/2004 sayı 25611) insan üzerinde Aydınlatılmış onam şu öğeleri içerir: Bilginin kişiye deneylerle ilgili düzenlemeler kapsamına da girmektedir. açıklanması, bilginin kişi tarafından anlaşılması, onamın (bakınız Bölüm VI ). gönüllü olarak verilmesi, kişinin onam vermeye yeterliliğinin ve yetkinliğinin olması. Rejeneratif tıp uygulamaları için en yüksek potansiyale sahip hücreler embriyonik kök hücreler olmakla birlikte yeni Ancak tüm kurallara uygun bir onamın alınmış olması bu bir canlı yaratma konusundaki etik sorunlar nedeni ile işlemin yapılması için yeterli olmamalıdır. Embriyo üzerinde araştırıcılar farklı kök hücre kaynakları aramaya devam araştırma yapma, insan dokularının ticari bir meta haline etmektedirler. getirilmemesine ilişkin araştırma etiği kapsamı içinde ayrıca özetlenmektedir: ele alınmalıdır. Aşağıda farklı kök hücre kaynakları Biyoetik kök hücre araştırmaları, embriyo araştırmaları gibi konularda yol gösterici ilkeleri ortaya Embriyo dışında kök hücre kaynakları koyarak ve ülkelerin hukuki düzenlemelerinde uyumlaştırma (harmonization) yapabilme kapasitelerini sağlamaktadır. Erişkin kök hücreler: Laboratuvar aşaması işlemlerinden sonra hastalara tedavi Erişkinlerde sınırlı yaşam süreleri olan cilt, bağırsak, amaçlı olarak farklılaştırılmış hücre ve dokuların verilmesi kan gibi dokularda öncül nitelikli ve multipotent kapasiteli işleminde ise bireylerin özerklik (otonomi), mahremiyet hücreler bulunmaktadır. Kemik iliği, hem hematopoetik kök (privacy), gizlilik (confidentiality) gibi haklarına saygı hücreler hem de stromal hücreler kapsamında başta kas, yağ, 10 11 kemik gibi farklı hücrelere farklılaşma özelliğine sahip mezenkimal kök hücreler içermektedir.Ayrıca dolaşımda da konuda etik ile ilgili kurallar oluşturulurken dikkat edilmesi gereken öngörüler belirginleşmiştir. sayıları çok kısıtlı olmakla birlikte hematopoetik kök hücreler bulunmaktadır. Günümüze kadar yenilenme kapasiteleri olduğu bilinmeyen sinir hücrelerinin de beyinde bulunan öncül hücrelerin farklılaşması ile a. gebeliği sonlandıracak kadına teşvik ya da ikna yöntemleri kullanılmayacaktır. tekrar oluşturulduğu gösterilmektedir. Bu hücrelerin tanımlanması, b. düşük materyalini kullanacak olan ekibin gebeliğin farklılaşma sonlandırılması ile ilgili kararla ilgisi olmayacaktır. kapasitelerinin incelenmesi, farklılaşmamış durumda gen ifadelerinin ortaya çıkarılması gibi araştırma konuları günümüzde öncelik kazanmaktadır. c. kadının gebeliğin sonlandırılması kararını daha önce vermiş olmasına özen gösterilecektir. Fetal doku ve organlar 2- Doğumda elde edilen kordon kanında hematopoetik kök 1-Hamileliğin sonlandırılması ile elde edilen fetustan izole hücreler bulunmaktadır. Bu hücreler allojenik (genel amaçlı edilen pluripotent kök hücreler. Ülkelerin rahim tahliyesine kullanım) veya otolog (vericinin kendisine kullanım) amaçlı ve doku nakline ilişkin düzenlemeleri ile etik ve hukuksal olarak düzenlemeler göz önünde bulundurularak bu hücreler durumunda kullanılmalıdır. yaygınlaştırmak üzere düzenlemeler yapmaktadırlar. Diğer yandan Bu hücrelerin kullanılmasının kullanılabilir. Kordon bankaları doku uyumu allojenik transplantasyonlar için kullanımı çeşitli ülkelerde ticari amaçlı otolog kuralarının transplantasyonlar için işlev gören bankalar da mevcuttur. belirlenmesinde etik tartışmalar devam etmektedir. Bu Ancak bunun kullanım oranı allojenik transplantasyona tartışmaların kıyasla kararının en önemlisi hamileliğin sonlandırılması ticari bir amaca yol açacağı düşüncesidir. Bu 12 çok daha düşüktür. Kordon kanında farklılaşma kapasitesi taşıyan kök hücrelerin 13 ayrıca bulunduğu düşünülmektedir ancak otolog transplantasyon için bu kök Üreme amaçlı klonlamanın yasaklandığı hücrelerin yararı tam olarak ortaya konmuş değildir (bakınız uluslararası belgeler aşağıda belirtilmektedir: belli başlı bölüm VI). UNESCO İnsan Genomu ve İnsan Hakları Evrensel IV. ÜREME AMAÇLI KLONLAMAYA İLİŞKİN ULUSLARARASI BELGELER Bildirgesi, 1998 Bu Bildirge’nin 11. maddesi üreme amaçlı klonlama gibi insan onuruna aykırı işlemlere izin verilmemekte, bu Yasa ve diğer düzenlemeler ile genelde insan klonlamasına izin veren ülke yoktur. yönde uluslararası kuruluş ve devletlerin gerekli tedbirleri almalarını öngörmekte ve bildirgede yer alan biyoetik ilkelerine uygun davranılmasnı vurgulamaktadır. Üreme amaçlı klonlamaya ilşkin olarak ulusal hukuklar aşağıdaki gibi karşımıza çıkmaktadır: UNESCO bildirgeleri bağlayıcı değildir ancak UNESCO’ ya üye tüm devletler tarafından imzalanarak kabul edildikleri için devletlerin bildirge içeriklerine a- SHÇT yöntemi ile embriyo oluşturulmasını sahip çıkma sorumlulukları vardır. yasaklayanlar, Avrupa Konseyi İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi b- Klon embriyonun uterusa implantasyonunu yasaklayanlar, (Oviedo Sözleşmesi, 1995) ile bu Sözleşmeye İlişkin İnsanlarda Klonlamanın Yasaklanması Hakkında Protokol , 1998. c- Yöntemden bağımsız olarak genetik olarak özdeş bir insanın yapay metodlarla oluşturulmasını yasaklayanlar. 14 15 Ek Gerek Oviedo Sözleşmesi gerekse Ek protokol,insanlarda canlı veya ölünün • özdeş kopyasının yaratılmasını Belirli koşullar çerçevesinde yedek embriyoların kullanımına izin veren ülkeler (Belçika, Danimarka, yasaklamıştır (Ek Protokol Madde 1). Finlandiya, Fransa, Yunanistan, Hollanda, İspanya, İsveç ve Birleşik Krallık). Oviedo Sözleşmesi Avrupa Konseyi’ne üye Devletler ve Türkiye Cumhuriyeti tarafından imzalanmış, yeterli • Yedek embriyo kullanımı yasak olmakla birlikte sayıda onay sağlandığından yürürlüğe girmiştir. Üye insan embriyonik kök hücre hatlarının ithaline bazı Devletlerin bundan böyle insan klonlaması konusunda iç durumlarda izin veren ülkeler (Almanya, Avusturya hukuk düzenlerini bu çerçevede gerçekleştirmeleri ve İtalya). beklenmektedir. • embriyoların V. AVRUPA BİRLİĞİ’NE ÜYE DEVLETLERDEKİ için yedek kullanımına izin vermeyen ülkeler (Avusturya, İrlanda, Litvanya, Polonya, Slovak DÜZENLEMELER Cum.). AB üye devletlerin büyük çoğunluğunda embriyonik kök hücre araştırmalarına ilişkin düzenlemeler üye devletlerin iç • embriyonik kök hücre araştırmaları bakımından aşağıdaki yaklaşımlar gözlemlenebilir: insan embriyolarının araştırma İngiltere). ise halen bu konuda özel bir yönetmelik bulunmamaktadır. Genel olarak AB’ye üye devletlerde Yasa kapsamında amaçlı oluşturulmasına izin veren ülkeler (Belçika, hukuklarında yasa ya da yönetmeliklerle yapılmaktadır. .Bazı ülkelerde İnsan embriyonik kök hücre eldesi • Araştırma amaçlı embriyo oluşturulmasını iç hukuk ile yasaklayan veya Sözleşmesi’ni (Oviedo İnsan Hakları ve Biyotıp Sözleşmesi) benimseme yoluyla klonlamayı yasaklayan ülkeler (Avusturya, 16 17 Danimarka, Finlandiya, Almanya, Yunanistan, Irlanda, Portekiz, Hollanda, İspanya, Türkiye). organ nakli hizmetleri yönetmeliği ile bağlantılı olup amaçları dışında kalan uygulamalar bakımından organ nakli yönetmeliğine başvurulması doku ve gerekliliğini belirtmektedirler. VI. TÜRKİYE’DEKİ DÜZENLEMELER Bu nedenle kök hücre çalışmaları ile ilgili bazı önemli T.C Sağlık Bakanlığı ilgili düzenlemeleri ve bu düzenlemeler noktaların bu Yönetmelik kapsamında ele alınması sorunların ile bağlantılı önerilerimiz : çözümüne yardımcı olacaktır. Bu öneriler şöyle sıralanabilir: Organ ve Doku Nakli Hizmetleri Yönetmeliği a. Hücrelerin doku ve organların birimi olduğu bilinmekle (Resmi Gazete Tarih 01.06.2000 Sayı 24066, değişikllik beraber 1. maddeye hücre teriminin de eklenmesi kök 7.3.2005 Resmi Gazete Sayısı 25748) hücreleri ve geliştirilmiş hücre hatlarını da kapsaması açısından bütünleyici olacaktır. Yönetmelik, tedavisi doku veya organ nakli ile mümkün olan hastaların hayatiyetini sürdürmek için nakilleri b. 5. ve 8. maddelerde oluşturulması öngörülmüş olan gerçekleştirecek organ ve doku nakli merkezlerinin, organ ve Bilimsel Danışma Kurul üyelikleri için özellikle kök hücre doku kaynağı merkezlerinin ve doku tipleme ünitelerinin ile ilgili ayrı bir çalışma grubunun kurulması, her geçen gün çalışma araştırmalar ile yenilenen bilgilerin esaslarını hazırlandığı farklılaştırılarak belirlemektedir. zaman elde embriyonik edilen doku Bu yönetmelik kök hücreden nakli ve uygulamadaki gelişmelerin izlenmesi bakımından yarar sağlayacaktır. kavramı bilinmiyordu. Gelişmeler bağlamında Bakanlık kemik iliği c. merkezleri ve kordon kanı bankacılığı ile ilgili yönetmelikler dokulardan elde edilen öncül ve kök hücreler ile stromal hazırlamıştır. Ancak söz konusu hücrelerin özellikle kemik iliği mezenkimal hücrelerinin 18 yönetmelikler doku ve Bu yönetmeliğin 8. maddesi 19 kapsamına “erişkin vitro şartlarda farklılaştırılarak oluşturdukları ve transplantasyon amaçlı kullanılacak hücrelerin” cümlesinin yönetmeliğin kapsamında yer alması ülkemizin de bu gelişen teknolojiyi yakalaması açısından yararlı olacaktır. de eklenmesi uygun olacaktır. Kemik İliği Nakil Merkezleri ve Kemik İliği Doku Bilgi d. Hastaya nakil amaçlı kök hücre ithali ile ilgili olarak İşlem Merkezleri Yönergesi biyogüvenlik konusunu da içine alacak şekilde yeni maddeye (Resmi Gazete 26.02.2001 sayı 1832) gereksinim vardır. Kemik iliği ve kemik iliği hematopoetik kök hücre Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği nakilleri şu anda ülkemizde çeşitli kliniklerde (Resmi Gazete tarih 8.7.2005 Resmi gazete Sayı 25869) uygulanmaktadır. Ancak yeni bilgiler doğrultusunda kemik iliği destek hücreleri (stromal hücreler) arasında bulunan Bu yönetmelik ile üremeye yardımcı amaçlı olarak öncül ve kök hücre niteliğindeki hücreler örneğin dondurulmuş olan yedek embriyoların başka maksatla mezenkimal hücreler kullanılması yasaklanmıştır ve bu embriyoların 5 yıl süre araştırmalar devam etmektedir. Bu işlemler in vitro deneyleri sonunda imha edilmesi öngörülmektedir. Embriyonik kök kapsadığı ve doku mühendisliği gibi alanları da içerdiği için hücre araştırmaları çok hızlı gelişim gösteren ve rejeneratif bu tip hücrelerin kullanımının sadece kemik iliği nakil tıpta büyük ümit vaad eden bir yapı arz etmektedir. Bu yön merkezleri sorumluluğu ile sınırlı kalması sakıncalı olabilir. göz hücre Bu hücrelerin kullanımı Organ Ve Doku Nakli Yönetmeliği araştırmalarına kaynak oluşturmak için yedek embriyoların 5 ve TCK madde 90 ile Oviedo Sözleşmesi ‘İnsan Üzerinde yıl sonra imha edilmeyerek eşlerden onam alınmak suretiyle Deney’ kapsamında ele alınmalıdır. önünde bulundurularak embriyonik kök hastalarda kullanılamaya yönelik araştırmalarda kullanılması konusu tartışmaya açılmalıdır. Geniş bir kesimin görüşü alınarak konunun 20 ilgili 21 Bu açıdan kök hücre çalışmaları deney safhasından Kordon Kanı Bankacılığı Yönetmeliği ( Resmi Gazete insan 5.7.2005 Sayı 25866) üzerinde uygulamaya geçildiği zaman bu düzenlemelerin dikkate alınması gereklidir. Kordon kanından elde edilen kök hücrelerin nakli kemik iliği nakli kapsamında olabilir. Ancak kordon VII. GÖRÜŞ VE ÖNERİLER kanından elde edilebilen ve doku mühendisliği yöntemleri (UNESCO Türkiye Milli Komisyonu ile farklı hücrelere dönüştürülebilen öncül hücrelerin Biyoetik İhtisas Komitesi Klonlama Alt Çalışma Grubu kullanımı şu anda deneysel aşamadadır. Tedavi amaçlı olarak Klonlama Teknikleri ve Araştırmalar Hakkında Görüş) bu hücrelerin kullanımı aşamasına gelinirse bu uygulama Türk Ceza Kanunu (TCK) insan üzerinde deney ve Oviedo 1-İnsan onurunun korunması ve insan varlığına saygı Sözleşmesi kapsamında yürütülmelidir. ilkelerine aykırı olması nedeni ile üreme amaçlı klonlamanın yasaklanması, Türk Ceza Kanunu (Kanun Numarası 5237, Resmi 2-Dejeneratif hastalıklarda tedavi potansiyeli göz önünde Gazete 12/10/2004 sayı 25611) tutularak belirli bilimsel ve etik kurallar çerçevesinde kök Bu kanunun 90. maddesi insan üzerinde yapılan hücre araştırmalarına destek olunması. onama bağlı bilimsel deney koşullarını; deneyin öncelikle insan dışı deney ortamında yeterli sayıda hayvan üzerinde Bu araştırmalara destek verilirken; yapılmasını, hayvanlar üzerinde yapılan deneyler sonucunda ulaşılan bilimsel verilerin amaçlanan ulaşma a. Embriyonik kök hücrelerin taşıdığı etik sorunlar nedeni ile bakımından insanlar üzerinde de yapılmasını gerekli kılması bunların dışındaki erişkin kök hücre, kordon kanı kök ve deneyin insan sağlığı bakımından önceden bilinen kalıcı hücreleri gibi alternatif hücrelerinin araştırılmasına öncelik ve zararlı etkisinin olmaması koşullarını öngörmektedir. verilmesi, 22 hedefe 23 4-Dünyada hızla ilerlemekte olan özellikle tedavi amaçlı b. Deneysel amaçlı embriyonik kök hücre hatları klonlama teknolojisinin takip edilmesi, ortaya çıkacak olan oluşturulacağı zaman , YÜT ile elde edilmiş ve yedek olarak olası saklanan (Bakınız Bölüm VI. araştırmalarda danışmanlık rolü oynamak gibi misyonları Üremeye Yardımcı Tedavi Merkezleri Yönetmeliği için olan çok disiplinli (hukuk, etik, tıp,biyoloji, biyoteknoloji, öneriler), ancak deneysel amaçlı embriyo oluşturulmasına teoloji vb) bir Danışma Kurulu’nun kurulması ve bu Kurulda izin verilmemesi, ilgili tüm Bakanlıklar, Üniversiteler, embriyoların kullanılması etik Araştırma c.Embriyo veya fetal hücrelerin kök hücre hattı elde etmek ve hukuksal Merkezleri, sorunların Ulusal tartışılması, bu TÜBİTAK, TÜBA, Etik Komiteleri, hasta dernekleri gibi kuruluşların temsilcilerinin bulunması. için kullanıldığında ticari bir amaç ve maddi kazanç kaynağı olmamaları için gerekli özenin gösterilmesi ve önlemlerin alınması, Klonlama ve kök hücre teknolojilerinin hızla ilerlemesi ve değişime uğraması nedeni ile bu rapor final bir rapor niteliği d.Sağlık Bakanlığı nezdinde klonlama ve kök hücre grubu gelişmelere kurulması veya ilgili yönetmeliklere ekler aracılığı ile bu öngörülmektedir. taşımamaktadır. bağlı olarak raporun noktaların gerektiği şekilde ele alınması (bakınız madde VI öneriler ), 3-Embriyonik kök hücre, fetal kök hücre gibi hücrelerin hastalara tedavi amaçlı olarak verilmesinde TCK insan üzerinde deney kurallarına tam uygunluğun sağlanması, 24 Bu 25 konudaki bilimsel güncelleştirilmesi İlgili internet adresleri: UNESCO Türkiye Milli Komisyonu http://www.un.org/law/cloning/ Biyoetik İhtisas Komitesi http://www.unesco.org/bioethics Prof. Dr. Meral ÖZGÜÇ Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Tıbbi Biyoloji Anabilim Dalı UNESCO Uluslararası Biyoetik Komitesi üyesi UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik İhtisas Komitesi Başkanı http://www.who.int/ethics/topics/cloning/en/ http://europa.eu.int/comm/european_group_ethics/index_en. htm http://conventions.coe.int/ http://www.europa.eu.int/comm/secretariat_general/sgc/ethic s/en/index.htm http://www.europarl.eu.int http://www.nih.gov/sigs/bioethics/ http://www.nuffield.org/bioethics/index.html http://www.unhchr.ch/french/html/intlinst.htm Doç. Dr. Kumru ARAPKİRLİOĞLU Bilkent Üniversitesi Güzel Sanatlar Tasarım ve Mimarlık Fakültesi Kentsel Tasarım ve Peyzaj Mimarisi Bölümü Prof. Dr. Oğuz GÜÇ Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Farmakoloji Anabilim Dalı Doç. Dr. Uygar TAZEBAY Bilkent Üniversitesi Fen Fakültesi Moleküler Biyoloji ve Genetik Bölümü UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik Komitesi Raportörü 26 27 İhtisas UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik İhtisas Komitesi Klonlama Çalışma Alt Grubu Prof. Dr.(Emeritus). Ergun ÖZSUNAY İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi UNESCO Türkiye Milli Komisyonu Biyoetik İhtisas Komitesi Danışmanı Doç. Dr. Nurten AKARSU Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Pediatri ve Tıbbi Genetik Anabilim Dalı Tıbbi Genetik Derneği Doç. Dr. Nüket Örnek BÜKEN Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Deontoloji-Tıp Etiği ve Tarihi Anabilim Dalı Türkiye Biyoetik Derneği İkinci Başkanı Doç. Dr. Aykut ÇOBAN Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Prof. Dr. Emin KANSU Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi Türkiye Bilimler Akademisi (TÜBA) / Hematoloji Derneği Dr. Gülay ÖZTÜRK Sağlık Bakanlığı Avrupa Birliği Koordinasyon Dairesi Başkanlığı 28 29
