ses bilgisi

SES BİLGİSİ
HAZIRLAYAN:FERİT GÜL
Ses: İşitme organımız tarafından algılanan
titreşimlere ses denir.
Harf: Seslerin yazıdaki karşılığına “harf”
denir.Harfler, sesleri karşılayan işaretlerdir.
Alfabe: Dilde kullanılan tüm harflerin sıralanmış
şekline alfabe denir.
Türk Alfabesi: 29 harften oluşur.
8'i sesli (ünlü) harf: a, e, ı, i, o, ö, u,
ü.
21'i sessiz (ünsüz) harf: b, c, d, f,
g,ğ,h, j, k, l, m, n, p, r, s, ş, t, v, y, z.
Ünlü Harfler:
Kalın Ünlüler: a, ı, o, u
İnce Ünlüler: e, i, ö, ü
Düz Ünlüler: a, e, ı, i
Yuvarlak Ünlüler: o, ö, u, ü
Geniş Ünlüler: a, e, o, ö
Dar Ünlüler: ı, i, u, ü
Ünsüz Harfler:
Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ç, ş, h, p
(fıstıkçı şahap)
Süreksiz Sert Ünsüzler: k, t, ç, p
(ketçap)
Ünlü Uyumları:
a)Büyük Ünlü Uyumu:
*Sözcükte, ilk hecedeki ünlü harf
kalın ise, diğer hecelerdeki ünlüler de
kalın olmalıdır.
Yada ilk hecedeki ünlü harf ince
ise, diğer hecelerdeki ünlüler de ince
olmalıdır.
Not: Tek heceli sözcüklerde ve
bileşik sözcüklerde büyük ünlü
uyumu aranmaz.
Not: Yabancı dillerden dilimize
giren sözcüklerde büyük ünlü
uyumu bulunmayabilir.
b)Küçük Ünlü Uyumu:
Kural-1: Bir sözcükte, ilk
hecede düz ünlü harf varsa,
sonraki hecede de düz ünlü
bulunmalıdır.
“a, e, ı, i” “a, e, ı, i”
Kural-2: İlk hecede yuvarlak
ünlü harf varsa, sonraki hecede
ya dar-yuvarlak, yada düz-geniş
ünlü bulunmalıdır.
“o, ö, u, ü” ya “a,e” yada
“u,ü”
*Küçük ünlü uyumunda hece
hece ilerlemek esastır. Yani
sözcüğün ilk ünlüsüyle son ünlüsü
uyuşmayabilir.
Ufaklık > u'dan sonra a, a'dan
sonra ı gelebilir.
Bazı Genel Kurallar:
* Türkçe'de ilk heceden sonraki
hecelerde “o, ö” harfleri bulunmaz.
*Türkçe'de kelime kökünde iki ünlü
yan yana bulunmaz.
*Türkçe sözcüklerde aynı iki ünsüz
yan yana bulunmaz.
SES OLAYLARI
1- Ünlü Düşmesi ( Hece Düşmesi) (Ses Düşmesi)
*Sözcükte bulunan bir sesli harfin; sözcük ek
aldıktan sonra düşmesi ile oluşur.
ÖRNEKLER
Savur – Savrul
Kavur – Kavrul
Kahır – Kahretmek
2- Ünlü Türemesi: (Ses Türemesi)
*Bazen bir sözcükle, bir ek yan yana
gelirken sözcük ve eke ait olmayan bir
ünlü ortaya çıkabilir. Bu olaya ünlü
türemesi denir.
Örnekler
Az-cık – Azıcık
Genç-cik – Gencecik
3- Ünlü Daralması:
*“-a, -e” ünlülerinin “-yor” eki
nedeniyle “ı,i,u,ü” ye dönüşmesi ile
oluşur.
Örnekler
Kokla – Kokluyor
Sakla – Saklıyor
Dile – Diliyor
Kutla – Kutluyor
Not: “-y” kaynaştırma harfinden önceki “-a, e” harfleri konuşma dilinde daraltılsa bile
yazıda daraltılmaz. Daraltılırsa yazım yanlışı
olur.
Gelmeyen Yazıda
Gelmiyen Sözlü kullanımda
Not: “-y” kaynaştırma harfinin istisna olarak,
yazıda da daraltıcı özelliği görülebilir.
De Di-y-en
4- Ünsüz Benzeşmesi ( Sert Ünsüz
Benzeşmesi)
*Türkçe kurallara göre; sert ünsüz bir harften
(fıstıkçı şahap) sonra ünsüzle başlayan bir ek
gelecekse, ekin başındaki ünsüz “sert ünsüze”
dönüşür.
Örnekler
Seç-gin Seçkin
Kitap-da Kitapta
5- Sert Ünsüz Yumuşaması (Ünsüz
Değişimi)
“p,ç,t,k” harfleri ile biten bir kelimeden
sonra ünlü ile başlayan bir ek getirilirse;
“p,ç,t,k” harfleri “b,c,d,g,ğ” ye dönüşür.
Yurt-u – Yurdu
Kanat-ı – Kanadı
Bilek-i – Bileği
Renk-i – Rengi
Güç-ü – Gücü
• Not: Bütün kelimelerin bu kurala uyduğu
söylenemez.
İp-i – İpi
Saç-ı – Saçı
Ot-u – Otu
Hukuk-u – Hukuku
Not: Özel isimlerde, bu kural, yazı dilinde
uygulanmaz.
Zonguldak'a
Tokat'ı
•
6- Ünsüz Düşmesi (Ses Düşmesi)
Küçük-cük – Küçücük
Yumuşak-cık – Yumuşacık
Alçak-l-mak - Alçalmak
Çabuk – Çabucak
Ufak – ufalmak
Üst-teğmen – Üsteğmen
•
7- Ünsüz Türemesi:( Ses Türemesi)
His-etmek – Hissetmek
Hak-ı – Hakkı
Zan-etmek – Zannetmek
Hal-olmak – Hallolmak
Not: Bileşik fiiller oluşurken ses
düşmesi yada ses türemesi yaşanıyorsa,
sözcükler mutlaka bitişik yazılır.
8- Kaynaştırma Harfleri: Türkçe'de iki ünlü
yan yana gelmediği için, ünlü ile biten bir
sözcüğe, ünlü ile başlayan bir ek getirileceği
zaman araya kaynaştırma harfleri (y,ş,s,n)
getirilir.
Soba-y-a, Kuzu-s-u
O-n-u, Su-y-u Baba-s-ı
İki-ş-er Yedi-ş-er
•
9- Ulama:
Ünsüzle biten bir sözcükten sonra,
ünlüyle başlayan bir sözcük
getirilmesiyle oluşur.
Evden_acilen_ayrıldım.
Not: Araya virgül gelmesi halinde
ulama gerçekleşmez.
Ahmet, eve gitti. (Ulama yoktur.)
SON