ses bilgisi biçim bilgisi tümce bilgisi anlam bilimi

T.C. NİŞANTAŞI ÜNİVERSİTESİ MESLEK YÜKSEKOKULU
TÜRK DİLİ-I DERSİ DERS NOTLARI
3.KISIM
YERYÜZÜNDEKİ DİLLER
Bugün yeryüzünde konuşulan dillerin hepsi az çok gelişmiş birer sistem halindedir. Yaşayan
dillerin birbirleri ve bilinen en eski diller ile karşılaştırılmasından anlaşılmıştır ki bugünkü dünya
dilleri az sayıda birtakım eski ana dillerin zamanla farklılaşarak dallanmasından ortaya çıkmıştır.
Dünya dilleri, dilbilimciler tarafından yapısal/biçimsel sınıflandırma ve kökenine göre
sınıflandırma olmak üzere iki açıdan tasnif edilmiştir.
1- Yapılarına Göre Diller:
•
Tek Heceli Diller: Bu gruba giren dillerdeki kelimeler genellikle tek hecelidir. En belirgin
özellikleri kelimelerin ek almaması ve çekime girmemesidir. Çince, Tibetçe, Vietnam dilleri
•
Eklemeli Diller: Bu dillerde kullanım sırasında hiç değişmeyen tek veya çok heceli kelime
kökleri vardır. Sözcük köklerinin başına veya sonuna eklenen ekler anlam ve görev değişikliği
yaparlar. Türkçe, Moğolca, Fince, Macarca…
•
Çekimli Diller: Bu grupta yer alan dillerde tek veya çok heceli sözcük kökleri ile belli sözcük
türetme kalıpları vardır. Yeni sözcük türetilirken sözcük köklerinde yer alan ünlüler değişirken
ünsüzler sabit kalır. Arapça, Fransızca, İtalyanca…
2- Kökenlerine Göre Diller:
Yeryüzünde varlığı kabul edilen diller arasında ses bilgisi, şekil bilgisi, cümle yapısı ve ortak
kelimeler gibi benzerlikler tespit edilmiştir. Birbirleriyle benzerlikler bulunan bu dillerin oluşturduğu
gruba dil ailesi denir. Aynı kökenden gelen dilleri konuşan milletlerin aynı ulustan geldiği
söylenemez; ancak geçmişte bir kültür birliği olduğu söylenebilir.
Kökenlerine göre dil aileleri şöyledir:
A) Ural-Altay Dil Grubu: Macarca, Ugorca, Lapça, Fince, Samoyetçe Ural kolunu; Türkçe,
Moğolca, Mançuca, Tunguzca dilleri ise Altay kolunu meydana getirmektedir.
B) Çin-Tibet Dilleri Ailesi
C) Hint-Avrupa Dilleri Ailesi: Sanskritçe ve Hint dilleri, Farsça ve Ermenice bu dil ailesinin
Asya kolunu; İskandinav dilleri, Almanca, İngilizce, Fransızca, İtalyanca, İspanyolca, Rusça,
Bulgarca, Lehçe, Portekizce, Rumence, Yunanca ve Arnavutça is bu dil ailesinin Avrupa kolunu
oluşturmaktadır.
Ç) Hami- Sami Dilleri Ailesi: İbranice, Aramice, Libya Berber dilleri ve Arapça bu dil ailesine
mensuptur.
D) Bantu Dil Ailesi: Orta ve Güney Afrika’da konuşulan diller bu grupta yer alır.
E) Kafkas Dilleri: Abhazca, Çeçence, Gürcüce ve İnguşça bu grupta yer alır.
DİLBİLGİSEL DÜZEYLER
Dil bilgisi; dili ses, biçim ve söz dizimi yapıları ile dilin çeşitli öğeleri arasındaki anlam ilişkileri
açısından inceler ve bunlarla ilgili kuralları ve işleyiş özelliklerini ortaya koyar.
1) SES BİLGİSİ (FONETİK):
Dilin en küçük birimi “ses”tir. Dolayısıyla ses bilgisi dilin seslerini ele alır. Ses bilgisinin belli başlı
inceleme alanları şunlardır:
 Ses, ses birimi vb. kavramlar
 Seslerin oluşumu
 Seslerin sözcüklerdeki sıralanışı
 Hece yapısı
 Vurgu ve tonlama
2) BİÇİM BİLGİSİ (MORFOLOJİ):
Şekil/ yapı bilgisi, bir dildeki kök ve ekleri, bunların birleşme yollarını, eklerin anlam ve görevlerini,
dilin türetme ve çekim özelliklerini inceler.
 Kök, gövde kavramları
 Yapım ekleri
 Çekim ekleri
 Sözcük türleri
 Sözcük türetme yolları
3) TÜMCE BİLGİSİ (SENTAKS):
Söz dizimi adı da verilen dil bilgisinin bu dalı bir dilde, sözcüklerin, sözcük öbeklerinin tümce ve söz
içindeki görevlerini, birbirleriyle olan ilişkilerini, sıralanışlarını ve tümce türlerini inceler.
 Tümce öğeleri
 Tümce çözümlemeleri
4) ANLAM BİLİMİ (SEMANTİK):
Anlam bilimi dildeki sözcüklerin anlamlarını, sözcüklerle onların karşıladığı kavramlar arasındaki
ilişkiyi inceler.
 Anlamla ilgili temel kavramlar
 Sözcüklerde temel anlam
 Sözcüklerde yan anlam
 Eş anlamlı sözcükler
 Karşıt anlamlı sözcükler
 Çok anlamlı sözcükler
 Anlam değişmeleri
5) LEHÇE BİLGİSİ (DİYALEKTOLOJİ)
Lehçe bilgisi, bir dilin yazı dili dışındaki dallanıp budaklanmalarını; ses, şekil, söz vb.
değişmelerini ve coğrafi dağılımlarını ele alır.
 Lehçe ve ağızlar
 Lehçe ve ağızların sınırları
 Yerleşme tarihi
 Dil haritaları
6) KÖKEN BİLGİSİ (ETİMOLOJİ)
Köken bilgisi, bir sözcüğün hangi köke dayandığı, ilk hangi kavramı taşıdığı, zaman içinde
gösterdiği gelişmeler vb. konuları inceler. Sözcük bilgisi ve anlam bilimi ile yakından ilişkili
bir bilim dalıdır.
 Sözcüklerin ve eklerin kaynağı
 Sözcüklerdeki sekil ve anlam değişmeleri
 Sözcüklerin ve eklerin tarihi
ÖRNEK: Arapça jeolojik bir terimi karşılayan “kara” sözcüğü ile Türkçe bir sıfat olan
“kara” sözcüğü ile ses benzerliğinin olması
Çince ‘yüzbaşı’ “tsü”=> Eski Türkçe ‘ordu, asker’ “sü” => “çerig” => Türkiye
Türkçesinde “subay, subaşı, yeniçeri”
7) SÖZLÜK BİLGİSİ (LEKSİKOLOJİ)
Sözlük bilgisi, bir veya birden çok dilin sözcüklerinin çeşitli yöntemlerle ve çeşitli amaçlar
için bir araya getirilmesi, düzenlenmesi, sıralanmasıdır.
 Büyük Türkçe Sözlük
 İngilizce- Türkçe Sözlük
 Tarama sözlükleri
 Yöresel sözlükler
SES BİLGİSİ
Dilbilgisinin bölümlerinden olan ses bilgisi, dildeki sesleri, seslerin özelliklerini,
birleşmelerini ve değişmelerini inceler. En küçük gramer biriliğinden cümleye kadar bütün
şekillerin yapısında dilin ana malzemesi olan ses vardır. Ses, ciğerlerden gelen havanın ses
yolunun herhangi bir noktasında boğumlanmasıyla meydana gelen ve kulakla algılanabilen
titreşimlerdir.
Ciğerlerden gelen havanın dil seslerine dönüştürüldüğü gırtlak, boğaz, ağız kanalı, geniz ve
burun boşluğundan oluşan geçide ses yolu denir.
Her dildeki ses sayısı değişik olabilir; ancak dilleri birbirinden ayıran sesler değil, onların
meydana getirmiş oldukları şekillerdir. Seslerin yazıdaki karşılığına harf denir.
Türkçedeki sesler boğumlanma şekillerine göre ikiye ayrılırlar:
1) Ünlüler
2) Ünsüzler
TÜRÇENİN ÜNLÜ SESLERİ
{ a, e, ı, i, o, ö, u, ü }
A) Ağızdaki Oluşum Bölgelerine Göre inceleyecek olursak
A1) Kalın ünlüler: a,ı,o,u
A2) İnce ünlüler: e,i,ö,ü
B) Söyleyiş Sırasında Ağzın Aldığı Biçime Göre:
B1) Geniş ünlüler: a,e,o,ö
B2) Dar ünlüler: ı,i,u,ü
C) Dudakların Söyleyiş Sırasında aldığı Biçime Göre:
C1) Düz ünlüler: a,e,ı,i,
C2) Yuvarlak ünlüler: o,ö,u,ü
TÜRKÇENİN ÜNSÜZ SESLERİ
b, c, ç, d, f, g, ğ, h, j, k, l, m, n, p, r, s,ş, t, v, y, z
Not: Türkçede 21 tane ünsüz ses bulunmaktadır.
Ünsüzler de kendi içinde ikiye ayrılır:
A) Yumuşak Ünsüzler: b, c, d, g, ğ, j, l, m, n, r, v, y, z
B) Sert Ünsüzler: f, s, t, k, ş, h, p
Not: Ünsüzlerin ikiye ayrılmasının nedeni yumuşak ünsüzler rahatlıkla söylenebilirken sert
ünsüzlerin zor söylenmesidir.
Türkçede Ses Olayları
1) Ses Türemesi: Bir sözcüğün aslında bulunmayan bir sesin, sonranda ortaya çıkmasına ses
türemesi denir. Ünlü sesle biten bir sözcüğe ünlü ile başlayan bir ek ya da ünsüz ses ile biten
bir sözcüğe ünsüzle başlayan bir ek getirildiğinde araya (ı, i, u, ü) ve (n,y) sesleri gelir.
a) Ünlü Türemesi: Genellikle yerel ağızlarda ya da dilimize yabancı dillerden girmiş
sözcüklerde görülür.
İrecep
Station İstasyon
Sabr
ilazım
ilimon
sabır
spirto İspirto
fikr
fikir
 Bir başka ünlü türemesi olayı da pekiştirme amacıyla bir sözcüğün başına benzer hece
getirildiğinde görünür:
Çevre çepeçevre
Yalnız yapayalnız
 Yapım eki alan bazı sözcüklerde de ünlü türemesi görülebilir:
Az-cık
azıcık
Bir-cik
biricik
b) Ünsüz Türemesi: Sözcüğün aslında olmayan bir ünsüzün çeşitli sebeplerle ortaya
çıkması durumudur.
Dere-e dere-y-e
El
el-i-n-den
Not: Eski Türkçede ünlü ile başlayan kimi sözcüklerin başında sonradan “h” ve “y”
seslerinin getirildiği görülmektedir:
Ildırım
yıldırım
Ildız
yıldız
Içkırık
hıçkırık
Not: Dilimize yabancı dillerden girmiş ve iki ünlüyü yan yana barındıran kimi
sözcüklerde de ünsüz türemesi görülmektedir:
Mai
mavi
Fiat
fiyat
2) Ses Düşmesi: Türkçede ses yitimi tek bir ünlü veya ünsüz sesin düşmesi olayıdır. Bu ses
olayı ünlü ve ünsüz düşmesi şeklinde ikiye ayrılır:
a) Ünlü Düşmesi: Sözcükte bulunan ünlülerden birinin çeşitli nedenlerden ötürü
düşmesidir.
Örnekler:
Ağız
ağzından
Ayır-ıntı
ayrıntı
Buyur-uk
buyruk
Akıl-ı
aklı
Hüküm etmek hükmetmek
Yanıl-ış
yanlış
Süpür-üntü
süprüntü
Ne asıl
nasıl
Cuma ertesi
cumartesi
Gide gide
gitgide
Bu arada
burada
Kayın ana
kaynana
b) Ünsüz Düşmesi: Sözcükte bir ünsüz sesin söylenmemesi olayıdır.
NOT: Türkçede “k” sesiyle biten sözcüklere yine bu sesi taşıyan bir ek geldiği zaman iç
sesteki –k- ünsüzü düşer:
Ufak-cık
ufacık
Minik-cik
minicik
NOT: Genellikle konuşma dilince yine bazı seslerin düştüğü görülür:
Astsubay
astsubay
Rast gele
rasgele
Bir tane
bitane
NOT: Kimi yabancı kökenli sözcüklerde iç seste çift ünsüzün yan yana geldiği görülür. Böyle
durumlarda Türkçenin ses özelliklerine sözcüğü uydurabilmek için bu çift ünsüzlerden biri
düşer:
Amma
ama
Kassap
kasap
Hammam
hamam
Zann
zan
Hiss
his
Hakk
hak
3) Ses Benzeşmesi: Bir sözcükte seslerden birinin, kendisinden önce ya da sonra gelen bir
başka sesi, çıkış yeri veya çıkış biçimi açısından etkileyerek kendisine benzetmesi olayıdır.
Yan yana sesler birbirini etkileyebileceği gibi komşu sesler de birbirine benzeyebilir.
a) Ünlü Benzeşmesi: Türkçeye yabancı dillerden girmiş sözcüklerde ya da bazı Türkçe
sözcüklerde ilk hecedeki ünlü sesin, sonraki hecelerdeki ünlü sesleri kendisine benzetmesi
olayıdır:
için ki – çünki – çünkü
haste- hasta
bu gün ki – bugünkü
o bir – öbür
b) Ünsüz Benzeşmesi: İç seste yan yana bulunan iki ünsüzden birisinin kendisine yakın
boğumlanma niteliği taşıyan öteki ünsüzü, tamamen veya kısmen kendisine benzetmesi
olayıdır:
anbar – ambar
çarşanba – çarşamba
sünbül – sümbül
saklanbaç – saklambaç
NOT: Bu ses olayı kimi zaman konuşma dilinde de karşımıza çıkmaktadır:
Eczacı – ezacı
yanlış – yannış
bunlar – bunar
NOT: Genel dilbilgisinde ünsüz yumuşaması ve ünsüz sertleşmesi olarak bilinen ses olayları
da aslında birer ünsüz benzeşmesidir:
Kaç-da
kaçta
Şaşırt-dı
şaşırttı
Sokak-ı
sokağı
Renk-in
rengin
NOT: Dilimize yabancı dillerden girmiş sözcüklerde de bu uyum görülür:
Müsbet
müspet
Tarafdar
taraftar
İsbat
ispat
4) Benzeşmezlik (Aykırılaşma): Yan yana veya birbirine yakın bulunan aynı cinsten iki
sesin birbirinden ayrılması, bu seslerden birinin başkalaşarak ikizleşmeden kaçınması
olayıdır. Bu ses olayı yalnızca konuşma dilinde görülür:
Attar – aktar
Murdar – mundar
Aşçı – ahçı
Muşamma – muşamba
5) Ünlü Daralması: Türkçede bazı ünsüzlerin yerleri ve çıkış biçimleri de ünlüleri
etkileyerek onların değişmelerine sebep olur. Bu ses olayına en çok şimdiki zaman kipinin eki
olan (-yor) ekinin getirildiği sözcüklerde rastlanmaktadır:
Gözel – güzel
yokarı – yukarı
Oğur – uğur
böyük – büyük
Yeyecek – yiyecek
Oyna-yor
oynu-yor
Gelme-yor
gelmi-yor
6) Ünlü Çatışması: Sözcük içinde iki sesin yer değiştirmesine göçüşme denir. Genellikle
ünsüzler ve komşu sesler arasında olur. Daha çok konuşma dilinde görülür:
Kibrit – kibrit
kirpik – kirpik
Yanlış – yanlış
yalnız- yanlız
Lanet – nalet
satranç – santraç