i İÇİNDEKİLER ÇNDEKLER - Süleyman Demirel Üniversitesi

i
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ..................................................................................................... i
TABLOLAR DİZİNİ ............................................................................................v
ŞEKİLLER DİZİNİ...............................................................................................v
ÖZET...................................................................................................................vi
ABSTRACT........................................................................................................vii
KISALTMALAR DİZİNİ ................................................................................. viii
BİRİNCİ BÖLÜM
1. GİRİŞ................................................................................................................1
1.1. Çalışmanın Konusu ........................................................................................1
1.2. Çalışmanın Amacı.........................................................................................2
1.3. Çalışmanın İçeriği ..........................................................................................2
İKİNCİ BÖLÜM
2. HİSSE SENEDİ ve TÜREVLERİ......................................................................3
2.1. Hisse Senedinin Tanımı..................................................................................3
2.2. Hisse Senedinin Ekonomik İşlevleri ...............................................................4
2.3. Hisse Senedi Türleri .......................................................................................5
2.3.1. Hamiline ve Nama Yazılı Hisse Senetleri ................................................5
2.3.2. Adi ve İmtiyazlı (Öncelikli) Hisse Senetleri.............................................6
2.3.3. Kurucu ve İntifa Hisse Senetleri ..............................................................8
2.3.4. Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri..........................................................8
2.3.5. Primli ve Primsiz Hisse Senetleri.............................................................9
2.4. Hisse Senedi Türevleri ...................................................................................9
2.4.1. Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgeleri (KOB)...................................................9
2.4.2. Oydan Yoksun Hisse Senetleri (OYHS).................................................12
2.4.3. Katılma İntifa Senetleri (KİS)................................................................13
2.5. Hisse Senedi Sahiplerinin Hakları ve Yükümlülükleri ..................................15
2.5.1. Kâr Payı Hakkı......................................................................................15
2.5.2. Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı) ..................................................15
2.5.3. Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı.........................................................15
2.5.4. Şirket Yönetimine Katılma Hakkı..........................................................15
2.5.5. Oy Hakkı...............................................................................................16
ii
2.5.6. Bilgi Alma Hakkı ..................................................................................16
2.5.7. Sır Saklama Borcu.................................................................................16
2.5.8. Sermaye Borcu ......................................................................................17
2.6. Hisse Senetlerinin Gelirleri ..........................................................................17
2.6.1. Kâr Payı (Temettü) Geliri ......................................................................17
2.6.2. Sermaye Kazancı (Zaman İçinde Hisse Senedinin Değerinde Meydana
Gelen Artış) ....................................................................................................18
2.6.3. Rüçhan Hakkı Karşılığında Sağlanan Gelir............................................18
2.7. Hisse Senetlerinin Değer ve Fiyat Tanımlamaları .........................................19
2.7.1. Değer Tanımlamaları.............................................................................19
2.7.1.1. Defter Değeri..................................................................................19
2.7.1.2. Tasfiye Değeri (Likidasyon Değeri) ................................................20
2.7.1.3. İşleyen Teşebbüs Değeri .................................................................20
2.7.1.4. Net Aktif Değeri .............................................................................20
2.7.1.5. Alternatif Gelir Değeri....................................................................20
2.7.1.6. Gerçek Değer..................................................................................20
2.7.2. Fiyat Tanımlamaları ..............................................................................21
2.7.2.1. Nominal (İtibari) Fiyat....................................................................21
2.7.2.2. İhraç Fiyatı .....................................................................................21
2.7.2.3. Piyasa Fiyatı ...................................................................................21
2.7.2.4. Borsa Fiyatı ....................................................................................22
2.8. Hisse Senedi Değerleme Yaklaşımları ..........................................................22
2.8.1. Kâr Payı İskonto Yaklaşımı ...................................................................22
2.8.2. Sabit Oranlı Kâr Payı İskonto Yaklaşımı ...............................................23
2.8.3. Sabit Oranda Büyüyen Kâr Payı İskonto Yaklaşımı ...............................23
2.8.4. Fiyat/Kazanç Oranı................................................................................23
2.9. Hisse Senetlerinde Şekil Şartları...................................................................23
2.10. Hisse Senedi Çıkarabilecek Kuruluşlar .......................................................25
2.10.1. Anonim Şirketler ................................................................................25
2.10.2. Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Ortaklıklar ............................27
2.10.3. Özel Kanunlarla Kurulmuş Bulunan Kuruluşlar...................................27
iii
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. FİNANSAL BİLGİ SİSTEMİ..........................................................................28
3.1. Finansal Bilgi Sisteminin Tanımı .................................................................28
3.2. Finansal Bilgi Sisteminin Temel Yapısı........................................................29
3.3. Finansal Bilgi Sisteminin İlkeleri .................................................................31
3.3.1. Uygun Maliyet İlkesi .............................................................................31
3.3.2. Raporlama İlkesi ...................................................................................32
3.3.3. İnsan Etkeni İlkesi .................................................................................32
3.3.4. Örgüt Yapısı İlkesi ................................................................................32
3.3.5. Esnek Olma İlkesi .................................................................................32
3.3.6. Açık ve Anlaşılabilir Olma İlkesi...........................................................33
3.3.7. Veri Biriktirme ve Süreçleme İlkesi.......................................................33
3.4. Finansal Bilgi Sisteminin Öğeleri .................................................................33
3.4.1. İnsan Öğesi............................................................................................33
3.4.2. Haberleşme Araçları .............................................................................34
3.4.3. Donanım................................................................................................34
3.4.4. Raporlar ...............................................................................................35
3.5. Finansal Bilgi Sisteminin Çıktısı Olarak Finansal Raporlar ..........................35
3.5.1. Finansal Raporun Tanımı.......................................................................35
3.5.2. Finansal Raporlamanın Amaçları...........................................................36
3.5.3. Finansal Raporların Kullanıcıları ...........................................................38
3.5.3.1. Yatırımcılar ....................................................................................38
3.5.3.2. Çalışanlar........................................................................................38
3.5.3.3. Borç verenler ..................................................................................39
3.5.3.4. Satıcılar ve Diğer Ticari Tedarikçiler ..............................................39
3.5.3.5. Müşteriler .......................................................................................39
3.5.3.6. Hükümetler ve Kamu İşletmeleri ....................................................39
3.5.3.7. Kamu.............................................................................................39
3.5.4. Finansal Raporların Kullanım Sınırları ..................................................40
3.6. Finansal Raporların Bilgi İletişim Fonksiyonu..............................................41
3.7. Finansal Bilgilerin İletişim Türleri................................................................42
3.7.1. Geleneksel Bilgi İletişim Yaklaşımı.......................................................42
iv
3.7.2. Karar Modeli Yaklaşımı ........................................................................42
3.8. Finansal Bilgilerin Kalitesini Belirleyen Özellikler.......................................43
3.8.1. Anlaşılabilirlik.......................................................................................43
3.8.2. İhtiyaca Uygunluk ve Önemlilik ............................................................44
3.8.3.Güvenilirlik ............................................................................................45
3.8.4. Zamanlama...........................................................................................46
3.8.5. Tarafsızlık .............................................................................................46
3.8.6. Tek Düzenlik.........................................................................................47
3.9. Yatırımcının Finansal Bilgi İhtiyacının Belirlenmesi ve Buna İlişkin
Yaklaşımlar.........................................................................................................48
3.9.1. Yararlılık Yaklaşımı ..............................................................................48
3.9.2. Hesap Verme Yükümlülüğü Yaklaşımı..................................................49
3.9.3. İki Yaklaşım Arasındaki Farklar ............................................................50
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4.
BİREYSEL
YATIRIMCILARIN
HİSSE
SENEDİ
SATIN
ALMA
KARARLARINDA FİNANSAL BİLGİ SİSTEMİNİ KULLANMA DÜZEYLERİNİ
BELİRLEMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA ....................................................52
4.1. Araştırmanın Amacı .....................................................................................52
4.2. Araştırmanın Kapsamı ..................................................................................52
4.3. Araştırmanın Yöntemi ..................................................................................52
4.4. Araştırmanın Hipotezleri ..............................................................................52
4.5.Araştırma Bulguları ve Analizi ......................................................................53
4.6. Demografik Özelliklerin Analizi...................................................................53
BEŞİNCİ BÖLÜM
5. SONUÇ ...............................................................................................................66
KAYNAKÇA ..........................................................................................................68
ÖZGEÇMİŞ.............................................................................................................72
v
TABLOLAR DİZİNİ
Tablo 1: Bireysel Yatırımcıların Demografik Özellikleri........................................54
Tablo 2: Bireysel Yatırımcıların Yatırımlarına ve Finansal Tablolara İlişkin
Özellikler……………………………………………………………………………56
Tablo 3: Bireysel Yatırımcıların Şirketlerin Finansal Tablolar Hakkındaki
Düşünceleri İle İlgili Hipotezler ..............................................................................59
Tablo 4: İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapma Durumunun Eğitim Düzeyleri İtibariyle
Yatırım Kararlarını Etkileme Durumu.....................................................................60
Tablo 5: İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapmasının Yatırım Kararını Cinsiyet
Bakımından Etkileme Durumu................................................................................61
Tablo 6: İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapmasının Meslek Grupları Açısından Yatırım
Kararını Etkileme Durumu......................................................................................62
Tablo 7: İşletmelerin Kaynak Yapılarının Eğitim Düzeyleri Açısından Yatırım
Kararını Etkileme Durumu......................................................................................63
Tablo 8: Hisse Senetlerinin Günlük İşlem Hacminin Cinsiyetler Bakımından Yatırım
Kararını Etkileme Durumu......................................................................................64
Tablo 9: Hisse Senedinin Günlük İşlem Hacminin Meslek Grupları Açısından
Bireysel Yatırımcıları Etkileme Durumu.................................................................65
ŞEKİLLER DİZİNİ
Şekil 1: Sermaye Piyasası Araçları…………………………………………………3
Şekil 2: Finansal Bilgi Sistemi…………………………………………………….31
vi
ÖZET
HİSSE SENEDİ SATIN ALMADA FİNANSAL BİLGİ SİSTEMİNİN
ETKİSİNİN ANALİZİ
Havva HİLAL
Süleyman Demirel Üniversitesi, İşletme Bölümü
Yüksek Lisans Tezi, 72 sayfa, Ocak 2007
Danışman: Yrd. Doç. Dr. İsmail BEKÇİ
Tezin amacı, bireysel yatırımcıların tasarruflarını yatırıma dönüştürürken
tasarruflarını ne oranda hisse senedine yatırdıklarını ve bunu yaparken finansal bilgi
sisteminden etkilenme derecesini belirlemektir. Bu bağlamda yatırımcıların hisse
senedi satın alma davranışı ile finansal bilgi sistemi arasındaki ilişkinin açıklanması
gerekir.
Yatırımcılar hisse senedine yatırım yaparken belli kriterlere göre hareket
ederler. Hiçbir zaman tesadüfü olarak yatırım yapmadıkları için yatırımcı
davranışlarında finansal bilgi sisteminin etkinliğinin ölçülmesinde sayısal yöntemlere
başvurulması uygundur.
Bu amaçla, tezin ilk bölümünde tezin amacı, içeriği ile ilgili , ikinci
bölümünde hisse senedi ve türevlerine ilişkin ayrıntılı bilgiler verilecek. Üçüncü
bölümde finansal bilgi sistemi hakkında ve son bölümde ise uygulamanın analizine
ilişkin sonuçlar yer alacaktır.
Anahtar Kelimeler: Hisse Senedi, Hisse Senedi Türevleri, Finansal Bilgi Sistemi,
Finansal Raporlar.
vii
ABSTRACT
THE ANALYSIS FINANCIAL INFORMATION SYSTEM’s EFFECT ON
PURCHASING SHARE CERTIFICATE
Süleyman Demirel University, Department of Business Administration, Master
Thesis, 72 Pages, January 2007
Havva HİLAL
Supervising Proffessor: Asst. Prof. İsmail BEKÇİ
The aim of the thesis is to determine, while individual investors are
transforming their disposal into investment, how much of their disposal they deposit
into share certificate. According to this cohesence, the relation between the investors’
purchasing share and the financial information system must be explained.
While the investors are buying share certificates, they act according to some
criteries. As they never invest coincidental, it is necessary to apply to numerical
methods to measure the effects of financial information system in investors’ act.
For this aim, detailed information about the aim of this thesis and also its
content will be given in the first part and in the second part, information about the
share certificate and its derivatives will be given. In the third part, information about
the financial information system and the last part, the results of the analysis of the
application will take place.
Key Words: Share Certificate, Share Certificate Derivatives, Financial Information
System, Financial Reports.
viii
KISALTMALAR DİZİNİ
a.g.e.
: Adı Geçen Eser
Ar-Ge
: Araştırma Geliştirme
Çev
: Çeviren
HBK
: Hisse Başına Kazanç
İMKB
: İstanbul Menkul Kıymetler Borsası
KİS
: Katılma İntifa Senetleri
KİT
: Kamu İktisadi Teşekkülleri
KOB
: Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgeleri
m
: Madde
Md
: Madde
OYHS
: Oydan Yoksun Hisse Senetleri
s
: Sayfa
SPK
: Sermaye Piyasası Kurulu
SPK
: Sermaye Piyasası Kanunu
TCMB
: Türkiye Cumhuriyeti Merkez Bankası
TTK
: Türk Ticaret Kanunu
TÜRMOB
: Türkiye Serbest Muhasebeci Mali Müşavirler ve Yeminli Mali
Müşavirler Odaları Birliği
YTL
: Yeni Türk Lirası
1
BİRİNCİ BÖLÜM
1. GİRİŞ
İstanbul Menkul Kıymetler Borsası(İMKB) 1985 yılında faaliyete geçmiş ve
3 Ocak 1986 yılında ilk hisse senedi işlemlerine başlamıştır. Hisse senedi, sermaye
piyasalarının araçlarından sadece biridir. İMKB, hisse senedi ve diğer sermaye
piyasası araçlarının alınıp satılmasına imkan sağlayarak hisse senedi ve diğer
sermaye piyasalarının gelişmesini sağlamaktadır. İMKB’nin ilk açılışında 36 borsa
üyesi işlem yapma yetkisine sahipti ve sadece 41 anonim şirketin hisse senedi işlem
görmekteydi. Günümüzde hisse senetleri borsada işlem gören şirket sayısı 304’e
yükselmiş ve işlem yapma yetkisine sahip 106 özel aracı kurum ve banka aracı
kurumları vardır.
1.1. Çalışmanın Konusu
Sermaye piyasalarının en önemli araçlarından biri hisse senetleridir. Hisse
senetleri piyasası açıldığı günden itibaren günümüze kadar gelişme göstermiştir.
Gelişmiş piyasalarda yıllardır bir yatırım aracı olarak kullanılan hisse senetleri
İMKB gibi gelişmekte olan piyasalarda çok uzun bir geçmişe sahip değildir. Tabi ki
İMKB’nin gelişmesine bağlı olarak hisse senedi piyasasına olan ilgi ve yatırım da
gün geçtikçe artmaktadır. Bu da hisse senedi piyasasının gelişmesine imkan
sağlamaktadır.
Yatırımcıların tasarruflarını yatırıma dönüştürürken yatırım kararlarını hisse
senedinden yana yapmasındaki en önemli etken tabi ki işletmelerin yatırımcıya
sunduğu güvenilir bilgilerdir. Yatırımcılar hisse senedi almaya karar verirken önce
işletmelerin yayınladığı finansal bilgileri içeren tablolardan yararlanmaktadırlar. Bu
tablolar işletmelerdeki muhasebe birimlerinin işlevlerini yerine getirmesi ile finansal
bilgi sisteminin bir sonucu olarak ortaya çıkarlar.
Finansal bilgi sisteminin bir sonucu olarak ortaya çıkan finansal tablolar,
yatırımcıların yatırım kararlarında onlara yön göstererek tasarruflarını yatırımlara
dönüştürmesini sağlayacaktır. Bu da tasarruf sahiplerinin elindeki tasarrufların
yatımlara dönüşerek sermaye piyasasına fon kaynağı olmasını sağlayacaktır.
2
1.2. Çalışmanın Amacı
Bu çalışmanın amacı
işletmelerin muhasebe birimlerinin işlevini yerine
getirmesi ile ortaya çıkan muhasebe verilerinin finansal bilgi sisteminden geçerek bu
sistemin çıktısı haline gelen finansal raporların bireysel yatırımcıların hisse senedine
yatırım yapmasındaki etkinliğinin analiz edilerek araştırılmasıdır. Bu çalışma ile
amaçlanan yatırımcıların, yatırım kararı alırken finansal tabloların bilgilerinden hem
ne ölçüde yararlandıklarını hem de ne ölçüde etkilendiklerini ortaya çıkarmaktır.
1.3. Çalışmanın İçeriği
Çalışma beş ana bölümden oluşmaktadır. Çalışmanın ilk bölümünde bu
çalışmanın amacı, içeriği ve konusuna ilişkin bilgiler verilmektedir.
Çalışmanın ikinci bölümünde hisse senedi ve türevlerine ilişkin esaslara yer
verilerek açıklanmıştır. Hisse senedinin işlevleri, hakları, yükümlülükleri, gelirleri,
değerlemeleri, türleri ve türevleri konuları ayrıntılı olarak anlatılmıştır.
Üçüncü bölümde yatırımcıların hisse senedine yatırım yapmasında onlara
yararlı bilgiler sağlayan finansal bilgi sistemi ve bu sistemin bir çıktısı olan finansal
raporlara yer verilmiştir. Finansal bilgi sisteminin ilkeleri ve öğeleri açıklanarak
finansal rapor kavramı ve finansal raporların amaçları, kullanıcıları, sınırları ve
finansal bilgilerin kalitesini belirleyen özellikler irdelenerek açıklanmıştır.
Dördüncü bölümde Batı Akdeniz’deki (Antalya, Isparta ve Burdur illeri)
bireysel yatırımcıların hisse senetlerine yatırım yaparken sermaye piyasasında hisse
senetleri işlem gören şirketlerin yayınladıkları finansal raporlardan ne ölçüde
faydalandıkları üzerine bir uygulama yer almaktadır.
Beşinci bölümde ise uygulama çalışmasına ilişkin analiz sonuçlarına ve
önerilere yer verilmiştir.
3
İKİNCİ BÖLÜM
2. HİSSE SENEDİ ve TÜREVLERİ
İşletmeler sürekli olarak kullandıkları sabit varlıklarını finanse etmek için
uzun süreli finansman kaynaklarına ihtiyaç duyarlar. İhtiyaç duyulan uzun süreli
finansman kaynakları ise, özkaynaklar ve yabancı kaynaklar olmak üzere iki yoldan
sağlanır. İşletmenin ortakları tarafından işletmeye sağlanan fonlar özkaynakları
oluşturur.
Yabancı kaynaklardan uzun süreli finansman ise, borçlanma yoluyla yapılır.
İşletmeler genelde hisse senedi ve tahvil çıkararak uzun vadeli fon sağlarlar. Bazı
durumlarda işletmeler oto finansmana giderek özkaynaklarını artırabileceği gibi,
finansal kurumlardan uzun süreli borç alarak da yabancı kaynaklardan fon
sağlayabilirler. 1 Sermaye piyasası araçları aşağıdaki şekil1’de görüldüğü gibidir.
Sermaye Piyasası Araçları
Menkul Kıymetler
Diğer Sermaye Piyasası
Araçları
Şekil 1: Sermaye Piyasası Araçları
Kaynak: İMKB Kılavuzu
2.1. Hisse Senedinin Tanımı
Hisse senedi, sermayesi paylara bölünmüş ve karşılığında kıymetli evrak
niteliğinde pay senedi çıkarılabilen sermaye ortaklıklarının kanuni şekillere uygun
olarak düzenledikleri belgeler olup sermayesinin belirli bir oranını temsil ve
sahiplerine o oranda ortaklık hakkı sağlayan senetlerdir ve kıymetli evrak vasfına
sahiptirler.2
1
Semih BÜKER, Rıza AŞIKOĞLU, Güven SEVİL, Finansal Yönetim, Anadolu Üniversitesi
Yayınları, Eskişehir, 1997, s.356.
2
Mehmet BOLAK, Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy Analizi, 3. Baskı, Beta
Yayınları, İstanbul, 1998, s.98.
4
Bir başka tanıma göre hisse senedi, anonim ortaklık ile sermayesi paylara
bölünmüş komandit ortaklıklarda payları temsil ve ifade eden bir finansal varlıktır. 3
Bir anonim ortaklıkta sermaye tutarı paylara bölünmüş olup her hisse, ortaklığa
belirli bir oranda sahipliği ve ortaklık üzerindeki hakkı temsil eder. Bu paylar
anlatımı aynı olan misli nitelikte basılabilen ve birbirine benzer belgelerle temsil
edilir.4 Anonim şirketler, öz sermaye gereksinimlerini hisse senedi ihraç ederek
karşılarlar.
İşletmeler,
ihraç
ettikleri
hisse
senetlerinin
tümünü
halka
sunmayabilirler.5
Hisse senedi tahvilin aksine, ortaklığa sahipliğin belgesidir. Bu hali ile hisse
senedi bir anonim ortaklık tarafından, kuruluşu sırasında olmak üzere, ilk çıkarılan
ve ortaklığın tasfiyesi halinde, en son geri ödenen bir finansal varlıktır.
6
Hisse
senedi, anonim ortaklık yaşadığı ve kâr ettiği sürece sahibine gelir getirir. Ancak
geliri tahvil geliri gibi sabit değildir.7
Türk hukuk düzenine göre hisse senedine kim malik ve sahip ise ortak, o
kimsedir. Bu nedenle hisse senedi, sahibinin kişiliğinden ayrı soyut hukuki durumu
vardır. Dolayısıyla hisse senedi şirket karşısında bölünmez bir bütündür.8
2.2. Hisse Senedinin Ekonomik İşlevleri
Hisse senetlerinin ekonomik işlevleri aşağıdaki gibi özetlenebilir. 9
- Hisse senetleri, geniş halk kitlelerinin küçük tasarruflarını büyük işletmeler
içinde bir araya getirerek hızlı bir kalkınma için gerekli sermaye birikimini sağlar.
- Hisse senetleri, üretim araçlarının ve iktisadi işletmelerin mülkiyetini geniş
halk topluluklarına dağıtmak suretiyle iktisadi refahı geniş bir tabana yayarlar, daha
dengeli bir gelir dağılımı sağlarlar.
- Hisse senetleri, halkı, ekonomik kararlarda az çok söz sahibi yaparak
demokrasinin iktisadi yanını tamamlar.
3
Cevat SARIKAMIŞ, Sermaye Pazarları, 4. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul, 2000, s.31.
Gültekin RODOPLU, Para ve Sermaye Piyasaları, Tuğra Ofset, Isparta, 2001, s.291.
5
Ali CEYLAN, Turhan KORKMAZ, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer Analizi, Ekin Kitapevi,
Bursa, 2000, s.91.
6
Cevat SARIKAMIŞ, a.g.e., s.31.
7
Muharrem KARSLI, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, İrfan Yayıncılık, İstanbul, s.362.
8
Gültekin RODOPLU, a.g.e., s.292.
9
İMKB kılavuzu, s.164.
4
5
- Hisse senetleri, halkın tasarruflarına ek gelir sağlarken bunu faiz yoluyla
değil, enflasyona karşı dayanıklı, enflasyonla birlikte değerlenen bir yatırım yoluyla
sağlar, hem yatırım, hem de gelirinin değerini enflasyona karşı korur.
- Hisse senedi, aracıyı ortadan kaldıran bir finansman aracıdır. Bir şirket,
yatırım veya işletme sermayesi olarak büyük meblağlı fonlara ihtiyaç duyduğu
zaman, bu fonları hisse senedi ihracından başka hangi yoldan sağlasa, bunun bir
aracılık maliyeti vardır ve aracılık maliyetinin en yüksek olduğu finansman türü de
banka kredisidir. Bankalar kredi işlemlerinden, mevduat toplarken mevduat sahibine
verdikleri mevduat faizinin çok üstünde bir faiz alırlar. Çünkü bankacılık sektörü
karakter itibariyle masraflı çalışan bir sektördür.
- Hisse senedi, teşebbüs faktörü ile sermaye faktörünü öz kaynak esası içinde
bir araya getiren tek mekanizma hisse senedi piyasası ve mülkiyet hakkı sağlayan
menkul kıymettir. Sonuçta; hisse senetleri ekonomide sermaye akışını sağlarken iki
büyük avantaj sağlıyor. Bunlar; ihtiyaç duyulan sermayeyi öz kaynak olarak
sağlamak ve ucuza sağlamaktır. Gerçekten hisse senedi ihracı yoluyla sağlanan
sermayenin aracılık maliyeti, iyi çalışan bir borsa olduğu takdirde sıfıra yakındır.
- hisse senetleri sermaye piyasası içinde işletmelere öz kaynak sağlayan tek
sermaye piyasası aracıdır. Hisse senedi dışındaki araçlar yabancı kaynak sağlarlar.
Hisse senedinin sağladığı öz kaynak sayesinde işletmelerin öz kaynak/yabancı
kaynak dengesi sağlanır ya da bozukluk varsa giderilir.10
2.3. Hisse Senedi Türleri
Hisse senetleri TTK'nun 409. maddesine göre tedavül bakımından;nama ve
hamiline; bedellerinin tamamen ödenmiş olup olmaması bakımından ;bedeli
tamamen ödenmiş ve bedeli tamamen ödenmemiş; sahiplerine sağladıkları çıkar
bakımından; adi ve imtiyazlı olarak sınıflandırılırlar.
2.3.1. Hamiline ve Nama Yazılı Hisse Senetleri
Bu ayırımın önemi, hisse senetlerinin devir işlemlerinde ortaya çıkmaktadır.
Hamiline yazılı hisselerde devir işlemi teslimle tamamlanır. Nama yazılı hisse
senetleri ise, esas mukavelede aksine hüküm olmadıkça devrolunabilir. Nama Yazılı
10
Muharrem KARSLI, a.g.e., s.388.
6
hisselerin devri, ciro edilmiş senedin devir alana teslimi ve şirketin pay defterine
kaydedilmesi ile mümkündür.11
Hamiline yazılı hisse senedinin el değiştirmesi için pay senedinin devir
amacıyla teslim edilmesi yeterlidir.12 Senedin hamili kim ise, o kimsenin hak sahibi
sayılacağı anlaşılan hisse senetleri, hamiline yazılı hisse senetleridir. Hamiline yazılı
hisse senetlerinin gerçek anonimliği sağlama, devir kolaylığı, sınai mülkiyetin
yaygınlaşmasına yardım etme, tasarruf sahibi açısından gizlilik temin etme gibi
yararı bulunmakla birlikte, senedin kaybedilmesi ve çalınması halinde, hak
sahipliğinin kanıtlanmasındaki güçlükler, genel kurul toplantılarına ilgisizliği teşvik
ve güç boşluğu doğurma, senet üzerinde rehin, intifa haklarının kurulması için
senetlerin teslimi zorunluluğu bakımından sakıncaları bulunduğu söylenebilir.13
Nama yazılı hisse senedinin üzerinde ortağın kimliği yazılıdır ve bu tür bir
hisse senedi, şirket pay defterinde yazılı kişi adına düzenlenir. Bunlar ancak ciro ve
devir yoluyla el değiştirirler.14 Esas sözleşmede aksine hüküm bulunmadıkça anonim
ortaklıklar sisteminde asıl olan nama yazılı hisse senetleridir. Bu hisse senetlerinin
ortak sayısının tespitinde, ortakların tanınması ve takibinde, malvarlığının
korunmasında, ortaklığın yabancılaşmasının önlenmesinde, senedin kaybolması
halinde, genel kurul toplantısına katılmada, vergi kaybını önlemede çeşitli yararları
bulunmasına karşılık, ortaklık payının devrindeki güçlükler, halka açılmayı
engelleme, gizliliği sağlayamama bakımından sakıncaları vardır. 15
2.3.2. Adi ve İmtiyazlı (Öncelikli) Hisse Senetleri
Hisse senetleri, ana sözleşmede aksine bir hüküm yoksa sahiplerine eşit
haklar sağlarlar. Bu tip hisse senetlerine adi hisse senetleri denir.16
Adi hisse senetleri, normal ya da olağan hisse senetleridir. Sahiplerine şirket
genel kurulunda eşit oy hakkı sağlarlar. Ayrıca şirket kârlarından pay alma, mülkiyet
hakkını üçüncü şahıslara devretme, tasfiye durumunda borçlar ödendikten sonra
11
İMKB Kılavuzu, s.162.
Cevat SARIKAMIŞ, a.g.e., s.36.
13
Mehmet BOLAK, a.g.e., s.101.
14
Serpil CANBAŞ, Hatice DOĞUKANLI, Finansal Pazarlar, 2. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul,
Ekim, 1997, s.33.
15
İMKB Kılavuzu, s.162.
16
S. Ünal ŞAKAR, Sermaye Piyasası, Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1997, s.109.
12
7
tasfiye sonucuna katılma ve çıkarılacak yeni hisse senetlerinden öncelikle satın alma
hakkı verirler.17
Kâr payı dağıtımındaki kararlılık ve gelişme, hisse senedinin piyasa fiyatının
oluşumunda önemli etken olmaktadır. Hisse senedi gelirleri, tahvil gelirleri gibi sabit
ve sınırlı değildir. Hisse senedi gelirleri işletme verimli çalıştığı sürece tahvil
sahibine yapılan ödemenin de üstünde gerçekleşebilir.18
Bir kısım hisse senetleri ise adi hisse senetlerine nazaran kâra iştirak ve genel
kurulda oy kullanma bakımından TTK'nun 401. maddesine dayanılarak ana sözleşme
ile sahiplerine imtiyazlı haklar tanıyabilir. Esas sözleşme ile imtiyazlı hisselere
kârdan belli oranda özel temettü dağıtımı öngörülebilir, rüçhan hakkı kullanımında,
oy hakkında, tasfiye sonucuna katılmada, organ üyeliklerine aday göstermede v.s.
bazı ayrıcalıklar tanınabilir. 19
Ayrıcalıklı haklar başlangıçta sözleşmede ön görülebileceği gibi esas
sözleşmenin sonradan değiştirilmesi yoluyla da sağlanabilir.
İmtiyazlı hisse
senetlerinde şirketin yatırımcıya karşı bazı sabit ödeme taahhütleri vardır. Örneğin;
imtiyazlı hisse senedi sahiplerine, genelde sabit bir kâr payı ödenir. İmtiyazlı hisse
senetlerinin kâr payları ödenmeden adi hisse senetlerine kâr payı ödemesi yapılamaz.
İşletmenin tasfiyesi durumunda da imtiyazlı hisse senedi sahipleri tasfiye
sonucundan, adi hisse senedi sahiplerinden önce pay alırlar.20
Büyük bir zararı kapatmak için sağlamlaştırma önlemlerine başvurulmasının
gerekli olduğu durumlarda
da ayrıcalıklı hisse senedi çıkarımı yoluna gidilir.
Sağlamlaştırma, ana sermayenin en basit biçimde azaltılması ve zararın, paylarına
göre hisse sahipleri arasında dağıtılmasını ifade eder. Fakat bu tür muhasebe tekniği
ile zararların ortadan kaldırılması her zaman ihtiyacın tamamını karşılamadığından
hissedarlar yeniden ödemeye de çağrılabilirler.21
17
Halil SEYİDOĞLU, Uluslararası Finans, 3. Baskı, Güzem Yayınları, İstanbul, 2001, s.315.
Gültekin RODOPLU, a.g.e., s.293.
19
İMKB Kılavuzu, s.162.
20
Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s.315.
21
Gültekin RODOPLU, a.g.e., s. 294.
18
8
2.3.3. Kurucu ve İntifa Hisse Senetleri
Kurucu hisse senetleri, ne belli bir sermaye payını temsil eder ne de şirketin
yönetimine katılma hakkı verir. Buna göre, işletmenin kuruluşu sırasında kişilerin
hizmeti karşılığı olarak, ana sözleşme hükümlerine göre şirket kârının bir kısmına
iştirak hakkı verir ve daima kurucuların adlarına yazılı olmak üzere bedelsiz hisse
senedi ihraç edilir. (TTK.m.402)
İntifa hisse senetleri, şirket genel kurulunun alacağı kararla bazı kişilere
çeşitli hizmetler ve alacakları karşılığı olarak kuruluştan sonra verilen ve sermaye
payını temsil etmeyen hisse senetleridir. Şirket karından kanuni yedek akçe
ayrıldıktan sonra hisse sahiplerine ödenmiş sermayenin %5 ‘i oranında
kanuni
birinci temettü ödenmeden, gerek imtiyazlı hisse senedi sahiplerine gerekse kurucu
ve intifa hisse senedi sahiplerine özel temettü ödenmez. Ödenecek miktar da kalan
kârın %10 ‘ unu geçemez. (TTK.m.298)
2.3.4. Bedelli ve Bedelsiz Hisse Senetleri
Yeni taahhüt veya ödeme yolu ile çıkarılan, diğer bir deyişle bedelli artırıma
konu olan hisseler ya kuruluş aşamasında çıkarılırlar ya da sermaye artırımlarında,
rüçhan hakkı kullanımıyla eski ortaklar tarafından veya halka arz yoluyla üçüncü
kişiler tarafından satın alınırlar. Bu hisseler karşılığında ortaklık dışı kaynaklardan
ortaklığa ödeme yapılmış olur.Yedek akçe, dağıtılmamış kar, değer artış fonu,
gayrimenkul satış kazançları veya iştiraklerdeki değer artışlarının sermayeye
eklenmesi nedeniyle çıkarılacak hisse senetleri için yeni bir ödeme veya yeni bir
taahhüde gerek yoktur. Burada aslında mevcut payların değerleri yükseltilmekte ve
gerçekte iç kaynaklardan bir ödeme yapılmaktadır. Bu durumda yeni hisse senetleri
eskisinin uzantısı olduğundan, bedelsiz hisse senetlerini edinme hakkı eski ortaklara
yani pay sahiplerine aittir.
22
Yani bedelsiz hisse senetleri ile işletmeye bir fon girişi
sağlanmaz. Örneğin, dağıtılmayan kârların karşılığı çıkartılıp mevcut hisse senedi
sahiplerine payları oranında ücretsiz dağıtılırlar. Ayrıca sabit varlıkların satışından
sağlanan kazançların veya sermayeye eklenen iştiraklerdeki değer artışlarının
karşılığında da çıkartılmış olabilirler.23
22
23
İMKB Kılavuzu, s.163.
Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s.315.
9
2.3.5. Primli ve Primsiz Hisse Senetleri
Türk hukuk sisteminde nominal değeri bulunmayan hisse senedi ihracı söz
konusu değildir. Öte yandan TTK’nun 286. maddesine göre de itibari (nominal)
değerinden aşağı bir bedelle hisse senedi ihraç edilememektedir. Üzerinde yazılı
değer ile ihraç edilen hisse senetlerine primsiz, nominal değerlerinden yüksek bir
bedelle ihraç edilen hisse senetlerine primli hisse senedi denir. 24 Primli hisse senedi
ihracı için ya esas sözleşmede hüküm bulunmalı ya da genel kurul tarafından karar
alınmalıdır. Kayıtlı Sermaye Sisteminde ise, esas sözleşme ile yetki verilmiş olmak
üzere, yönetim kurulu kararı ile primli hisse ihraç edilebilir. Primli hisse senedi ihraç
edilmesi halinde oluşacak emisyon primleri vergiye tabi olmaktadır. Emisyon
primleri, primli hisse senedi ihracından dolayı oluşan şirket sermayesindeki artış
bakiyesidir ve öz kaynaklar kaleminde yerini alırlar. 25
2.4. Hisse Senedi Türevleri
Hisse senedi türevleri, kâr ve zarar ortaklığı belgeleri, oydan yoksun hisse
senetleri ve katılma intifa senetleri olmak üzere üçe ayrılmaktadır.
2.4.1. Kâr ve Zarar Ortaklığı Belgeleri (KOB)
Kâr ve zarar ortaklığı belgesi(KOB), belge sahibine, çıkarıcı anonim
ortaklığın, ortaklık hakkını vermeyen sadece kâr veya zarar ortaklığını öngören bir
finansal varlık türüdür. KOB, bir anonim ortaklık tarafından, ortaklığın kâr ve
zararına katılma hak ve sorumluluğu vererek Sermaye Piyasası Kurulunun izni ile
çıkarılmaktadır.
26
Finansman ihtiyacını gidermek amacı ile hisse senedi ihracını
düşünmeyen fakat para piyasasından da kredi bulmakta güçlük çeken işletmelerin
ihtiyaçlarını karşılayan belgelerdir.27
KOB’ların çıkartılmasındaki temel amaç, menkul kıymetler piyasasında
değişime konu olan araçları çoğaltmak ve çeşitlendirmektir. KOB, ‘faiz’ kavramı
yerine ‘kâr ve zarara ortak olma’ kavramını ikame etmek isteyen bir anlayışın ve
24
Lâle ERDEM KARABIYIK, Menkul Kıymetler Borsası ve Diğer Yatırım Alternatifleri, 1.
Baskı, Marmara Kitabevi, Ekim 1997, s. 23.
25
Mehmet BOLAK, a.g.e., s.102.
26
Selahattin TUNCER, Türkiye’de Sermaye Piyasası, Okan Yayımcılık, İstanbul, 1985, s.255.
27
Mustafa Birol ÇOPANOĞLU, Türkiye ve Dış Ülkelerde Sermaye Piyasası ve Menkul Kıymet
Borsaları, 1. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, Ağustos 1993. s.44.
10
anonim ortaklıklara belli fonlar yatırarak karşılığında ‘kâr‘ elde etmek isteğinin
yarattığı bir menkul kıymettir.28
KOB, ne tahvil ne hisse senedi, fakat her ikisinin bazı özelliklerini taşıyan,
ülkemiz için yeni bir menkul kıymet türüdür. Bu şekilde bir şirkete para yatıran
kimse şirkete borç vermiş değildir, dolayısıyla faiz almaz. Şirkete ortak olmuş da
değildir. Şirketin varlığı ve alacakları üzerinde mülkiyet hakkı sahibi de olmaz.29
KOB, yarı hisse senedi yarı tahvil niteliğinde menkul kıymetlerdir. KOB
sahiplerinin yönetimde oy hakları yoktur. Ayrıca KOB’lar belli bir vadeye sahiptir.
Bu nedenlerle de hisse senedinden farklılıklar gösteririler. Bu belgelere ödenecek kâr
paylarının faiz gideri gibi vergi matrahından indirilebilmesi, KOB’ları tahvile,
özellikle de kâra iştirakli tahvile yaklaştırır. Ancak KOB’ların bu tür tahvillerden
önemli bir farkı da kârın yanında zarara da ortak olmanın söz konusu olmasıdır.
Ortaklık mali yılı zararla kapatmışsa
her bir KOB’un payına düşen zarar
hesaplanarak nominal değerinden düşülür. Daha sonraki yıllarda kâr elde edilmesi
halinde öncelikle önceki yıl zararı kapatılarak kalan kâr belge sahiplerine dağıtılır.
Ancak itfa tarihine kadar işletmenin sürekli zarar etmesi halinde KOB sahiplerinin
değil kâr elde etmek, yatırdıkları paranın bile bir kısmını geri almama olasılıkları
vardır. KOB sahipleri bir ortaklığın ilgili olduğu faaliyetleri dışındaki işlerinden
dolayı oluşan kâr ve zarara katılmazlar.30
KOB’lar halka arz edilerek veya halka arz edilmeksizin satılabilir. Halka arz
edilerek satılmak üzere ihraç edilecek KOB’ların hamiline, halka arz edilmeksizin
satılmak üzere ihraç edilecek olanların ise nama yazılı olarak ihraç edilmeleri şarttır.
Halka arz edilmeden çıkarılması halinde ilgili anonim ortaklık sadece KOB’la ilgili
olarak SPK’nın denetimine girer. KOB’un çıkarılmasında satış süresi 3 aydır.
Çıkarım doğrudan yapılabileceği gibi banka aracılığıyla da yapılabilir.31
Menkul kıymet alım satımı ile ilgili faaliyette bulunan işletmeler KOB
çıkaramazlar. Türk lirası karşılığı çıkarılan KOB’ların yurt dışında satışları serbest
dövizle yapılır. KOB ihracı da tahvil ve hisse senedi gibi tertipler halinde yapılır ve
28
Mehmet BOLAK, a.g.e., s.119.
Muharrem KARSLI, a.g.e., s.394.
30
Mehmet BOLAK, a.g.e., s.120.
31
İMKB Kılavuzu, s.164.
29
11
tertip olarak kurul kaydına alınır. Özel finans kurumlarının ortaklıklara katılmasını
sağlamak amacıyla çıkarılacak KOB’larda vade 15 yılı, halkın özel finans kurumları
hesaplarına katılması için çıkarılacak KOB’larda vade 2 yılı geçemez.32
KOB’un, kâra iştirakli tahvilde olduğu gibi ihraç eden açısından en önemli
avantajı, hisse senedi gibi işletmenin ancak bilançoda kâr varsa kârdan pay vermesi,
buna karşılık, verdiği kâr payını faiz gibi masrafa
yazıp kurumlar vergisi
matrahından düşebilmesidir. Hisse senedinde ise ödenen kâr payının vergi
matrahından düşülmesi mümkün değildir. KOB’un vergi uygulamalarındaki durumu
aynen kâra iştirakli tahvil gibidir. Bu avantajlarının yanında KOB’un bazı öne
sürülen sakıncaları da vardır. Bunlar:33
- KOB ihraç eden işletmede kâr ve zararın tespiti zordur. Zira, KOB’un
vadesi ile işletmenin hesap dönemi farklı olabilir.
- Holding kuruluşları arasında kâr zarar kaydırma yolu ile KOB sahiplerinden
kâr gizleme yolu açılabilir.
- KOB sahiplerinden kâr gizleme girişimleri hisse senedi sahiplerinin de
aleyhine olabilir.
- Aile işletmelerinde KOB çıkararak ve ortaklara satın aldırarak, hisse
senedine temettü dağıtmak yerine KOB’lara kâr payı dağıtmak suretiyle kurumlar
vergisinden kaçınma imkanı sağlar.
- Kâr beklentisi gerçekleşmeyen kişilerin tepkisi halkın sermaye piyasasından
soğumasına neden olur.
KOB vadeli oluşu ve işletmede ortaklık ve oy hakkı sağlamaması bakımından
hisse senedinden, faiz yerine kâr payı alması ve üstelik zarara katılması bakımından
tahvilden kesin olarak ayrılmaktadır. KOB bütün bu özellikleri ile melez bir araçtır.
Yerine oturmuş olmadığı için de sınırlı bir uygulama alanı bulacaktır. KOB’un
ihracı sırasında gereğinden fazla bürokratik bir prosedüre bağlanmış olması da başarı
şansını azaltmaktadır.34
32
Gültekin RODOPLU, Türkiye’de Sermaye Piyasası ve İşlemleri, 1. Baskı, Marmara Üniversitesi
Nihat Sayâr Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993, s.182-183.
33
Muharrem KARSLI, a.g.e., s 395.
34
Muharrem KARSLI, a.g.e., s.401.
12
2.4.2. Oydan Yoksun Hisse Senetleri (OYHS)
Oydan Yoksun Hisse Senetleri; ortakların sermaye artırımı ile ihraç
edebilecekleri, oy hakkı hariç, sahibine kâr payından ve istendiğinde tasfiye
bakiyesinden imtiyazlı olarak yararlanma hakkını ve diğer ortaklık haklarını sağlayan
hisse senetleridir. OYHS, hamiline veya nama yazılı şekilde ihraç edilebilir.35
OYHS, Sermaye Piyasası Kanunu’nda yapılan son değişiklik sonucu yer alan
ülkemize da yeni girmiş olan yeni bir menkul kıymet türüdür.36 OYHS’nin nama
yazılı olması ve hisse defterine kayıt edilmesi ve yazılı değerlerinin senette yer
alması zorunludur. Ortakların OYHS çıkarabilmesi için çıkarım koşulları aşağıdaki
gibi özetlenebilir;37
- Ödenmiş veya çıkarılmış sermaye tutarının asgari ödenmiş sermaye
tutarından az olmaması,
- Ana sözleşmelerinde OYHS çıkarımına ilişkin hüküm bulunması,
- Yetkili organ tarafından karar alınması,
- Ana sözleşmede kâr payından
ve istendiğinde tasfiye bakiyesinden
ayrıcalık tanınması ve kâr payında ayrıcalık oranının gösterilmesi,
- Ortaklığın 2 yıl dönem kârı elde etmiş olması,
Çıkarım sınırının, ödenmiş sermayeye göre oranının ½’ yi aşmayacağının ana
sözleşmede gösterilmesi gereklidir.
OYHS ihracı için kâr payında imtiyaz tanınması ilk ihracında halka arz
edilmesi zorunludur. OYHS sahipleri diğer ortaklarla birlikte kanun ve tebliğlerde
belirtilen miktarda birinci temettüden payları oranında yararlanırlar. OYHS sahipleri
dağıtılan birinci temettüye ek olarak, kalan kârdan, pay başına düşen birinci
temettünün esas sözleşmede belirtilen oranında kâr payı alırlar. OYHS sahiplerine
tanınan imtiyazlı kâr payı ayrılmadıkça, başka yedek akçe ayrılmasına, ertesi yıla
35
Lâle Erdem KARABIYIK, a.g.e., s. 25.
Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s. 315.
37
Gültekin RODOPLU, a.g.e., s.295.
36
13
aktarılmasına ve yönetim kurulu üyeleri ile memur ve diğer çalışanlara kârdan pay
dağıtılmasına karar verilemez.38
Ortaklık ard arda 3 yıl kâr dağıtamazsa ayrıcalıklı bu paylar adi hisse senedi
haline dönüşür. Ayrıca ana sözleşmede hüküm bulunmak koşuluyla OYHS
çıkarımından en az 10 yıl sonra oy hakkı doğabilir ve diğer ortaklarla birlikte
sermaye payları ile orantılı olarak yeni pay alma hakları vardır.39
2.4.3. Katılma İntifa Senetleri (KİS)
14.07.1992'de yayımlanıp yürürlüğe giren S.P. Kurulu’nun Seri III, No: 10
Tebliği’nin açıklamalarına göre, ortaklıklar, nakit karşılığı satılmak üzere, ortaklık
haklarına sahip olmaksızın kârdan pay alma, tasfiye bakiyesinden yararlanma, yeni
pay alma ve bu Tebliğ'de belirlenen olanakların bir bölümünden veya tamamından
yararlanma haklarını sağlayan KİS çıkarabilir. Katılma intifa senetleri nama yazılı
olabileceği gibi, hamiline de çıkarılabilmektedir. Şirket SPK denetiminde olmasa
dahi KİS ihracı ile SPK denetimine girer. KİS’in ihracı halka arz yöntemi ile
yapılacaksa doğrudan veya dolaylı çıkarım yöntemlerinden biri ile yapılabilir. Esas
sözleşmede hüküm bulunmak koşuluyla, genel kurul kararı ile süresiz olarak
çıkarılabilir.40
KİS türü menkul kıymetler özellikle İsviçre’de gelişmiştir. Özellikle kapalı
aile ortaklıkları, işletme yönetiminin paylaşılmasına neden olmadan bu yolla öz
sermaye sağlayabilmektedir. 41
Anonim ortaklıklar, ana sözleşmelerinde hüküm bulunmak koşulu ile ve
genel kurul kararı ile KİS ihracına yetkilidir. Bunun için işletme bir izahname çıkarır.
İzahname, KİS satışı gerçekleştiği takdirde, ortaklık ile KİS sahipleri arasında
düzenlenmiş bir sözleşme haline gelir. KİS çıkarmak için işletmenin kararı aldıktan
sonra SPK’dan izin alması gerekir.42
Katılma İntifa Senedi;43
38
Mehmet BOLAK,a.g.e., s. 119.
Gültekin RODOPLU, Türkiye’de Sermaye Piyasası ve İşlemleri, s.156.
40
Mustafa Birol ÇOPANOĞLU, a.g.e., s.46.
41
Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s.316.
42
Selahattin TUNCER, a.g.e., s.264.
43
Muharrem KARSLI, a.g.e., s.403.
39
14
•
Kârlı çalışan bir işletmenin kârından pay almak isteyen fakat uzun
vadede işletmeye ortak olmak istemeyen kimseler tarafından tercih edilebilir.
•
Bir süre için yeni kaynaklara ihtiyaç duyan fakat tahvil çıkarmanın
faiz riskine girmek istemeyen şirketler tarafından tercih edilebilir.
•
Kaynağa ihtiyacı olup da sermaye artırımı yapmayı uygun görmeyen,
oy dengesini bozmak istemeyen şirketlere kaynak sağlayabilir.
•
Riskli ve spekülatif yatırımlarda riskin bir bölümü KİS sayesinde
şirketin ve ortakların dışına dağıtılabilir.
Anonim ortaklık, ihraç ettiği KİS’lerden sağladığı fonu ‘KİS Sermayesi’ adı
altında özkaynak kalemi içerisinde göstermek zorundadır. Şirketin çıkaracağı KİS
tutarı, özkaynakların 1/6’sından az, sermaye ve yedek akçe toplamından çok olamaz.
KİS’in satış süresi, Kurulca belirlenecek tarihten itibaren en çok 3 aydır. Çıkarılan
KİS, tamamıyla satılmadıkça ve satılmayanlar iptal edilmedikçe yeni KİS
çıkarılamaz. Satış süresi bittiği halde satılmayan KİS varsa, bunlar sürenin
bitiminden itibaren en çok 6 iş günü içinde Noter huzurunda iptal edilir.44
Kâr dağıtımı yapılırken şirketin ödenmiş sermayesi ile ödenmiş KİS
sermayesi toplamı içinde, KİS sermayesinin oranı bulunur. Vergi ödendikten ve 1.
kanuni yedek akçe düşüldükten sonra dağıtılabilir kâr içinde, yukarıda belirtilen
orana göre KİS sahiplerine düşen kâr payı belirlenir. KİS sahiplerine, Sermaye
Piyasası Kurulunca tespit edilmiş oran ve tutarda birinci temettü KİS kâr payı ödenir.
Şirket bilançosu genel kuruldan geçtikten sonra, KİS sahipleri kâr payı almaya hak
kazanırlar. KİS kâr payı en geç, hesap dönemini izleyen 9 ay içinde ödenmelidir.
KİS ihraç eden şirketin tasfiyesi halinde, kalan bakiyeden KİS sahiplerinin de
pay alması doğaldır. Ancak bu sözleşmede belirtilmelidir.45
44
Gültekin RODOPLU, Para ve Sermaye Piyasaları, s.231.
Sudi APAK, Sermaye Piyasaları ve BORSA, 1. Baskı, Bilim Teknik Yayınevi, İstanbul, 1995,
s.119.
45
15
2.5. Hisse Senedi Sahiplerinin Hakları ve Yükümlülükleri
2.5.1. Kâr Payı Hakkı
Pay sahibinin en önemli mali haklarından biridir. Kâr payı, pay sahibinin,
kazanılmış haklarından olmakla birlikte sınırlandırılabilir. TTK’ya göre kanuni ve
ihtiyari yedek akçelerle, kanun ve esas sözleşme gereğince ayrılması gereken diğer
paralar safi kardan ayrılmadıkça, kâr payı dağıtılamaz (TTK, md.469).
2.5.2. Yeni Pay Alma Hakkı (Rüçhan Hakkı)
Ortağın mevcut sermayedeki payı oranında artırılan sermaye kısmından da
aynı oranda pay alma hakkını ifade etmektedir. Bu hak, şirketin SPK’nın belirlediği
bir süre içinde, eski hisse senetlerinin şirkete ibrazı yoluyla kullanılır. Rüçhan hakkı
ortak yönünden kâr ve tasfiye payına katılma ya da oy hakkı gibi kazanılmış bir hak
değildir. Rüçhan hakkı iki şekilde ortadan kaldırılabilmektedir. Esas sermaye
sisteminde genel kurul, kayıtlı sermaye sisteminde esas sözleşmeyle yetkili kılınmış
ise yönetim kurulu rüçhan haklarının kullanımını kısıtlayabilir veya kaldırılabilir.
2.5.3. Tasfiye Bakiyesine Katılma Hakkı
Bu hak, tasfiye sonucunda bir artığın kalması halinde geçerlidir. Her hisse
senedi sahibi, bu artığa payı oranında iştirak eder (TTK, md. 455). Tasfiye artığı
olumsuz ise, ödenmeyen pay ile sınırlı bir borç yaratır. Pay bedeli tamamen
ödenmişse, borç söz konusu değildir.
Hisse senedi değerinde meydana gelen artış ve kullanılmayan rüçhan hakkı
kuponlarının satışından sağlanan gelir de hisse senetlerinin sağladığı diğer mali
haklar arasında sayılabilir.
2.5.4. Şirket Yönetimine Katılma Hakkı
Bu hak, şirket yönetim kurulunu seçmek ve hatta bu kurula seçilmektir.
Şirket genel kurulu, şirketin ana organı olarak hemen her konuya müdahale edebilir.
Ancak yönetim hakkı, genel kurulun çoğu kez adi çoğunluğu ile sağlandığından
şirket sermayesinin %51'ini elinde bulunduran ya da bulunduranlar yönetime sahip
olabileceklerdir. Fakat, sermayenin geniş bir tabana yayılması halinde, yönetim
hakkı çoğu örneklerde ilginç bir görünüm almakta ve bazı şirketlerde %10'luk oy ile
yönetimin ele geçirilebildiği görülmektedir. Gerek ana sözleşmeye konulacak özel
16
hükümlerle, gerek bazı hallerde yasal müdahalelerle azınlık paylarının yönetimde
seslerini duyurabilmeleri sağlanabilmektedir (TTK, md. 341, 348, 349, 366, 367).
Öte yandan, TTK’nın 341, 348, 356, 359, 366, 367 ve 377 inci maddelerinde
esas sermayenin en az onda birini temsil eden pay sahiplerine tanınan haklar,
SPK’nın 11. maddesi hükümlerine göre halka açık anonim ortaklıklarda, ödenmiş
sermayenin en az yirmide birini (yani %5’ini) temsil eden pay sahipleri tarafından
kullanılabilmektedir.
2.5.5. Oy Hakkı
TTK’ya göre pay sahibinin kazanılmış hakkıdır. Her hisse senedi sahibine en
az bir oy hakkı verir. Bu esasa aykırı olmamak şartıyla hisse senetlerinin sahiplerine
vereceği oy hakkının sayısı esas sözleşme ile tayin olunabilir ( TTK, md. 373). Oyda
imtiyaz sağlanması suretiyle bir payın oy hakkı artırılabilir ancak her pay sahibine ait
oyların sınırlandırılması mümkün değildir. Bununla birlikte Sermaye Piyasası
Kanunu ile getirilen düzenlemeyle anonim ortaklıklar esas sözleşmelerinde hüküm
bulunmak kaydıyla, kar payı imtiyazı sağlayarak, oydan yoksun paylar ihraç edebilir
ve bunları temsil eden hisse senetlerini halka arz edebilir (SPK, md.14/A).
2.5.6. Bilgi Alma Hakkı
TTK’ya göre pay sahiplerinin bilgi alma hakkı, esas mukavele ile veya şirket
organlarından birinin kararıyla engellenemez veya sınırlandırılamaz. Ayrıca pay
sahipleri şüpheli gördükleri konularda murakıpların dikkatini çekmeye ve gerekli
açıklamaları istemeye yetkili olup genel kurul toplantısından itibaren bir yıl süreyle
de kar ve zarar hesabı, bilanço ve yıllık raporu inceleyebilirler (TTK, md. 362 ve
363).
Bununla
birlikte
bu
haklar
gerçek
anlamda
bilgi
alma
hakkını
kapsamamaktadır. Zira incelenmesine müsaade edilen defter ve belgelerden
öğrenilecek sırlar hariç olmak üzere, hiçbir ortak şirketin iş sırlarını öğrenmeye
yetkili değildir (TTK, md. 363).
2.5.7. Sır Saklama Borcu
Her pay sahibi sonradan ortaklıktan ayrılmış olsa da, şirket sırlarını saklamak
zorundadır (TTK, md.363).
17
2.5.8. Sermaye Borcu
Hisse senetleri, bir ortaklık senedi olarak sahibine bazı haklar sağlamakla
beraber, bazı mali sorumlulukları da beraberinde getirir. Gerek yeni kuruluşta,
gerekse sermaye artırımında, iştirak taahhüdünde bulunan bir ortak taahhüdünü
yerine getirmekle yükümlüdür. Taahhüt ettiği hisselerin apellerini şirket yönetim
kurulunun tespit ettiği tarihlerde yatırmak zorundadır. Apel borçlarını zamanında
ödemeyenlerden temerrüt faizi talep edilebilir. Bu ortaklar ortaklıktan çıkarılabilirler,
yatırdıkları miktar üzerindeki haklarını
kaybedebilirler, cezai şartlara muhatap
olabilirler, hatta tazminat ödemek durumunda kalabilirler.
Sermayesi tamamen ödenmemiş bir şirket iflas eder veya tasfiyeye tabi
tutulursa, şirketin borçlarını ödeyebilmesi için hisse sahiplerinden taahhütlerinin
henüz ödemedikleri kısmı talep edilebilir. Böylece, hisseleri devralan aynı taahhütleri
de devralmış olur.
Ancak, hisse senedi sahibinin mali sorumluluğu sadece hisse senedi sahibi
olmaktan ziyade kuruluşa veya sermaye artırımına iştirak ederken imzaladığı
taahhütnameden ileri gelmektedir. Hiçbir taahhütname imzalanmadan portföy
yatırımı yapan bir kimsenin sahibi bulunduğu tamamı ödenmiş hisse senetlerinden
dolayı herhangi bir mali sorumluluğu söz konusu değildir. Bedeli tamamen
ödenmemiş nama yazılı hisse senetlerini elinde tutan kimse, pay defterine
kaydedilmekle şirkete karşı geri kalan bedeli ödemekle yükümlü olur. Diğer yandan,
söz konusu, mali sorumluluk da, kuruluş veya sermaye artırımı dolayısıyla iktisap
edilen senetlerin nominal değeri ile sınırlıdır. 46
2.6. Hisse Senetlerinin Gelirleri
Hisse senedinin sahibine sağladığı gelirler 3’e ayrılır. Bunlar;
2.6.1. Kâr Payı (Temettü) Geliri
Anonim şirketler her yıl elde ettikleri kârın bir kısmını ortaklarına dağıtırlar,
geri kalanını da şirketin bünyesinde tutarak otofinansman kaynağı olarak
değerlendirirler.
46
İMKB Kılavuzu, s.157-159.
18
Anonim şirketler TTK ve Sermaye Piyasası Kanunu’na göre ancak o yılın net
kârından veya genel kurul karar verirse, geçmiş yıllarda bu amaçla ayrılmış yedek
akçelerden kâr payı dağıtabilir. Ancak, şirket o bilanço yılı içinde yaptığı
faaliyetlerden dolayı kâr elde edememiş ise hiçbir şekilde kâr dağıtımına zorlanamaz.
Bilançoda kâr varsa ve genel kurul da kâr dağıtım kararı almışsa, bu tutardan
önce kurumlar vergisi ve diğer yasal yükümlülükler karşılıkları ayrılır. Kalan
miktardan I. Tertip kanuni yedek akçe (vergi sonrası kârın 1/20’si ödenmiş
sermayenin 1/5’ini buluncaya kadar) ayrılır. SPK’ya tabi şirketlerde bilançoda kâr
oluşmuş ise halka açık anonim ortaklıkların I. temettü tutarı; hesap dönemi net
kârından vergi vb. düşülmek suretiyle bulunan dağıtılabilir
kârın yarısından az
olamaz. Ayrıca temettü dağıtım süresi konusunda 5. ayın sonuna kadar olacak
şekilde süre
kısıtlaması getirilmiş fakat şirketlere temettü dağıtıp dağıtmama
konusunda da karar serbestliği getirilmiştir. Hisse senetleri borsada işlem gören
şirketler I. temettüyü nakden veya hisse senedi biçiminde dağıtma veya dağıtmama
konusunda da serbesttir. Hisse senetleri borsada işlem görmeyenler ise birinci
temettüyü nakden dağıtmak zorundadır.
2.6.2. Sermaye Kazancı (Zaman İçinde Hisse Senedinin Değerinde
Meydana Gelen Artış)
Şirketin gelişmesine bağlı olarak zaman içinde hisse senedinin değerinde
ortaya çıkan artıştan kaynaklanan sermaye kazancı gelişmiş sermaye pazarlarının
bulunduğu ülkelerde kâr payı gelirleri ile dengeli bir gelişme göstermektedir.
Türkiye’de ise kâr payı gelirleri çok düşük düzeylerde kalmakta hisse senedi
yatırımlarında sermaye kazancı beklentisi ön plana çıkmaktadır.
Şirketler dağıtacakları kâr payı oranlarını açıklarken, dağıtılan kâr payının,
hisse senedinin nominal değerine oranını belirtmektedir. Örneğin, İMKB’de işlem
gören ve hisse senedinin nominal değeri 10 YTL, piyasa değeri 100 YTL olan bir
şirket 5 YTL hisse başına kâr payı oranını %50 olarak ilan etmekte, oysaki senedin o
andaki Pazar değerine göre kâr payı verimi yalnızca %5 olmaktadır.
2.6.3. Rüçhan Hakkı Karşılığında Sağlanan Gelir
Hisse senedinin sahibine sağladığı haklardan bir diğeri de ‘rüçhan hakkı’ dır.
Bu, sermaye artırımında yeni sermayeden eldeki her bir hisseye karşılık artırılan
19
oranda nominal bedelin üzerindeki primli fiyattan yeni hisse senedi alma hakkıdır.
Bazı hissedarların, sermaye artışına katılmayıp zarara uğramaları veya istemeyerek
sermaye artışına katılmak zorunda kalmalarına çözüm olmak üzere, yeni pay alma
kuponlarının hisse senedinden bağımsız olarak rüçhan hakkı kullanım süresinde
satılabileceği hükme bağlanmış bulunmaktadır. Yeni pay alma hakları 15 günden az
ve 60 günden fazla olmamak üzere sirkülerde belirlenen süre ve esaslar dahilinde,
yeni pay alma kuponları karşılığında kullanılır. Ortaklar bu kuponları isterlerse
satabilir ya da sermaye artırımına katılabilirler.
Rüçhan hakkı hisse senedinin temsil ettiği mülkiyet haklarından ayrı olarak
alınıp satılabilir. Bu nedenle bu satış sonucu elde edilen gelir bir hisse senedi geliri
olarak değerlendirilir.
Rüçhan hakkı değeri hisse senedinin sermaye artırımından önceki ve sonraki
değeri arasındaki farktır. 47
2.7. Hisse Senetlerinin Değer ve Fiyat Tanımlamaları
2.7.1. Değer Tanımlamaları
Hisse
senedi
değer
tanımlamaları,
hisse
senedinin
verimliliğinin
saptanmasında kullanılan ölçümlerde ve analizlerde ele alınan tanımlamalardır.
Bunların başlıcaları aşağıdaki gibi sıralanabilir:
2.7.1.1. Defter Değeri
Bir işletmenin muhasebe değeri olarak da adlandırılan defter değeri,
işletmenin özsermayesinin bilanço değeri ile değerlendirilmesidir. Bu durumda defter
değeri aşağıdaki gibi ifade edilebilir:
Defter Değeri = Toplam Aktifler – Borçlar 48
Bir işletmenin özsermaye toplamının pay senedi sayısına bölünmesiyle
belirlenir. Burada öz sermaye ile, ödenmiş sermaye, ihtiyatlar toplamı, dağıtılmamış
kârlar ve bu türdeki diğer fonlarla karşılıklar kastedilmektedir. İşletmenin
özsermayesi ödenmiş sermayesinden yüksekse, defter değeri nominal değerden
47
48
Serpil CANBAŞ, Hatice DOĞUKANLI, a.g.e., s.26-28.
Metin Kamil ERCAN, Ünsal BAN, Finansal Yönetim, Gazi Kitabevi, Ağustos 2005, s.118.
20
yüksek, aksi durumda yani sermayenin eksiği durumunda ise nominal değerden
düşük olacaktır.
2.7.1.2. Tasfiye Değeri (Likidasyon Değeri)
Şirket varlığının belli bir süre içinde zorunlu satışı ile sağlanabilecek
değerden tüm borçlar ödendikten sonra kalan miktarın, hisse senedi sayısına
bölünmesi sonucu bulunan değerdir. Tasfiye değeri piyasa değerinin araştırılmasında
önemlidir. Çünkü şirketin hisse senetlerinin piyasa değeri için, tasfiye değeri alt sınırı
oluşturacaktır. Bu durumda hisse senetlerinin piyasa değeri, tasfiye değerinin altına
düştüğünde ise, o işletmeyi likide etmek en akılcı yol olacaktır.
2.7.1.3. İşleyen Teşebbüs Değeri
Burada, işletmenin bir bütün olarak, çalışır durumda devredilmesi halinde
bulacağı değer söz konusudur. Bu değerin belirlenmesinde işletmenin kazancı ile söz
konusu kazanç için gerekli kazanç oranının dikkate alınması gerekir. Tasfiye değeri,
piyasa değeri için alt sınırı oluştururken, işleyen teşebbüs değeri de üst sınırı
oluşturacaktır.
2.7.1.4. Net Aktif Değeri
Hisse senedinin belirli bir faaliyet dönemi sonunda (genellikle bir yıl)
düzenlenen bilançodaki net aktif tutarı ile tanımlanmasıdır.
2.7.1.5. Alternatif Gelir Değeri
Ortaklar tarafından oluşturulan sermayenin, şirket içinde şirket sermayesi
şeklinde kullanılmayıp, başka bir yatırım alanında değerlendirilmiş olması halinde,
hisse senetlerine yatırılan sermaye miktarı ile elde edilebilecek alternatif gelirden bir
hisseye düşen gelir tutarını açıklar. Türkiye'de alternatif gelir değeri belirlemesi,
genellikle banka faizi, devlet tahvili gelirleri ile karşılaştırılarak yapılmaktadır.
Menkul kıymetler piyasasındaki araçlar çoğaldıkça alternatif gelir hesaplamaları da
çeşitlenmiş olmaktadır.
2.7.1.6. Gerçek Değer
Bir pay senedinin gerçek değeri,
o pay senedinin ait olduğu işletmenin
varlıkları, karlılık durumu, dağıtılan kar payları, sermaye yapısı gibi değişkenlerin
21
belirlediği değer olarak tanımlanır. Gerçek değer, bir anlamda yatırımcıların,
işletmenin gelecekte gelir yaratma potansiyelini ve kendilerinin bu hisse senedinden
bekledikleri kazanç oranını göz önüne alarak, işletmenin pay senedine biçtikleri,
mevcut koşullar altında söz konusu hisse senedi için normal buldukları değerdir.49
2.7.2. Fiyat Tanımlamaları
Hisse senedi fiyat kavramındaki başlıca tanımlamalar nominal (itibari) fiyat,
ihraç (emisyon) fiyatı, piyasa fiyatı ve borsa fiyatıdır.
2.7.2.1. Nominal (İtibari) Fiyat
Pay
senedinin
yazılı
olan
fiyatıdır.
Toplam
sermayenin
miktarını
belirleyebilmek ve bununla ilgili muhasebe kayıtlarını yapabilmek için pay senedinin
ilk çıkarılışı sırasında ortaklık yönetimi tarafından verilen değerdir. TTK'ya göre
ülkemizde pay senedinin nominal fiyatı en az Bir Yeni Kuruş olabilir ve bu değer
ancak en az birer Yeni Kuruş olarak yükseltilebilir. Uygulamada en sık görülen pay
senedi nominal fiyatı 1000 TL’liktir.
2.7.2.2. İhraç Fiyatı
Hisse senetlerinin, şirket tarafından çıkarılışı aşamasında satışa sunulduğu
fiyattır. Türkiye'de genel olarak, şirketler çıkardıkları yeni hisseleri nominal fiyatla
satmakla beraber, borsa değeri yüksek olan hisse senedini çıkaran şirket, nominal
değerin üzerinde bir emisyon fiyatı da belirleyebilir. Özellikle yeni bir sermaye
artırımında rüçhan hakkının kullanılmasından sonra arta kalan bölümün halka arz
edilmesinde, emisyon fiyatı normal fiyatın üzerinde saptanmaktadır. Bazı şirketler
ise, ihraç fazlası bölümü doğrudan borsaya limitli fiyatla (satıcının satım ordinosunda
en düşük fiyatı belirlemesi) sunmak suretiyle, fiyatı borsada oluşturmayı tercih
etmektedir.
2.7.2.3. Piyasa Fiyatı
Bir pay senedinin sermaye piyasasında alınıp satıldığı fiyat, o pay senedinin
piyasa fiyatı olarak tanımlanır. Arz ve talep koşullarına göre oluşur. İşletmenin
etkinliğinde herhangi bir değişme olmaksızın, piyasa koşullarındaki değişmelere
bağlı olarak bir pay senedinin piyasa fiyatında zaman içinde değişmeler gözlenebilir,
49
S. Ünal ŞAKAR, a.g.e., s.107-108.
22
gerçek değerinin üstünde veya altında bir fiyat oluşabilir. Eğer borsa mevcutsa;
borsa fiyatı ile eş anlamlı olarak kullanılan fiyattır.50
2.7.2.4. Borsa Fiyatı
Borsada işlem görmeye başlayan hisse senetlerinin, borsadaki arz ve talep
koşullarına göre oluşan fiyatıdır. Borsanın işleyişine göre fiyatlar günlük olarak
belirlenir ve açılış, kapanış, en düşük, en yüksek, ortalama günlük fiyat gibi türlere
ayrılır.51
2.8. Hisse Senedi Değerleme Yaklaşımları
2.8.1. Kâr Payı İskonto Yaklaşımı
Hisse senedi değerinin gelecekte beklenen tüm kâr paylarının bugünkü
değerine eşit olduğunu saptamasıyla hisse senedinin bugünkü fiyatının hesaplandığı
yaklaşımdır.52
Hisse senedinin sağlayacağı gelirler ise,senedin elde tutulduğu süre içerisinde
sağlanması beklenen temettü gelirleri ve gelecekte hisse senedinin devredilmesi
durumunda, onun satış fiyatı ile rüçhan hakkı nedeniyle piyasaya göre daha düşük bir
fiyattan bedelli veya bedelsiz yeni hisse satın alma hakkından oluşur.
Bu yaklaşım göre hisse senedinin bugünkü değerini formülle gösterirsek;
Po = [D1/(1+r)]+[D2/(1+r)²]+…….+[Da/(1+r)ª]+[Pa/(1+r)ª]
Formülde Po hisse senedinin bugünkü değerini, D hisse başına yıllık temettü
tutarlarını, a hisse senedinin
elde tutulmak istenen yıl sayısını, r hisse senedi
yatırımından beklenen getiri oranını ifade eder, gelecekte beklenen gelirlere ilişkin
riskler de r’nin içinde bulunmaktadır.
Bu yaklaşımda hisse senedinin bugünkü
değeri, temettü gelirlerinin bugünkü değerleri ile senedin gelecekteki fiyatının
bugünkü değerinin toplamı biçiminde ifade edilir.53
50
Lâle Erdem KARABIYIK, a.g.e., s.23-24.
Sudi APAK, a.g.e., s.34.
52
Richard A. BREALEY, Stewart C MAYERS, Alan J. MARCUS, (Çev: Ünal BOZKURT, Türkan
ARIKAN, Hatice DOĞUKANLI), İşletme Finansının Temelleri, Literatür yayınları, İstanbul, Ekim
1997, s.124.
53
Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s.316.
51
23
2.8.2. Sabit Oranlı Kâr Payı İskonto Yaklaşımı
Bilanço incelemelerinden her yıl sağlanacak hisse başına kâr paylarının sabit
bir miktar olacağı sonucu çıkartılırsa, hisse senedi değerini hesaplamada kullanılacak
formül şu şekle dönüşür:
Po = Da{[1/(1+r)]+[1/(1+r)²]+……..+[1/(1+r)ª]
O halde, beklenen yıllık temettülerin sabit olması halinde, hisse senedinin
bugünkü değerini gösteren formül şu şekli almaktadır:
Po = Da/r
2.8.3. Sabit Oranda Büyüyen Kâr Payı İskonto Yaklaşımı
Bu yaklaşım, yıldan yıla bir sapmanın olmamasını değil, aksine, temettülerin
ortalama olarak sabit bir hızla artmasını ifade eder. Bu aynı zamanda beklenen
temettülerin belirli bir bölümünün firma tarafından tutulacağı ve yatırım
faaliyetlerinde kullanılacağı anlamına gelir.
Eğer yıllık temettü artış oranının g olduğunu ve bu durumun sonsuza kadar
süreceği varsayılırsa hisse senedinin değeri aşağıdaki gibi olur:
Po = D1/r-g
2.8.4. Fiyat/Kazanç Oranı
Hisse
senedinin fiyatı temettü gelirinde beklenen artış oranına bağlıdır.
Temettü ise hisse başına kazanç (HBK) – dağıtılmayan kârlardan oluşmaktadır.
Firma tarafından dağıtılmayan hisse başına kazanç oranı s ile gösterildiğinde hisse
başına kazanç HBK(1-s) dağıtılan kâr payına ya da temettüye eşittir. Buna göre
denklem aşağıdaki gibi olur: 54
Po = HBK(1-s)/r-g
2.9. Hisse Senetlerinde Şekil Şartları
Hisse senetleri şekil şartlarının sağlanmış olması piyasada çok çeşitli boyutta,
içerikte, baskıda ve nitelikteki kâğıt kullanımlarını ortadan kaldırmaktadır. Çok
çeşitlilik yerine uygulamada birlik ve düzen sağlanmaktadır.
54
Halil SEYİDOĞLU, a.g.e., s.317-318.
24
Sermaye Piyasası Kanunu hükümlerine göre hisse senetleri halka arz edilmiş
veya edilmiş sayılan anonim ortaklıklar ile Menkul Kıymetler Yatırım Ortaklıkları
tarafından ihraç edilecek; kupon tükenmesi, yıpranma, kupürlerin birleştirilmesi veya
bölünmesi gibi nedenlerden ötürü değiştirilecek hisse senetlerinin şekil şartları ve
buna ilişkin kullanım ilkeleri ‘hisse senetlerinin şekil şartlarına ilişkin Tebliğ’ Seri I
No:5 ve bu tebliğde değişiklik yapan tebliğler ile belirlenmiştir.55
Türk Ticaret Kanunu'nun 413. madde hükmüne göre nama ve hamiline yazılı
hisse senetlerinde bulunması gerekli hususlar şunlardır:
- Şirketin Unvanı
- Esas Sermaye Miktarı
- Şirketin Tescil Tarihi
- Senedin Türü (Nama, Hamiline, Adi, Kurucu vs.)
- Senedin İtibari değeri
Ancak kanunun önerdiği bu şekil şartlarından başka seçimlik olarak,
aşağıdaki bilgiler de hisse senetlerine eklenebilir:
- Senedin ihraç tarihi
- Esas sözleşmenin bazı önemli ve ilgili maddeleri
- Senedin ihtiva ettiği pay adedi
- Önceki sermaye artırımına ait bilgiler
- Kuponlara ilişkin bilgiler
- Kuruluşu veya sermaye artırımını onaylayan mahkeme kararının tarih ve
numarası
- Senetlerin tertip, grup ve serisi.
Nitekim bir çok şirketin hisse senetlerinde yukarıda sayılan hususların hemen
hepsinin ya da çoğunun yer aldığı görülmektedir. Sermaye Piyasası Kurulu,
23.06.1989 tarihli Resmi Gazete’de yayınlanan, Seri: I, No: 5 Tebliği ile halka açık
şirketlere geniş kapsamlı bir hisse senedi standardı getirmiş ve kullanılacak kağıdın
55
Gültekin RODOPLU, Para ve Sermaye Piyasaları, s.299.
25
niteliği, baskıda kullanılacak renk ve desenler, boyutlar, kupon boyutları, sayıları ve
dizilimi, kuponların numaralandırılması ve kullanım esasları, hisse senetlerinin
içeriği gibi konularda standart düzenleme yapmış bulunmaktadır.
2.10. Hisse Senedi Çıkarabilecek Kuruluşlar
Hisse senetleri sadece sermaye şirketi niteliğinde olan anonim şirketler ve
anonim şirket statüsünde kurulan diğer şirketler tarafından çıkartılabilir. Ayrıca özel
kanunlarla kurulan bazı kuruluşlar da hisse senedi çıkarabilir.
Hisse senedi ihraç edebilecek şirket ve kuruluşlar;
-
Anonim Şirketler
-
Sermayesi paylara bölünmüş komandit şirketler (SPK Kanunu’nun 4.
maddesi uyarınca, sermayesi paylara bölünmüş komandit ortaklıkların hisse senetleri
halka arz yoluyla satılamaz)
-
Özel kanunla kurulan kurumlar (T.C.M.B., bankalar, anonim şirket
şeklinde kurulmuş iktisadi devlet teşekkülleri, Kamu İktisadi Teşekkülleri (KİT),
bağlı ortaklıklar, sigorta şirketleri vs.),
2.10.1. Anonim Şirketler
Anonim şirketleri, hisse senetlerini hangi yolla çıkardıkları göz önüne
alınarak üç ana grup halinde tasnif etmek mümkündür.
i) Yalnızca T. Ticaret Kanunu'nun hükümlerine tabi, halka açık olmayan
anonim ortaklıklar (Hisse senetleri halka arz edilmemiş anonim ortaklıklar):
Bu tip şirketlerde, şirketin kendi iradesinin hakim olduğu, bu iradenin sadece
Ticaret Kanunu'ndaki amir hükümlerle sınırlandırıldığı görülmektedir. Özellikle
anonim ortaklık yakın akrabalardan ve aynı soyadı taşıyan ortaklar arasından
kurulmuşsa, anonim ortaklık sermaye idaresi ve yönetimi de tek kişinin iradesi ile
işleyen bir görüntü verir. Sermaye Piyasası Kanunu'nun ilgilenmediği bu tip şirketler,
halkın küçük tasarruflarını toplayıp bu yolla özsermaye birikimi sağlama yolunu
benimsemediklerinden, sermaye piyasasının gelişmesine yardımcı olmayan veya bu
piyasada etkinliği bulunmayan şirketler durumundadırlar.
26
ii) Ticaret ve Sermaye Piyasası Kanunları hükümlerine tabi, Kayıtlı Sermaye
Sistemi dışındaki halka açık anonim ortaklıklar (Hisse senetlerini halka arz etmiş
veya arz etmiş sayılan anonim ortaklıklar):
Bir kapalı veya aile anonim ortaklığı hisse senetlerini halka arz ederek,
Sermaye Piyasası Kanunu'nun kapsamına girme kararı verebilir ve böylece halka
açık anonim ortaklık karakteri kazanabilir. Böyle bir karar küçük tasarrufları
toplayarak özkaynak niteliğinde fon oluşturmak niyetinden kaynaklanır.
Öte yandan pay sahibi sayısının 250'den fazla olduğu herhangi bir şekilde
tespit olunan anonim ortaklıkların -hisse senetlerini halka arz etmeseler bile- hisse
senetleri halka arz olunmuş sayılır ve bu ortaklıklar, halka açık anonim ortaklık
hükümlerine tâbi olurlar. (SPK md. 11)
Hisse senetleri hamiline yazılı olan şirketlerde ortak sayısının 250’yi aştığı
birkaç yoldan anlaşılabilir:
- Genel kurula katılanların kaydedildiği hazirun cetvelinden,
- Temettü ödemesi esnasında kesilen kasa fişlerinden,
- Sermaye artırımlarında artırıma katılanlara ait kayıtlardan.
Yine SPK’nın 11. maddesine göre, Kurulca yapılan incelemede, bu Kanuna
tabi ortaklıkların menkul kıymetlerinin ikinci el piyasasının oluştuğu anlaşıldığı
takdirde, Kurul bu ortaklıkların doğrudan ya da dolaylı ortak sayısını veya bilanço
büyüklüğünü dikkate alarak, menkul kıymetlerine borsada işlem görme şartı da
getirebilmektedir.
iii) Sermaye artırımı yönünden, yalnızca Sermaye Piyasası Kanunu
hükümlerine tabi anonim ortaklıklar (Kayıtlı Sermaye Sistemindeki Anonim
Ortaklıklar):
Hisse senetlerini halka arz etmek üzere kurulan anonim ortaklıklar ile;
kurulmuş olup da, sermaye artırmak suretiyle hisse senetlerini halka arz edecek olan
anonim ortaklıklar, Kurul'dan izin almak şartı ile kayıtlı sermaye sistemini kabul
edebilirler (SPK md. 12).
27
Bu halde ortaklığın esas sermayesi, çıkarılmış sermaye olur ve sözleşmede
tespit edilen kayıtlı sermaye miktarına kadar yeni hisse senetleri çıkarmak suretiyle
yönetim kurulu tarafından Türk Ticaret Kanunu'nun esas sermayenin artırılmasına
ilişkin hükümlerine bağlı kalınmaksızın sermaye artırılabilir (SPK md.12). Anonim
ortaklıklar, SPK’dan izin almak suretiyle kayıtlı sermaye sisteminden çıkabilecekleri
gibi bu sisteme alınmada aranan nitelikleri yitirmeleri halinde, Kurul tarafından da
sistemden çıkartılırlar.
2.10.2. Sermayesi Paylara Bölünmüş Komandit Ortaklıklar
Bu şirketler de hisse senedi ihraç edebilirler. Ancak teorik olarak menkul
kıymet kabul edilebilecek olan bu senetler, kanunen menkul kıymet olarak kabul
edilmemektedir. Sermaye Piyasası Kanunu'nun 4. maddesinde 'Sermayesi paylara
bölünmüş komandit ortaklıkların hisse senetleri halka arz yoluyla satılamaz' ifadesi
yer almaktadır.
2.10.3. Özel Kanunlarla Kurulmuş Bulunan Kuruluşlar
Bazı bankalar, T.C. Merkez Bankası, sigorta şirketleri, anonim ortaklık
halinde kurulmuş bulunan iktisadi devlet teşekkülleri, bağlı ortaklıklar, yatırım
ortaklıkları, aracı kurumlar ve özel finans kuruluşları hisse senedi ihraç edebilirler. 56
56
Mehmet BOLAK, a.g.e., s. 99-100.
28
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. FİNANSAL BİLGİ SİSTEMİ
Teknolojide yaşanan gelişmeler, ulusal ve uluslar arası rekabetin hızlanması,
işletmeler için verimliliğin önemini daha da artırmaktadır. İşletmelerin verimliliğinde
güvenilir, doğru ve uygun zamanlı bilginin yeri ve önemi küçümsenemez. Böyle bir
bilgi ise, finansal bilgi sistemi ile sağlanabilir. Finansal bilgi sistemi, muhasebe ve
yönetim organizasyon, iç kontrol, yönetim ile ilgili bilgilerin sağlanması ve bilgi
sistemleri gibi disiplinlerle ilişkilidir.57
Sermaye piyasasına fon arz eden yatırımcılar ile fon talep eden işletmeler
arasında bilgi iletişim köprüsü, finansal bilgi sistemi ile oluşturulur. Sistem, bu
bilgilendirme işlevini de son çıktısı olan finansal raporlama ile yerine getirmektedir.
Finansal bilgi sistemi, üretmiş olduğu niceliksel bilgileri yatırımcılara iletirken,
yatırımcıların da alacakları kararların doğru, isabetli ve zamanında oluşmasını
sağlar.58
3.1. Finansal Bilgi Sisteminin Tanımı
Finansal bilgi sistemi, genel veya finansal muhasebe ve maliyet muhasebesi
gibi geleneksel muhasebeleri de içine alan geniş bir kavramdır. Temel yönetim bilgi
sistemlerinin en önemlisi ve en eskisi olan muhasebe bilgi sistemi, aynı zamanda
işletmeler tarafından bu güne kadar geliştirilen en iyi ve en geniş uygulama alanı
bulabilen bilgi sistemi olma özelliğine de sahiptir.59
Finansal bilgi sistemi, yönetimin varlıklar üzerindeki yönetim sorumluluğunu
yerine getirmek, işletme faaliyetlerinin kontrolünü sağlamak, geleceğe ilişkin işletme
faaliyetlerini planlamak için gerekli bilgileri sağlamaya yönelik bir bilgi sistemidir.
Finansal bilgi sistemi, planlama, bütçeleme gibi geleceğe ilişkin bilgileri işletme
57
Semra KARACAER, Nurettin İBRAHİMOĞLU, İşletme Yönetiminde Muhasebe Bilgi Sistemi,
İç Kontrol, Verimlilik İlişkisi ve Önemi, Hacettepe Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt:21, Sayı:1, 2003,
s.211.
58
Hayrettin USUL, İsmail BEKÇİ, Bireysel Yatırımcılar Açısından Finansal Bilgi Sisteminin
Sermaye Piyasasında Etkinliğinin Analizi, Cumhuriyet Üniversitesi, İİBF Dergisi, Cilt:2, Sayı:1,
s.67.
59
Durmuş ACAR, Hüseyin DALGAR, Entelektüel Sermayenin Ölçülmesinde Muhasebe Bilgi
Sisteminin Katkısı, www.geocities.com, 10.10.2006.
29
yönetimine sunmak suretiyle onların geleceği planlamalarına imkan sağlar. Sistemin
sağlayacağı bilgiler dikkate alındığında finansal bilgi sisteminin zaman açısından üç
boyutlu bir sistem olduğu görülmektedir. Finansal bilgi sistemi bu özelliği ile
geçmişe ait olaylara, içinde bulunulan dönemde yapılmakta olan faaliyetlere ve plan
ve bütçelerle gelecekte olabilecek faaliyetlere veya gelinecek durumlara ait bilgiler
sağlayan bir bilgi sistemi olmaktadır. 60
Finansal bilgi sistemi, finansal ve maliyet muhasebesi, satışlar ve alacaklar,
satın alma ve borçlar, stok işlemleri, ücret ve işçilikler, maliyetleme ve maliyet
kontrolü, gelir ve gider işlemleri, sabit varlıklar, sorumluluk muhasebesi, mali analiz,
bütçeleme
alt
sistemlerinden
oluşmaktadır.
Finansal
sistemde
sayılan
bu
sistemlerinin tamamının bulunması şart değildir. Finansal bilgi sisteminin kapsamı,
işletmelerin yapılarına, özelliklerine ve faaliyet konularına göre değişiklikler
gösterir.61
3.2. Finansal Bilgi Sisteminin Temel Yapısı
Finansal bilgi sisteminde kullanılan bilgi işlem donanımları ve bunlara bağlı
olarak bilgi işlem yöntemleri işletmenin koşullarına göre değişiklikler gösterebilir.
Fakat buna rağmen sistemin temel yapısı aynı kalır. Şekil-2’de finansal bilgi sistemi
kuramsal olarak gösterilmiştir. Burada da görüldüğü gibi finansal bilgi sistemine üç
farklı kaynaktan veriler ve bilgiler (işletme içinden, işletme ile çevresi arasında
oluşan eylemlerden ve geri bildirimden gelen mali nitelikteki işlemlere ilişkin veriler
veya bilgiler) gelmekte, bunlar bilgi işlem eylemleri sonucunda çıktılara
dönüşmektedir. Sonuçta bu çıktılar finansal rapor olarak ilgili taraflara iletilmektedir.
Sistem çıktılar ile girdiler arasındaki gerekli geri bildirim işlemlerini yaptıktan sonra
fonksiyonunu tam olarak yerine getirmiş sayılır.62
60
Fevzi SÜRMELİ, Muhasebe Bilgi Sistemi, Anadolu Üniversitesi Eğitim, Sağlık ve Bilimsel
Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayınları, Eskişehir, 1996, s.29,30.
61
a.g.e., s.31.
62
a.g.e., s.31-32.
30
Şekil 2: Finansal Bilgi Sistemi
Kaynak: Fevzi SÜRMELİ, Muhasebe Bilgi sistemi, Eskişehir, 1996
31
3.3. Finansal Bilgi Sisteminin İlkeleri
Sistem ilkeleri, amaca hizmet edecek bir yapının oluşturulmasında en önemli
etkendir. Nitekim, ekonomik ve etkin bir finansal bilgi sistemi ancak bir takım
ilkelere uyularak oluşturulabilir. Finansal bilgi sistemi ilkeleri, kesin yasalar değil,
ancak uzun deneyimler sonucu geliştirilen ve sistem tasarımında yol gösterici birer
rehber niteliğindedir. Finansal bilgi sisteminin başarısını etkileyecek olan belli başlı
finansal bilgi sistemi ilkeleri şunlardır:63
-
Uygun maliyet ilkesi,
-
Raporlama ilkesi,
-
İnsan etkeni ilkesi,
-
Örgüt yapısı ilkesi,
-
Esnek olma ilkesi,
-
Açık ve anlaşılabilir olma ilkesi,
-
Veri biriktirme ve süreçleme ilkesi.
3.3.1. Uygun Maliyet İlkesi
Bu ilke finansal bilgi sisteminin en önemli ilkesidir. Uygun maliyetin
saptanması oldukça karmaşık bir sorundur. Genellikle iki maliyet biçiminde ortaya
çıkar. Birincisi, çalışanlar, haberleşme araçları, donanımlar gibi sistem öğelerine
harcanacak olan ve parayla ifade edilen görünür maliyetlerdir. İkincisi, zaman zaman
ortaya çıkan ve önceden saptanamayan görünmeyen maliyetlerdir. Örneğin,
gecikmeli bir fatura işleminden doğacak mali sıkıntı gibi. Görünmeyen maliyetlerin
önceden belirlenmesi veya saptanması zordur. Bu nedenle uygun maliyetin
saptanmasında temel etken görünür maliyetlerdir.64
Uygun maliyetin ölçüsü ise, sistem için harcanan para ile sistemin işletmeye
sağlayacağı ölçülebilir yararın karşılaştırılmasına bağlıdır. Yani, sistemden sağlanan
ve ölçülebilen yararların sistem maliyetini karşıladığı veya geçtiği durumlarda sistem
için harcanan maliyetin uygunluğundan söz etmek mümkündür.65
63
a.g.e., s.57.
a.g.e., s.58.
65
a.g.e., s.58.
64
32
3.3.2. Raporlama İlkesi
Finansal bilgi sistemi, içe ve dışa yönelik olarak etkin bir raporlama düzeni
sağlayacak şekilde geliştirilmelidir. Finansal bilgi sisteminin amacı ilgili yerlere ve
kişilere etkin bir şekilde bilgi sağlamaktır. Bu da ancak raporlarla olmaktadır. Çünkü
sistemin çıktısı
finansal raporlardır.
Finansal bilgi sistemi sadece işletme içi
eylemlere yönelik ya da sadece işletme dışı eylemleri raporlamaya yönelik
olmamalıdır. Çünkü iç ve dış bilgi kullanıcıları tarafından istenen bilgiler aynı
finansal bilgi sisteminden sağlanır.66
3.3.3. İnsan Etkeni İlkesi
Finansal bilgi sisteminin etkinliği insan etkenine bağlıdır ve sorumludur.
Buna göre sistem insan etkeni dikkate alınarak geliştirilmelidir.
Finansal bilgi sisteminin çalışmasından insanlar sorumludurlar ve bunlar
deneyimleri, beklentileri ve istekleriyle sistemin sosyal yapısını oluşturur. Bunun
yanında sistemde çalışan insanların sistemi benimsemesi gerekir. Bu nedenle etkin
bir finansal bilgi sistemi, ancak belirli temellere dayalı sağlam bir sosyal yapı ve bu
sosyal yapıyı oluşturan kişilerin sistemi benimsemeleriyle mümkündür.67
3.3.4. Örgüt Yapısı İlkesi
Finansal bilgi sistemi, belirli ve açıkça tanımlanmış bir örgüt yapısı içinde
işlev görecek şekilde geliştirilmelidir. Etkin bir finansal bilgi sistemi, sistem
öğelerinin ve bunlar arasındaki ilişkilerinin iyi tanımlanması ile sağlanacaktır. Görev
tanımlamalarının iyi yapılmadığı bir örgüt; karar merkezlerinin, kontrol noktalarının
ve çalışma alanlarının doğru olarak saptanmasına olanak vermeyecektir.68
3.3.5. Esnek Olma İlkesi
İşletme dinamik ve açık bir sistemdir. İşletme dinamik bir sistem olmasından
dolayı sürekli gelişme içindedir. Açık bir sistem olarak da içi ve dış koşullardan
sürekli etkilenir. İşletmenin iç ve dış gelişme ve yeniliklere uyum sağlaması ancak
esnek bir sistem olması ile mümkündür. Esnek bir sistem ise yenilikler ve gelişmeler
66
a.g.e., s.59.
a.g.e., s.59.
68
a.g.e., s.60.
67
33
karşısında yeni baştan düzenleme gerektirmeksizin gelişmelere ve yeniliklere
yalnızca bir takım eklerle cevap verebilen bir sistemdir. Örneğin; muhasebe
biriminde kullanılan bir hesap planının veya kodlama yönteminin yeni gelişmeler
karşısında bir takım eklerle kullanılabilirliğini devam ettirmesidir.69
3.3.6. Açık ve Anlaşılabilir Olma İlkesi
Finansal bilgi sistemi, sistem içindeki eylemlerin kolaylıkla izlenebilmesi
için, açık ve anlaşılabilir bir şekilde geliştirilmesi gerekir. Sistemin açık ve
anlaşılabilir olması sistemin çalışmasından ve etkinliğinden sorumlu olan kişilerin
sistemi daha kolay ve çabuk öğrenmelerini sağlar. Bu da kişilerin sistemi daha kolay
ve rahat izleyebilmelerini sağlar. Açık ve anlaşılabilir bir sistem, ancak sistemin
veya alt sistemlerinin ve sistem içindeki işlemlerin iyi bir şekilde tanımlanmasıyla
sağlanır.70
3.3.7. Veri Biriktirme ve Süreçleme İlkesi
Finansal bilgi sistemi, zamanlı, anlamlı ve ilgili yönetsel bilgi sağlayacak
şekilde olmalıdır. Bu ilke, veri veya bilgilerin sistem içindeki ‘girdi-süreçleme-çıktı’
şeklindeki akışlarıyla ilgilidir. Bu ilkenin sağlanması ancak verilerin sistemdeki ilk
kayıtlarına bağlıdır. Bu bakımdan ilk kaydın doğruluk ve ayrıntılık derecesi çok
önemlidir. İlk kaydın gerekli ayrıntıda olması daha sonra sistemden çok amaçlı
bilgilerin alınmasına imkan sağlar. 71
3.4. Finansal Bilgi Sisteminin Öğeleri
Bir sistemin öğeleri, o sistemi çalışır duruma getiren ve sisteme işlerlik
kazandıran değişik somut elemanlardır. Yani sistemin işlev görmesi ancak öğeler
sayesinde olmaktadır. Finansal bilgi sisteminin öğeleri; insan, haberleşme araçları,
donanım ve raporlardır.72
3.4.1. İnsan Öğesi
Finansal
bilgi sisteminin veri ve bilgileri girdi olarak alması, işlemesi,
depolaması ve rapor olarak ilgililere iletmesi yani tüm fonksiyonlarını yerine
69
a.g.e., s.60.
a.g.e., s.61.
71
a.g.e., s.61.
72
a.g.e., s.38.
70
34
getirebilmesi için her aşamasında insan öğesine ihtiyaç vardır. Sistem için insan
vazgeçilmez ve en önemli öğedir. Sistemin her aşamasında insan öğesinin etkinliği
vardır. Çünkü insan olmadan sistemin işlevliğini kazanması mümkün değildir.73
3.4.2. Haberleşme Araçları
Haberleşme araçları, veri veya bilgilerin toplanması ve bilgi işlem
faaliyetlerine tabi tutulması için gerekli belgelerdir. Bu belgeler, kayıt, sınıflandırma,
özetleme, hesaplama, saklama ve iletme işlemlerinin yapılması için gerekli kayıt
ortamını oluştururlar. Haberleşme araçları genel olarak ikiye ayrılırlar. Bunlar;74
-
İlk işlem belgeleri
-
Kayıt belgeleri
İlk işlem belgeleri, işletme faaliyetlerine ilişkin veri veya bilginin ilk kez
kaydedildiği belgelerdir. Bunlara; fatura, çek, poliçe, serbest meslek makbuzu, sevk
irsaliyesi ve ücret bordrosu örnek gösterilebilir. Kayıt belgeleri, veri veya bilgilerin
genellikle ilk işlem belgelerine dayanarak kaydedilmesi ve işleme tabi tutulması için
kullanılan ve devamlılık arz eden belgelerdir. Bunlara, yevmiye defteri, büyük defter,
envanter defteri, stok kartları örnek olarak gösterilebilir.75
3.4.3. Donanım
Finansal bilgi sistemi, veri veya bilgileri yönetsel bilgilere dönüştüren bir
sistemdir. Bu dönüşümü sağlamak üzere yapılan bilgi işlem faaliyetleri; el ile işlem,
makineli bilgi işlem ve elektronik bilgi işlem yöntemlerine göre yapılmaktadır. Bu
yöntemlerde veri veya bilgilerin toplanması, işleme tabi tutulması sırasında yönteme
göre, daktilo, hesap makineleri, okuyucu, yazıcı, bilgisayar gibi donanımlar
kullanılır. Bir finansal bilgi sisteminde kullanılacak donanımlar işletmenin
koşullarına ve bilgi işlem eylemlerinin yoğunluğuna ve buna bağlı olarak da
benimsenen bilgi işlem yöntemlerine göre değişiklik gösterir.76
73
a.g.e., s.39.
a.g.e., s.40.
75
a.g.e., s.40.
76
a.g.e., s.41.
74
35
3.4.4. Raporlar
Raporlar, finansal bilgi sisteminin çıktılarıdır. Bunlar, işletme içi ve işletme
dışı bilgi kullanıcılarına yöneliktir. İç raporlar, yönetimin her düzeyine sunulan ve
kontrol amacı taşıyan bütün raporları içerir. Kontrol raporları olarak da ifade edilen
bu raporlar, yöneticilere işletme faaliyetlerinin seyrini ve sonuçlarını görme ve
planlanan hedeflerle karşılaştırma olanağı sağlarlar. Yani yöneticilere verecekleri
kararlarda temel oluştururlar. Bu tür raporlara; bilanço, gelir tablosu, bütçeler,
maliyet raporları, satış raporları örnek gösterilebilir.77
Dış raporlar, işletmeyle ilgili üçüncü kişilere, işletmenin durumu ve
çalışmalarından haberdar olmaları için sunulan bilgi raporlarıdır.
Dış raporların
kaynağı, muhasebe sisteminin yanı sıra çeşitli alanlar da olabilir. Örneğin; yıllık
faaliyet raporlarının hazırlanmasında, ülkenin ve diğer ülkelerin ekonomik ve sosyal
göstergelerinden yararlanılması gibi. Bilanço, gelir tablosu, kredi kurumlarına verilen
raporlar, vergi iadelerine ilişkin raporlar, sermaye piyasalarına açıklanan mali
tablolar dış raporlara birer örnektir.78
3.5. Finansal Bilgi Sisteminin Çıktısı Olarak Finansal Raporlar
Finansal raporlar, muhasebenin temel görevlerinden olan rapor etme
fonksiyonunu yerine getirmek amacıyla işletme tarafından hazırlanırlar. İşletmeler
belirli aralıklarla finansal tablolar düzenleyerek işletme ortaklarına ve diğer ilgililere
işletmenin finansal durumu hakkında bilgi sunmaktadırlar.79 Finansal raporlar
gereksinim duyulan bilgiyi sağlayan araçlardır. Bundan dolayı finansal raporlar
aracılığıyla elde edilen bilgilerin, kesin, tam ve güvenilir nitelikte olması gerekir.80
3.5.1. Finansal Raporun Tanımı
Muhasebenin başta gelen görevi, işletmede yaşanan olayları, belirli
dönemlerde, ortaklara, yöneticilere, kredi verenlere vb. ilgili gruplara aktarmaktır.
Muhasebe bu görevini raporlar aracılığı ile yerine getirir. Muhasebe,
"Mali
nitelikteki olayları, para birimiyle ifade ederek sınıflayan, kaydeden, raporlayan
77
a.g.e., s.42.
a.g.e., s.42.
79
www.tspakb.gov.tr/finans_matematigi_temel.pdf/13.11.2006
80
A.Banu BAŞAR, Finansal Piyasalar Açısından Kaliteli Finansal Raporlama ve Bileşenleri,
http://home.anadolu.edu.tr/~abbasar/CINAR.doc 23.11.2006
78
36
ve yorumlayan bilimsel bir sanattır." şeklinde tanımlanmaktadır. İşte muhasebenin
raporlama görevi finansal rapor kavramını ortaya çıkarmaktadır.81 Bu nedenle,
finansal raporlar, muhasebe sistemi içinde kaydedilen ve toplanan bilgilerin, zaman
aralıklarıyla bu bilgileri kullanacak olanlara iletilmesinin sağlayan araçlardır.82
Finansal rapor terimi, aşağıdaki raporları kapsamaktadır:83
•
Bilanço,
•
Gelir Tablosu,
•
Satılan Malın Maliyeti Tablosu,
•
Özsermaye Değişim Tablosu,
•
Net İşletme Sermayesi Değişim Tablosu,
•
Nakit Akım Tablosu,
•
Fon Akım Tablosu.
Bu tablolardan, bilanço ve gelir tablosu dipnotları ve ekleri ile birlikte temel
finansal raporları, diğerleri ise ek finansal raporları oluşturur.84
3.5.2. Finansal Raporlamanın Amaçları
Finansal raporlar işletmelerin finansal durumunu ve işlemlerini yansıtır.
İşletmenin faaliyet ve işlemlerinden üretilen bu muhasebe bilgilerinin kullanıcılara
iletilmesi de finansal raporlama olarak tanımlanır.85 Finansal raporların amacı;
herhangi bir kişinin ekonomik bir karar vermesini sağlayacak bir çok faydalı ve
kullanışlı bilgiyi sunmak ve şirketin mali durumu, performansı ve değişiklikleri
hakkında bilgi sağlamaktır.86
Genel amaçlı finansal raporların amacı, işletmenin finansal durumunu,
faaliyet sonuçları ve nakit akışı hakkında bilgi vererek, bu bilgileri tüm finansal rapor
http://www.turk-ie.org/cms/index.php?option=content&task=view&id=24&Itemid=2.
Nejat TENKER, Şirketlerin Halka Açılmasında Finansal tabloların ve Dış Denetimlerin
Önemi, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1982, s.61.
83
Öztin AKGÜÇ, Mali Tablolar Analizi, 9. Baskı,Muhasebe Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 1995,s.1.
84
http://www.gelirler.gov.tr/gelir2.nsf/muhsisteb1ekmuh3?OpenPage, 13.11.2006.
85
Gültekin RODOPLU, Ali AKDEMİR, İşletme Bilimine Giriş, Isparta, 1998, s. 263.
86
http://www.tsrsb.org.tr/NR/rdonlyres/03EE6DB6-4920-461A-88EC94F5A9BAD73C/2126/001_4.pdf, 13.11.2006.
81
82
37
kullanıcılarına sunmaktır. Finansal raporlar ayrıca yönetimin emrine verilen
kaynakları nasıl ve ne etkinlikte kullandığını gösterir. Bu amaca ulaşmak için
finansal raporlar, işletmeye ilişkin varlıklar, yabancı kaynaklar, öz kaynaklar,gelir ve
kârlar ile gider ve zararlar nakit akışları ile ilgili bilgileri sağlar. Bu bilgiler finansal
rapor dipnotlarıyla birlikte kullanıcılarına işletmenin gelecekteki nakit akışları ile
nakit ve nakde eşdeğer varlıkların oluşmasıyla ilgili tahminlerin gerçekleşme ve
zamanlamasına ilişkin hususları içerir. Maliye Bakanlığı tarafından 1992 yılında
yayımlanan Muhasebe Sistemi Uygulama Genel Tebliği’nde finansal raporların
amaçları üç noktada toplanmıştır. Bunlar: 87
•
Yatırımcılar, kredi verenler ve diğer ilgililer için karar almada yararlı
bilgiler sağlamak,
•
Gelecekteki
nakit
akımlarını
değerlendirmede
yararlı
bilgiler
sağlamak,
•
Varlıklar, kaynaklar ve bunlardaki değişiklikler ile işletme faaliyet
sonuçları hakkında bilgi sağlamak,
Açıklamalardan
da anlaşıldığı gibi finansal raporların genel amacı, tüm
finansal rapor kullanıcılarına işletmenin varlık, kaynak durumu, kazanma gücü ve
nakit akışları ile ilgili bilgileri sunmaktır. Finansal rapor kullanıcıları, finansal
raporlardan yararlanarak, işletme hakkında bazı bilgiler elde ederler. Bunlar:88
•
Ekonomik kararların alınmasını sağlayacak bilgiler,
•
İşletmenin kazanma gücünü öngörmek, karşılaştırmak ve değerlendirmek
için gerekli bilgiler,
•
İşletmenin hedeflerine ulaşmada ve kaynaklarının etkin kullanılmasında
yöneticilerin başarısını ölçmek için gerekli bilgiler,
•
İşletmenin parasal imkanlarındaki artış- azalışı ve yeterli kâr dağıtımı
yapılıp yapılmadığına ilişkin bilgiler,
87
Nalan AKDOĞAN, Nejat TENKER, Finansal Tablolar ve Mali Analiz Teknikleri, Gazi
Kitabevi, Ankara, Mart 2001, s.23.
88
a.g.e., s.24.
38
•
Devlet payı olan vergi tutarının belirlenmesini sağlamak üzere gerekli
bilgiler,
•
Makro ekonomik kararlara yardımcı olarak istatistiksel bilgiler,
•
İşletmenin denetlenmesine olanak verecek bilgiler,
•
Halka açılmalarda potansiyel yatırımcılara sunulacak bilgiler,
•
İşletme yöneticilerinin ileriye dönük kararlar almasına imkan verecek
bilgiler,
3.5.3. Finansal Raporların Kullanıcıları
Finansal raporları kullananlar işletme sahipleri, mevcut ve potansiyel
yatırımcılar, çalışanlar, borç verenler, satıcılar ve diğer ticari tedarikçiler, müşteriler,
hükümetler, kamu işletmeleri finansal analistler, aracı kuruluşlar ve danışmanlar ile
genel olarak kamu’dur.89
Finansal tablo kullanıcıları, finansal raporları değişik bilgi ihtiyaçlarını
karşılamak için kullanırlar.
3.5.3.1. Yatırımcılar
Sermayeyi sağlayarak sermaye riskini üstlenenler ve onların fikir danıştığı
kimseler yatırımların taşıdığı risklerle ve yatırımın getirisi ile ilgilenirler.
Yatırımcıların satın alma, elde tutma veya satma kararlarını vermelerine yardımcı
olacak bilgilere ihtiyaçları vardır. Bir işletmenin ortakları aynı zamanda bu
işletmenin kendilerine kar payı ödeme gücünü anlamalarını sağlayacak bilgilere de
ihtiyaç duyarlar.90
3.5.3.2. Çalışanlar
Çalışanlar ve onları temsil eden gruplar işverenlerinin devamlılığı ve karlılığı
ile ilgili bilgilere ihtiyaç duyarlar. Bunlar aynı zamanda çalıştıkları işletmenin
kendilerine ücretlerini, emekli olmaları halinde emeklilikle ilgili yükümlülüklerini
89
Gökhan ÖZER, Muhasebe Kârları İle Hisse Senedi Verimleri Arasındaki İlişkiler, Pelin Ofset,
Ankara, 1996, s.9.
90
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
39
ödeme kabiliyetini ve işletmenin iş sağlama imkanlarını anlamalarına sağlayacak
bilgilerle de ilgilenirler.91
3.5.3.3. Borç verenler
Borç verenler verdikleri borçları ve borçlara ait faizleri zamanı geldiğinde
tahsil edebilme imkanlarını belirlemek için bilgiye ihtiyaç duyarlar.92
3.5.3.4. Satıcılar ve Diğer Ticari Tedarikçiler
Satıcılar ve diğer ticari tedarikçiler işletmenin kendilerine olan borçlarını
zamanı geldiğinde ödeme gücünü belirlemelerini sağlayacak bilgilerle ilgilenirler.
Ticari kreditörler, kendileri için önemli bir müşteri olmaması nedeniyle bir
işletmenin devamlılığına ihtiyaç duymuyorlarsa, finansal borç verenlere nazaran bir
işletmenin kısa vadedeki performansı ile daha çok ilgilenirler.93
3.5.3.5. Müşteriler
Müşteriler, özellikle uzun süredir iş yaptıkları ve kendi işleri için
devamlılığına ihtiyaç duydukları işletmenin devamlılığına ilişkin bilgilerle
ilgilenirler.94
3.5.3.6. Hükümetler ve Kamu İşletmeleri
Hükümetler ve kamu işletmeleri kaynakların tahsisi ile ilgilidirler.
Dolayısıyla bunlar işletmenin faaliyetleri ile ilgilenirler. İşletmenin faaliyetlerine
ilişkin yasal düzenleme yapmak, vergi politikasını belirlemek, ulusal gelir ve diğer
istatistiki hesapları yapmak için de bilgi gereksinimi vardır.95
3.5.3.7. Kamu
Bir işletme genel olarak kamu diye adlandırılan toplumu etkileyebilecek
birçok şey yapabilir. Örneğin, bir işletme bulunduğu bölgenin ekonomik yaşamına o
91
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
92
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
93
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
94
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
95
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
40
bölge insanlarını çalıştırmak ve bölgesel satıcılardan mal veya hizmet almak gibi
birçok şekilde katkı yapabilir
Finansal raporlar işletmenin başarıları ile ilgili
geçmişteki trendler, en son gelişmeler ve işletmenin faaliyet konuları hakkında bilgi
sunarak kamuya yardımcı olabilir.96
3.5.4. Finansal Raporların Kullanım Sınırları
Finansal raporlar özel amaçlar için değil , genel amaçlar için hazırlanmalıdır.
Genel amaçlara uygun olarak hazırlanan raporların anlaşılabilir olması ve ihtiyaçları
karşılayacak nitelikte olması kullanıcılar açısından verimli olacaktır. Finansal
raporlar basit şekilde hazırlanamaz, böyle bir durumda rapor ne genel amaçlara ne de
özel amaçlara hizmet verir. Raporlar kullanıcıların en az düzeyde dahi olsa finansal
raporların niteliklerini ve muhasebe terimlerini bildiklerini varsayarak hazırlanır.
Finansal raporların nitelikleri şöyledir: 97
•
Finansal raporlar genel amaçlıdır. Çünkü bu raporlar çok değişik
kullanıcı gruplarının gereksinmelerini karşılamak için hazırlanırlar.
•
Finansal raporlar genel amaçlara uygun olarak bölümlendirilir.
•
Finansal raporlar çok sayıda işlemi özet olarak sunar.
•
Finansal raporlarda çok değişik değerlendirme yöntemleri uygulanmış
olabilir.
•
Finansal raporlar düzenlendiği ülkenin para birimine göre hazırlanır
ve genelde paranın satın alma gücündeki değişiklikleri yansıtmaz.
•
Finansal raporlar nakit esasından çok, gerçekleşme(tahakkuk) esasına
göre hazırlanır.
•
Finansal raporlarda kullanılan dil muhasebe dilidir.
Finansal rapor kullanıcıları, raporların bu niteliklerini göz önünde
bulundurmak zorundadır. Finansal raporlar kullanılırken bu nitelikler çerçevesinde
kullanılır. Dolayısıyla bu nitelikler finansal raporların kullanıcılar açısından kullanım
sınırlarını oluşturmaktadır.
96
Türkiye Muhasebe Standartları Kurulundan, Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin
Kavramsal Çerçeve Hakkında Tebliğ Sıra No:1.
97
Nalan AKDOĞAN, Nejat TENKER, a.g.e., s.37-38.
41
3.6. Finansal Raporların Bilgi İletişim Fonksiyonu
Yılık rapor, işletmenin gerçekleşen ve planlanan faaliyetlerine ilişkin bilgileri
özetleyen ve genel kurul toplantısından önce ortaklara sunulan bir rapordur. İşletme
yönetiminden uzaklaşmış olan ortaklara, işletme yöneticilerinin hesap vermekle
yükümlü olmaları yıllık raporların ortaya çıkmasına neden olmuştur. Yılık raporlar
sadece hesap verme aracı değil, aynı zamanda sermaye piyasasında ilgili kişi ve
kurumlara bilgi verme aracı olarak kullanılmaktadır. Çünkü, günümüzde artık yıllık
raporlar ortaklara bilgi vermekten başka, ekonomide ve işletmelerde fonların
kullanılmasına ilişkin kararlar alan tüm ilgili kişiler için hazırlanan bir rapor
konumundadır. İşletmenin finansal bilgilerini kullanan ilgili kişilerin bilgi
alabilecekleri başka kaynaklar varsa bu kaynaklardan elde edilen yeni ve ayrıntılı
olan bilgiler daha önemli olmaktadır. Eğer böyle bir kaynak yoksa yıllık raporların
içeriği sermaye piyasasında bilgileri kullanacak olan kişilerin yapacakları analiz için
gerekli bilgileri verecek düzeyde olmalıdır.98
Yıllık raporların fonksiyonunu yerine getirebilmesi için yasaların yıllık
raporlarda açıklanması gerekli asgari bilgi düzeyini belirlemelidir. Fakat, teoride
yıllık raporların içereceği bilgi düzeyinin sınırları belirlenmediği ve açıklama biçimi
ile ilgili bir fikir birliği yoktur. Bu nedenle yıllık raporlarda genellikle ülkenin
ekonomik
durumuna ve
işletmenin dahil olduğu sektöre
ilişkin işletme
yöneticilerinin görüşü ile işletmeyi tanıtıcı genel bilgiler, işletmenin finansal
raporları ve denetim raporları kısmından oluşmaktadır.99
Ekonominin genel durumuna ilişkin bilgiler işletmenin büyüklüğüne göre
yıllık raporda yer verilmesi gereken bilgilerdir. Dünya ve ülke ekonomisindeki
gelişmeler sonucu işletme faaliyetleri olumlu veya olumsuz etkilenmişse, bu bilgileri
vermek yararlı olur. Yıllık raporun işletmeyi tanıtıcı genel bilgiler kısmında
işletmenin kısa bir tarihçesi yapılır, birleşme veya işletmede başka değişiklikler
olmuşsa, bunlar belirtilir ve gerekli diğer bilgiler verilir. Yıllık raporun finansal rapor
kısmında bilanço ve gelir tablosu ile ekleri ve diğer tablolar yer alır. Yıllık raporun
98
Celal KEPEKÇİ, Sermaye Piyasasının Gelişmesinde Muhasebenin Rolü, Anadolu Üniversitesi
Yayınları, Eskişehir, 1983, s.47.
99
a.g.e., s.48.
42
son kısmını denetim raporları oluşturur. Burada finansal raporların genel kabul
görmüş muhasebe prensiplerine uygunluğunu belirten denetçinin görüşü yer alır.100
3.7. Finansal Bilgilerin İletişim Türleri
Finansal raporların kapsadığı bilgilerin kullanıcılara iletilmesiyle ilgili başlıca
iki yaklaşım vardır. Bunlar; geleneksel bilgi iletişim yaklaşımı ve karar modeli
yaklaşımıdır.101
3.7.1. Geleneksel Bilgi İletişim Yaklaşımı
Geleneksel bilgi iletişim yaklaşımı, değişik amaçları olan çeşitli kullanıcı
grupları için bir tür finansal rapor hazırlanmasını öngörmektedir. Finansal raporların
bu şekilde hazırlanmasındaki amaç, işletme dışındaki birçok kişi ve grup tarafından
alınacak ekonomik kararlara ilişkin gerekli ortak bilgileri sağlamaktır.Belirli bir
kullanıcı grubun ve bunların amaçlarının esas alınması, genel amaçlı raporların
yayınlanmasına engel değildir. Genel amaçlı raporlar, sağlanan bilginin maliyeti
açısından en uygun rapor biçimi olabilir. Sistem bir bütün olarak düşünüldüğü zaman
farklı kullanıcı sınıfları için değişik raporların geliştirilmesi ve yayınlanmasının
maliyeti bunların faydasını aşabilir. Bu genel amaca uygun olarak muhasebenin
tanımı şu şekilde yapılmaktadır:”Muhasebenin esas fonksiyonu, bir işletmenin
faaliyetlerinin anlaşılmasına esas olan bilgiyi biriktirmek ve ilgili kişilere
iletmektedir’. Son yıllarda yine buna benzer bir tanım yapılmıştır:’ Muhasebenin ve
finansal raporların esas amacı, ekonomik karar almada ve borç verenlere yararlı
olacak, işletme ile ilgili genel amaçlı bilgi sağlamaktır”.102
3.7.2. Karar Modeli Yaklaşımı
Karar
modeli
yaklaşımı,
belirli
kullanıcı
modellerine
ilişkin
bilgi
sağlanmasını amaç olarak almaktadır. Bu yaklaşım kullanıcıların belirlenmesini ve
kararlarında kullanacakları bilgilerin mümkün olduğu kadar doğru bir biçimde
seçilmesini gerektirir. Bu nedenle, farklı kullanıcı sınıfları için ayrı finansal
raporların hazırlanması gerekir. Bu hazırlanan finansal raporların bilgileri bazı
kullanıcılar için yararlı, bazıları için yararsızdır. Bu yaklaşıma göre muhasebenin
100
a.g.e., s.48.
a.g.e., s.50.
102
a.g.e., s.51.
101
43
tanımı şöyledir:’ Muhasebe, bilgiyi kullanan kişilere tutarlı karar alma olanağı
sağlayan finansal bilgilerin belirlenmesi, para birimiyle ölçülmesi, kaydedilmesi ve
iletilmesi sürecidir’. 103
Karar modelinin uygulanmasında çeşitli güçlükler vardır. Bunlardan biri,
kullanıcıların değişik karar modellerine ve tahminlerine ilişkin bilginin seçimindedir.
Kullanıcıların gerçekte nasıl karar aldıklarını ve istedikleri bilgilerin neler olduğunu
bulmak suretiyle karar modelleri kurmak mümkün olmakla birlikte, bu yöntem daima
en iyi sonuca götürmeyebilir. Çünkü, kullanıcılar mevcut muhasebe bilgileriyle,
karar almak zorunda kalabilirler veya mevcut bilgiye bağlı en iyi modelleri
kullanamayabilirler. Karar modeli yaklaşımının uygulanmasında ikinci güçlük, bilgi
seçim prosedürünün farklı kullanıcılar için farklı raporlar gerektirmesi ve diğer
herhangi bir belirli kullanıcı grubu için ilgisiz olan birçok bilginin de açıklanmasını
gerektirmesidir.104
3.8. Finansal Bilgilerin Kalitesini Belirleyen Özellikler
Finansal raporlarda yer alan bilgilerin karar vericileri tarafından en iyi şekilde
ve anında kullanılabilmesi için bu raporlarda yer alan bilgilerin anlaşılabilir, ihtiyaca
uygun, güvenilir, karşılaştırılabilir olması ve zamanında düzenlenmesi gerekir. Bu
özellikler aşağıdaki gibidir: 105
3.8.1. Anlaşılabilirlik
Finansal raporların anlaşılabilir olması, şirketlerinin mali tablolarını
incelenebilir kılacak ve tabloların güvenilirliği hakkındaki yanlış anlamaları ortadan
kaldıracaktır.106 Finansal raporlarda sunulan bilgilerin, açık, anlaşılır ve tam olması
ve gerekli bilgilerin dipnot ve eklerde belirtilmesi zorunludur. Finansal raporların
hazırlanmasında, ilgililerin belirli düzeyde bankacılık ve ekonomi bilgisine ve
açıklanan bilgileri analiz edebilme kabiliyetine sahip oldukları kabul edilir. Finansal
raporlarda sunulan bilgilerin kullanıcılar tarafından kolayca anlaşılabilmesi, mali
tabloların en önemli niteliksel özelliğidir. Ticari ve ekonomik faaliyetler ve
103
a.g.e., s.51.
a.g.e., s.52.
105
Ahmet DEMİR, Mali Tablolar ve Uygulaması, 2. Baskı, Çağdaş Yayınları, İstanbul, 1996, s.5.
106
http://www.tsrsb.org.tr/NR/rdonlyres/4603FEA8-B8CB-42BA-9E63446A1BD394F2/1468/SAIY33.pdf/ 23.11.2006.
104
44
muhasebe konusunda makul düzeyde bilgiye sahip olup, sunulan bilgileri makul bir
dikkatle değerlendirmeye istekli kişiler tarafından anlaşılabilecek düzeydeki mali
tabloların anlaşılabilirlik özelliğini taşıdığı kabul edilir. Ekonomik karar almada
önemli olan ve doğası itibariyle karmaşık olan bilgiler, anlaşılmasının zor olduğu
gerekçesiyle finansal raporlardan çıkarılamaz.107
3.8.2. İhtiyaca Uygunluk ve Önemlilik
Finansal
raporlarda
sunulan
bilgilerin,
ilgililerin
karar
almakta
kullanabilecekleri nitelikte ve kullanım amacına uygun olması şarttır. Bilginin
ihtiyaca uygunluğu, geçmiş, şimdiki ve gelecekteki olayların değerlendirilmesine,
geçmiş değerlendirmelerin doğrulanma ya da düzeltilmelerine olanak sağlayarak,
kullanıcıların ekonomik kararlarını etkileyecek nitelikte olması anlamındadır. Bir
bilginin açıklanmaması, yanlış veya eksik açıklanması, finansal raporları esas alarak
karar veren kullanıcıların ekonomik kararlarını etkileyebilecek nitelikte ise, bu bilgi
önem arz eden bilgidir.108
Finansal raporlarda yer alan bilgilerin, güncelliğini yitirmeden önce,
zamanında ve gelecekteki olaylar ve sonuçları hakkında beklentilerin oluşturulması,
doğrulanması veya değiştirilmesine olanak tanıyacak şekilde sunulması gerekir. Bir
bilginin, finansal raporlara dahil edilmemesinin veya finansal raporlarda yanlış ifade
edilmesinin, kullanıcıların finansal raporlardaki bilgilerden yola çıkarak aldıkları
ekonomik kararları etkileme düzeyi, o bilginin finansal raporlar açısından önemlilik
düzeyinin temel göstergesidir. Belirli bir kalemin veya toplulaştırılmış kalemlerin
önemli olup olmadığına karar verilirken bunların nitelikleri ve büyüklükleri birlikte
değerlendirilir. Koşullara bağlı olarak işlemin tutarının büyüklüğü veya niteliği
belirleyici unsur olarak alınabilir. Nitelikleri ve işlevleri aynı olan kalemler, ayrı ayrı
büyük tutarlarda olsalar dahi toplulaştırılmış olarak gösterilebilir. Ancak, farklı
yapıda olan önemli kalemler ayrı olarak sunulur. Finansal raporların, önemliliği
bulunan her hususu ayrı ayrı göstermesi şarttır. Önemsiz tutarlar, aynı nitelikteki
107
108
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama Yönetmeliği
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama Yönetmeliği
45
veya işlevdeki diğer önemsiz tutarlarla bir arada toplu olarak gösterilebilir. Bunların
ayrıca gösterilmeleri zorunlu değildir.109
Finansal raporlar, işlemlerin tür ve işlevlerine göre toplulaştırılarak
sınıflandırılmasından oluşur. Toplulaştırma ve sınıflandırma sürecinde son aşama,
finansal rapor üzerinde veya dipnotlarda, finansal rapor kalemlerini oluşturan
özetlenmiş ve sınıflandırılmış bilgilerin sunumudur. Tek başına önemliliği
bulunmayan kalemler, finansal rapor içeriğinde veya açıklamalarda aynı tür ve
nitelikteki başka kalemlerle birleştirilir. Ancak, mali tablolarda ayrı olarak
gösterilecek önemde olmayan bir kalemin, dipnotlarda ayrıca gösterilmeyi
gerektirecek önemde olabileceği hususu dikkate alınarak açıklama yapılır.110
3.8.3.Güvenilirlik
Finansal raporlarda yer alan bilgilerin güvenilir olması şarttır. İşlem ve
olayları doğru olarak gösteren, kanıtlanabilir olan, tarafsızlık gözetilerek sunulan ve
tam açıklanan bilgilerin güvenilir olduğu kabul edilir. Bilgilerin güvenilirlik şartını
taşıması için gerekli olan kriterler aşağıdaki gibidir. Bunlar:111
Doğru gösterim, işlem ve olayların finansal raporlarda gerçek durumu
gösterecek biçimde sunulmasını ifade eder. Finansal raporlarda sunulan bilgiler,
işletmenin varlık ve yükümlülükleri ile özkaynaklarını ve bunları değiştiren işlem ve
olayları doğru bir şekilde açıklamalıdır. İşlem ve olayların muhasebeye
yansıtılmasında özün önceliği ilkesine uygun hareket edilmesi şarttır.
Kanıtlanabilirlik, finansal raporlardaki bilgilerden, aynı ölçme yöntemlerini
kullanan farklı kişilerce büyük ölçüde benzer sonuçlar elde edilebilmesini ifade eder.
Kanıtlanabilir bilgi, işlem ve olayların mali tablolarda, tarafsız ve gerçek durumu
yansıtacak biçimde, doğru olarak gösterilmelerini sağlar.
Tarafsızlık, muhasebe bilgilerinin, ekonomik faaliyetleri mümkün olduğu
kadar doğru yansıtacak bir biçimde ve karar almayı belirli bir yönde etkilemeyi
amaçlamaksızın sunulmasını gerektirir. Tarafsızlık, belirsizlik durumlarında karar
alınabilmesini ve uygulanmasını temkin olarak ihtiyatlılık ilkesine uymayı gerekli
109
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama Yönetmeliği
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama Yönetmeliği
111
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama Yönetmeliği
110
46
kılar. Muhasebe bilgileri, finansal raporlardan yararlanan kişilerden yalnızca bir
kısmının ihtiyaçlarına yönelik olarak hazırlanamaz ve sunulamaz. Bilgilerin, seçim
ve sunuş şekli bakımından veya içerik olarak, ilgililerin doğru karar vermelerini
olumsuz yönde etkileyecek şekilde finansal raporlarda yer alması tarafsızlık
kavramına aykırıdır.
Tam açıklama kavramı çerçevesinde, güvenilirlik bakımından, finansal
raporlarda yer alan bilgilerin önemlilik ve maliyet sınırları içinde yeterli, açık, ve tam
olması gerekir. İhmal, bilginin yanlış veya aldatıcı olmasına, güvenilirliğin
zedelenmesine ve ihtiyaca uygunluk açısından eksikliğe yol açacağından, tam
açıklamanın sağlanması için gerekli bilgiler mümkün olduğu ölçüde muhasebe
kayıtlarından üretilip raporlanmalı, bunun mümkün olmadığı durumlarda muhasebe
kayıtları dışında belirlenen bilgiler, finansal rapor dipnot ve açıklamalarında
gösterilmelidir. Finansal rapor dipnotlarında, finansal bilgilerin tam olarak
açıklanması yanında gelecekte gerçekleşmesi muhtemel olaylara da yer verilmesi bu
ilkenin gereğidir.112
3.8.4. Zamanlama
finansal raporların açıklanmasında gereksiz gecikmelerin olması durumunda,
bilgi ihtiyaca uygun olma özelliğini kaybedebilir. Şirketlerin yönetimi, bilgileri kısa
süre içinde açıklama ile güvenilir olması arasında bir denge kurmak zorundadır.
Bilginin kısa süre içinde sunulması için, işlem ve olayların tüm yönlerine ilişkin
bilgiler edinilmeden, diğer bir deyişle güvenilirliği zedeleyerek, mali tabloların
kamuya açıklanması zorunlu olabilir. Bunun tersi durumda, gecikme halinde mali
tablolardaki bilgiler çok güvenilir olabilir ancak, daha önceden karar almak zorunda
olan kullanıcılar için anlamı azalabilir. Güvenilirlik ve ihtiyaca uygunluk arasında
denge kurmada, mali tablo kullanıcılarının ekonomik karar alma ihtiyaçlarını en iyi
şekilde karşılama hususuna önem verilmelidir.113
3.8.5. Tarafsızlık
Tarafsızlık
finansal
raporların
bazı
ilgililerin
isteklerine
uygun
hazırlanamamasını vurgular. Muhasebe birimi işletmede yaşanan finansal nitelikteki
112
113
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama Yönetmeliği
Sigortacılık Muhasebe Sistemi Yönetmeliği
47
olayları tarafsız olarak kamuya aktarmalıdır. 114 Bu niteliğe göre önceden belirlenmiş
bir amaca ya da herhangi bir davranış biçimine yöneltici bir tutumun olmamasını
öngörür. Buna göre finansal bilgilerin bilgi kullanıcısının lehine veya aleyhine olacak
şekilde yorumlanmaması gerekir. Bilginin, farklı amaçları ve çıkarları olan finansal
bilgi kullanıcılarının tümüne hizmet etmesi gerekir.115
3.8.6. Tek Düzenlik
Tek düzenlik, aynı muhasebe prosedürünü, değerleme kavramlarını,
sınıflandırmaları, açıklama metotlarını ve raporlama biçimini kullanan farklı
işletmelerin benzer finansal raporlar sunmasını gerektirir. Tek düzenliğin olması ne
kadar istense de kullanıcıların ihtiyaçları da göz ardı edilmemelidir. Kullanıcılar
işletmeleri bir bütün olarak değerlemekten çok, işletmelerin ayrıntılı taraflarının
karşılaştırılmasına güveniyorlarsa, karşılaştırılabilirlik kavramı önemli olabilir.116
Karşılaştırılabilirlik, benzer muhasebe bilgisinin, aynı işletme için dönemler
arasında veya işletmeler arasında aynı zaman döneminde karşılaştırılabilir olmasının
gerekliliğini ifade eder.117
Genel kabul görmüş muhasebe prensiplerinin sınırları içinde, her işletme
stoklar, amortisman, ar-ge, ve diğer birçok kalem için farklı muhasebe metotları
kabul edebilir. Aynı konularda faaliyet gösteren iki işletme belirli bir yıl içinde
uyguladıkları muhasebe prosedürlerinin sonucu olarak farklı kârlar raporlayabilirler.
İşletmeler tarafından rapor edilen kârlar üzerinde önemli etkiye sahip olan muhasebe
metotlarındaki bu farklar, yatırım analistine en büyük güçlüğü çıkarır. Çünkü
muhasebe metotlarındaki bu farklılıklar, analistin karşılaştırmak istediği işletmelerin
sınıflandırılmasını engeller. Bu ve buna benzer nedenlerden dolayı işletmelerin
muhasebe politikaları seçerlerken ve uygularken tek düzenlik kavramına uyması
uygunluk sağlar.118
114
Nejat AKINCI, Necmettin ERDOĞAN, Finansal Tablolar ve Analizi, 4. Baskı, Barış
Yayınları,İzmir, 1995. s.5.
115
Yurdakul ÇALDAĞ, Denetim ve Raporlama Finansal Tablolar ve Analiz Teknikleri, Türmob
Yayınları, Ankara, 2003, s.245.
116
Celal KEPEKÇİ, a.g.e., s.65.
117
Yurdakul ÇALDAĞ, a.g.e., s.246.
118
Celal KEPEKÇİ, a.g.e., s.66.
48
3.9. Yatırımcının Finansal Bilgi İhtiyacının Belirlenmesi ve Buna İlişkin
Yaklaşımlar
Yatırımcıların muhasebe bilgilerine ihtiyaç duymalarının nedenlerini ortaya
koyan iki yaklaşım vardır. Bunlardan biri, yatırım kararı almak için yatırımcıya
yararlı bilgi sunulması gerektiğini belirten yaklaşım, bir diğeri ise, işletme
yöneticilerinin yatırımcıya hesap vermekle yükümlü olmaları nedeniyle şirket
faaliyetlerinin etkinliğini ölçmek ve yöneticileri değerlemek için bilgi sunulduğunu
belirten hesap verme yükümlülüğü yaklaşımıdır.119
3.9.1. Yararlılık Yaklaşımı
Finansal raporlar tamamen kullanıcıların yararına yönelmiştir. Bu nedenle,
finansal raporların amaçlarını belirlemedeki temel düşünce, bu raporların
kullanıcıları için neyin en yararlı olduğunu araştırmak olmalıdır. Bunun için,
yararlılık yaklaşımı, çeşitli ekonomik kararlara en uygun olan kayıt ve raporlama
metotlarının seçimini gerektirir. Bugün, finansal raporların birçok belirsiz kullanıcısı
olduğu ve bir işletmenin ekonomik faaliyetlerine ilişkin bilgilerin, kullanıcılar için
yararlı olduğu kabul edilir. Bu yaklaşıma göre, bilgili bir kullanıcının finansal
raporlarda ihtiyaç duyduğu bilgileri seçme ve bu bilgilere dayanarak tutarlı karar
verme yeteneğine sahip olduğu kabul edilir.120
Yararlılık kavramını işlerli kılmak için finansal rapor kullanıcılarının karar
alma süreçlerine ilişkin belirli bir bilgi türünü ortaya koymak gerekir. Örneğin, bir
yatırımcı çeşitli işletmeler arasından birine ait hisse senetlerinden satın almaya ilişkin
bir karar almak istiyorsa, bu işletmelerin ödeyeceği muhtemel temettülere ilişkin bazı
tahminler yapmalıdır. İşletmenin geçmişteki kazançları hakkındaki bilgiler,
gelecekteki kazanç gücünü değerlemek için önemlidir. Fakat kullanıcıların bu
bilgileri kendi kararlarına uygulamaları için hali hazırdaki olaylarla birlikte ek
bilgiler gerektirir. Bununla birlikte finansal raporlar belirli dönemlerde ve genel
olarak hazırlandığı için hali hazırdaki olaylarla birlikte değerlendirerek raporlamak
uygun değildir. Fakat, kazanç gücünü belirlemede yine finansal raporlar
119
120
a.g.e., s.53.
a.g.e., s.53.
49
kullanılmaktadır. Bu nedenle, finansal raporların amacı şirketlerin kazanç güçlerini
tahmin etmek ve değerlemek için gerekli bilgiyi kullanıcılara sağlamaktır.121
3.9.2. Hesap Verme Yükümlülüğü Yaklaşımı
Bu yaklaşım muhasebeci, karar alıcı ve faaliyetlerini raporlayan işletme ile
ilgilidir. Buna göre, hesap verme yükümlülüğü şirket ile kendilerine hesap verilen
kişiler arasında bir ilişkiyi gerektirir. Hesap verme yükümlülüğü ilişkileri mevzuat,
sözleşme veya biçimsel olmayan ahlaki sorumluluk ile yaratılabilir. Anonim şirketler
ortaklara, borç verenlere, işçilere, tüketicilere, devlete ve halka karşı hesap vermekle
yükümlüdür. Şirket sorumluluklarından kurtulmak için faaliyetlerinden dolayı hesap
vermekle yükümlüdür. Özellikle menkul kıymetlerini halka arz ettiği zaman, şirketin
hesap verme yükümlülüğün önemi artmaktadır. Buna göre şirket menkul kıymetlere
ilişkin kararlar alan tüm yatırımcılara karşı sorumludur. 122
Hesap verme yükümlülüğünden doğan ilişkiler, işletme yöneticilerine
yüklenen sorumluluk ve verilen yetkilerin ne şekilde kullanıldığını göstermek için,
bu yetki ve sorunlulukların kullanımının muhasebeleştirilmesini zorunlu kılar.
Toplum, kaynakların kârlı kullanılması için işletme yöneticilerine sorumluluk yükler.
Sermayenin kullanılması için gerekli yetki verilmesinden sonra bu kişilerden gerekli
finansal bilgileri istemeye hak kazanır. İşletme yöneticilerinin hesap verme
yükümlülüğü aktiflerin kullanılmasına, başka bir aktife dönüştürülmesine ilişkin
yönetim kararlarının sonuçları ile enflasyonun, sosyal ve teknolojik değişmelerin
istenmeyen etkilerini önlemeye ilişkin yönetim kararlarının sonuçlarını içerir.123
İşletme yöneticileri ayrıca, işletme faaliyetlerinin yürütülmesinde kendilerine
emanet edilen sermayenin kârlılığını maksimuma çıkarmakla yükümlüdürler. Bu
nedenle, finansal raporların bir amacı da yöneticilerin işletme varlıklarını etkin bir
biçimde kullanıp kullanmadıklarına ilişkin yeteneklerini ölçmek ve değerlemek için
gerekli bilgileri sağlamaktır. Muhasebe kayıtları ve finansal raporlar hesap verme
yükümlülüğü amacını sağlaması için geliştirilir. Finansal raporlar diğer amaçlar için
121
a.g.e., s.53.
a.g.e., s.53.
123
a.g.e., s.54.
122
50
de
kullanılabilmesine
rağmen,
esas amaç,
hesap
verme
yükümlülüğünün
yerleştirilmesi için gerekli iletişim araçlarının sağlanması olmaktadır. 124
3.9.3. İki Yaklaşım Arasındaki Farklar
Hesap verme yükümlülüğü yaklaşımına göre geliştirilen teori ile çağdaş
kullanıcının karar almasına hizmet eden yaklaşıma dayanan teori arasında birçok
yönlerden fark vardır.125
Birincisi, yararlılık yaklaşımı finansal raporların kapsamına ve onların
alınacak kararlardaki yararlılığına önem verir. Verilen bilginin güvenilirliğinin
sağlanması kadar finansal raporların dayanağı olan bilgi sistemi ikinci derece
önemlidir. Hesap verme yükümlülüğü yaklaşımında ise, finansal raporlardaki
güvenirliliğine ağırlık verilir. Hesap verme yükümlülüğü açısından içerdiği bilgiler
belgelere ve ayrıntılı kayıt sistemine dayanmadıkça finansal raporlar güvenilir
değildir. Bu nedenle raporların dayandığı muhasebe sistemi birinci derecede önemli
olmaktadır.126
Söz konusu iki yaklaşım arasındaki ikinci fark, yararlılık yaklaşımında bilgi
sisteminin önemli değil, finansal raporlardaki bilginin alınacak kararlarda
kullanılabilmesinin önemli olmasıdır. Oysa, hesap verme yükümlülüğü yaklaşımında
karar almada kullanılacak bilgi yerine, yöneticilerin yeteneği ve dürüstlüğünü
ölçecek bilgiye ağırlık verdiği için doğru ve güvenilir bilgi sağlayacak muhasebe
sistemi bu yaklaşım için daha çok önemlidir. Sonuç olarak, yararlılık yaklaşımı,
tarafsız olacağı farz edilen fakat subjektif olan bilgi oluşumuna yol açmaktadır.
Hesap verme yükümlülüğü yaklaşımı ise tarafsız bilgiyi elde edecek derecede
kuvvetli bir sistem kurulmasını ister.127
İki yaklaşım arasındaki bir diğer fark, yararlılık yaklaşımının muhasebeciyi
karar alıcının bir yardımcısı olarak görmesinden ileri gelir. Burada muhasebecinin
karar alıcıların kimler olduğunu bilmesi kadar, hangi tür bilgilere ihtiyacı olduğunu
da bilmesi istenir. Hesap verme yükümlülüğü yaklaşımı ise, işletme ile bilgi
124
a.g.e., s.54.
a.g.e., s.54.
126
a.g.e., s.54.
127
a.g.e., s.54.
125
51
kullanıcıları arasındaki bilgi akışıyla ilgili çıkarların çatışmasıyla ilgilenir. Söz
konusu çatışma, ya bilginin açıklanma derecesinde veya değerleme metotlarında
ortaya çıkar. Hangi durumda olursa olsun, hesap verme yükümlülüğü yaklaşımı
muhasebe sisteminin her iki açıdan değerlenmesi gereğine önem verir. Bu
değerlemede, muhasebe sisteminin hem işletme ile hem de kendilerine bilgi veren
kişilerle ilişkisi göz önüne alınır. Aynı zamanda hesap verme yükümlülüğü yaklaşımı
her ikisinin baskısını eşit ölçüde göz önünde bulundurur. 128
128
a.g.e., s.53-54.
52
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
4. BİREYSEL YATIRIMCILARIN HİSSE SENEDİ SATIN ALMA
KARARLARINDA
FİNANSAL
BİLGİ
SİSTEMİNİ
KULLANMA
DÜZEYLERİNİ BELİRLEMEYE YÖNELİK BİR ARAŞTIRMA
4.1. Araştırmanın Amacı
Bu çalışmanın amacı, Batı Akdeniz Bölgesi’nde ki bireysel yatırımcıların
hisse senetlerine yatırım aşamasında şirketlerin finansal bilgi sistemlerinin yatırım
kararları üzerine etkisini belirlemektir.
4.2. Araştırmanın Kapsamı
Araştırma, Antalya, Burdur ve Isparta illerinde ki bireysel yatırımcıları
kapsamaktadır. Antalya, Burdur ve Isparta illerindeki bireysel yatırımcı üzerine anket
uygulanması amaçlanmıştır. Bireysel yatırımcılar Isparta, Burdur ve Antalya’daki
seans salonlarında bizzat hisse senedine yatırım yapan yatırımcılar arasından
tesadüfen seçilmiştir. Bireysel yatırımcılara uygulanan anketler sonucunda
değerlendirmeye uygun 368 anket formu elde edilmiştir. Elde edilen anketlerin
tamamı değerlendirmeye alınmış olup, anket sonuçlarının değerlendirilmesinde SPSS
12 bilgisayar paket programından faydalanılmıştır.
4.3. Araştırmanın Yöntemi
Çalışmada anket yöntemi kullanılmıştır. Anketlerdeki veriler Batı Akdeniz
Bölgesinde ki (Antalya, Isparta ve Burdur illeri) bireysel yatırımcılara uygulanan
anketlerden elde edilmiştir. Anket, iki bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde
bireysel yatırımcıların demografik özelliklerini belirlemeye yönelik sorular, ikinci
bölümde ise bireysel yatırımcıların hisse senedi portföyü oluştururken şirketlerin
finansal bilgi sistemlerinin yatırım kararlarını ne ölçüde etkilediğini belirlemeye
yönelik sorular yer almaktadır.
4.4. Araştırmanın Hipotezleri
Çalışmada alternatif hipotezler test edilmiştir. Dolayısıyla, istatistiksel
analizler sonucunda “kabul” ya da “red” edilen hipotezler alternatif hipotezlerdir.
53
Yukarıda belirtilen araştırmanın amacı çerçevesinde araştırmayla ilgili geliştirilen
hipotezleri aşağıdaki şekilde belirtmek mümkündür:
(HA1): Finansal tabloların anlaşılma durumu yatırım kararını etkilemektedir.
(HA2): Finansal tablolar anlaşılır olarak hazırlanmaktadır.
(HA3): Yayınlanan finansal tablolar yeterli bilgi vermektedir.
(HA4): İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını eğitim düzeyleri itibariyle etkilemektedir.
(HA5): İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını cinsiyetleri itibariyle etkilemektedir.
(HA6): İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını meslek grupları itibariyle etkilemektedir.
(HA7): İşletmelerin kaynak yapıları bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını
eğitim düzeyleri itibariyle etkilemektedir.
(HA8): Hisse senetlerinin günlük işlem hacmi bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını cinsiyetleri itibariyle etkilemektedir.
(HA9): Hisse senetlerinin günlük işlem hacmi bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını meslek grupları itibariyle etkilemektedir.
4.5. Araştırma Bulguları ve Analizi
Bu bölümde araştırma ile ilgili bulguların analizi yapılmıştır.
4.6. Demografik Özelliklerin Analizi
Araştırmanın bu bölümünde Antalya, Burdur ve Isparta illerindeki bireysel
yatırımcılara ait demografik özellikler ve analiz sonuçlarına ilişkin araştırma
sonuçları verilmiştir.
54
Tablo.1 Bireysel Yatırımcıların Demografik Özellikleri
DEMOGRAFİK ÖZELLİKLER
Cinsiyet
Medeni Hal
Yaş
Öğrenim Durumu
Meslek Grupları
Gelir Durumu
Frekans
Yüzde
Bay
308
83,7
Bayan
60
16,3
Toplam
368
100,0
Evli
296
80,4
Bekar
68
18,5
Boşanmış
4
1,1
Toplam
368
100,0
26-35
120
32,7
36-45
112
30,4
46-55
112
30,4
56-+
24
6,5
Toplam
368
100,0
İlköğretim
32
8,7
Ortaöğretim
96
26,1
Lisans
192
52,2
Lisans üstü
48
13,0
Toplam
368
100,0
İşçi
24
6,5
Memur
84
22,9
Serbest Meslek
112
30,4
Emekli
116
31,6
Öğretim Elemanı
16
4,3
Diğer
16
4,3
Toplam
368
100,0
500-750
68
18,5
750-1000
108
29,3
1000-1500
116
31,5
1500-+
76
20,7
Toplam
368
100,0
55
Yukarıda yer alan tablo 1’de bireysel yatırımcıların demografik özelliklerin
dağılımı ve yatırımcıların hisse senetleri ile finansal tablolara ilişkin verdikleri
cevapların analizi yer almaktadır.
Tablo 1’e göre ankete katılan yatırımcıların %83,7’si bay, %16,3’ü bayan
yatırımcılardan oluşmaktadır. Bu durum yatırımcı profilinin çoğunluğunun baylardan
oluştuğunu göstermektedir. Ankete katılan bireysel yatırımcıların medeni halleri
bakımından değerlendirildiğinde yatırımcıların %80,4’ü evli, %18,5’i bekar, %1,1
‘inin ise boşanmış olduğu belirlenmiştir.Tablo 1’e göre ankete katılanların %32,7’si
26-35 yaş , %30,4’ü 36-45 yaş , %30,4’ü 46-55 yaş ve %6,5’i de 56 yaş ve
üzerindedir. Sonuç olarak yatırımcıların çoğunluğunun 26-35 yaş aralığında
olduğunu söylemek mümkündür.
Ankete
katılan
yatırımcıların
çoğunluğunun
eğitim
düzeyi
lisans
seviyesindedir. Tablo 1’e göre ankete katılanların eğitim durumu dağılımında
%8,7’si ilköğretim, %26,1’i ortaöğretim, %52,2’si lisans ve % 13’ü lisans üstü
mezunudur.
Ankete katılan bireysel yatırımcıların meslek grupları itibariyle dağılımı ise
şöyledir: %6,5’i işçi, %22,9’u memur, %30,4’ü serbest meslek, %31,6’sı emekli,
%4,3’ü öğretim elemanı ve %4,3’ü ise diğer meslek grupları mensubu.
Bireysel yatırımcıların aylık gelir durumları incelendiğinde %18,5’i ayda
500-750 YTL, %29,3’ü ayda 750-1000 YTL, %31,5’i ayda 1000-1500 YTL ve
%20,7’si ise ayda 1500 YTL ve üzeri gelir elde ettiği tespit edilmiştir. Buna göre
yatırımcıların 116’sı ayda 1000-1500 YTL aralığında gelir elde etmektedir.
56
Tablo.2 Bireysel Yatırımcıların Yatırımlarına ve Finansal Tablolara İlişkin
Özellikler
Yatırımlara ve Finansal Tablolara İlişkin Özellikler
Frekans
Yüzde
%1-25
176
47,8
%26-50
100
27,2
%51-75
44
12,0
%76-100
48
13,0
Toplam
368
100,0
1-5 yıl
136
37,0
Hisse Senedine Yatırım
6-10 yıl
140
38,0
Yapma Süresi
11-15 yıl
88
23,9
16-+ yıl
4
1,1
Toplam
368
100,0
1 saate kadar
108
29,3
1-3 saat
112
30,4
3-5 saat
104
28,3
5-+ saat
44
12,0
Toplam
368
100,0
Bilanço
220
59,7
Gelir Tablosu
76
20,6
Fon Akım Tablosu
4
1,1
SMM Tablosu
12
3,3
Nakit Akım Tablosu
20
5,4
Net İşl. Ser. Değ. Tablosu
12
3,3
Kâr Dağıtım Tablosu
24
6,6
Toplam
368
100,0
Likidite Oranları
64
17,4
Kârlılık Oranları
240
65,2
Faaliyet Oranları
40
10,9
Finansal yapı Oranları
24
6,5
Toplam
368
100,0
Tasarrufların Hisse Senedine
Yatırılma Oranı
Hisse Senetleri İçin Günde
Ayrılan Süre
Finansal Tablolar
Rasyolar
57
Finansal Tabloların Bilgi
Durumu
İşletme ve Hisseye Ait Faktörler
Kâr Dağıtımının Etkileme
Durumu
Günlük İşlem Hacminin Etkileme
Durumu
Günlük İşlem Hacminin Etkileme
Durumu
Kaynak Yapısının Etkileme
Durumu
Otofinansmanın Etkileme
Durumu
Yeteri Kadar Bilgi Veriyor
92
25,0
Yeterli Bilgi Vermiyor
180
48,9
Kararsızım
44
12,0
Yorumlayamıyorum
52
14,1
Toplam
368
100,0
İşletmenin Olumlu İmajı
48
13,0
Hisse Başına Düşen Temettü
Miktarı
88
24,0
İşletmenin İçinde Bulunduğu
Sektör
48
13,0
Hisse Senedinin Fiyatı
184
50,0
Toplam
368
100,0
Evet
260
70,7
Hayır
108
29,3
Toplam
368
100,0
Evet
300
81,5
Hayır
68
18,5
Toplam
368
100
Evet
300
81,5
Hayır
68
18,5
Toplam
368
100
Evet
256
69,6
Hayır
112
30,4
Toplam
368
100,0
Evet
188
51,1
Hayır
180
48,9
Toplam
368
100,0
58
Tablo 2’ye göre bireysel yatırımcıların tasarruflarının ne kadarını hisse
senetlerine yatırdıklarının
sonuçları yer almaktadır. Buna göre; %47,8’i %1-25
oranında, %27,2’si %26-50 oranında, %12,0’ı %51-75 oranında, %13,0’ı ise %76100 oranında tasarruflarını hisse senedine yatırmaktadırlar.
Ankete katılan 368 bireysel yatırımcının 136’sı 1-5 yıldır, 140’ı 6-10 yıldır,
88’i 11-15 yıldır, 4’ü de 16 ve üzeri yıldır hisse senedine yönelik yatırımlar yaptığı
tespit edilmiştir. Yatırımcıların hisse senedine yatırım yapma süresine bağlı olarak
onların portföylerindeki hisse senetlerinin durumunu kontrol etmek için ayırdıkları
süre dağılımı ise şöyledir: %29,3’ü 1 saate kadar, %30,4’ü 1-3 saat, %28,3’ü 3-5 saat
ve %12,0’ı ise 5 saat ve üzerinde zaman ayırmaktadırlar. Bu durum yatırımcıların
çoğunluğunun en az 1 saat en fazla 3 saat ayırarak portföylerinin kontrolü yaptığını
göstermektedir.
Yatırımcılar hisse senedine yatırım yapmadan önce ilgilendikleri hisse
senetlerine ilişkin yayınlanmış olan finansal tablolara bakarak değerlendirme
yaparlar. Bu finansal tablolardan yatırımcıların kararlarını en çok etkileyenlerin
dağılımına bakıldığında; %59,7 ile bilanço ilk baştadır. Bunu %20,7 ile gelir tablosu
izlemektedir. Bu dağılımı %6,6 ile kâr dağıtım tablosu, %5,4 ile nakit akım tablosu,
%3,3 ile net işletme sermayesi değişim tablosu, %3,3 ile SMM tablosu ve %1,1 ile
de fon akım tablosu izlemektedir. Buna göre yatırımcılarımızın işletmeler tarafından
yayınlanan finansal tablolardan en çok bilanço ve gelir tablosunu dikkate alarak
yatırım kararı verdikleri sonucu ortaya çıkmaktadır.
Finansal tabloların yanı sıra ankete katılan yatırımcıları en çok etkileyen bir
başka unsur ise rasyolardır. Rasyolara bakıldığında 240 katılımcının kârlılık
oranlarından olumlu etkilendiği görülmektedir. 64 kişi likidite, 40 kişi faaliyet, 24
kişi de finansal yapı oranlarından alım kararlarında etkilenmektedir.
Yatırımcıların dikkate aldıkları finansal tabloların bilgi durumu hakkında
sorulan soruya verilen cevapları değerlendirildiğinde yatırımcıların %48,9’luk
çoğunluğu finansal tabloların yeterli bilgi vermediğini, %25,0’ı yeteri kadar bilgi
verdiğini, %12,0’ı kararsız olduğunu ve %14,1’i de finansal tablolarda yer alan
bilgileri yorumlayamadığını söylemiştir. Bu durum bireysel yatırımcıların finansal
tablolardan yeterince yararlanmadığını göstermektedir.
59
Yatırımcıların hisse senedi alırken finansal tablo ve rasyolar dışında dikkate
aldıkları başka faktörler de vardır. Bunlar yatırımcılara sorulduğunda verilen
cevaplara göre yatırımcıların %50,0’ı hisse senedinin fiyatının, %24,0’ı hisse başına
düşen temettü miktarının, %13,0’ı işletmenin olumlu imajının, %13,0’ı işletmenin
içinde bulunduğu sektörün önemli olduğunu söylemiştir. Buna göre yatırımcıların
çoğunluğu finansal tablolar ile rasyolardan sonra en çok yatırım yapacağı hisse
senedinin fiyatını dikkate aldığı sonucu ortaya çıkmıştır.
Yatırımcılara hisse senedi alırken hisse senedinin günlük işlem hacminin,
ilgili işletmenin kaynak yapısının, otofinansman durumunun ve kâr dağıtımı yapıp
yapmamasının onlar için önemi sorulduğunda verilen cevapların dağılımı şöyledir:
Yatırımcıların %70,7’si işletmenin kâr dağıtımı yapıp yapmamasından etkilendiğini,
%29,3’ü ise bundan etkilenmediğini, %81,5’i hisse senedinin günlük işlem
hacminden etkilendiğini, %18,5’i ise etkilenmediğini, %69,6’sı işletmenin kaynak
yapısını dikkate aldığını, %30,4’ü ise dikkate almadığını, %51,1’i işletmenin
otofinansman durumundan etkilediğini, %48,9’u ise etkilenmediğini belirmiştir.
Bireysel
yatırımcıların
şirketlerin
finansal
bilgi
sistemi
hakkındaki
düşünceleri ile ilgili hipotezlere ilişkin testlere ise Tablo 2’de yer verilmiştir.
Hipotezleri test etmek amacıyla “tek örnek t- testi” kullanılmış olup, α = 0,05 ve test
değeri olarak orta değer olan -3- alınmıştır.
Tablo.3 Bireysel Yatırımcıların Şirketlerin Finansal Tablolar Hakkındaki
Düşünceleri İle İlgili Hipotezler
Hipotezler
N
Ort.
Finansal Tabloların Anlaşılma Durumu
Yatırım Kararını etkilemektedir. (HA1)
367
3,7065
Finansal Tablolar Anlaşılır
Hazırlanmaktadır. (HA2)
Olarak
367
Yayınlanan Finansal Tablolar
Bilgi Vermektedir. (HA3)
Yeterli
367
Not: (i) n=368; (ii) tek örnek -t- testi
Std.
Sap.
-tdeğeri
p
Sonuç
1,3001
10,425
0,000
Kabul
2,9348
1,3272
-0,943
0,346
Red
2,1522
0,9561
-17,011
0,000
Red
60
Tablo 3’de görüldüğü gibi bireysel yatırımcıların şirketlerin finansal tablolar
hakkındaki düşünceleri ile ilgili hipotezlerden iki tanesi red edilirken, bir tanesi ise
“Kabul edilmiştir. Dolayısıyla; bireysel yatırımcılar, şirketlerin finansal bilgi
sistemleri paralelinde oluşturulan finansal tablolarının anlaşılma durumunun yatırım
kararlarını etkilediğini düşündükleri tespit edilmiştir. Bununla birlikte, bireysel
yatırımcılar; finansal tabloların anlaşılır olarak hazırlanmadığını ve yayınlanan
finansal tabloların yeterli bilgi vermediğini belirtmişlerdir.
Bireysel yatırımcıların eğitim durumlarının, hisse senetlerine yatırım kararları
üzerine etkisini araştırmak amacıyla; işletmelerin kar dağıtımı yapma durumlarının
bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyip-etkilemediği ve eğitim durumları
sorulmuştur. Bu bağlamda “İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu bireysel
yatırımcıların yatırım kararlarını eğitim düzeyleri itibariyle etkilemektedir”(HA4)
şeklindeki hipotez oluşturulmuştur. Bu duruma ilişkin verilen cevaplar Tablo 4’de
görülmektedir.
Tablo.4 İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapma Durumunun Eğitim Düzeyleri
İtibariyle Yatırım Kararlarını Etkileme Durumu
İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapması Yatırım
Kararını Etkileme Durumu
Ki-kare testi
Eğitim
Etkiler
Sayı
Etkilemez
%
Sayı
%
Toplam
%
İlköğretim
28
7,6
4
1,1
8,7
Orta Öğretim
64
17,5
32
8,7
26,2
120
32,6
72
19,5
52,1
48
13
-
13
300
70,7
29,3
100
Lisans
Lisans Üstü
Toplam
68
Sonuç
K2
P
31,208
0,000<0,05
Kabul
Not: (i) n=368
Yukarıdaki tablo 4’de bireysel yatırımcıların işletmelerin kar dağıtımı yapma
durumunda
eğitim
düzeyleri
itibariyle
etkilenme
durumlarındaki
dağılımı
göstermektedir. Tablo 3’e göre işletmenin kar dağıtımı yapmasının yatırım kararını
etkilediğini belirten yatırımcı sayısı etkilemediğini belirten yatırımcı sayısından daha
fazladır. İlköğretim mezunu olup etkilenenlerin oranı %7,6 iken etkilenmeyenlerin
oranı ise %1,1’dir. Ortaöğretim düzeyindeki yatırımcıların %17,5’i etkilendiğini
belirtirken %8,7’si ise etkilenmediğini belirtmiştir. Ankete katılan lisans mezunu
61
yatırımcıların %32,6’sı etkilendiğini, %19,5’i, etkilenmediğini ve lisans üstü mezunu
katılımcıların tamamı ise etkilendiğini belirtmiştir. Tablo 3’den de anlaşıldığı üzere
bu sonuçlar Ki-kare testine göre de anlamlıdır. Bu sonuçlar “İşletmenin kar dağıtımı
yapma durumu bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını eğitim düzeyleri itibariyle
etkilemektedir” şeklindeki HA4 nolu hipotezimizi desteklemektedir.
Bireysel yatırımcıların cinsiyet durumlarının, hisse senetlerine yatırım
kararları üzerine etkisini araştırmak amacıyla; işletmelerin kar dağıtımı yapma
durumunun bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyip-etkilemediği ve
cinsiyetleri sorulmuştur. Bu bağlamda “İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu
bireysel
yatırımcıların
yatırım
kararlarını
cinsiyetleri
itibariyle
etkilemektedir”(HA5) şeklindeki hipotez oluşturulmuştur. Bu duruma ilişkin verilen
cevaplar Tablo 5’de görülmektedir.
Tablo.5 İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapmasının Yatırım Kararını Cinsiyet
Bakımından Etkileme Durumu
Cinsiyet
İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapmasının Yatırım
Kararını Etkileme Durumu
Etkiler
Sayı
Etkilemez
%
Sayı
Toplam
%
%
220
59,7
88
23,9
83,6
Bayan
40
10,9
20
5,5
16,4
Toplam
260
70,6
108
29,4
100
Bay
Ki-kare testi
K2
0,549
Sonuç
P
0,459>0,05
Red
Not: (i) n=368
Tablo 5’de ankete katılan yatırımcıların işletmelerin kar dağıtımı yapma
durumunda bay ve bayan olarak etkilenme durumları görülmektedir. Bu tabloya göre
ankete katılan bay yatırımcılardan %23,9’u işletmelerin kar dağıtımı yapması
durumunun yatırım kararını etkilemediğini belirtirken, bu oran bayanlarda %5,5’tir.
Tablodan da anlaşıldığı gibi bu sonuçlar Ki-kare testine göre de istatistiksel
bakımdan anlamlı değildir. Bu sonuçlar “İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu
bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını cinsiyetleri itibariyle etkilemektedir”
şeklindeki HA5 nolu hipotezimizi desteklememektedir.
Bireysel yatırımcıların meslek gruplarının, hisse senetlerine yatırım kararları
üzerine etkisini araştırmak amacıyla; işletmelerin kar dağıtımı yapma durumunun
bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyip-etkilemediği ve meslekleri
62
sorulmuştur. Bu bağlamda “İşletmenin kar dağıtımı yapma durumu bireysel
yatırımcıların yatırım kararlarını meslek grupları itibariyle etkilemektedir.”(HA6)
şeklindeki hipotez oluşturulmuştur. Bu duruma ilişkin verilen cevaplar Tablo 6’da
görülmektedir.
Tablo.6 İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapmasının Meslek Grupları Açısından
Yatırım Kararını Etkileme Durumu
İşletmelerin Kar Dağıtımı Yapmasının Yatırım
Kararını Etkileme Durumu
Ki-kare testi
Meslek
Etkiler
Etkilemez
Sayı
%
Sayı
Toplam
%
%
İşçi
20
5,4
4
1,1
6,5
Memur
60
16,3
24
6,5
22,8
Serbest meslek
68
18,5
44
12
30,5
Emekli
92
25
24
6,5
31,5
Öğretim Elemanı
16
4,3
-
-
4,3
4
1,1
12
3,3
4,4
260
70,6
108
29,4
100
Diğer
Toplam
Sonuç
K2
P
34,142
0,000<0,05
Kabul
Not: (i) n=368
Tablo 6’dan da anlaşılacağı üzere bireysel yatırımcılardan meslek grupları
itibariyle işletmelerin kar dağıtımı yapma durumundan etkilenenlerin oranı %70,6
etkilenmediğini belirten yatırımcıların oranı %29,4’tür. Sonuçta bu durum Ki-kare
testine göre de istatistiksel bakımdan anlamlıdır. Bu sonuçlar “İşletmenin kar
dağıtımı yapma durumu bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını meslek grupları
itibariyle etkilemektedir.”şeklindeki HA6 nolu hipotezimizi desteklemektedir.
İşletmelerin kaynak yapılarının bireysel yatırımcıların hisse senetlerine
yatırım kararları üzerine etkisini araştırmak amacıyla; işletmelerin kaynak yapılarının
bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyip-etkilemediği ve eğitim düzeyleri
sorulmuştur. Bu bağlamda “İşletmelerin kaynak yapıları bireysel yatırımcıların
yatırım kararlarını eğitim düzeyleri itibariyle etkilemektedir.”(HA7)
şeklindeki
hipotez oluşturulmuştur. Bu duruma ilişkin verilen cevaplar Tablo 7’de
görülmektedir.
63
Tablo.7 İşletmelerin Kaynak Yapılarının Eğitim Düzeyleri Açısından Yatırım
Kararını Etkileme Durumu
İşletmelerin Kaynak Yapılarının Yatırım
Kararını Etkileme Durumu
Ki-kare testi
Eğitim
Etkiler
Sayı
İlköğretim
Orta Öğretim
Lisans
Lisans Üstü
Toplam
Etkilemez
%
Sayı
Toplam
%
%
12
3,3
20
5,4
8,6
52
14,13
44
12
26,13
144
39,13
48
13
52,13
48
13,04
-
-
13,04
256
69,6
112
30,4
100
K2
P
49,970
0,000<0,05
Sonuç
Kabul
Not: (i) n=368
Tablo 7’ye göre bireysel yatırımcıların %69,6’sı işletmelerin kaynak
yapılarının yatırım kararını meslek grupları açısından etkilediğini belirtirken %30,4’ü
etkilemediğini belirtmiştir. Tablodan da görüleceği gibi eğitim grupları itibariyle
işletmelerin kaynak yapısının yatırım kararımı etkiler diyen yatırımcı sayısı,
etkilemez diyen yatırımcı sayısından fazladır. Buna göre bu sonuçlar Ki-kare testine
göre istatistiksel bakımdan anlamlıdır. Bu sonuç “İşletmelerin kaynak yapıları
bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını eğitim düzeyleri itibariyle etkilemektedir.”
şeklindeki HA7 nolu hipotezimizi desteklemektedir.
Bireysel yatırımcıların cinsiyet durumlarının, hisse senetlerine yatırım
kararları üzerine etkisini araştırmak amacıyla; hisse senetlerinin günlük işlem
hacminin bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını etkileyip-etkilemediği ve
cinsiyetleri sorulmuştur. Bu bağlamda “Hisse senetlerinin günlük işlem hacmi
bireysel
yatırımcıların
yatırım
kararlarını
cinsiyetleri
itibariyle
etkilemektedir.”(HA8) şeklindeki hipotez oluşturulmuştur. Bu duruma ilişkin verilen
cevaplar Tablo 8’de görülmektedir.
64
Tablo.8 Hisse Senetlerinin Günlük İşlem Hacminin Cinsiyetler Bakımından
Yatırım Kararını Etkileme Durumu
Hisse Senedinin Günlük İşlem Hacminin
Yatırım Kararını Etkileme Durumu
Ki-kare testi
Cinsiyet
Etkiler
Etkilemez
Toplam
Sayı
%
Sayı
%
%
Bay
252
68,5
56
15,2
83,7
Bayan
48
13
12
3,3
16,3
Toplam
300
81,5
68
18,5
100
Sonuç
K2
P
0,110
0,740>0,05
Red
Not: (i) n=368
Yukarıdaki tablo 8’de hisse senedinin günlük işlem hacminin bireysel
yatırımcıların yatırım kararlarını cinsiyetler itibariyle etkileyip-etkilemediğinin
dağılımı görülmektedir. Tabloya göre ankete katılan bay yatırımcıların %15,2’si
bayan yatırımcıların da %3,3’ü de hisse senedinin günlük işlem hacminin yatırım
kararını etkilemediğini düşünmektedir. Buna göre Ki-kare testine göre istatistiksel
bakımdan anlamlı değildir. Bu sonuçlar “Hisse senetlerinin günlük işlem hacmi
bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını cinsiyetleri itibariyle etkilemektedir.”
şeklindeki HA8 nolu hipotezimizi desteklememektedir.
Hisse senetlerinin günlük işlem hacminin, bireysel yatırımcıların meslek
grupları açısından hisse senetlerine yatırım kararları üzerine etkisini araştırmak
amacıyla; hisse senetlerinin günlük işlem hacminin bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını etkileyip-etkilemediği ve meslek grupları sorulmuştur. Bu bağlamda
“Hisse senetlerinin günlük işlem hacmi bireysel yatırımcıların yatırım kararlarını
meslek
grupları
itibariyle
etkilemektedir.”
(HA9)
şeklindeki
hipotez
oluşturulmuştur. Bu duruma ilişkin verilen cevaplar Tablo 9’da görülmektedir.
65
Tablo.9 Hisse Senedinin Günlük İşlem Hacminin Meslek Grupları Açısından
Bireysel Yatırımcıları Etkileme Durumu
Hisse Senedinin Günlük İşlem Hacminin Yatırım
Kararını Etkileme Durumu
Ki-kare testi
Meslek
Etkiler
Etkilemez
Toplam
Sayı
%
Sayı
%
%
24
6,5
-
-
6,5
Memur
64
17,4
20
5,3
22,7
Serbest meslek
100
27,2
12
3,3
30,5
Emekli
92
25
24
6,5
31,5
Öğretim Elemanı
8
2,2
8
2,2
4,4
İşçi
Diğer
12
3,3
4
1,1
4,4
Toplam
300
81,6
68
18,4
100
Sonuç
K2
P
22,889
0,000<0,05
Kabul
Not: (i) n=368
Tablo 9’a göre bireysel yatırımcıların 300’ü (%81,6) hisse senedinin günlük
işlem hacminin yatırım kararlarını etkilediğini, 68’i (%18,4) de etkilemediğini
belirtmiştir. Bu durum bireysel yatırımcıların hisse senedinin günlük işlem hacminin
yatırım kararını etkilediğini düşünenlerin etkilenmediğini düşünenlerden daha
fazladır. Buna göre bu sonuçlar Ki-kare testine göre istatistiksel bakımdan
anlamlıdır. Bu sonuç “Hisse senetlerinin günlük işlem hacmi bireysel yatırımcıların
yatırım kararlarını meslek grupları itibariyle etkilemektedir.”şeklindeki HA9 nolu
hipotezimizi desteklemektedir.
66
BEŞİNCİ BÖLÜM
5. SONUÇ
Araştırmaya katılan bireysel yatırımcıların %83,7’si bay, %16,3’ünü bayan
yatırımcılar oluşturmaktadır.
Araştırmaya katılan bireysel yatırımcıların %8,7’si ilköğretim, %26,1’i
ortaöğretim, %52,2’si lisans, %13’ü lisans üstü mezunudur. Yine araştırmaya katılan
bireysel yatırımcıların %6,5’i işçi, %22,9’u memur, %30,4’ü serbest meslek
mensubu, %31,6’sı emekli, %4,3’ü öğretim elemanı, %4,3’ü de diğer meslek
grupları mensubudur.
Bireysel yatırımcıların %18,5’i ayda 500-750 YTL, %29,3’ü ayda 750-1000
YTL, %31,5’i ayda 1000-1500 YTL ve %20,7’si ise ayda 1500 YTL ve üzeri gelir
elde ettiği tespit edilmiştir. Bununla birlikte bireysel yatırımcıların %47,8’inin
tasarruflarının %1-25’ini , %27,2’sinin %26-50’sini, %12,0’ının %51-75’ini,
%13,0’ının ise %76-100’ünü hisse senedine yatırdıkları tespit edilmiştir.
Araştırmaya katılan bireysel yatırımcıların %37,0’ı 1-5 yıldır, %38,0’ı 6-10
yıldır, %23,9’u 11-15 yıldır, %1,1’i de 16 ve üzeri yıldır hisse senedine yönelik
yatırımlar yapmaktadır. Bireysel yatırımcıların hisse senedine yatırım yapma
süresine bağlı olarak portföylerindeki hisse senetlerinin durumunu kontrol etmek için
bireysel yatırımcıların %29,3’ünün 1 saate kadar, %30,4’ünün 1-3 saat, %28,3’ünün
3-5 saat ve %12,0’ının ise 5 saat ve üzerinde zaman ayırdıkları belirlenmiştir.
Bireysel yatırımcıların hisse senedine yatırım yaparken en çok dikkate
aldıkları finansal tablo türü %59,7 ile bilanço olduğu tespit edilmiştir. Bunun yanında
yatırımcıların dikkat ettiği bir diğer husus da işletmeye ait rasyolardır. Yine
yatırımcıların en çok önem verdikleri rasyo türü ise likidite oranlarıdır.
İşletmeler tarafından yayınlanan finansal tabloların anlaşılma durumunun
bireysel yatırımcıların yatırım kararını etkilediği söylenebilir. Yapılan araştırma
bireysel yatırımcıların finansal tabloların anlaşılır olarak hazırlanmadığı ve finansal
tabloların yeterli bilgi vermediği sonuçlarını ortaya çıkarmaktadır.
İşletmelerin kar dağıtımı yapma durumunun bireysel yatırımcıları yatırım
kararlarında eğitim düzeyleri ve meslek grupları itibariyle etkilediği fakat
67
işletmelerin kar dağıtımı yapma durumunun bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını cinsiyetleri itibariyle de etkilemediği sonuçları ortaya çıkmaktadır.
Hisse senetlerinin günlük işlem hacminin bireysel yatırımcıların yatırım
kararlarını cinsiyetler itibariyle etkilemediği fakat meslek grupları itibariyle
etkilediği sonucu ortaya çıkmıştır.
Bireysel yatırımcıların yatırım kararlarında işletmelerin kaynak yapılarının
bireysel yatırımcıların eğitim düzeyleri itibariyle yatırım kararlarını etkilemediği
sonucu ortaya çıkmıştır.
Sonuç
olarak,
finansal
tabloların
bireysel
yatırımcılar
tarafından
anlaşılırlığının sağlanır şekilde hazırlanması bireysel yatırımcıların yatırım kararını
etkileyeceği için finansal tabloların bireysel yatırımcılar tarafından anlaşılır şekilde
hazırlanmalı ve finansal tablolar, bireysel yatırımcıların ihtiyaç duyduğu yeterli
bilgileri verecek şekilde sunulmalıdır.
68
KAYNAKÇA
Kitaplar:
AKDOĞAN Nalan, TENKER Nejat, Finansal Tablolar ve Mali Analiz
Teknikleri, Gazi Kitabevi, Ankara, Mart 2001.
AKGÜÇ Öztin,
Mali Tablolar Analizi, 9. Baskı, Muhasebe Enstitüsü
Yayınları, İstanbul, 1995.
AKINCI Nejat, ERDOĞAN Necmettin, Finansal Tablolar ve Analizi, 4.
Baskı, Barış
Yayınları, İzmir, 1995.
APAK Sudi, Sermaye Piyasaları ve BORSA, 1. Baskı, Bilim Teknik
Yayınevi, İstanbul, 1995.
BÜKER Semih,
AŞIKOĞLU Rıza, SEVİL Güven, Finansal Yönetim,
Anadolu Üniversitesi Yayınları, Eskişehir, 1997.
BOLAK Mehmet, Sermaye Piyasası Menkul Kıymetler ve Portföy
Analizi, 3. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, 1998.
BREALEY Richard A., MAYERS Stewart C, MARCUS Alan J., (Çev:
Ünal BOZKURT, Türkan
ARIKAN, Hatice DOĞUKANLI), İşletme Finansının
Temelleri, Literatür yayınları, İstanbul, Ekim 1997.
CANBAŞ Serpil, DOĞUKANLI Hatice, Finansal Pazarlar, 2. Baskı, Beta
Yayınları, İstanbul, Ekim, 1997.
CEYLAN Ali, KORKMAZ Turhan, Sermaye Piyasası ve Menkul Değer
Analizi, Ekin Kitapevi, Bursa, 2000.
ÇALDAĞ Yurdakul, Denetim ve Raporlama Finansal Tablolar ve Analiz
Teknikleri, Türmob Yayınları, Ankara, 2003.
ÇOPANOĞLU Mustafa Birol, Türkiye ve Dış Ülkelerde Sermaye Piyasası
ve Menkul Kıymet Borsaları, 1. Baskı, Beta Yayınları, İstanbul, Ağustos, 1993.
DEMİR Ahmet, Mali Tablolar ve Uygulaması, 2. Baskı, Çağdaş Yayınları,
İstanbul, 1996.
69
ERCAN Metin Kamil, BAN Ünsal, Finansal Yönetim, Gazi Kitabevi,
Ağustos 2005.
KARABIYIK ERDEM Lâle, Menkul Kıymetler Borsası ve Diğer Yatırım
Alternatifleri, 1. Baskı, Marmara Kitabevi, Ekim 1997.
KARSLI Muharrem, Sermaye Piyasası Borsa Menkul Kıymetler, İrfan
Yayıncılık, İstanbul.
KEPEKÇİ Celal, Sermaye Piyasasının Gelişmesinde Muhasebenin Rolü,
Anadolu Üniveristesi Yayınları, Eskişehir, 1983.
ÖZER Gökhan, Muhasebe Kârları İle Hisse Senedi Verimleri Arasındaki
İlişkiler, Pelin Ofset, Ankara, 1996.
RODOPLU Gültekin, Türkiye’de Sermaye Piyasası ve İşlemleri, 1. Baskı,
Marmara Üniversitesi Nihat Sayâr Vakfı Yayınları, İstanbul, 1993.
RODOPLU Gültekin, Para ve Sermaye Piyasaları, Tuğra Ofset, Isparta,
2001.
RODOPLU Gültekin, AKDEMİR Ali, İşletme Bilimine Giriş, Isparta, 1998.
SARIKAMIŞ Cevat, Sermaye Pazarları, 4. Baskı, Alfa Yayınları, İstanbul,
2000.
SEYİDOĞLU Halil, Uluslararası Finans, 3. Baskı, Güzem Yayınları,
İstanbul, 2001.
SÜRMELİ Fevzi, Muhasebe Bilgi Sistemi, Anadolu Üniversitesi Eğitim,
Sağlık ve Bilimsel Araştırma Çalışmaları Vakfı Yayınları, Eskişehir, 1996.
ŞAKAR S. Ünal, Sermaye Piyasası, Anadolu Üniversitesi Yayınları,
Eskişehir, 1997.
TENKER Nejat, Şirketlerin Halka Açılmasında Finansal tabloların ve Dış
Denetimlerin Önemi, Gazi Üniversitesi Yayınları, Ankara, 1982.
TUNCER Selahattin, Türkiye’de Sermaye Piyasası, Okan Yayımcılık,
İstanbul, 1985.
70
Makaleler:
KARACAER Semra, İBRAHİMOĞLU Nurettin, İşletme Yönetiminde
Muhasebe Bilgi Sistemi, İç Kontrol, Verimlilik İlişkisi ve Önemi, Hacettepe
Üniversitesi İİBF Dergisi, Cilt:21, Sayı:1, 2003.
USUL Hayrettin, BEKÇİ İsmail, Bireysel Yatırımcılar Açısından Finansal
Bilgi Sisteminin Sermaye Piyasasında Etkinliğinin Analizi, Cumhuriyet
Üniversitesi, İİBF Dergisi, Cilt:2, Sayı:1.
Diğer Kaynaklar:
İnternet Kaynakları:
ACAR
Durmuş,
DALGAR
Hüseyin,
Entelektüel
Sermayenin
Ölçülmesinde Muhasebe Bilgi Sisteminin Katkısı, <www.geocities.com>,
10.10.2006.
Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumundan:Muhasebe Uygulama
Yönetmeliği,
<www.bddk.org.tr/turkce/mevzuat/muyaciklama_07022003.doc>,
14.11.2006.
BAŞAR A. Banu, Finansal Piyasalar Açısından Kaliteli Finansal
Raporlama ve Bileşenleri, <http://home.anadolu.edu.tr/~abbasar/CINAR.doc> ,
23.11.2006.
Finansal
Raporlar,
<http://www.tsrsb.org.tr/NR/rdonlyres/4603FEA8-
B8CB-42BA-9E63-446A1BD394F2/1468/SAIY33.pdf>, 23.11.2006.
Finansal Tabloların Sunulma Esaslarına İlişkin Kavramsal Çerçeve
Hakkında Tebliğ Sıra No:1., <www.tmsk.org.tr/TMS/tms27.doc>, 11.11.2006.
Finansal Tablolar, <http://www.turk-ie.org/cms/index.php?option=content
&task=view&id=24 &Itemid=2>, 11.11.2006.
İMKB Kılavuzu, <http://www.imkb.gov.tr/yayinlar/spkilavuzu.htm.>, 22.11.2006.
71
Mali Tablolar İlkeleri,
<http://www.gelirler.gov.tr/gelir2.nsf/muhsisteb1ekmuh3?OpenPage>, 13.11.2006
Muhasebe ve Finansal Tablolar, <http://www.tsrsb.org.tr/NR/rdo nlyres/
03EE6DB6-4920-461A-88EC-94F5A9BAD73C/2126/0014.pdf>, 13.11.2006.
Sigortacılık Muhasebe Sistemi Yönetmeliği, <www.sigortacilik.gov.tr
/02YD/21TSM/21.03-Yonetmelik/SMSYonetmeligiRG31122004No25687.doc>,
13.11.2006
Temel Finans Matematiği, Değerleme Yöntemleri, Muhasebe ve Mali
Analiz, <www.tspakb.gov.tr/finans_matematigi_temel.pdf>,13.11.2006
.
72
ÖZGEÇMİŞ
Kişisel Bilgiler:
Adı ve Soyadı:
Havva (HİLAL) ALKAN
Doğum Yeri:
Merkez / ISPARTA
Doğum Yılı:
1981
Medeni Hali:
Evli
Eğitim Durumu:
Lise:
1995-1999 Isparta Gazi Lisesi (Yabancı Dil Ağırlıklı)
Lisans:
1999-2003 Süleyman Demirel Üniversitesi – İşletme
Yüksek Lisans:
2003-2007 Süleyman Demirel Üniversitesi – İşletme
Yabancı Dil Düzeyi:
1. İngilizce ( Upper-İleri Düzey)
İş Deneyimi:
1. 01/09/2003 – 01/09/2005 tarihleri arasında iki yıl kesintisiz Isparta SMMM
Odası’na bağlı olarak SMMM’lik stajı yaptım.
Bilimsel Yayınlar ve Çalışmalar:
………………………………………………………………………………………….
i