Dosya İndirin

ÖĞRENME ALANI : CANLILAR VE HAYAT
ÜNİTE 1 : CANLILARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME
A- CANLILIK HÜCREYLE BAŞLAR (6 SAAT)
1- Canlıların Ortak Özellikleri
2- Mikroskop ve Özellikleri
3- Hücre
4- Hücre Sayısına Göre Canlı Çeşitleri
5- Hücrenin Görevleri
6- Hücrenin Yapısı
7- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Benzerlikler
8- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Farklılıklar
9- Gelişmişlik Düzeyine Göre Hücre Çeşitleri
10- Hücreden Organizmaya
ÜNİTE 1: CANLILARDA ÜREME, BÜYÜME VE GELİŞME
A- CANLILIK HÜCREYLE BAŞLAR :
1- Canlıların Ortak Özellikleri :
Çevremizdeki varlıklar canlı ve cansız varlıklar olarak iki grupta
toplanırlar.
Cansız varlıklar katı, sıvı ve gaz halindeki maddelerden oluşur.
Canlı varlıklar mantarlar, hayvanlar ve bitkilerden oluşur. Canlı varlıkların
tamamında görülen özelliklere canlıların ortak özellikleridenir. Bütün
canlılarda görülmeyen özellikler ise ortak değildir.
Canlıların Ortak Özellikleri Şunlardır ;
1- Hücrelerden oluşma.
2- Beslenme.
3- Büyüme ve gelişme.
4- Hareket etme.
5- Solunum yapma.
6- Boşaltım yapma.
7- Çoğalma yani üreme.
8- İrkilme yani tepki verme.
2- Mikroskop ve Bölümleri :
Gözle görülemeyen canlıları ve cisimleri incelemek için kullanılan
araçlara mikroskop denir.
▪ (*) İlk mikroskop 1590 yılında babası gözlükçü olan Zacharais tarafından
yapılmıştır. (Gözlük merceğinin altından geçen örümceği tesadüfen
görmüştür. İlk mikroskopla incelenen canlı piredir. İlk mikroskop,
birkaç merceğin üst üste konmasıyla oluşan basit bir düzeneğe
sahiptir.).
▪ Mikroskopla, gözle görülemeyen canlıları ilk inceleyen bilim adamı
Antonie Van Leeuwenhoek`tur (Lövenhuk). Lövenhuk incelediği göl
suyunda tek hücreli canlıları görmüştür. (Gördüğü bu canlılarını ne
olduğunu anlamamasına rağmen bakterileri keşfetmiştir. 17.yy da
manifaturacılık–terzilik– yaparken büyüteçte kumaşların kalitesini
incelerken merceklerden yararlanmış ve kendi ışık mikroskobunu
yapmıştır. 500 mikroskop yapmış ve nesneleri 300 kat
büyütebilmiştir.).
▪ (*) Günümüzde kullanılan ışık mikroskobundan daha fazla büyütme
özelliğine sahip olan elektron mikroskobu ilk kez 1940 yılında Ruska
ve Mahl tarafından bulunmuştur.
a) Mikroskobun Bölümleri :
▪ Mikroskoba bakılan ve içinde mercek olan bölüme oküler denir.
▪ Oküler gibi mercek bulunduran ve büyütmeyi sağlayan
bölüme objektif denir.
▪ İncelenecek cismin üzerine konulduğu kısma tabla (nesne
tablası) denir.
▪ Oküler ve objektifleri tutan parçaya gövde kolu denir.
▪ Işığın geldiği ve ışığın şiddetinin değiştirildiği kısma diyafram (iris
diyafram) denir.
▪ Mikroskobu ayakta tutan parçaya ayak (alt kaide) denir.
▪ Objektifin değiştirilmesini sağlayan döner kafaya döner objektif yuvası
(hareketli revolver) denir.
▪ Görüntüyü ayarlamak için kullanılan düğmelere kaba ve ince ayar
düğmeleri denir.
3- Hücre :
Bir canlının canlılık özelliği gösteren en küçük yapı birimine hücre denir.
Doğada yaşayan canlıların tamamı hücrelerden oluşmuştur. Doğada
yaşayan canlılardan bazıları tek bir hücreden, bazıları da çok sayıda hücreden
oluşmuştur. Doğadaki bütün canlıları oluşturan hücrelerin sayısı, büyüklüğü ve
yapısı aynı değildir. Bu nedenle bitki ve hayvan hücreleri arasında benzerlik ve
farklılıklar vardır. Bir canlıyı oluşturan hücrelerin de görevlerine göre şekli ve
büyüklüğü farklı olabilir. Hücre gözle görülemeyip mikroskopla incelenir.
▪ Hücre ilk defa 1665 yılında İngiliz bilim adamı Robert Hook tarafından
bulunmuştur. Robert Hook kendi yaptığı mikroskopta şişe mantarını
incelerken gördüğü boş odacıklara (bal peteği şeklinde) hücre adını
vermiştir.
4- Hücre Sayısına Göre Canlı Çeşitleri :
Canlılar hücre sayısına göre tek hücreli canlılar ve çok hücreli canlılar
olarak iki grupta incelenirler. Doğadaki canlılardan bazıları çıplak gözle
görülebilirken bazıları da sadece mikroskopla görülebilir. Sadece mikroskopla
görülebilen canlılara mikroskobik canlılar denir.
a) Tek Hücreli Canlılar :
Tek bir hücreden oluşan canlılara tek hücreli canlılar denir.
Bakteriler, amip, kamçılı hayvan (öglena), terliksi hayvan (paramesyum)
ve mavi – yeşil algler tek hücreli canlılardır.
b) Çok Hücreli Canlılar :
Çok sayıda hücreden oluşan canlılara çok hücreli canlılar denir.
İnsanlar, hayvanlar, bitkiler, mantarlar çok hücreli canlılardır.
5- Hücrenin Görevleri :
Canlıların yaşamlarını sürdürebilmek için yaptığı beslenme, solunum,
dolaşım, boşaltım, sindirim, üreme, büyüme, gelişme gibi
faaliyetlere yaşamsal faaliyetler veya canlılık olayları denir. Canlılarda
gerçekleşen yaşamsal faaliyetlerin tamamı hücre tarafından yapılır. Yani hücrenin
görevi, yaşamsal faaliyetleri gerçekleştirmektir.
6- Hücrenin Yapısı (Kısımları) :
Hücre dıştan içe doğru hücre zarı, sitoplâzma ve çekirdek olmak üzere üç
kısımdan oluşur. Bu nedenle hücre de daha küçük yapıların bir araya gelmesi ile
oluşur.
a) Hücre Zarı :
Bütün bitki ve hayvan hücrelerinde bulunan, hücreyi dış ortamdan
ayıran ve hücreye şekil veren yapıya hücre zarı denir.
1-) Hücre Zarının Özellikleri :
1- Canlıdır.
2- Seçici ve geçirgendir. Hücre zarından küçük moleküller geçer
ama büyük moleküller geçemez. Büyük moleküller
parçalandıktan sonra geçerler.
3- Esnektir.
4- Saydamdır (ışığı geçirir).
5- Çift katlıdır.
6- Protein, yağ ve az miktarda karbonhidrattan oluşmuştur.
7- Akışkandır.
8- Üzerinde madde alışverişini sağlayan delikler bulunur.
2-) Hücre Zarının Görevleri :
1- Hücreyi dış ortamdan ayırır.
2- Hücreyi dış etkilere karşı korur.
3- Hücreye madde giriş çıkışını sağlar.
4- Hücreye şekil verir.
5- Hücreyi dağılmaktan korur.
6- Hücrelerin birbirlerini tanımasını sağlar.
3-) Hücre Zarının Yapısı :
Hücre zarı, protein, yağ ve az miktarda da karbonhidrattan
oluşmuştur. Hücre zarında iki sıra yağ tabakası arasına gömülmüş
protein molekülleri vardır ve bunlar sürekli hareket halindedirler.
Hücre zarının bu modeline akıcı mozaik zar modelidenir.
Hücre zarının üzerinde por denilen delikler bulunur. Porlar
hücrede madde giriş çıkışını sağlarlar.
b) Hücre Duvarı (Çeperi) :
Bitki hücrelerinde, hücre zarının üzerinde selüloz denilen maddenin
birikmesiyle oluşan yapıya hücre duvarı (çeperi) denir.
1-) Hücre Duvarının (Çeperinin) Özellikleri :
1- Yalnız bitki hücrelerinde bulunur, hayvan hücrelerinde bulunmaz.
2- Hücre zarının dışında bulunur.
3- Kalın, sert ve dayanıklıdır.
4- Cansızdır.
5- Tam geçirgendir. Üzerinde madde geçişine izin veren delikler
bulunur.
6- Selüloz denilen maddeden yapılmıştır.
7- Hücreye şekil verir.
c) Sitoplâzma :
Hücre zarı ile çekirdek arasını dolduran yumurta akı kıvamındaki
renksiz sıvıya sitoplâzma denir. Sitoplâzmanın yapısında % 90 oranında
su bulunurken geriye kalan kısmını da sindirilmiş besinler, vitaminler,
madensel tuzlar, enzim, glikoz, salgı (hormon) oluşturur. Ayrıca
sitoplazmada hücredeki yaşamsal faaliyetleri gerçekleştiren yapılar
(organeller) bulunur.
1-) Sitoplâzmanın Özellikleri :
1- Canlıdır.
2- Renksizdir.
3- Suda çözünmez.
4- Hücre zarından geçemez.
5- Yarı saydamdır.
2-) Sitoplâzmanın Görevleri :
Sitoplâzma hücredeki beslenme, solunum, dolaşım, boşaltım,
üreme, sindirim gibi bütün yaşamsal faaliyetlerin gerçekleştiği
yerdir. Sitoplâzmada yaşamsal faaliyetleri gerçekleştiren
yapılara organel (organcık) denir. Sitoplâzmada bulunan
organellerin görevleri farklıdır.
3-) Sitoplâzmada Bulunan Organeller :
Sitoplâzmada farklı görevlere sahip olan; endoplazmik
retikulum, ribozom, mitokondri, lizozom, golgi aygıtı (cisimciği),
koful, sentrozom (sentrioller), plastitler gibi organeller bulunur.
(PİS KEREM GEL)
1-) Mitokondri :
Hücre içerisine alınan besin maddelerinin oksijen gazı ile
parçalanarak enerji üretilmesini sağlar.
Vücutta enerji ihtiyacı fazla olan karaciğer, kas ve sinir
(beyin) hücrelerindeki mitokondri sayısı diğer hücrelerdekinden
daha fazladır.
Bakteriler ve alyuvarlar denilen kan hücresi dışında bütün
hücrelerde bulunur.
2-) Koful :
Hücre içerisine alınan su ve besinler ile hücrede oluşan atık
maddelerin depolanmasını ve bu atık maddelerin hücre dışına
atılmasını sağlar. Bu nedenle hücre içerisinde depolamada ve
boşaltımda görevlidir.
Bitki hücrelerinde büyük ve az sayıda, hayvan hücrelerinde
küçük ve çok sayıdadır.
3-) Plastitler :
Sadece bitki hücrelerinde bulunur, hayvan hücrelerinde
bulunmaz. Görevlerine göre kloroplast, kromoplast ve lökoplast
olarak üç çeşittir.
▪ Kloroplast :
Bitkilerin yeşil renkli kısımlarında (yaprak ve yeşil gövde)
bulunan yeşil renkli plastitlerdir. Kloroplast, klorofil maddesini taşır
ve fotosentez olayı burada gerçekleşir. Klorofil maddesi bitkiye yeşil
renk verir ve fotosentez olayında görevlidir.
▪ Kromoplast :
Bitkilerin yeşil dışındaki organlarının hücrelerinde bulunan ve
bitkilerin çiçek ve meyvelerine sarı (limon), kırmızı (domates) ve
turuncu (havuç) renklerini veren plastitlerdir. Erik, elma gibi
meyvelerde başlangıçta yeşil olan plastitler yani kloroplastlar, daha
sonra meyve olgunlaşırken kırmızı veya başka renge yani
kromoplasta dönüşür.
▪ Lökoplast :
Bitkilerin ışık görmeyen ve toprak altında bulunan kök, gövde
ve tohumlarında bulunan renksiz plastitlerdir.
Lökoplastlar bitkilerde nişasta denilen besin maddelerini
depolarlar.
4-) Endoplazmik Retikulum :
Hücre zarı ile çekirdek arasında uzanan kanalcıklardır. Hücre
içerisinde madde taşınmasını (ve depolanmasını) sağlar.
5-) Ribozom :
Virüsler hariç bütün hücrelerde bulunur. Hücre içerisinde
protein üretiminde (sentezinde) görevlidir.
6-) Golgi Aygıtı (Cisimciği) :
Hücre içerisinde ter, süt, yağ, gözyaşı, tükürük, sümük gibi
salgıları (sıvıları) üreterek bunları bir zarla çevirip paketler. Üst üste
yığılmış torbacık şeklindedir.
Vücutta salgı üreten organların (süt bezi, ter bezi, yağ bezi,
gözyaşı bezi, sümük bezi, tükürük bezi gibi) hücrelerinde golgi
aygıtının sayısı normalden fazladır.
7-) Lizozom :
Genellikle hayvan hücrelerinde bulunur, bitki hücrelerinde
bulunmaz. İnsanlarda akyuvarlar, karaciğer ve dalakta sayısı fazladır
ama alyuvarlar hücrelerinde bulunmaz.
Hücre içerisinde büyük besin maddelerinin ve hücre içerisinde
yaşlanan ve yıpranan organellerin parçalanmasını (sindirilmesini)
sağlar.
8-) Sentrozom (Sentrioller) :
Sadece hayvan hücrelerinde (çiftler) bulunur, bitki hücrelerinde bulunmaz.
Hücre bölünmesinde görevlidir.
d) Çekirdek :
Hücrenin ortasında bulunan, bir zarla sitoplâzmadan ayrılan,
hücredeki bütün yaşamsal faaliyetleri (büyüme, bölünme ve onarım)
yöneten ve kontrol eden, canlının sahip olduğu kalıtsal özellikleri taşıyan
ve organelleri yöneten kısımdır. Çekirdeği alınan hücre yaşayamaz.
Çekirdekte, canlıya ait kalıtsal özellikleri belirleyen yapılar (DNA) bulunur.
Bazı hücrelerde birden fazla çekirdek varken bazı hücrelerde ise
çekirdek bulunmaz. İnsanların kırmızı kas hücreleri ile karaciğer
hücrelerinde ve terliksi hayvanda birden fazla çekirdek varken bakteriler,
mavi–yeşil algler ve insanların alyuvarlar hücrelerinde çekirdek bulunmaz.
Çekirdeği olmayan hücrelerde canlının kalıtsal özeliklerini taşıyan yapılar
sitoplazmada dağınık halde bulunur.
7- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Benzerlikler :
1- Çıplak gözle görülemeyip mikroskoplarla görülürler.
2- Hücre zarı bulunur.
3- Sitoplazma bulunur.
4- Çekirdek bulunur.
5- Koful bulunur.
6- Mitokondri bulunur.
7- Ribozom bulunur.
8- Endoplazmik retikulum bulunur.
9- Golgi aygıtı (cisimciği) bulunur.
10- Çekirdeğinde kalıtsal madde bulunur.
8- Bitki ve Hayvan Hücreleri Arasındaki Farklılıklar :
Bitki Hücresi
1- Hücre zarının dışında hücre duvarı
bulunmaz.
Hayvan Hücresi
1- Hücre zarının dışında hücre duvarı
vardır.
2- Şekilleri genelde köşelidir.
2- Şekilleri genelde yuvarlaktır.
3- Plastitleri vardır.
3- Plastitleri yoktur.
4- Sentrozom bulunmaz.
4- Sentrozom bulunur.
5- Kofulları büyük ve az sayıdadır.
5- Kofulları küçük ve çok sayıdadır.
6- Genelde lizozom bulunmaz.
6- Genelde lizozom bulunur.
9- Gelişmişlik Düzeyine Göre Hücre Çeşitleri :
Hücreler gelişmişlik düzeyine göre ilkel hücreler ve gelişmiş
hücreler olmak üzere iki grupta incelenirler.
a) İlkel Hücreler :
Çekirdeği bir zarla çevrilmemiş hücrelere ilkel hücreler denir. İlkel
hücrelerde çekirdek zarla çevrilmediği için kalıtsal madde (DNA) sitoplazma
içinde dağınık haldedir. İlkel hücrelerde hücre zarı, sitoplâzma ve zarsız
organel olan ribozom bulunur ve en basit yapılı hücrelerdir. Ribozom
dışında organelleri bulunmaz. Bakterilerin ve mavi – yeşil alglerin hücreleri
ilkel hücredir.
b) Gelişmiş Hücreler :
Çekirdeği ve organelleri zarla çevrilmiş olan hücrelere gelişmiş (ökaryot)
hücreler denir. Gelişmiş hücreler; hücre zarı, sitoplâzma ve çekirdek olmak
üzere üç kısımdan oluşurlar.
Bazı tek hücreli canlıların, mantarların, bitkilerin, insanların ve hayvanların
hücreleri gelişmiş hücredir.