KUR` AN ve TEFSIR

TARTıŞMALI İLMI TOPLANTıLAR DİZİ Sİ - 36
A
•
KUR' AN ve TEFSIR
ARAŞTIRMALARI-III
Tartışmalı İlmi Toplantı
14-15 Ekim 2000
İstanbul
~No:
İstanbul 2002
NASİH-MENSUH iLMİNİ BİLMENİN
TEFSİRE GETiRDİKLERİ ve GÖTÜRDÜKLERİ
Prof. Dr. Yakup ÇİÇEK
M. Ü. İlahiyat Fakültesi
Kur'an tefsiriyle yakından alakah olan ve İslam'ın ilk devirlerinden
beri üzerinde durıı.lan ilimlerden birini teşkil eden "Nasih-Mensuh" baş­
lığı; nesh fiilinin ism-i faili ve ism-i mefulünden meydana gelen bir terkibdir
N esh, lügatta değiştirmek, izale etmek, ortadan
mek, yazmak, nakletmek gibi anlamlara geİir.
kaldırmak,
ilga et-
"Allah, şeytanın karıştırdığını nesh eder (Hacc 22/52) ayetinde, nesih
fiili "izale etmek"; N ahi 16/101. ayetinde ise tebdil etmek anlamında kullanılmıştır. Miras malının intikalinde aynı kökten gelen "tenasilhil'l-mevaris" tabiri, intikal anlamındadır. Ayrıca dilimizdedekullandığımız 'istinsah etmek' ifadesi nesih kökünden türeyen ve bir yazının aynen aktarılmasını ifade eden bir fiildir.
Istılahta ise, "şer'! bir hükmü, başka bir şer'! hükümle kaldırmak"
demektir. Diğer ifadesiyle "şer'! bir hükınün, o hükmün delilinden sonra
gelen şer'! bir delil ile kaldırılması' demektir.
Bu da iki
şekilde
olur:
a) Mukaddem tarihli bir
nassla değiştirilmesiyle olur.
nassın
hükmünün, muahhar tarihli bir
b) Kur'an'ın kendinden önceki kitaplarda yer alan hükümleri yürürlükten kaldırmasıyla olur.
Kur'an ve hadiste yer alan ilahı emir veya nehiylerle ilgili bazı hükümlerin, birçok hikmetlerle ya tamamen ya da yerine konan başka
hükümlerle değiştirilcliğine şahit olmaktayız.
372
Kur'an-Kur'an İlimleri
Hükmü kaldırılmış ayete "mensuh", hükmü
"nasih" adı verilir.
kaldıran
ayete de
Nasih-mensuh ilmi sayesinde hangi ayetlerle nasıl amel edileceği ve
hangilerinin de hükümlerinin kaldırılmış olup onlarla amel edilerneyeceği bilinir. Nitekim Hz. Ali, dini konulardan bahseden birine, "nasih ve
mensuh ilmini bilir misin?" diye sordu. O, hayır diye cevap verince "Kendini de başkalarını da helak edersin, dikkatli ol" dedi.
Nesilıle
Tahsis Arasındaki Farklar
N esihle anlam yakınlığı olan kavramlardan biri "tahsis"tir. Ancak
tahsis arasında birtakım farklar vardır. Bunları şöyle sıralayabi­
liriz:
nesilıle
1. Nesih, hükınün bütün cüzlerini ilga eder, tahsis ise
ilga ederken bir kısmını da ibka eder.
hükınün
bir
kısırnın
2. Nesih, sadece emir ve yasaklarda olur; ama haberlerde söz konusu değildir. Tahsis ise hem emir ve yasaklarda ve hem de haberlerde olabilir.
3. Nesihte, mensuhun önce ve nasilıin de; sonranazil olması gereklidir. Oysa talısiste, tahsis edenle edil~n arasında böyle bir zaman farkı­
nın bulumnası gerekli değildir.
4. Nesh, yalmz Kur'an ve Sünnette söz konusu iken,
da olabilir.
talısis, onların
dışındı
Beda İle Nesih Aynı Şey Değildir
Sözlükte açıklık anlamına gelen "beda" sözü, Allah'ın bir şeyi önceden bilmeyip sonradan farkına varması anlamında kullanılmaktadır.
Neslıin bu anlamda anlaşılması asla doğru değildir.
Beda sözlükte iki anlama gelir:
Beda, kapalılıktan sonra açıklık kazanmak demektir. Nitekim, "Onlara Allalı katından hesap etmedikleri şey açıklık (beda) kazandı" (Zümer
39/47) ve "Amellerin kötülüğü onlar için açıklık (beda) kazandı" (Casiye
45/33) ayetlerinde bu anlamda kullanılmıştır.
Beda, neş'et etmek, doğmak anlamına da gelerek, önceden mevcut
olmayan yeni bir düşüncenin, bir bilginin ortaya çıkışı manasında kullanılır. Nitekim bir ayette "Görmelerinden sonra onlara onu hapsedeceği
neş'et (beda) etti." (Yusuf 12/35) Yani Hz. Yusuf hakkında onlariçin yeni
bir düşünce neşet etti, doğdu.
Nasih-Menszıh İlmini Bilmenin Tefsire Getirdikleri ve Götürdülderi
373
Beda düşüncesi genelde bu ikinci anlamda kullanılmakla beraber
her iki anlamında da Allah için mümkün değildir, müstahildir. Çünkü,
bu takdirde Allah için bir bilgisizlik ve ilminin hudusü, sonradan ortaya
çıkışı iddiası vardır. Oysa Allah'ın ilmi her yönüyle mutlaktır.
N eshi, esas itibariyle yahudilere ait bir
anlamak yanlıştır.
N eshin
görüş
olan be da
anlamında
şartları
Neshin gerçekleşebilmesi için birtakım
madan neshe gidilmez. O şartlar şunlardır:
şartlar vardır.
Bunlar bulun-
,a) Nasih ile mensuh arasında, telifleri mümkün olamayacak kadar
bir mana tenakuzu bulunmalıdır. Şayet aralannda bir telif imkanı varsa, o takdirde neshe gerek kalmaz.
b) Neshe konu ayet ve hadislerin dini bir hüküm taşımaları ve men-
suh nassın hükmünün ebedi
reklidir.
olduğuna
dair bir
kaydın bulunmaması
ge-
c) Nasih ve mensuh arasında zaman bakunından bir farkın bulunması lazımdır.
Yani önce mensuh ve sonra da nasih nazil
olmuş olmalı­
dır.
d) Taşıdığı
hüküm bakımından nasihin, mensuhun seviyesinde veya
ondan daha üstün olması gerekir.
N e she
Karşı Çıkani!tr
Konusu sadece
şer'i
hükümler yani emir ve yasaklar olan nesih,
İslam alimlerinin çoğunluğuna göre Kur'an'da vuku bulmuştur. Bu ara-
da neshe
karşı çıkanlar
Şimdi
da
vardır.
önce neshi kabul etmeyenlerin,
arz etmeye geçelim.
ardından
da kabul edenlerin
görüşlerini kısaca
N eshi reddedip onun yerine "tahsis"i ikame edenlerin ilki Mü tezile
mezhebine mensup Ebu Müslim el-İsfeham (v. 322/933)'dir. Aynı görüşte
olanlar arasında şu isimleri de sayabiliriz: eş-Şehristani, Muhammed
Abduh, Seyyid Ahmed Han, Muhammed el-Hudari, Muhammed Tevfik
Sıdkı, Eslem Cayrapuri, Ömer Rıza Doğı·ul (v. 1952) ve Süleyman Ateş ...
Bunlar neshi, İslam'ın kendinden önceki dinleri yani Yahudiliği ve
Hıristiyanlığı nesh etmesi olarak anlarlar.
Kur'an-Kur'an İlimleri
374
N eshi reddedenler
arasında;
a)
Nesh, aklen ve sem;an mümtenidir,
b)
Nesh aklen caizdir; ama sem'an mümtenidir
görüşünde
olanlar
vardır.
Ehl-i Kitap, genelde neshin aklen ve sem'an mümkün olmadığı kanaatindedir. Ebı1-Müslim ve İnaniyye mezhebi mensupları ise, neshin
aklen mümkün ama sem'an mümteni olduğunu söylerler. Şimdi bunların
görüşlerini kısaca görelim.
Nesih Aklen Mümkün Değildir
1. Bunlar diyorlar ki: Mantık ölçüleriyle bakıldığında nesih ya sonradan zahir olan gizli bir hikmetten dolayı olur, ya da hikmetsiz olur.
Dolayısıyla bu anlamda Allah'ın bir hükmü nesh etmesi nasıl kabul edilebilir? Bu nasıl mümkün olabilir?
Bu görüşlerine· şöyle cevap verilmektedir:
Bu iddiaların her ikisi de
yub olduğunu bildirmektedir.
den bilemernesi düşünülemez.
batıldır.
Çünkü Yüce Allah, Allamu'l-ğu­
nesh etmedeki hikmeti önce-
Dolayısıyla
Allah'ın
bir hükmü hikmetsiz olarak nesh etmesi de mümkün değil­
dir. Çünkü hikmet sahibi olduğunu birçok ayetle haber vermektedir. Aksi halde abesle iştigal etmiş olur ki, bu ilgili ayetlere münafidir.
Kısaca,
iştiğal
özellikle yahudilerin ileri sürdüğü " beda
etme Yüce Allah için müstahildir.
2. Nesih, Allah için ya
eelıli
anlayışı"
ve abesle
ya da hasılın tahsilini gerektirir.
Bunlar diyorlar ki: Neshi kabul etmek şu anlama gelir: Allah, mensuhu ebedi olmayan bir hüküm olarak biliyordu; daha sonra muvakkat
olduğunun farkına vararak onu değiştirdi, neshetti, dersek bu, O'nun ilmi kesin değil demektir. Öte yandan Yüce Allah, mensuhu baştan muvakkat olarak biliyordu ve zamanı gelince de onu nesh etti dersek, bu da
doğal olarak hasılın tahsili olur. O halde bu açıdan nesih, ya Allah için
eelıli ya da var olanın varlığını gerektirir.
Buna cevap olarak'denilebilir ki, Yüce Allah, ezeli ilmiyle, mensuh
hükmün süreli olduğunu bildiği gibi bunun nasih ayetle nesh edileceğini
de biliyordu. Nitekim nesih, Allah'a nisbetle bir beyan ve insanlara nisbetle de bir hükmün kaldırılmasıdır.
Nasilı-Mensu/ı İZinini
3. Bir:
tirir.
şeyin
Bilmenin Tefsire Getirdilderi ve Götürdülderi
emredilmesi hüsnünü,
yasaklanması
da
kulılıünü
375
gerek-
Dolayısıyla nesih, bir şeyde birbirine zıd iki şeyin ictima etmesini iktiza eder. Çünkü Allah'ın bir şeyi emretmesi ardından onu yasaklaması
ayın fiilde iyilik ve kötülüğün yani iki zıd şeyin iÇtima etmesi demektir.
Buna cevap olarak denilir ki:
Hüsün ve kubuh, fiilin sabit ve değişmez zati özelliklerinden değil­
dir. Aksine bu, Allah'ın emretmesineveya yasaklamasına bağlıdır. Bu
görüşü savunan Mutezile mezhebi mensuplan bile fiilin güzellik ve çirkinliğinin şahıslara, durumlara ve vakitlere göre değiştiğini kabul ederler .
•
O halde nesihte iki zıddın içtima etmesi yoktur. Çünkü bir fiilin, güzel olduğu vakit ile çirkin olacağı vakit ve ortam ayın değildii.
Neshin Varlığı Sem'an da Mümkün Değildir
Neshin varlığına karşı çıkanlar, jlahl metinlerde yani Tevrat'ta, İn­
cil'de ve Kur'an'da neshin varlığım gösteren yazılı ifadelerin bulunmadı­
ğım, aksine olamayacağına dair sözlerin yer aldığım ileri sürerler.
a. Tevrat
Ehl-i Kitap'tan biri olan yahudiler bu konuda derler ki: Tevrat'ta
"Bu şeriat, yer ve sema devam ettikçe devam edecektir". Yine "Cumartesi yasağına ebedi olarak devam ediniz" gibi ifa.deler ondaki hükümlerin
değişmezliğini bildirir. Nesih ise bunlara ters düşer. Çünkü nesih, bir
hükmün iptal edilmesidir.
Buna cevap olarak denilebilir ki:
Bu iddiaları, Hz. Musa'mn dininin başka bir dinle nesh edilemiyeceğini ifade eder. Oysa yahudiler, önceki dinlerin Yahudilikle nesh edildiğini iddia ederler.
Tevrat'ın korunmuşluğu iddiası
da doğru değildir. Nitekim yahudilerin elindeki Tevrat'ın dünyamn yaşı ile ilgili olarak verdiği rakam, inanilerin elindekinin verdiği rakamdan bin yıl daha fazladır. Hıristiyanla­
rın elindeki nüsha ise buna bin üç yüz sene ilave eder. O halde Tevrat'ın
korunıııuşluğu ve asliyetini muhafaza ettiği iddiası doğı·u değildir.
Yine Tavrat'ta Allah'ın Nuh tufanını göndermekten pişman olduğu,
hatta ağladığı; Lut (a.s)'ın içki içip kızıyla zina ettiği; Harun (a.s)'ın da
Kur'fuı-Kur'fın İlimleri
376
buzağıyı tanrı kabul edip Beni İsrail'i ona ibadet etmeye çağırdığı yer
alır.
Bunların valıiy kaynaklı, doğru bilgi olduklarını kabul etmek hiç
mümkün olabilir mi? Bu da özellikle İslami anlayışa göre, bu kitapların
talırifiııi göstermektedir.
Öte yandan Tevrat'ın mütevatir olarak nakledildiği iddiası yahudilerce kesin olarak kabul görseydi, bu takdirde onların, Asr-ı Saaadet'te
Peygamberimiz (s.a.v.)'le hüccet yarışına girmeleri gerekirdi. Çünkü bunun tüm gerekleri mevcuttu. Ama bu olmadı. Aksine onun peygamber olduğuna Abdullah b. Selam gibi iman edenlerin varlığını görüyoruz.
b. İncil
Hıristiyanlar derler ki: İncil'de "Sema ve arz yok olur; ama benim
keZamını
zail olmaz". denmektedir. Bu da neshin sem'an
olamayacağını
gösterir.
Cevap olarak denilir ki: İncil'de evrensel hükümler değil, genelde
Hz. İsa'nın doğumu, büyümesi ve çağrısı, bir de bazı Hıristiyan azizleri
ile ilgili kıssalar yer alır. Asırları kucaklayacak bilgilerden, evrensel ölçülerden büyük oranda mahrumdur. Ayrıca tahrif edildiği konusu da
tarim bir vakıa olarak dinler tarihinde ele alınmaktadır. O halde İncil
açısından da neslıin sem'an vuku bulmadığını iddia etmek geçerli değil­
dir.
c. Kur'an
Neshi kabul etmeyen Ebu Müslim'in bu konudaki görüşü net değil­
dir. Neshin sem'an vukuunu, aynı dinin hükümleri arasında olmasını ve
sadece Kur'an'da vuku bulmasını reddettiği nakledilir. Ancak, esas itibariyle Kur'an'daki neshi kabul etmediği, görüşünün odak noktasını oluş­
turur. Neshi tahsis şeklinde değerlendiren Ebu Müslim şöyle der:
''Yüce Allah, Kur'an'da neshin alamıyacağını bildirir. Nitekim,
"Ona ne önünden ne de
arkasından
bir
batıl-yanlış
gelmez" ('Fussilet
41/42) ayeti Kur'an'ın hükümlerinin nesh edilemeyeceğini ifade eder.
Çünkü nesilite önceki bir hükınün iptal edilmesi vardır.
Buna cevap olarak denebilir ki: Ayette geçen "batıl" sözü, onunla
arneli terk etmek şeklinde anlaşılırsa o zaman bu, ayetin tilavet_t~n değil de hükmünün nesh edildiği demek olur ki, bu da
neshin
imkansızlığını ifade etmez; aksine varlığını gösterir.
Nô.sih-Mensuh İlinini Bilmenin Tefsire Getirdilderi ve Götürdüllleri
377
Ayetteki "batıl" kelimesi, 'hakka muhalif olan' demektir. Nitekim
ayetlerdeki akaid bilgileri akla uygun, hükümleri hikmetle başbaşa, haberleri vakıaya muvafik ve lafizlan da tağyir ve tebdilden korunmuştur.
Ayet de bunu ifade eder. Nesih, aslında hakim olan Allah'ın ilahi bir tasarrufudur; hikmetin gereği olup birçok faydalada bağlantılıdır. O halde
ayetin bu tefsiri, neshin nefyedilmesinden ziyade varlığını gösterir.
Ebu Müslim'in cumhura muhalefetinin sadece lafzi olduğıınu farz etsek bile, sözlerinin en azından Allalı'a karşı su-i edeb içinde olduğu açık­
tır. NitekimYüce_ Allah, ayette "Biz bir ayeti neslı edersek" (Bakara 2/106)
buyurmaktadır. Yine "Bizim bilgimiz, ancak senin bize bildirdiklerindir;
Sen alfmsin, hakımsin" CBakara 2/32) ayetide ilim konusunda da ölçülü
olmanın gereğini hatırlatır.
'Yüce Allah'ın ayetlerde varlığın aynı fiili kullanarak açıkça bildirdiği nesih olayını, kesin ifadelerle yok saymak, söylediklerinin bir izahı
mümkün olsa bile normal bir davranış değildir. Evet Yüce Allalı'ın ihtiyanndan sonra, ona zıt geçerli bir tercih olabilir mi!
Nesilıle tahsis arasında yukarıda beyan edilen farklar da neshin
tahsisten ayrı olduğunu gösterir.
Neshi Reddedenlerin Delilleri
Şimdi kısaca
neshi kabul etmeyenlerin görüşlerini görelim:
a) ·Ku;ç_]n'da rıeshin-varlığına ı:ıarahafen delalet ~-den herhangi bir
ay~t mevcut değildir: Nesi:ltaraftatianııc-a ileri sürülen e}Bakara"2f106;
en-Nahl 16/101 ve Ra'd 13/39. ayetleri Kur'an'ın, kendinden Önce nazil
olan semavi kitaplan yürürlükten kaldırdığılll bildirmektedir.
b) Aynı şekilde, hadislerde de Kur'an'da neshin
üzerinde ittifak edilmiş herhangi bir hadis yoktur.
varlığını
gösteren
c) Neshin varlığını kabul edenler çok zaman mensuhun önce,
nasihin ise sonranazil olduğu konusunda kesin bir delile de. sahip değil­
lerdir.
d) Mensuh olduğu iddia edilen ayetlerin sayısı konusunda da bir it-
tifak mevcut
değildir.
e) Nesh konusu İslam akaidi ile ilgili değildir. Dolayısıyla reddi küfrü gerektirmez.
. 378
Kur'fın-Kur'fuı İlimleri
Neshi Kabul Edenlerin Delilleri
İslam ulernasımn büyük çoğunluğu, neshin varlığım kabul etmektedir. Bununla ilgili de birtakım deliller ileri sürmektedirler:
1. Bazı ayetler, nesih olayından bizzat bu fiili kullanarak söz etmek-
tedir: "Biz bir ayetin hükmünü nesh eder veya onu unutturursak (ertelersek ) mutlaka daha iyisini veya benzerini getiririz. Bilmez misiniz ki
Allah herşeye kadirdir" (el- Bakara 2/106). Ayette geçen daha iyisi demek,
daha sevaplısı demektir.
"Biz bir ayetin yerini başka bir ayetle değiştirdiğimizde -ki Allah ne
gayet iyi bilir-onlar (Muhammed'e) :'Sen sadece uyduruyorsun' derler. Hayır öyle değildir, ama onların çoğu bunu bilmezler." (enNahl 16/101). Ayette özellikle yahudilerin, 'Muhammed, bugün emrettiği­
ni yarın yasaklıyor; o ashabıyla alay ediyor', demelerine dikkat çekilerek
'bundaki hikmeti bilmedikleri bildirilmektedir. Bu ayette nesilıle yakın
anlamlı olan "tebdil=değiştirmek" fiili geçmektedir.
indirdiğini
"Allah dilediğini siler (dilediğini de J sabit kılar; bütün kitapların
O'nun yanındadır" (er-Ra'd 13/39). Bu ayette de nesih anlamında "silmek" fiili kullamlmıştır. Bu fiil, tevbe edenlerin günahiarım siler gibi
anlam ifade eder.
aslı
2. Neshin bizzat Kur'an'da
icrna mevcuttur.
bulunduğu
konusunda Müslümanlar ara-
sında
3. Bir ayetin bir başka ayeti nesh ettiği hususunda sahabeden gelen
rivayetler de Kur'an'da neshin fiilen var olduğunu ifade etmektedir.
4. Nesh aklen mümkündür. Çünkü nasih-mensuh ayetler arasında
bir tearuz bulunmaktadır. Bunun çözümünde de neshe başvurulması gereklidir.
Neshin
Çeşitleri
Nesih, bir nassın hükmünün veya tilavetinin ya da hem hükmünün
ve hem de tilavetinin kaldırılması şeklinde olur. Bu durum aynı zamanda neshin çeşitlerini oluşturur.
Şimdi
neshin çeşitleri üzerinde durarak konunun .daha iyi
masına yardırncı olmaya çalışalım.
anlaşıl­
Nfısih-Mensuh İZinini Bilmenin Tefsire Getirdilıleri ve Götürdülıleri
379
1. Metni Mensuh, Hükmü Baki Olanlar
Bilindiği gibi ayetlerin ifade ettikleri hükümlerin yanında onların
tilavetiyle ibadet edilmesi de ayrı bir özellikleridir. Metni mensuh olan
ayetler, namaz gibi ibadetlerde kıraat edilemezler; ama ifade ettikleri
hükümler bağİayıcıdır.
,
Buna örnek olarak "recm ayeti" zikredilmektedir. Bu ayetinmeali
şöyledir: "Evli erkek ve evli kadın zina yaptıkları zaman Allah'tan bir ceza olarak onla~ı recmedin. Allah azizdir, hakimdir".
Bu, ayet olarak indirilmiş, ancak belli bir zaman geçtikten sonra
tilaveti nesh edilmiştir. Ama hükmü baki kalmıştır. Nitekim Hz. Ömer,
bi:ı; Cuma hutbesinde şöyle demiştir: "Yüce Allah Muhammed (s.a.v.)'i
hak peygamber olarak gönderdi. Ona kitap inzal buyurdu. Nfızil olanlar
arasında "recm fıyeti:ı de vardır. Bizler o fıyeti okuduk., anladık ve ezberledik. Recm cezasını Rasulullalı uyguladı. Ardından biz de tatbik ettik.
Zamanın geçmesiyle birisi çıkıp "biz Allah'ın kitabında recm hükmünü
göremiyoruz" diyerek, bu farizayı terkederek sapıklığa düşeceğinden endişe ediyorum. Muksan olan kadın ve erkekler için, beyyine, gebelik veya
itiraf gibi delillerle ispat edilmesi kaydıyla recm cezası Allah'ın kitabın­
da sabittir." (Buhari, hudud, 30; Ebı1 Davı1d, hudud, 23)
Recm, ağır bir cezadır. Bununla ilgili olan ayet, niye tilaveti nesh
edilen bir ayettir? diye düşünülebilir. Ama unutulmamalı ki, delil olarak
taşıdığı özellik ve ifade ettiği bilgi kesin olmak kaydıyla ona karşı alına­
cak uygun tavır, onun kabul edilmesi ve hükmünün göz ardı edilmemesidir. Öte yandan bu konuda Peygamberimiz'in bu cezayı tatbik etmiş olması da unutulmamalıdır.
Bu arada düşünülmeli ki, bu ayet ilk zamanlarda tilavet edilmiş,
böylece ifade ettiği hüküm güzelce öğrenilmişti. Bu ayeti, daha sonra
tilavetinin nesh edilmesiyle, zina ve fuhşiyatın irtikap edilmesi şöyle
dursun, dile getirilmesinin bile uygun olmayacağına dikkat çekilmiştir,
şeklinde değerlendirmek pek ala mümkündür.
2. Tilaveti Baki Hükmü Mensuh Ayetler
Bu ayetler çoktur.
Bunların
tilaveti baki
kalırken
hükümleri nesh
edilmiştir.
Mesela bir ayette "Eğer sizden sabırlı yirmi kişi bulunursa, iki yüz
kafire galip gelirler. Eğer sizden yüz kişi olursa, kafir olanlardan bin kişiye galip gelirler." (Enfal,B/65). Bu ayeti,
380
Kur'fuı-Kur'fuı İZinıleri
".. sizden sabırlı yüz kişi bulunursa, onlardan iki yüz kişiye galip gelirler. Ve ğer sizden bin kişi olursa, Allah'ın izniyle onlardan iki bin kişi­
ye galip gelirler." (Enfal,S/66) ayetiyle nesh edilmiştir.
Yine bir ayette "İçinizden vefat edenler, geride kalan eşlerinin evlerinden çıkarılmadan bir yıl geçinılerinin sağlanmasını vasiyyet etsinler"
(Bakara 2/240) ayeti, "Sizden vefat edenlerin eşleri, evlenmeden dört ay on
gün beklerler. "(Bakara 2/234) ayetiyle nesh edilmiştir.
3. Hem Hükmü ve Hem de Tilaveti Mensuh .Ayetler
Bazı rivayetlerde hem tilaveti ve hem de hükmü nesh edilen
ayetlerden söz edilmektedir. Bunlann sayılarının yamnda yer aldıklan
rivayetler de çeşitli değerlendirmelere tabi tutulmuşlardır.
Hz. Aişe, şöyle demiştir: "On defa enızirnıe haramlık hükmü doğu­
rur" ayeti; Kur'an'da yer almaktaydı. Ancak daha sonra bu, "bilinen beş
emme ile süt akrabalığı olur" ayetiyle neshedilmiştir. (Müslim, Reda,24)
Yani ilk ayet hem hükmüyle
hemde tilavetiyle nesh edilirken ikinci
ayetin hükmü baki kalmıştır.
ve
1'
ı!
Sonuç
Nasih-mensuh konusunun getirdikleri ve götürdükleri konusunda
söylemek mümkündür:
_.
şunlan
_
_ Kur'an'ın doğru- bir şekilde anlaşılmasında bilinmesi gereken ilimlerden biri olan Nasih-mensuh ilmi, üzerinde çeşitli tartışma ve değer­
lendirmelerin yapıldığı konulardan biridir.
İslam uleması, neshin cevazım kabul ederken, başta yahudiler ol-
mak üzere Ehl-i Kitap tarafından kabul görmemiştir. Özellikle yahudiler, neshi önceden düşünülemiyen, farkına varılamıyan bir hususun daha sonra farkına varılması demek olan "beda" anlamında düşünmüşler­
dir. Bu anlayışın Müslümanlarca kabul edilmesi mümkün değildir.
Neshi kabul edenler, ayetin ayetle nesh edileceği konusunda görüş
içinde bulunurlarken, kimi ulema "Peygamber kendiliğinden konuşmaz, ancak kendisine vahyedileni söyler" (Necm 53/3) ayetini esas alarak sünnetin de ayeti nesh edebilceğini söylemişlerdir. Çünkü her ikisinin de kaynağı vahiydir
birliği
Emir ve yasaklarda ve talep ifade eden cümlelerde cari olan. nesih,
inzalinin hemen ardından (necva ayeti (Mücadele 58/12) gibi) hükümlerin
neshi, geçmiş ümmetierin şeriatında bulunan bazı alıkamın neshi ve bel-
Nfısih-Mensuh İlınini Bilmenin Tefsire Getirdilderi ve Götürdükleri
li sebebe bağlı olarak emredilen ve o sebebin
hükümler olmak üzere sınıflandırılmıştır.
kalkmasıyla
381
nesh edilen
Öte yandan bir nass gelip uygulamaya konduktan sonra, kapsamına
giren hükmün tamamen veya kısmen kaldırılması şeklinde "külli ve kıs­
mi nesih" kısıİnlarına da ayrılır.
Külli neshe örnek olarak illeretten sonra Medine'de Mescid-i Aksa'ya
dönülerek namaz kılınırken, nazil olan Bakara 2/144. ayetinde yer alan
"Artık yüzünü Mescid-i Haram tarafına çevir" emriyle, önceden uygulamaya konan bu hükmün tamamen kaldırılmasını zikretmek mümkündür.
• Kısmi neshe de, Nur Süresi 24/4. ayetinde "mulısan=iffetli kadınla­
ra zina iftirası atanlara celde cezasını uygulayın" mealindeki ayet, aynı
surenin 8. ayetlerindeki "Zevcelerine zina i{tirası atanlara lian uygulayın" mealindeki emirle nesh edilmesini misili verebiliriz.
Bu ayet, önceki ayetteki umumu nesh etmiş, onun hükmünü zevceden başka kadınlara yapılan zina isnadı ile sınırlamıştır. Oysa bu
ayetten önce birinci ayet, zevcesine zina isnadında bulunanlara da şamil
idi.
Aslında neshi kabul eden İslam nleması ile reddedenler, ayın olayı
ve durumu farklı ifadelerle dile getirmişlerdir. Bu açıdan konu, İslam tarihi boyunca Müslümanlan rahatsız eden bir ihtilaf asla olmamıştır.
Öte yandan hak bir din olan İslam hakkında son derece rahat olan
Müslümanlar, konunun mahiyetini bir tarafa atıp ifadelerle uğraşmayı
asla tercih etmemişlerdir. Onlara yakışan da aslında bundan başkası
olamazdı.
N eshin hikmeti olarak; insanlar için faydalı ve hayırlı olan sonuçları
gerçekleştirmek ve teşri'de tedricllik yani teklifi hükümlerin yavaş yavaş
gelmesi ve muhatapların durumlarına uygun değişikliklere tabi tutulması olarak sıralayabiliriz.
Birincisine örnek olarak Medine'ye Kurban bayramında yardıma
muhtaç bir bedevi topluluğu geldiğinde Yüce Allah, peygamberimizin diliyle "kurban etlerinin sahlanmamasını" emrederken, daha sonra bu durumun sona ermesiyle yasağı kaldırmış olmasım düşünebiliriz.
· Kur'(m-Kıır'fın İlimleri
382
İkincisi, içinde başlangıçta namazın sabah-akşam olmak üzere farz
kılınınasım
ve benzeri konulan hatırlayabiliriz.
Tahsis olarak tevil edilse, 'mücmelin beyarn ve mutlakın takyidi olarak aniaşılsa bile, ilgili nasslann doğru bir şekilde anlaşılması ancak nesih sayesinde mÜIIl:kün olmuştur.
Mesela, Bakara 2/180. -ayette; ölmek üzere olanın, anne-babası ve
akrabalan için vasiyyette bulunması emredilmiştir. Mirasla ilgili ayetler
gelmeden önce kişinin, servetinden anne-baba ve akrabalarına bir miktar verilmesini vasiyyet etmesi emredilmişti. Daha sonra Nisa
Suresi'nde gelen miras ayetleri ve "Yarise uasiyyet yoktur" yani gerekli
değildir, hadisiyle nesh edilmiştir.
Yine Nur Suresi 24/3. ayeti, zina edenin ancak zina eden veya müş­
rik olanla evleneceğini bildirmektedir. Bu ayet ayın sürenin 23. ayetiyle
nesh edilmişti?.
Bu şekilde bir çok ayetin nesh edildiği kaydedilmektedir. Buna rağ­
men bu ayetlerin nesh edilmediğini iddia edenler de olmuştur. Bu durum, aslında bu nasslann anlaşılmasında bir çıkınaza sebep olmamıştır.·
Sadece ifade ile sımrlı ilmi bir ihtilaf olarak kalmıştır:
Örnek olarak aldığımız birinci ayet mensuh kabul edilmeyerek "varis olmayan fakir akrabaZara uasiyyet edilmesini mendub bir emir olarak bildirnıektedir" denilebilir. İkinci ayet için "bu ayet fulışu. meslek
edinenler hallkında nıulıkemdir, böyle olmayanlarla evlenmek caizdir"
tarzında tefsir etmek geçerlidir.
Ehl-i Kitap hariç İslam uleması arasında neshi reddedenler de bu
anlayışlarıyla bir çıkınaza asla sebep olmamışlardır; çünkü, onlar nesih
yerine tahsis, takyid ve beyan gibi kavramları kullanarak aynı nassları
yine tefsir etmiş, yorumlamışlardır.
Zengin bir düşünce alanına sahip olan Müslümanlar, İslam Tarihi
boyunca ne nesih ve ne de diğer benzeri konularda karşılıklı redleşmeye
götüren bir ihtilafa düşmemişlerdir. Aksine, nesih konusundaki ihtilafı
ilmi bir yorum farkı olarak değerlendirmişlerdir.
Günümüzde de bu tür ihtilafların aslım bir yana bırakarak, sadece
ifade edilmelerinde kullamlan lafızlar üzerinde çelişki fırtınalaı·i estir-
Nasih-Menszıh İlmini Bilmenin Tefsire Getirdikleri ve Götürdülıleri
383
meye kalkışmak, özellikle dininden ve dini kimliği:ı:ıden büyük oranda
habersiz bulunan halkımızı şüphe ve tereddüde götürmekten başka bir
şeye yaramayacağı unutulmamalıdır.
Nasih-Mensuhla İlgili Bazı Kaynaklar:
İbnu'n-Nedim, el-Fihrist, s. 40;
İbnu'l-Cevzi., Fununu'l-Efnan fi
uyuni ulumi'l-Kur'an, s.244; Firuzabadi, Besair zevi't-Temyiz fi Letaifi'lKitabi'l-Aziz, I/ll 7; Suyuti, el-İtkan, III/59; Taşköprizade, Miftahu'sHacı
Saade, II/405;
Halife,
K?şfuzzunun,
II/1920; Kannuci, Ebcedu'l-
Ulu~n, II/511; İsmail Paşa el-Bağdadi, İzahu'l-Meknun, II/614; ez-Zer-
kani, Menahilü'l-İrfan, II/69-166; Ali Şuvvah, Mu'cemu musennefati'lKur'ani'l-Kerım,
Kerım,
IV/225-247;
Lübnan, 1963;
Mustafa Zeyd, en-Nesh fi'l-Kur'ani'l-
Ali Hasan el-Ariz, Fehul'-Mennan fi neshi'l-
Kur'an, Kahire, 1973; Muhammed Mahmud, en-Nesh Beyne'l-İsbati
ve'n-Nefyi, Kahire, 1976 ; Abdullah Mustafa, el-Edille el-Mutmainne
ala subuti'n-Nesh fi'l-Kitabi ve's-Sünne, Lübnan, 1986; Ebu Ca'fer enNuhhas, en-Nasih ve'l-Mensuh fi'l-Kur'an,
Mısır,
1905; Kahire, 1938;
Ebu Bekir İbnu'l-Arabi, en-Nasih ve'l-Mensulı fi'l-Kur'an,; Ata b. Müslim (v.l15), en-Nasih ve'l-Mensuh; İbni Hişam ez-Zühri, (v.124), en-
Nasih ve'l-Mensuh fi'l-Kur'an.
Şu
müelliflerin nasih- mensuh
adıyla
eserleri vardır: Muham-
med b. Saib (v.146); Mukatil b. Süleyman (v.150); Ebu Ali Hüseyin elMerve-zi (v.157J; Abdurrahman b. Zeyd b. Eslem (v.182); İsmail b. Ebu
Ziyad Hicri II.
Asır);
Muhammed b. Haccac el-A'ver (v.206); Ebu Mu-
hammed Hasan el-Kufi (v.224J; Ca'fer b. el-Mubeşşer (v.134); İbnu'l-Ha­
ris
el-Bağdadi
(v.235J; Ca'fer b.
Beşires-Sakafi
(v.235); Ahmed b. Han-
bel ( v. 241J; Muhammed b. İsmail et-Ttirmizi (v.280); Abdullah b. Hü-
384
seyin b. Kasım (v.284); İbrahim b. İshak el-Harbi (v.285); Ebu Müslim
İbrahim el-Basri (v.292); Hüseyin b. Mansur el-Hallac (v.309); Ebu Be-
kir b. Ebi Davud es-Sicistani (v.316); Ebu Abdullah ez-Zübeyr (v.31 7);
Kadı Ebu Ca'fer (v.318); Hazm (v.320); Ebu Bekir eş-Şeybam (v.326); İb­
nu'l-Münadi (v.334); İbn Hüzeyme el-Farisi (v.338); Ebu Abdiilah Hüseyin b. Ali (v.335);
Kadı
Kasım
b.
Esbağ
(v.340);
Kadı
Ebü'l-Hakem (v.355);
Ebu Said es-Seyrafi (v.368); Ebu Hüseyin Muhammed en-Nisaburi
(v.368); Muhammed b. Alımed ez-Zühri (v.370); Hallac Ebül'l-Kasım ezZahid; İbn Babuye el-Kummi (v.381); Ebu Mansur Abdulkahir el-Bağ­
dadi (v.429); Valıidi Ali h. Alımed (v.468); Ebü'l-Velid el-Baci el-Kurtubi
(v.474); Ebü'l-Abbas el-İşbili (v.531).