rekabet kurulu kararı

REKABET KURULU KARARI
Dosya Sayısı : 2002-3-71 (Önaraştırma)
Karar Sayısı : 02-56/699-283
Karar Tarihi : 19.9.2002
A- TOPLANTIYA KATILAN ÜYELER
Başkan : Prof. Dr. Tamer MÜFTÜOĞLU
Üyeler : Dr. Kemal EROL, İsmet CANTÜRK, A. Ersan GÖKMEN,
R. Müfit SONBAY, Kubilay ATASAYAR, Murat GENCER, Mustafa PARLAK,
Prof. Dr. Zühtü AYTAÇ, Rıfkı ÜNAL
B- RAPORTÖRLER: Burak BÜYÜKKUŞOĞLU, Neşe Nur YAZGAN
C- ŞİKAYET EDEN: Türkiye Ziraat Odaları Birliği
Gazi Mustafa Kemal Bulvarı No: 25
06440 Demirtepe/ANKARA
D- HAKKINDA ÖNARAŞTIRMA YAPILANLAR
ALTAB Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş.
10001 Sk. No: 29 Ulukent Menemen/İZMİR
BOROMİK Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş.
1600 Sk. No: 17 35010 Bayraklı/İZMİR
ÇAKIN Tütün Ticaret Ltd. Şti.
1420. Sk. No: 39/A Kahramanlar/İZMİR
DİMON Türk Tütün A.Ş.
10003. Sk. No: 4 Çiğli/İZMİR
GÖKSARAN Tütün Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti.
Ümit Mah. 420/1 Sk. No: 4
35060 Pınarbaşı/ Bornova/İZMİR
ÖZ-EGE Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Kemalpaşa Cad. 415. Sk. No. 3
35060 Pınarbaşı/İZMİR
SARPER Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş.
Kemalpaşa Cad. No: 38 35060 Pınarbaşı/İZMİR
SOCOTAB Yaprak Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş.
Ankara Asfaltı Ulucak Beldesi Kavşağı No: 184
37175 Kemalpaşa/İZMİR
SPIERER Tütün İhracat Sanayi Ticaret A.Ş.
Atatürk Organize Sanayi Bölgesi 10000 Sk. No: 3
35620 Çiğli/İZMİR
SUNEL Ticaret Türk A.Ş.
Pınar Cad. No: 89 Pınarbaşı/İZMİR
ŞARK Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş.
93. Sk. No: 18 35060 Pınarbaşı/İZMİR
REKABET KURUMU
1
TEZOL Tütün İhracat Dahili Ticaret ve İthalat A.Ş.
1573. Sk. No: 14 Çınarlı/İZMİR
TTL Tütün Sanayi ve Dış Ticaret A.Ş.
93. Sk. No: 18 35060 Pınarbaşı/İZMİR
TÜRKİYE Tütünleri A.Ş.
93. Sk. No: 18 Pınarbaşı/İZMİR
E- DOSYA KONUSU: Ege Bölgesi yaprak tütün piyasasında alıcı konumunda
bulunan 14 adet teşebbüsün bir araya gelerek tütün üreticisi ile yaptıkları
sözleşmelerle alım şartlarını ve fiyatlarını birlikte tespit edip uygulamak
suretiyle 4054 sayılı Kanun’u ihlal ettikleri iddiasının incelenmesi.
F- İDDİALARIN ÖZETİ: Kurum kayıtlarına 21.6.2002 ve 2746 sayı ile intikal eden
şikayet dilekçesinde;
- Tütün alımında bulunan 14 adet teşebbüsün üreticilerle yapmış oldukları
sözleşmelerin şekil ve şartlarını tek taraflı ve her biri aynı hükümleri ihtiva eder
şekilde müştereken hazırladıkları,
- İlgili teşebbüslerin tütün alım fiyatlarının da aynı olduğu ileri sürülmekte,
- Bu çerçevede ilgili sözleşmelerin geçersiz sayılarak ihlalden önceki durumun geri
getirilmesi talep edilmektedir.
G- DOSYA EVRELERİ: Kurum kayıtlarına 21.6.2002 tarih ve 2746 sayı ile giren
başvuru üzerine yapılan inceleme sonucu hazırlanan 1.7.2002 tarih ve
2002-3-71/BN-02-B.B. sayılı Bilgi Notu, 11.7.2002 tarih ve 02-43 sayılı Kurul
toplantısında görüşülmüş ve 4054 sayılı Rekabetin Korunması Hakkında Kanun'un
ihlaline ilişkin bir soruşturma açılmasına gerek olup olmadığının belirlenmesi
amacıyla, aynı Kanun'un 40/1. maddesi uyarınca önaraştırma yapılmasına karar
verilmiştir.
İlgili karar uyarınca düzenlenen 12.9.2002 tarih ve 2002-3-71/ÖA-02-B.B. sayılı
Önaraştırma Raporu 16.9.2002 tarih, REK.0.07.00.00/70 sayılı Başkanlık önergesi ile
02-56 sayılı Kurul toplantısında görüşülerek karara bağlanmıştır.
H- RAPORTÖRLERİN GÖRÜŞÜ: İlgili raporda;
- Ege Bölgesi oriental tip tütün alım pazarında faaliyette bulunan 14 adet teşebbüsün
bir araya gelmek suretiyle sözleşme hazırlamalarının ve fiyatı oluşturan kriterleri
tek tip olarak ortaya koymalarının, sözleşmelerde belirtilen neviyat fiyatlarının nihai
fiyatı belirlemede sadece kriter görevi görmesi ve ödemeye esas olan fiyatın
firmanın değerlendirme yöntemine, siparişlerinin çeşidine ve eksper görüşüne bağlı
olarak teşebbüsler arasında farklılaşması, yıllardır piyasanın Tekel’in denetim ve
kontrolünde işlemesinin üretici ve alıcılarda yaratmış olduğu alışkanlık, destekleme
alım ve baş fiyatın açıklanması politikalarının sona erdirilmiş olmasının piyasada
oluşturduğu belirsizlik ortamı nedenleriyle ve en önemlisi, mevcut durumda alım
pazarında bir rekabet ortamının bulunması ve bu koşullar altında rekabetin ihlal
edilmemiş olması,
- Ayrıca teşebbüslerin, alım güçlerini fiyatı baskı altına almak suretiyle üretici
aleyhine kullanabilecek olmalarına karşın, alım fiyatlarını baskı altına almadıkları,
görece yüksek fiyatlar önerdikleri ve anılan bağlamda rekabetin kısıtlanmaması,
REKABET KURUMU
2
- Sözleşmelerde yer alan hükümlerin
kullanmalarından kaynaklanmaması,
teşebbüslerin
alım
güçlerini
kötüye
- İlave olarak piyasada düzenleme yapmakla görevli olan Tütün, Tütün Mamülleri ve
Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu’nun tütün pazarının dinamikleri göz
önünde bulundurulduğunda oldukça geç bir tarihte atanması nedeniyle Kurul’un
piyasaya ilişkin düzenlemeleri yapamamış olduğu ve yoğun şekilde regülasyon
gerektiren bir piyasada, henüz regülasyon süreci başlamadan açılacak olan bir
soruşturmanın inceleme konusu piyasada rekabetin tesisine yönelik herhangi bir
katkısının bu aşamada olamayacağı
gerekçesiyle, önaraştırma konusu teşebbüsler hakkında soruşturma açılmasına
gerek bulunmadığı, ayrıca konu hakkında Tütün, Tütün Mamülleri ve Alkollü İçkiler
Piyasası Düzenleme Kurulu’nun bilgilendirmesinin uygun olacağı
ifade edilmektedir.
I-
İNCELEME VE DEĞERLENDİRME
I.1. Sektöre İlişkin Bilgiler
4733 sayılı "Tütün, Tütün Mamulleri, Tuz ve Alkol İşletmeleri Genel
Müdürlüğünün Yeniden Yapılandırılması ile Tütün ve Tütün Mamüllerinin Üretimine,
İç ve Dış Alım ve Satımına, 4046 Sayılı Kanunda ve 233 Sayılı Kanun Hükmünde
Kararnamede Değişiklik Yapılmasına Dair Kanun”un yürürlüğe girdiği 9.1.2002
tarihinden önce tütün üreticisi ile tüccar arasındaki ilişkiler 1177 sayılı "Tütün ve
Tütün Tekeli Kanunu" ile düzenlenmiştir. Söz konusu Kanun’a göre tütün üretmek
isteyen üreticiler, dikim yapacakları alanın yeri ve büyüklüğünün ifade edildiği istek
kağıtlarıyla Tekel Genel Müdürlüğü (Tekel)'ne başvurmakta ve Tekel tarafından
hazırlanan tütün ekim cüzdanlarında belirtilen alan sınırlaması dahilinde tütün tarımı
yapmaktaydılar. Bitkinin kırım, kurutulma ve toplanıp balya haline getirilmesinden
sonra alım yapan teşebbüslerin eksperleri üreticilerin tütününü değerlendirmekte ve
Tekel’in baş fiyatı açıklamasının ardından bu fiyatı temel alarak üreticiye fiyat
teklifinde bulunmaktaydılar. Ekici ile alıcı arasındaki tütün alım satımı Tekel
tarafından hazırlanan matbu tek tip alım-satım sözleşmeleri aracılığıyla
gerçekleştirilmekteydi. Ancak, tütün ticaretinin doğası gereği, aynı tütünün farklı
eksperlerce farklı kalitede değerlendirilmesi sonucunda, teşebbüslerin önerdikleri
balya veya mahsül başına fiyat farklılaşmakta ve üretici en yüksek fiyatı öneren
tüccara ürününü satma imkanına sahip bulunmaktaydı. Ayrıca her yıl özel sektöre
satılamayan tütünler Tekel tarafından destekleme alımları dahilinde satın alınmakta,
bu da üreticiye satış garantisi sağlamaktaydı.
4733 sayılı Kanun’un yayımlanması ile birlikte tütün sektöründe sözleşmeli
tarım ve açık arttırma usulüyle alım süreci başlamıştır. Anılan Kanun’un
6. maddesinde; tütün alımının sözleşmeli tarım usulüyle yapılacağı, üretilen
tütünlerin fiyatlarının, tütün üreticileri ve/veya tüccarlar ile üreticiler ve/veya
temsilcileri arasında varılan mutabakata göre belirleneceği ifade edilmektedir. Yazılı
sözleşme yapılarak üretilen tütünler dışında kalan tütünler ise, açık arttırma ile
satılacaktır. Ayrıca Kanun’un 9. maddesine göre, tütün ve tütün mamullerinin iç ve
dış ticaretinin düzenlenmesi Tütün Mamulleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme
Kurumu tarafından yapılacaktır.
REKABET KURUMU
3
Tütün sektörü için çok yeni olan bu usulde alıcılar kendilerine verilen sipariş
miktarlarına göre tütün alacakları alanları belirlemekte ve daha sonra hedeflenen
yerlerdeki üreticilerle dikimden önce miktar ve fiyat konusunda anlaşarak sözleşme
imzalamaktadırlar. Tekel’in alım garantisinin söz konusu olmadığı bu sistemde
dikimden önce sözleşme yapılarak hem üreticiye satış garantisi oluşturmak hem de
tütün arz ve talebi arasında, yıllardır süregelen destekleme alımları nedeniyle
bozulmuş olan dengeyi sağlamak amaçlanmıştır.
I. 2. İlgili Pazar
I.2.1. İlgili Ürün Pazarı
Türkiye'de yetiştirilen oriental tütünden üretilen sigaralar yurt içinde önemli bir
pazar payına sahiptir. Ayrıca anılan tür tütün Amerikan Harmanı olarak nitelenen
sigara harmanlarının vazgeçilmez bir unsurudur. Diğer yandan tüm dünyada bilinen
kalitesiyle ihraç değeri yüksek bir üründür. Bu bağlamda oriental tütün sınırlı olarak
üretilen virginia, burley ve diğer tip tütünlerden hem nitelikleri hem amaçları hem de
fiyatları bakımından farklılık arz etmektedir. Bu çerçevede ilgili ürün pazarı oriental
tip tütün alım pazarı olarak belirlenmiştir.
I.2.2. İlgili Coğrafi Pazarı
Ege Bölgesi iklim koşulları, arazi yapısı ve toprağın verimi nedeniyle dünya
çapında ün kazanmış tütünlerin yetiştirildiği bir bölgedir. Dünya sigara üreticilerinin
aradığı kalite özelliklerini taşıyan bu tütünlerin ülkemizde oriental tütünün
yetiştirildiği Marmara, Karadeniz, Doğu Anadolu ve Güneydoğu Anadolu tütünleri ile
ikame edilebilirlik oranı oldukça düşüktür. Nitekim Doğu ve Güneydoğu Anadolu
tütünleri özel sektör tarafından satın dahi alınmamaktadır. Anılan diğer bölgelerin
tütünleri ise teşebbüslerce satın alınsa dahi Ege Bölgesi tütünleriyle aynı kalitede
değerlendirilmemekte ve sigara üreticilerinin talepleri doğrultusunda harman
oluşturulmasında kullanılmaktadır. Bu çerçevede ilgili coğrafi pazar Ege Bölgesi
olarak tespit edilmiştir.
I.3. Taraflar
I.3.1. Altab Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş.
Altab Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş. 1998 yılında kurulmuş olup ortaklık
yapısına aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 1- Altab Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Mustafa KEMAL ÖZTÜRK
Fatma Nuran ATİLLA
Cemal YILMAZ
Esma Gönül AY
Saniye ÖZTÜRK
HİSSE ORANLARI* (%)
49.90
49.90
0.01
0.01
0.01
*Yaklaşık değerler
Şirketin yönetim kurulu ise Mustafa KEMAL ÖZTÜRK (Yönetim Kurulu
Başkanı), Fatma Nuran ATİLLA, Cemal YILMAZ'dan oluşmaktadır.
REKABET KURUMU
4
I.3.2. Boromik Tütün Sanayi Ve Ticaret A.Ş.
Boromik Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. 1998 yılında kurulmuş olup, ortaklık
yapısı aşağıdaki gibidir.
Tablo 2- Boromik Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Alexsandros MICHAILIDES
Ali BOROVALI
Ayşe BOROVALI
Selçuk BOROVALI
Murat BOROVALI
Anadolu Frana Tütün Tic. A.Ş.
Borovalı Tarımsal ve Sınai İth. İhr. A.Ş.
Copfield Business S.A.
HİSSE ORANLARI (%)
45.0
8.9
8.9
8.9
8.9
7.2
7.2
5.0
Şirketin yönetim kurulu ise Ali BOROVALI (Yönetim Kurulu Başkanı), Ioannis
KOKKALIS, Anadolu Frana Tütün Tic. A.Ş., Selçuk BOROVALI, Alexsandros
MICHAILIDES, Aristides CHATSIZTEFANOU'dan oluşmaktadır.
I.3.3. Çakın Tütün Ticaret Ltd. Şti.
1982 yılında kurulan Çakın Tütün Ticaret Ltd Şti.'nin ortaklık yapısı aşağıda
sunulmuştur.
Tablo 3- Çakın Tütün Ticaret Ltd Şti.'nin Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Mahmut Nedim ÇAKIN (Müdür)
Ahmet ÇAKLARIN (Müdür)
İhsan ÇAKIN
İsmet ÇAKIN (Müdür)
Ezel YÜKSEL
Esin UMUR
Selmin ALTINORDU
HİSSE ORANLARI* (%)
30.0
15.0
15.0
15.0
8.3
8.3
8.3
*Yaklaşık değerler
I.3.4. Dimon Türk Tütün A.Ş.
Austro-Türk Tütün A.Ş. olan ticaret ünvanı 1995 yılında Dimon Türk Tütün
A.Ş. şeklinde değiştirilen şirketin ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir.
Tablo 4- Dimon Türk Tütün A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Intabex Netherlands B.V.
Arslan Selim YEĞEN
Haluk ÇAĞATAY
Hasan Zeki SÜZEN
Gianna MAAN
HİSSE ORANLARI (%)
98.8
0.3
0.3
0.3
0.3
Şirketin yönetim kurulu ise Arie MAAN (Yönetim Kurulu Başkanı), Arslan
Selim YEĞEN, Gustav Rudolf STANGAL'dan oluşmaktadır.
REKABET KURUMU
5
I.3.5. Göksaran Tütün Sanayi Ve Ticaret Ltd. Şti.
Göksaran Tütün Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. 1994 yılında kurulmuş olup,
ortaklık yapısı aşağıdaki gibidir.
Tablo 5- Göksaran Tütün Sanayi ve Ticaret Ltd. Şti. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Kazım Kürşat KAVADARLI
Melike KAVADARLI
Ömür TAŞAR
HİSSE ORANLARI (%)
75.0
24.0
1.0
I.3.6. Öz-Ege Tütün Sanayi Ve Ticaret A.Ş.
Öz-Ege Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. 1996 yılında kurulan şirketin ortaklık
yapısı aşağıda verilmiştir.
Tablo 6- Öz-Ege Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Özgener Tütün Tic. San. A.Ş.
Ege Tütün Tic. San. A.Ş.
Rikardo ALİBERTİ
Giovanni ALİBERTİ
Mahmut ÖZGENER
Esin ÖZGENER
HİSSE ORANLARI (%)
45.0
40.0
5.0
5.0
4.0
1.0
Şirketin yönetim kurulu ise Rikardo ALİBERTİ (Yönetim Kurulu Başkanı), Esin
ÖZGENER, Giovanni ALİBERTİ, Mahmut ÖZGENER'den oluşmaktadır.
I.3.7. Sarper Tütün Ticaret Ve Sanayi A.Ş.
1944 yılında kurulan Sarper Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş.'nin ortaklık yapısına
aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 7- Sarper Tütün Ticaret ve Sanayi A.Ş.'nin Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Bülent Selen SARPER
Ferit SARPER
Selin SARPER
Sezen SARPER
Saime Filiz SARPER
Merve SARPER
HİSSE ORANLARI (%)
79.2
8.0
8.0
3.0
1.0
0.8
Şirketin yönetim kurulu ise Bülent Selen SARPER (Yönetim Kurulu Başkanı),
Saime Filiz SARPER, Ferit SARPER'den oluşmaktadır.
I.3.8. Socotab Yaprak Tütün Sanayi Ve Ticaret A.Ş.
Socotab Yaprak Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. 1998 yılında Universal Yaprak
Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. olan ticaret ünvanını değiştirmek suretiyle kurulmuş
olup, şirketin ortaklık yapısı aşağıda sunulmuştur.
REKABET KURUMU
6
Tablo 8- Socotab Yaprak Tütün Sanayi ve Ticaret A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Frana S.A.
Universal Leaf Tobacco Co. Inc.
Socotab Leaf Tobacco Co. Inc.
Southern Processors Co. Inc.
Durham Warehousing
HİSSE ORANLARI (%)
99.96
0.01
0.01
0.01
0.01
Şirketin yönetim kurulu ise A. H. PARKER (Yönetim Kurulu Başkanı), Edvard
M. SCHAAF, Robert J. ZALZNECK, David M. MOORE, Larry W. KIDD'den
oluşmaktadır.
I.3.9. Spierer Tütün İhracat Sanayi Ticaret A.Ş.
1985 yılında kurulan Spierer Tütün İhracat Sanayi Ticaret A.Ş.'nin ortaklık
yapısı aşağıda sunulmuştur.
Tablo 9- Spierer Tütün İhracat Sanayi Ticaret A.Ş.'nin Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Standard Commercial S.A.
Yusuf Şaul ŞAVUL
Yuda GAHUN
Eli YÜKSEK
Halil Aydın GİRGİN
HİSSE ORANLARI (%)
99.96
0.01
0.01
0.01
0.01
Şirketin yönetim kurulu ise, Jürgen W. JOHANSSEN (Yönetim Kurulu
Başkanı), Yusuf Şaul ŞAVUL, Halil Aydın GİRGİN'den oluşmaktadır.
I.3.10. Sunel Ticaret Türk A.Ş.
1948 yılında kurulan Sunel Ticaret Türk A.Ş.'nin ortaklık yapısı aşağıda
verilmiştir.
Tablo 10- Sunel Ticaret Türk A.Ş. 'nin Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Gürel Endüstri Tarım Ürüleri Paz.
ve İhracat A.Ş.
Gürel Tarım Ürünleri Dış Ticaret A.Ş.
Can GÜREL
İlgi F. GÜREL
Funda GÜREL
İlter H. GÜREL
Noyan K. GÜREL
Kazım İ. GÜREL
Canan İnci USLUOĞLU
H. İstemi GÜREL
İlhan F. GÜREL
HİSSE ORANLARI (%)
18.1
17.0
15.0
10.0
7.0
6.7
6.0
6.0
5.1
5.1
4.0
Şirketin yönetim kurulu ise H. İstemi GÜREL (Yönetim Kurulu Başkanı), İlhan
GÜREL, Noyan K. GÜREL, İlter GÜREL, İlgi F. GÜREL, Kazım İ. GÜREL'den
oluşmaktadır.
REKABET KURUMU
7
I.3.11. Şark Tütün Ticaret Ve Sanayi A.Ş.
Şark Tütün Sanayi ve Dış Ticaret A.Ş. 1987 yılında kurulmuş olup, ortaklık yapısı
aşağıda verilmiştir.
Tablo 11- Şark Tütün Sanayi ve Dış Ticaret A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Ahmet AKIN UMUR
Celal Hasan UMUR
Ömer Celal UMUR
Esin UMUR
Mehmet Ali UMUR
HİSSE ORANLARI* (%)
36.0
24.0
24.0
16.0
0.1
*Yaklaşık değerler
Şirketin yönetim kurulu ise, Ahmet AKIN UMUR (Yönetim Kurulu Başkanı),
Celal Hasan UMUR, Ömer Celal UMUR, Esin UMUR'dan oluşmaktadır.
I.3.12. Tezol Tütün, İhracat, Dahili Ticaret Ve İthalat A.Ş.
1969 yılında kurulan Tezol Tütün İhracat, Dahili Ticaret ve İthalat A.Ş.'nin
ortaklık yapısı aşağıda verilmiştir.
Tablo 12- Tezol Tütün İhracat, Dahili Ticaret ve İthalat A.Ş.'nin Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Ömer Şükrü TEZOL
Ayşe Selda Onay (TEZOL)
Şükrü Erhan TEZOL
Mehmet Ersin TEZOL
Turhan TEZOL
Mine Makbule KUŞÇU
Müge KUŞÇU
Nesrin TEZOL
Erdoğan TEZOL
HİSSE ORANLARI* (%)
20.4
20.4
14.8
14.8
10.0
8.3
8.3
2.1
0.8
*Yaklaşık değerler
Şirketin yönetim kurulu ise Turhan TEZOL(Yönetim Kurulu Başkanı), Şükrü
Erhan TEZOL, Mehmet Ersin TEZOL, Erdoğan TEZOL, Ömer Şükrü TEZOL, Nesrin
TEZOL'dan oluşmaktadır.
I.3.13. TTL Tütün Sanayi Ve Dış Ticaret A.Ş.
TTL Tütün Sanayi ve Dış Ticaret A.Ş. 1871 yılında kurulmuş olup, ortaklık
yapısına aşağıda yer verilmiştir.
Tablo 13- TTL Tütün Sanayi ve Dış Ticaret A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Ahmet Akın UMUR
Celal Hasan UMUR
Ömer Celal UMUR
Esin UMUR
Mehmet Ali UMUR
HİSSE ORANLARI (%)
38.0
30.3
30.3
1.3
0.1
REKABET KURUMU
8
Şirketin yönetim kurulu ise Ahmet Akın UMUR (Yönetim Kurulu Başkanı),
Celal Hasan UMUR, Ömer Celal UMUR'dan oluşmaktadır.
I.3.14. Türkiye Tütünleri A.Ş.
1950 yılında kurulan Türkiye Tütünleri A.Ş., Şark Tütün Tic. ve San. A.Ş. ve
TTL Tütün San. ve Dış Tic. A.Ş: ile aynı ekonomik bütünlük içerisinde yer
almaktadır. Şirketin ortaklık yapısı aşağıdaki gibidir.
Tablo 14- Türkiye Tütünleri A.Ş. Ortaklık Yapısı
HİSSEDARLAR
Ahmet Akın UMUR
Celal Hasan UMUR
Ömer Celal UMUR
Esin UMUR
Ezel YÜKSEL
Selmin ALTINORDU
Zeynep ALTINORDU
Ayşe YÜKSEL
İhsan ÇAKIN
HİSSE ORANLARI (%)
10.0
27.0
21.0
10.0
10.0
10.0
5.0
5.0
2.0
Şirketin yönetim kurulu ise Ahmet Akın UMUR (Yönetim Kurulu Başkanı),
Celal Hasan UMUR, Ömer Celal UMUR, İhsan ÇAKIN'dan oluşmaktadır.
I.3.15. Ege Tütün İhracatçıları Birliği
Türkiye'de faaliyet gösteren İhracatçılar Birlikleri 5.8.1993 tarih 21659 sayılı
Resmi Gazete’de yayımlanan 93-4614 sayılı Bakanlar Kurulu Kararı'nda değişiklik
yapan 18.10.2000 tarih ve 24204 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan 2000-1301
sayılı Bakanlar Kurulu Kararı’na göre faaliyet göstermektedir. Ege İhracatçı Birliği de
diğer İhracatçı Birlikleri gibi anılan mevzuata tabidir. Birlik aynı konuda faaliyet
gösteren tarım ile ilgili sektörlerde son iki takvim yılında toplam 500.bin ABD Doları
tutarında ihracat yapan en az 50 ihracatçının asgari 25 milyon ABD Doları veya
sanayi ile ilgili sektörlerde son iki takvim yılında toplam bir milyon ABD Doları
tutarında ihracat yapan en az 50 ihracatçının asgari 50 milyon ABD Doları tutarında
ihracat gerçekleştirdiğinin gümrük beyannameleri ile teşvik edilmesi kaydıyla
yapacakları başvuruya istinaden Müsteşarlığın teklifi üzerine ilgili Bakanlık onayı ile
kurulur. İhracatçıların çalışma koşullarına giren birliklere üye olmaları zorunlu olup,
aynı konuda birden fazla birlik bulunması halinde ihracatçılar bunlardan sadece
birine üye olabileceklerdir. Birlik yönetim kurulu ise genel kurul tarafından seçilen
dokuz üye ile genel sekreterden oluşur. Ege İhracatçılar Birliği bünyesinde deri,
tekstil, hazır giyim, maden, zeytinyağı gibi çeşitli sektörlerde faaliyet gösteren 12
adet ihracatçı birliği yer almakta olup Tütün İhracatçıları Birliği de anılan Birlik
bünyesindedir.
Ege Tütün İhracatçıları Yönetim Kurulu Üyeleri aşağıda sunulmuştur.
Tablo 15- Ege Tütün İhracatçıları Yönetim Kurulu Üyeleri
FİRMA
Öz-Ege Tütün
Türkiye Tütünleri
TEMSİLCİSİ
Mahmut ÖZGENER
Ömer UMUR
BİRLİKTEKİ GÖREVİ
Yönetim Kurulu Başkanı
Yönetim Kurulu Başkan V.
REKABET KURUMU
9
Dimon Türk Tütün
Sarper Tütün
Socotab
Tezol Tütün
Sunel Tütün
Borovalı Tarımsal
Tekel
Arie MAAN
Bülent SARPER
Cengiz EMEK
Ersin TEZOL
Noyan GÜREL
Ali BOROVALI
Tokyar ERHAN
Yönetim Kurulu Üyesi
Yönetim Kurulu Üyesi
Yönetim Kurulu Üyesi
Yönetim Kurulu Üyesi
Yönetim Kurulu Üyesi
Yönetim Kurulu Üyesi
Yönetim Kurulu Üyesi
I.3.16. Ege Tütüncüler Derneği
1950 yılında Türk tütüncülüğünü yurt dışında temsil etmek ve Türk tütününün
kalite standardını artırmak amacıyla uyarıcı ve eğitici girişimlerde bulunmak üzere
kurulmuş olan Dernek’in yapılan incelemelerde işlevsel özelliğinin bulunmadığı ve
teşebbüslerin Dernek Tüzüğü’nde yer alan faaliyetleri Tütün İhracatçıları Birliği
vasıtasıyla yaptıkları anlaşılmıştır.
I.4. Yapılan Tespitler ve Hukuki Değerlendirme
Yapılan yerinde incelemelerde, görece dar bir çevrede faaliyet gösteren firma
yetkililerinin birbirleriyle yoğun bir iletişim içinde olduğu görülmüş, anılan iletişimin
sözleşmelerin hazırlanması aşamasında da yaşandığı anlaşılmıştır. Sözleşmelerin
hazırlanması ile ilgili olarak haklarında önaraştırma yapılan şirket yetkilileri ile
görüşülmüş ve bu görüşmelerde;
- 4733 sayılı Kanun’a göre de tütün alımlarının sözleşme veya açık artırma usulü ile
sınırlı tutulması, 2002 yılının bir geçiş senesi olması ve ilk defa böyle bir yöntem
izlenmesi sebebiyle Tütün İhracatçılar Birliği’nin üyeleri tarafından bir sözleşme
örneği hazırlandığı,
- Önceki yıllarda, Tekel tarafından hazırlanan ve tütün alım satımında tüm firmalar
tarafından kullanılan tek tip bir sözleşme olmasının Tütün İhracatçılar Birliği
üyelerini, çiftçilerin daha rahat anlayabileceği ve alışık olduğu tek tip sözleşme
kullanmaya yönelttiği,
- ancak fiyatların hiç konuşulmadığı,
- sözleşmelerde fiyatların aynı olmasının önceki yıllara benzer şekilde herhangi bir
firmanın fiyatı belirlemesi ve diğer firmaların da bu firmayı takip etmesinden
kaynaklandığı,
- sözleşme yapılmasının tercih edilmesinin nedeninin ise iki yıldır devlet tarafından
verilen fiyattan memnun olmayan üreticinin bu belirsizlik ortamında üretim yapmama
olasılığını ortadan kaldırmak olduğu,
- Tütün İhracatçılar Birliği üyelerinin üreticilere “bu sözleşmeleri imzalamazsanız bu
seneki mahsulünüzü satın almayız” yönünde bir tehditle sözleşme imzalattırmadığı,
bu iddiaların gerçek dışı olduğu, ürünü almadan ve devlet fiyatı açıklamadan önce
yaklaşık olarak ürün bedelinin %40’ının çiftçilere avans olarak verildiği,
- tütünün her nevinde dahi farklı kaliteleri olacağından ve bazen teşebbüsler çiftçiden
ürüne yönelik farklı taleplerde bulunabileceğinden (kırma, ilaç vs), sağlıklı alım
yapılabilmesi için bir çiftçinin yalnız bir alıcıyla sözleşme yapmasının önemli olduğu
ve bu sözleşmelerin kısa sürede hazırlanma zorunluluğu olduğu ayrıca geçiş
döneminde bulunulduğunun göz önüne alınması gerektiği
ifade edilmiştir.
REKABET KURUMU
10
I.4.1. Tütün Neviyat Tayini ve Fiyatlandırma
Nevi; tütünün kalitesini belirten bir ifade olup, önaraştırma konusu
sözleşmelerde tütün taşıdığı özelliklere göre beş farklı “neviyata” ayrılmıştır.
Ege Bölgesi oriental tip tütünler alım pazarında herhangi bir rekabet ihlalinin
bulunup bulunmadığının tespit edilebilmesi için öncelikle bir tarım ürünü olarak
tütünün nasıl fiyatlandırıldığının ortaya konulması gerekmektedir. Bu bağlamda tütün
ticaretinin balya ve mahsul üzerinden gerçekleştiği ve teşebbüslerin birbirlerinden
farklı fiyatlandırma yöntemlerinin olduğu belirtilmelidir. Nitekim bazı firmalar tütünü
balya içerisinde bulunan neviyat oranına göre fiyatlandırırken bazı teşebbüsler her
balyada bulunan ağırlıklı tütün nevine göre balyaya bir neviyat vermektedirler. Diğer
bir grup teşebbüs ise mahsulde bulunan ağırlıklı tütün nevine göre mahsule bir
neviyat vermektedirler. Dolayısıyla çeşitli alım usullerinin olduğu pazarda farklı alım
fiyatlarının oluşması muhtemeldir. Kaldı ki tütün değerlendirilmesinde her ne kadar
bir takım objektif kriterler olsa da, eksperin bakış açısı, incelediği tütün yaprağı
(eksperin her balyadaki her yaprak tütünü incelemesi mümkün olmamaktadır), renk,
ışık, koku, firma siparişleri gibi tütünün firma tarafından fiyatlandırılmasında rol
oynayan sübjektif kriterler bulunmaktadır. Sayılan bu unsurların bir araya gelmesiyle
de farklı tütün alım fiyatları oluşmaktadır. Nitekim üreticiler de yıllardır tütünlerini, en
yüksek fiyatı öneren teşebbüse satmaktadırlar. Farklı alım fiyatlarının olması firmalar
arasındaki rekabeti göstermektedir. Anılan rekabet ortamının, Tekel tarafından baş
fiyatın açıklandığı ve destekleme alımların yapıldığı pazarda olması önem
taşımaktadır.
I.4.2. 4733 Sayılı Kanun Öncesi Tütün Alım Piyasası
4733 sayılı Kanun'un yürürlüğe giriş tarihinden önce Tekel Türkiye’de üretilen
tütünün ekonomik değeri düşük olan Doğu ve Güneydoğu tütünleri dahil tamamını
her yıl açıklamış olduğu fiyattan satın almıştır. Bu bağlamda tüccar tarafından satın
alınmayan tütünlerin Tekel tarafından satın alınması nedeniyle üreticinin bir satış
garantisi olmuştur.
Anılan alım garantisine karşın tütün üretiminin azalması, tütün alımı yapan
teşebbüslerin sayıca azalmasını da gündeme getirmiş ve 1960’lı yıllarda
40 civarında olan teşebbüs sayısı yıllar itibariyle 16’ya kadar düşmüştür. Bu
çerçevede tütün tarımının diğer ürünlerle kıyaslandığında daha zor bir uğraş olması,
tütünün her aşamasında emek isteyen ve tüm aile fertlerince mesai harcanan bir
ürün olması sebebiyle üretim yıllar itibariyle azalmış ve imkan sahibi çiftçiler diğer
ürünlere yönelmişlerdir. Ayrıca destekleme alım politikası neticesinde Tekel’in
stoklarında biriken tütünler (kaliteli Ege tütünü dahil) piyasa fiyatının altında
satılabilmektedir. Diğer yandan tütüne uygulanan ekim kotası ve hükümet tarafından
açıklanan baş fiyatların son yıllarda ekiciyi memnun etmemesi, ekicileri alternatif
ürünlere yöneltmiştir. Ayrıca sigara sektöründe yaşanan birleşme/devralmalar ve
devlet tütün tekellerinin özelleştirilmesi sonucunda söz konusu kuruluşların mevcut
büyük teşebbüslerce devralınması dünya üzerinde sigara üreticisi firma sayısının
azalması sonucunu doğurmuştur. Öte yandan özellikle gelişmiş ülkelerde yürütülen
sigara karşıtı faaliyetler sigara üreticileri üzerindeki baskıyı artırmış ve tütüne yönelik
denetimler çoğalmış, bu nedenle sigara üreticileri tütün satın alırken oldukça dikkatli
davranmaya başlamıştır. Özellikle tarım ilaçları konusunda hassasiyet gösteren
REKABET KURUMU
11
alıcılar, yaptıkları denetim sonrasında ürünlerde, belirledikleri üst sınırı aşan
miktarda ilaç kalıntısına rastlamaları halinde anılan teşebbüsten ürün satın
almamaktadırlar. Son olarak bazı küçük ölçekli teşebbüslerin yalnızca tek bir alıcıya
satış yapması firmaların tek bir firmaya bağlı olması sonucunu doğurmuş, bu da
teşebbüslerin ticari faaliyetlerini olumsuz yönde etkilemiştir.
Geçmiş yıllarda Tekel baş fiyat olarak adlandırılan 1. nevi tütünü satın alacağı
fiyatı ilan etmekte diğer nevi tütünlerin fiyatlarını randıman hesabına göre
belirlemektedir. Bu fiyatlandırma sisteminde 1. nevi tütünlerin randımanı “80”, 2. nevi
tütünlerin randımanı “80-65” arası, 3. nevi tütünlerin randımanı “65-40”, 4. ve sonrası
kalite tütünlerin randımanı da “40-0” arası olarak tespit edilmekte ve Tekel baş fiyatla
doğru orantı kurmak suretiyle satın alacağı diğer kalite tütünlerin neviyat fiyatını
belirlemektedir. Geçmiş yıllarda çiftçinin ekimi yapılan tütünü Tekel ve özel
teşebbüslere göstermesinden ve Tekel’in baş fiyatı açıklamasının ardından açılan
piyasada tüccar alımlarını yapar ve tüccar tarafından satın alınmayan tütünün
tamamı destekleme alım kapsamında Tekel tarafından satın alınırdı. Dolayısıyla
tüccar tarafından satın alınmayan tütünün Tekel tarafından satın alınması üreticinin
ürününü satması açısından bir garanti sağlamasına karşın, zaman içinde azalan
tütün üretimi bu sektördeki birtakım olumsuzluklara işaret etmektedir. Nitekim 1980’li
ve 1990’lı yılların başında kimi zaman teşebbüslerce satın alınan tütünün fiyatı baş
fiyatın üzerine çıkmış olmasına karşın son yıllarda artan Tekel stokları ve yukarıda
sıralanan nedenlerden ötürü özel firmalarca önerilen fiyat Tekel baş fiyatının üzerine
çıkmamaktadır.
I.4.3. 4733 Sayılı Kanun Sonrası Tütün Alım Piyasası
4733 sayılı Kanun'un kabul edilmesi ile birlikte, tütün alımlarının sözleşmeli
tarım veya açık arttırma usulüyle yapılması öngörülmüş olup, Kanun’un 6. maddesi
tütün alımlarını düzenlemektedir. Sözleşmeli tarım esasında üretilen tütünlerin
fiyatları, tütün mamulleri üreticileri ve/veya tüccarlar ile üreticiler ve/veya temsilcileri
arasında varılan mutabakata göre belirlenecektir. Yazılı sözleşme yapılarak üretilen
tütünler dışında kalan tütünler ise açık artırma merkezlerinde açık artırma
yöntemiyle, satışa konu tütüne en yüksek fiyatı veren alıcı tarafından satın
alınacaktır.
4733 sayılı Kanun ile Tekel tarafından uygulanan piyasadaki aktörlerce
alışılmış ve benimsenmiş baş fiyat açıklanması ve destekleme alım usullerine
dayanan sistem sona erdirilmiş, bu durum ise sektördeki belirsizlik ortamını
artırmıştır. Diğer yandan ilgili Kanun, tütün bitkisinin üretim özellikleri göz önünde
bulundurulduğunda, oldukça geç bir tarih olan 9.1.2002'de yürürlüğe girmiştir. Bu
bağlamda Şubat ayında ekim hazırlıklarına başlanan üründe teşebbüslerin yaklaşık
olarak Kanun'un yürürlük tarihinden itibaren bir ay içerisinde sözleşme imzalamaları
gerekmekteydi. Ayrıca anılan Kanun’la en geç 3 ay içinde kurulması ve
yayımlayacağı yönetmeliklerle üretici tütünlerinin sözleşme esasıyla alınıp
satılmasına ilişkin düzenleme yapması öngörülen “Tütün, Tütün Mamulleri ve Alkollü
İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu”nun ancak Temmuz ayında atanmış olması, söz
konusu belirsizlik ortamını daha da artırmıştır.
REKABET KURUMU
12
I.4.4. Sözleşme Hükümlerinin 1177 sayılı Tütün ve
Tütün Tekeli Kanunu ve 23 Temmuz 1975 tarih ve
15179 sayılı Tütün ve Tütün Tekeli Tüzüğü Açısından İncelenmesi
1177 sayılı Kanun’un 4. maddesi Bakanlıklar arası Tütün Kurulu’nu gerekli
görülen alanlarda üretim miktarını belli oranda azaltacak tedbirleri almakla yetkili
kılmıştır. İlgili Kanun’un 15. maddesinin son fıkrasında da “Ekiciler istek kağıtlarına
göre tütün ekim cüzdanlarında kaydedilen alandan fazla tütün dikemezler.” ibaresi
yer almaktadır. Dolayısıyla sözleşmelerde bulunan ve üretici aleyhine olduğu iddia
edilebilecek olan, ekicinin belirtilen alan dışında üretim yapamaması hükmü yeni
sistemle getirilen bir zorunluluk olmayıp, önceki sistemde de Tekel’in arz talep
dengesinin sağlanması açısından gerekli görülen alanlarda üretim miktarını
azaltabilmesi için ihtiyaç duyduğu bir hükümdür. Öte yandan tütün, ekimi yapılan
toprağa göre kalitesi değişen bir ürün olması sebebiyle alıcının, üreticinin tütün ekimi
yaptığı tarlayı bilmesi gerekmektedir. Dolayısıyla anılan duruma ilişkin bir hükmün
sözleşmede belirtilmesinin, tütün bitkisinin sözleşmeli olarak yetiştirildiği koşullarda
gerekli olduğu kanaatine varılmıştır.
1177 sayılı Kanun’un 16. maddesinde üreticilere kırımdan önce tütünleri tütün
dikimine yetkili olanlara devretme imkanı tanınmıştır. Ancak yeni sözleşmenin "Genel
Hususlar" başlıklı kısmında, üreticinin hiçbir şekilde ilgili sözleşmeyi devretmeyeceği
garanti altına alınmıştır. Bu maddenin değerlendirilmesinde tütün yetiştiriciliğinin
yoğun tecrübe ve emek isteyen bir uğraş olması ve firmaların kendilerince bilinen
çiftçilerle çalışmak istemeleri göz önünde bulundurulmalıdır. Ayrıca sözleşmeli
tarımda teşebbüslerin sözleşmeyi ürünü henüz görmeden imzaladıkları da dikkate
alınmalıdır. Bu bilgiler ışığında sözleşmelerin bir başka üreticiye devredilmesi
hususunda sözleşmede yer alan engelleyici hükmün kısıtlayıcı bir hüküm olarak
nitelendirilmemesi gerekmektedir.
İlgili Kanun’un 22. maddesiyle alıcı firmaya, ekicinin satılan tütünlerin devir
işlemi için gerekli hazırlıkları tamamladığını kendisine bildirdiği tarihten başlayarak
on gün içinde, mahsul bedelinin ödenmesi ve tütünün teslim alınması zorunluluğu
getirilmişti. Geçerli bir sebep olmaksızın ödemeden veya teslim almaktan kaçınan
teşebbüs yazılı tahkim yoluyla teslim almaya ve ödemeye zorlanabilmekte ve ekici
istediği takdirde hakem kurulu satış tutarının yarısına kadar da tazminat alınmasına
karar verebilmekteydi. Yeni sözleşmelerde ise teslimden itibaren 10 gün içinde
ödeme yapılacağı belirtilmekte, ancak ödemenin gerçekleşmediği haller için tazminat
öngörülmemektedir. Firma temsilcileri yapılan görüşmelerde bunun bir eksiklik
olduğunu ve gelecek sene sözleşmelere tazminat hükmünün eklenmesi gerektiğini
belirtmişlerdir.
Anılan Kanun’un 49. maddesinin son fıkrasında su baskını sel ve yangın gibi
felaket durumlarında zarara uğrayan tütün miktarının ekicinin tütün ekim cüzdanında
belirtilen ve Tekel’e karşı yaprak tütün borcunu teşkil eden miktardan düşüleceği
belirtilmekte ve böyle durumlarda ekicinin hiç bir sorumluluğu bulunmadığı garanti
altına alınmaktadır. İlgili sözleşmede ise “Tütün yetiştirme sorumluluğu, doğal afet ve
hava koşulları ile ilgili tüm riskler Satıcı’ya aittir.” denilmektedir. Burada yıllardır doğal
afete karşı Tekel güvencesinde üretim yapan üreticinin Tekel’in piyasadaki
konumunu yitirmesiyle güvencesiz kaldığı söylenebilinecektir. Bu konuda önceki
REKABET KURUMU
13
mevzuat yürürlükteyken de risk almayan alıcının herhangi bir yasal zorunluluğu da
olmadığı dikkate alındığında, doğal afetlere yönelik olarak üreticinin zararını
karşılaması beklenmemelidir. Nitekim Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın Sözleşmeli
Tarımsal Ürün Yetiştiriciliği ile İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ’in
4. maddesinde belirtilen ve “Tarımsal Sözleşmelerde Bulunması Gerekli Hususlar”
başlıklı bölümün “n” bendinde alıcı ile üreticinin doğal afet ile işletmede meydana
gelen teknik arıza ve iflas gibi zorlayıcı sebeplerin bulunduğu durumlarda
birbirlerinden tazminat talep etmeyeceklerine ilişkin hüküm yer almakta olup, ilgili
sözleşmelerde de tazminat talebine ilişkin bir düzenleme bulunmamaktadır.
Dolayısıyla bu hükmün anılan Yönetmelik’te belirtilen şarta uygun olduğu
düşünülmektedir. Ancak diğer yandan tütünün bir doğal afete uğraması ve değerini
yitirmesi durumunda birçok üretici için tek geçim kaynağı olan ürüne, geçmişte Tekel
tarafından verilen garanti benzeri bir uygulamaya ihtiyaç duyulduğu görülmektedir.
Bu çerçevede Tütün Kurulu’nun yapacağı düzenlemeyle, ürüne doğal afet halinde
getirilecek sigorta benzeri bir koruma vasıtasıyla muhtemel ekici mağduriyetinin
önlenebileceği düşünülmektedir.
1177 sayılı Kanun'un yürürlükte olduğu dönemde, Tekel’in tütün alımlarının
başlayacağı tarihi açıklamasından sonra teşebbüsler üreticilerle teslim tarihinin
mutabakat sonucu belirlendiği kontratlar imzalamaktaydılar. Ancak, mevcut
sözleşmelerde teslim tarihi alıcı tarafından hazırlanacak program dahilinde en geç
30 Nisan olarak belirlenmiştir.
1177 sayılı Kanun’da, Tekel’in izninin alınması kaydıyla tütünün alıcı
ambarına üretici tarafından teslim edilmesi gerekmekteydi. Ancak 30 kilometrelik bir
mesafe içerisinde uygun bir ambarın bulunmadığı durumlarda üreticilerin kendilerine
yakın bir ambara ürünlerini getirebilme olanakları bulunmaktaydı. Sözleşmenin
teslimle ilgili hükmü ise, üreticiyi alıcının üretim merkezinin bulunduğu vilayet
sınırları içinde bir tessellüm yerine ürününü teslim etmek durumunda bırakmaktadır.
Teşebbüslerle yapılan görüşmelerde hemen hemen bütün firmalarca bu seneki
uygulamanın geçmiş yıllara kıyasla bir farklılık içermeyeceği ve her üreticinin yıllardır
alışık olduğu kendine en yakın ambara tütününü getireceği ifade edilmiştir.
Diğer bir şikayet konusu olan üreticinin sözleşme yaptıktan sonra tütünü
üçüncü kişiye satamaması, sözleşmeli tarımın bir gereğidir. Nitekim siparişlerini
yerine getirmek için sözleşme imzalayan teşebbüslerin, dönem sonunda üreticinin
tütünü üçüncü kişilere satması ve planladığı alım miktarına ulaşamaması
durumunda, siparişlerini yerine getirememe ve müşterilerini kaybetme ihtimali ile
karşı karşıya kalması muhtemeldir. Dolayısıyla sözleşmede yer alan cezai tazminatın
bu çerçevede değerlendirilmesi gerekmektedir.
Şikayet konusu sözleşmelerde teşebbüsler üreticilerden her el tütünün ayrı
olarak kırılmasını ve ayrı olarak balyalanmasını talep etmişler, aksi koşulda balya
içerisinde bulunan en düşük neviyattaki tütüne göre tüm balyanın işlem göreceğini
ya da tekrar balyalama yaptırılacağını belirtmişlerdir. Burada hemen belirtilmelidir ki,
her el tütünün işlendiği üretim hattı birbirinden farklıdır. Dolayısıyla farklı el tütünlerin
aynı balyada yer alması durumunda üretim sürecinde bunların ayrıştırılmasında
zaman kaybedileceğinden, anılan hükmün üretimden kaynaklanan bir zorunluluk
olarak sözleşmelerde yer aldığı kanaatine varılmıştır.
REKABET KURUMU
14
Şikayet konuları arasında bulunan bir üreticinin birden fazla alıcı ile
çalışamaması hususunun ise sözleşmeli tütün tarımının doğası gereği olduğu
anlaşılmıştır.
Yeni sözleşmelerde üretim ve balyalamada üreticiye, alıcının getireceği her
tür koşula uyma yükümlülüğü getirilmiştir. Bu, üretici aleyhine olan bir madde olarak
algılanabilirse de tütün yetiştiriciliğinin doğası gereği hem üretim hem de diğer
aşamalarda belli noktalara özen gösterilmesi gerekmektedir. Geçmişte tütün Tekel
denetiminde yetiştirilmekte ve asgari kalite standartlarına ulaşılması için gerekli
kontroller Tekel tarafından yapılmaktaydı. Kanun değişikliğinden sonra ürünü
görmeden sözleşme imzalayan tüccarın ihtiyaç duyduğu kalitede tütün satılabilmesi
için üretimin her aşamasında kendi açısından sorumluluk taşıması gerekmektedir.
Buna yönelik olarak ekicinin, alıcılarca talep edilen koşulları yerine getirmesi
sistemin sağlıklı bir şekilde işlemesi için zorunlu bir unsur olup, anılan durumun arz
güvenliğinin sağlanması olarak görülmesi de mümkündür.
I.4.5. Manisa Ziraat Odası’nca Alıcı Teşebbüslere Önerilen Sözleşme
Şikayet makamınca sözleşme hazırlık aşamasında İhracatçılar Birliği
üyelerine önerilen “Yaprak Tütün Üretim ve Alım-Satım Sözleşmesi”nin İhracatçılar
Birliği tarafından hazırlanan sözleşmenin aksine üretici aleyhine bir durum
yaratmadığı iddia edilmektedir. Söz konusu sözleşmede yer alan ve mevcut
sözleşmeyle uyumlu olmayan hususlar aşağıda sıralanmıştır:
İlk olarak, üreticiye, sözleşmede belirtilen alan dışında üreteceği tütünler için
başka alıcılarla sözleşme yapma imkanı getirilmektedir. Böylece üreticinin ikinci
tarlasındaki tütün için başka bir teşebbüsle çalışma şansı olabilmektedir. İkinci
olarak, alım-satıma konu tütünün, üretimin gerçekleştiği ilçe sınırları içerisinde
alıcının göstereceği merkeze teslim edilmesi hükmü getirilmiştir. Üçüncü olarak,
ekimden teslime kadar olan sürede gerçekleşecek her tür masraf için alıcı ve satıcı
sözleşmenin “Özel Hükümler” kısmında belirtilmesi koşuluyla serbestçe karar
alabilmektedirler. Dördüncü olarak, mevcut sözleşmelerin aksine, balyanın neviyat
değerlendirilmesi bir balya içinde bulunan en düşük neviyattaki tütüne göre değil,
ekseriyet nevine göre yapılmaktadır. Bir başka farklı unsur, teslim tarihinin 1 Mart
olarak belirtilmesidir. Nihayet teslim tarihinden itibaren 10 gün içinde alıcı tarafından
ödeme yapılmaması durumunda alıcı teşebbüse cezai tazminat getirilmesi
öngörülmektedir.
Dosya mevcudu bilgi ve belgeden; gerek önaraştırmaya muhatap
teşebbüslerle, gerek şikayetçi tarafla gerekse de Tütün Eksperleri Derneği Başkanı
ile yapılan görüşmelerde üreticilerin sözleşmeleri kısa sürede imzaladıkları
anlaşılmıştır. Nitekim firmalarca çok daha uzun sürelerde imzalanacağı tahmin
edilen sözleşmelerin kısa sürelerde tamamlanması, üretici üzerinde Rekabet Hukuku
bağlamında alım gücünden kaynaklanan bir baskı unsuru yaratılmadığının
göstergesi olarak değerlendirilebilir. Ancak şikayet makamına göre; sözleşmelerin
hızlı bir şekilde imzalanmasının nedeni üreticinin sözleşmeyi okumadan yalnızca
yazılı olan fiyatı dikkate alması ve fiyatın da geçmiş yıllara kıyasla iyi olmasıdır.
Ayrıca, üreticinin, bu sözleşmelerin imzalanmaması durumunda geçmiş yılın (2000
senesinde ekilen ve 2001 yılında teşebbüslerce satın alınan) tütününün satın
alınmayacağı veya avans ödemesinden sonra kalan bedelin geç ödeneceği yönünde
REKABET KURUMU
15
teşebbüslerce tehdit edildiği ve sözleşmelerin bu yolla imzalatıldığı şikayetçi
tarafından iddia edilmiştir. Dosya mevcudu bilgi ve belgeden; şirket yetkilileriyle
yapılan görüşmelerden bu doğrultuda bir politikaları olamayacağı, ekici ile tüccar
arasında karşılıklı bağımlılık temelinde varolan bir ilişki olduğunun belirtildiği, ayrıca
ürün bedellerinin yaklaşık olarak %40’ının avans olarak Aralık ayından itibaren
birçok firma tarafından ödendiğinin ifade edildiği anlaşılmaktadır. Kaldı ki; üreticinin
firmalar tarafından anılan şekilde tehdit edilmesi durumunda çiftçinin bir sonraki
sene tütün ekmeyebileceği de açıklanmıştır. Son uygulaması bu yıl yapılan tütünde
destekleme alım politikası neticesinde üreticinin özel teşebbüslerce verilen fiyattan
veya öne sürülen şartlardan hoşnut olmaması durumunda ürününü Tekel’e satması
olasılık dahilindeydi. Bu koşullar altında ise, üreticiler tütün satın alamama
durumuyla karşı karşıya kalabileceklerdi. Yukarıda belirtilen “Tekel kontratı”nda yer
alan maddeye göre, “Alıcı tüccar tarafından satın alınan tütünlerin, üretici
ambarından alınarak kendi ambarına nakledilebilmesi için tüccarın ekiciden satın
aldığı tütünün bedelini tamamen ödediğine dair ilgili ekiciden alacağı ibranameyi
Tekel İdaresine ibraz etmesi şarttır.” Dolayısıyla bu unsurların değerlendirilmesiyle
yukarıda belirtilen şekilde tehdide dayanan bir şirket politikasının rasyonel
olmayacağı görülmektedir.
I.4.6. Diğer Hususlar
Şikayet konusu sözleşmeler üzerinde yapılan incelemelerde sözleşmelerde
önceden yürürlükte olan mevzuattan kaynaklanan bazı hükümlerin bulunduğu
görülmektedir.
Ancak
sözleşme
maddelerinin
bütünüyle
söz
konusu
düzenlemelerden alındığına yönelik iddialar gerçeği yansıtmamaktadır. Bununla
birlikte yukarıda yer verilen bir takım sözleşme maddelerinin ise, tütün bitkisi
özelinde, sözleşmeli tarım yapılmasından kaynaklanan ve sözleşmede yer alması
gereken hükümlerden olduğu anlaşılmıştır. Bu çerçevede sözleşme hükümlerinin
Rekabet Hukuku kapsamında incelenmesi durumunda, değerlendirilmesi gereken
husus teşebbüslerin bir araya gelmek ve alım güçlerini kullanmak, dolayısıyla
rekabeti ihlal etmek suretiyle sözleşme hükümlerini zorla üreticilere uygulatıp
uygulatmadığı noktasıdır. Bu bağlamda sözleşme hükümleri üzerinde yapılan
incelemede, yukarıda ayrıntılarıyla izah edildiği gibi, teşebbüslerin alım güçlerini
kötüye kullanmadıkları yönünde kanaat oluşmaktadır. Nitekim sözleşmeyi tek taraflı
ve karşılarında herhangi bir dengeleyici güç olmadan hazırlayan teşebbüslerin, alım
güçlerini kötüye kullanma niyetlerinin olması durumunda ilgili metinde sözleşmenin
8. maddesinin “h” bendine yer vermeyecekleri düşünülmektedir. Anılan bentte
satıcının, alıcının teknik elemanlarınca tespit edilen neviyatı ve kaliteyi kabul
etmemesi durumunda biri Tütün Kurumu, Ege Tütün İhracatçıları Birliği ve ekici
tarafından gösterilecek birer kişiden oluşturulacak Komisyon aracılığıyla
anlaşmazlığın neticeleneceği ifade edilmektedir. Dolayısıyla objektif kriterler taşıyan
bu hükmün sözleşmede bulunması alıcının alım gücünü üretici aleyhine kullanma
niyetinde olmadığını göstermektedir.
Alım gücünün kullanılabileceği en önemli husus olan fiyat konusunda ise
anılan teşebbüslerin fiyatı baskı altına almak gibi bir eğilimleri olmadığı görülmüştür.
Bu çerçevede Ege Tütün İhracatçıları Birliği altında örgütlenmiş olan
teşebbüslerin sözleşmeli tarım hakkında bilgi toplamaya çalıştıkları ve zaten tek tip
REKABET KURUMU
16
kontrata üreticinin karşısına yine tek tip bir sözleşme ile çıkmaya çalıştıkları yapılan
incelemelerde anlaşılmıştır. Nitekim önaraştırma tarafı teşebbüslerin üreticilerle
yapmış oldukları sözleşmelere bakıldığı takdirde sözleşmelerin tek tip olduğu ve aynı
hükümleri içerdiği görülmektedir. Söz konusu sözleşme şartları incelendiğinde bu
hükümlerin bir kısmının Tekel mevzuatından kaynaklandığı, ancak diğer bir kısmının
ise anılan mevzuatta bulunmadığı sonucuna varılmıştır. Her ne kadar 4733 sayılı
Kanun Tütün, Tütün Mamülleri ve Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu’na
sözleşmeli tarıma ilişkin düzenleme yapma yetkisi tanımış olsa da Rekabet Hukuku
çerçevesinde anılan durum teşebbüslerin biraraya gelerek alım yaptıkları ekicilere
monopson gücü uygulamak suretiyle onlara bir takım sözleşme hükümlerinin zorla
kabul ettirip ettirmedikleri bağlamında değerlendirilmiştir. Bu doğrultuda 4733 sayılı
Kanun öncesinde yürürlükteki mevzuat olan 1177 sayılı Kanun ve 23.7.1975 tarih,
15179 sayılı Tütün Tekeli Tüzüğü, Tarım ve Köyişleri Bakanlığı’nın Sözleşmeli
Tarımsal Ürün Yetiştiriciliği ile İlgili Usul ve Esaslar Hakkında Tebliğ ve şikayetçi
tarafça teşebbüslere önerilmiş olan sözleşme metni incelenmiş ve firmaların
üreticilere alım gücünden kaynaklanan bir tahakküm kurmadıkları sonucuna
ulaşılmıştır.
Diğer yandan bir başka şikayet konusu olan teşebbüslerin tütün alım fiyatları
üzerinde anlaştıkları hususu da değerlendirilmiştir. Burada belirtilmesi gereken nokta
tütün ticaretinin balya ve mahsul aracılığıyla gerçekleşmesi nedeniyle üzerinde
anlaşıldığı iddia edilen fiyatların tütün alım fiyatları olmayıp alım fiyatını oluşturan
kriter olmasıdır. Bu çerçevede söz konusu ayrımın 4054 sayılı Kanun çerçevesinde
bir önemi bulunmamaktadır. Şöyle ki ilgili Kanun’un 4. maddesinin (a) bendinde alım
fiyatının tespitinin yanısıra fiyatı oluşturan maliyet, kâr gibi unsurların ve alım
şartlarının belirlenmesi rekabet ihlali olarak değerlendirilmiştir. Ancak Kanun’da bir
anlaşmanın ilgili maddeyi ihlal ettiğini söyleyebilmek için rekabetin kısıtlandığının,
engellendiğinin, bozulduğunun ya da böyle bir etkiye yol açabileceğinin kanıtlanması
gerekmektedir.
Bu incelemede, tütün pazarının 1177 sayılı Kanun nedeniyle uzun süre
Tekel’in denetim ve düzenlemesinde olduğu unutulmamalıdır. Bu bağlamda Tekel
tarafından açıklanan baş fiyat ve bu fiyattan türetilen diğer kalite tütünlerin neviyat
fiyatları piyasa tarafından bilindiğinden pazarda neviyat fiyatları üzerinde yoğun bir
rekabet yaşanmamıştır. Ancak neviyat fiyatlarında rekabetin yaşanmamış olması
tütün alımlarında rekabetin hiçbir surette var olmadığı anlamına gelmemektedir.
Teşebbüslerin tütün fiyatlandırma yöntemlerinde dahi farklılıkların olduğu pazarda,
farklı alım fiyatlarının görülmesi olasılık dahilindedir. Tütündeki sübjektif unsurların
varlığı da ürünün farklı fiyatlandırılma olasılığını artırmaktadır. Kaldı ki, teşebbüslerin
farklı ortalama alım fiyatlarına sahip olması anılan durumun bir göstergesidir. Tütün
ticaretinin mahsul veya balya üzerinden yapılması yukarıda sayılan unsurlarla
birlikte değerlendirildiğinde, tek tip neviyat fiyatlarının piyasadaki rekabeti “bu
aşamada” olumsuz yönde etkilemediği sonucuna varılacaktır.
Ayrıca alım yapan teşebbüslerin üreticiye veya üretici firmalara karşı bir araya
gelmek ve alım gücü yaratmak suretiyle fiyatı baskı altına almaya çalışıp
çalışmadıkları araştırılmıştır. Ancak teşebbüslerin alım gücü uygulayabilmeleri için
pazarda birtakım şartların sağlanması gerekmektedir. Bu koşullar, alıcıların
piyasadaki alımların büyük kısmını yapıyor olmaları ve toplam alıcı sayısı, alım
REKABET KURUMU
17
pazarında giriş engellerinin bulunması, arz eğrisinin pozitif eğimli olması ve alıcılar
arasındaki iletişim olarak sıralanabilmektedir. Sayılan unsurların incelenmesi
durumunda, alıcı teşebbüslerin monopson gücü uygulayabilmesi için pazar yapısının
uygun olduğu görülmektedir. Diğer yandan yapılan incelemelerde teşebbüslerin beş
nevi tütünün fiyatları üzerinde anlaştıkları görülmüştür. Bu çerçevede teşebbüsler
sözleşme imzalarken, birinci nevi tütünün fiyatını 3.300.000 TL+enflasyon primi
olarak ortaya koymuşlardır. Tekel ise gelecek sene piyasadaki diğer teşebbüsler gibi
alım yapacak olup, bu çerçevede üreticilerle sözleşmeler imzalamıştır. Anılan
sözleşmeler incelendiğinde, sözleşme hükümlerinin şikayet konusu sözleşmelerle
büyük ölçüde benzerlik taşıdığı ve birkaç küçük farkla aynı olduğu görülmüştür.
Ancak Tekel sözleşmelerde alım fiyatını 3.000.000 TL+enflasyon primi olarak
belirlemiştir. Yıllardır piyasa yapıcılığı görevini üstlenen Tekel’in vermiş olduğu
fiyattan özel sektör teşebbüslerin de alım yapması mümkünken bu teşebbüslerin
sözleşme yaptıkları fiyatın Tekel’e göre %10 daha fazla olduğu görülmektedir. Bu
bağlamda monopson gücünün ürün fiyatının rekabetçi seviyenin altına düşürülmesi
ve baskı altına alınması olduğu göz önünde bulundurulduğunda, şikayet konusu
teşebbüslerin pazar yapısı uygun olsa dahi monopson gücü uyguladıkları
söylenemeyecektir. Bu çerçevede anılan uygulama, sayılan pazar şartları altında bir
rekabet ihlali olarak değerlendirilmemiştir.
4054 sayılı Kanun’un 4. maddesi rekabeti engelleme bozma veya kısıtlama
amacını taşıyan anlaşmaların da ilgili madde kapsamında değerlendirilmesini
öngörmüştür. Tütün pazarını düzenlemekle görevli olan Kurul’un tütün ekiminin
başlamasıyla birlikte atanmamış olması ve sektörün bu bağlamda bir boşluk
içerisinde bulunması eski usulün yerine yeni bir sistemin kuruluyor olmasının
getirmiş olduğu belirsizlik ortamını daha da artırmıştır. Bu çerçevede Kanun’un
öngördüğü sözleşmeli tarım vasıtasıyla tütün alacak olan teşebbüsler bu konuda
bazı çalışmalar yapmışlar ve bir metin hazırlamışlardır. Firmaların bu bağlamda
amaçları rekabeti ihlal etmekten çok sektör için oldukça yabancı olan sözleşmeli
tarım için uygun bir ortam yaratmak olmuştur. Kaldı ki birçok belirsizlik unsurunun
olduğu pazarda her firma tarafından farklı sözleşme hazırlanmasının, üreticinin
yıllardır tek tip kontrata alışık olduğu da dikkate alındığında, anılan belirsizlik
ortamını daha da artırma olasılığı bulunmaktadır. Ayrıca teşebbüslerin rekabeti
kısıtlamak gibi bir amaçlarının olması durumunda fiyat yukarıda açıklandığı gibi
Tekel’in alım fiyatından yüksek olmayacak ve sözleşmelerde ekiciler için çok daha
ağır şartlar bulunabilecektir.
Belirtilmesi gereken bir başka husus da, yıllardır Tekel’in anılan pazarda hem
aktör hem düzenleyici kurum olarak varlığıdır. Ayrıca Kurum tarafından öngörülen
düzenlemeler ve denetimlerin yanısıra destekleme alımları ve piyasadaki baş fiyatın
devlet tarafından açıklanması, pazarda rekabetin çok sınırlı olarak yaşanması
sonucunu doğurmuştur. Bu doğrultuda, 4733 sayılı Kanun’un yayımlanmasını
takiben ilgili pazarın hızlı bir şekilde rekabetçi yapıya kavuşmasını beklemek
gerçekçi olmayacaktır. Kaldı ki, söz konusu geçiş sürecinin mümkün olduğu kadar
hızlı ve sancısız bir şekilde yapılması amacıyla kurulan Tütün, Tütün Mamulleri ve
Alkollü İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu, sözleşmelerin hazırlanma aşamasında
herhangi bir düzenleme yapamamıştır. Dolayısıyla regülasyon aşamasına geçmek
REKABET KURUMU
18
üzere olan tütün pazarına yönelik olarak açılacak bir soruşturmanın beklenen
faydaları sağlamayacağı anlaşılmıştır.
J- SONUÇ
Yukarıda yer verilen açıklamalar ve değerlendirmeler ışığında;
1) - Ege Bölgesi oriental tip tütün alım pazarında faaliyette bulunan 14 teşebbüsün
bir araya gelmek suretiyle sözleşme hazırlamalarının ve fiyatı oluşturan kriterleri
tek tip olarak ortaya koymalarının, sözleşmelerde belirtilen neviyat fiyatlarının
nihai fiyatı belirlemede sadece kriter görevi gördüğü ve ödemeye esas olan
fiyatın firmanın değerlendirme yöntemine, siparişlerinin çeşidine ve eksper
görüşüne bağlı olarak teşebbüsler arasında farklılaştığı, yıllardır piyasanın
Tekel’in kontrolünde işlemesinin üretici ve alıcılarda yaratmış olduğu alışkanlık
karşısında, destekleme alım ve baş fiyatın açıklanması politikalarının sona
erdirilmesinin piyasada belirsizlik ortamı yarattığı en önemlisi mevcut durumda
alım pazarında bir rekabet ortamının bulunduğu ve bu koşullar altında rekabetin
ihlal edilmemiş olduğu,
- Ayrıca teşebbüslerin alım güçlerini ancak fiyatı baskı altına almak suretiyle
üretici aleyhine kullanabilecek olmalarına karşın firmaların alım fiyatlarını baskı
altına almadıkları, aksine görece yüksek fiyatlar önerdikleri ve bu bağlamda
rekabetin kısıtlanmadığı,
- Sözleşmelerde yer alan hükümlerin teşebbüslerin alım güçlerini kötüye
kullanmalarından kaynaklanmadığı,
- Piyasada düzenleme yapmakla görevli olan Tütün, Tütün Mamülleri ve Alkollü
İçkiler Piyasası Düzenleme Kurulu’nun tütün pazarının dinamikleri göz önünde
bulundurulduğunda oldukça geç bir tarihte atanması nedeniyle Kurul’un
piyasaya ilişkin düzenlemeleri yapamamış olduğu ve yoğun şekilde regülasyon
gerektiren bir piyasada, henüz regülasyon süreci başlamadan açılacak bir
soruşturmanın bu piyasada rekabetin tesisine yönelik herhangi bir katkısının bu
aşamada olamayacağı
kanaatine varılarak, önaraştırma konusu teşebbüsler
açılmasına gerek bulunmadığına, şikayetin reddine,
hakkında
soruşturma
2) Önaraştırmada ulaşılan sonuçlardan Tütün, Tütün Mamülleri ve Alkollü İçkiler
Piyasası Düzenleme Kurulu’nun bilgilendirilmesine,
OY BİRLİĞİ ile karar verilmiştir.
REKABET KURUMU
19