Etik

15.10.2017
SUNU PLANI
•
•
•
•
Bilimsel Araştırmalarda Etik
•
•
•
•
•
NAZLI ÇALIŞKAN ÖZALP
•
Bilim Nedir?
Etik Nedir?
Araştırma Etiği Nedir?
Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiği
Yönergesi
Etik İhlalleri Nelerdir?
Dünya Tıp Birliği Helsinki Bildirgesi
Bilim İnsanlarının Sorumlulukları
Bilimde Etik Dışı Davranışın Başlıca Nedenleri
Bilimsel Etiğe Aykırı Davranışların Önlenmesi İçin Yapılması
Gerekenler
Kaynaklar ve Teşekkür
2
Bilim
Etik
• Bilim, gerçeği arama eylemidir. (İnci,
2009)
• “Etik”, insanlar arasındaki ilişkilerin temelinde yer alan
değerleri,
• ahlaki bakımdan iyi ya da kötü;
• doğru ya da yanlış olanın niteliğini ve temellerini araştıran
felsefe dalı olarak tanımlanmaktadır. (Uzbay, 2006)
• Önyargıdan uzak, evrenin gözlem,
deney ve araştırmalarla incelenerek
insanların mutlu, sağlıklı ve refah
içerisinde yaşayabilmesi için bilginin ve
bilgi ile üretilen teknolojinin
kullanılmasıdır.
• Araştırma;
Bilimsel yöntemlerin kullanıldığı sistemli
çalışmalar bütünüdür.
3
4
1
15.10.2017
Etik
Araştırma Etiği
• Yunanca ethos (töre, gelenek, alışkanlık) sözcüğünden
türetilmiştir.
• Birbiri ile çok yakından ilişkili olan “etik” ve “ahlak” kavramları
arasındaki temel ayrım, etik teriminin, genel olarak ahlakı
konu alan disiplini belirtmesidir.
• Bu anlamda etik, ahlak felsefesi ile eşanlamlı kabul edilir.
(Uzbay, 2006)
• Etiğin bir alt dalı olarak tanımlanabilir.
• Bilimsel çalışmalarda etik prensiplerin uygulanmasını konu alır.
• Ulusal ve uluslararası düzenlemeler/yönetmelikler ile
çerçevesi çizilmiş olan, insan ve hayvanlarda yapılacak
araştırmaların planlanması / uygulanması ve bilimsel yanıltma
gibi konular, araştırma etiğinin en önemli başlıklarıdır.
• Araştırma etiği daha çok tıbbi araştırmalar için kullanılmakta
olan bir kavramdır ancak kuşkusuz sosyal bilimlerde yapılan
araştırmalar da, daha farklı bir boyutta araştırma etiğinin ilgi
alanına girmektedir. (Uluoğlu, 2009)
5
6
YÜKSEKÖĞRETİM KURULU
BİLİMSEL ARAŞTIRMA VE YAYIN ETİĞİ YÖNERGESİ
• Bilimsel dürüstlük “gerçeği arama” eyleminde ahlaklı, doğru,
emeğe saygılı ve içten olmayı gerektirir.
• Bilimin temeli dürüstlüktür.
• Etik olmadan bilim olmaz.
• TÜBA etik kurulu, etiği “Etik, insanların ahlaklı yaşamanın
temelleri üzerine akıl yordukları ve bu temellerden yola
çıkarak doğru ve yanlışı ayırt etmeye, doğru davranış
biçimlerini bulmaya ve uygulamaya yarayabilecek kuramsal ve
toplumsal araçları geliştirdikleri bir düşün alanıdır.” olarak
tanımlamıştır. (İnci, 2009)
Söz konusu yönerge 5 bölüm halinde düzenlenmiştir.
• I. Bölüm: Amaç, Kapsam, Dayanak, Tanımlar
• II. Bölüm: Bilimsel Araştırma Etiği, Yayın Etiği ve Akademik
Değerlendirmelere İlişkin Temel İlkeler
• III. Bölüm: Bilimsel Araştırma ve Yayın Etiğine Aykırı Eylemler
• IV. Bölüm: Yükseköğretim Kurulu Bilimsel Araştırma ve Yayın
Etiği Kurullarının Oluşumu, Görevleri, Çalışma Usul ve Esasları
• V. Bölüm: Çeşitli ve Son Hükümler
TÜBA-Türkiye Bilimler Akademisi
7
8
2
15.10.2017
Uydurma (fabrication)
TÜBİTAK (2006), etik ihlallerini şu şekilde listelemektedir;
Türkiye Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Kurumu
• Uydurma (fabrication)
• Çarpıtma (falsification)
• Aşırma (plagiarism)
• Duplikasyon (duplication)
• Dilimleme (Least Publishable Units)
• Destek belirtmeme
• Yazar adlarında değişiklik yapma
• Diğer: Araştırma ve yayın etiği ilkeleriyle bağdaşmayan diğer
davranışlarda bulunmak. (Ö. Uçak, Birinci, 2008)
• Araştırmada bulunmayan verileri
üretmek, bunları rapor etmek veya
yayınlamak.
• Sunulan veya yayınlanan belgeyi
gerçeğe aykırı olarak düzenlemek,
bir belgeyi değiştirmek veya
gerçeğe aykırı belgeyi bilerek
kullanmak.
9
10
Aşırma (plagiarism)
Çarpıtma (falsification)
• Değişik sonuç verebilecek şekilde
araştırma materyalleri, cihazlar,
işlemler ve araştırma kayıtlarında
değişiklik yapmak veya sonuçları
değiştirmek,
Başkalarının metotlarını, verilerini,
yazılarını ve şekillerini sahiplerine
atıf yapmadan kullanmak.
• Kullanılmayan gereçleri, cihazları
ve yöntemi kullanmış gibi
göstermek,
• Araştırmanın veya uygulamanın
yöntem ve sonuçlarını kasıtlı olarak
değiştirmek, (İnci, 2009)
11
12
3
15.10.2017
Duplikasyon (duplication)
Dilimleme (Least Publishable Units)
• Aynı araştırma sonuçlarını birden fazla dergiye yayım için
göndermek veya yayımlamak.
• Tüm araştırma makalesi iki ayrı dergide yayınlanabileceği gibi
farklı dillerde de yayınlatılabilmektedir.
• Bir araştırmanın sonuçlarını,
araştırmanın bütünlüğünü bozacak
şekilde ve uygun olmayan biçimde
ayırarak çok sayıda yayın yapmak.
• Birbirinden çok farklı olmayan
yayınlar
13
Destek Belirtmeme
14
Yazar Adlarında Değişiklik Yapma
• Desteklenerek yürütülen araştırmaların
sonuçlarını içeren sunum ve yayınlarda
destek veren kurum veya kuruluş
desteğini belirtmemek.
• Araştırma ve makalede ortak
araştırıcı ve yazarların yazılı görüş
birliği olmadan, araştırmada aktif
katkısı bulunanların isimlerini
çıkartmak veya yazarlıkla
bağdaşmayacak katkı nedeniyle
yeni yazarlar eklemek veya yazar
sıralamasını değiştirmek.
• Destekleyenlerin belirtilmesi etik bir
sorumluluktur. Ayrıca bir denetim
sorunudur.
• Zira araştırmanın yapılması aşamasında
veya ulaşılan sonuçlarda destekleyenlerin
yönlendirici etkilerinin olup olmadığının
saptanması açısından önemlidir.
15
16
4
15.10.2017
İnsan-Hayvan Etiğine Saygısızlık
• İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılan araştırmalarda evrensel
etik kurallara uymamaktır. İnsan ve hayvanlar üzerinde klinikilaç-uzay-kozmotik vb. her türlü araştırma etik kurulların izin
ve denetimine bağlıdır. İnsan ve hayvanlar üzerinde yapılacak
her türlü araştırmanın tüm detaylarını (tasarım, protokol,
çalışma izni verilmesi, çalışmanın süreçlerini izleme ve
sonuçlarını incelemek gibi) incelemek, onay vermek,
denetlemek, özetle deneklerin haklarını korumak, zarar
görmelerini önlemek, aydınlatılmış onamdan emin olmak
gerektiğinde tedavilerini sağlamak etik kurulların görevidir.
Artık tüm saygın dergiler yayın için gönderilen makalelerin
kabul şartı olarak etik kurul onay belgesi istemektedir.
• Son 25 yıldaki yayın sayısı artışı ciddi olarak incelenirse
gerçeğin bir karabasan gibi üstümüze çöktüğünü görebiliriz. 17
Temmuz 2007 tarihli Nature dergisinde “Türk fizikçileri aşırma
(intihal) töhmeti altında” yazısı örtüyü araladı. Aralarında
yöneticilerin de bulunduğu 14 Türk fizikçinin 67 makalesi “ebaskı” arşivinden çıkarıldı. Hatta 7 ekim 2007 sayılı Nature’de
bu yönetici .......... “Aşırma? Hayır sadece iyi İngilizce’yi ödünç
aldık.” diyerek talanı tüm ayrıntıları ile doğrulamaktadır . Bu
olay karşısında YÖK ve üniversitelerin sessiz kalması acı
vericidir. ODTÜ dışında ciddi bir tavır sergilenmemiştir ve bu
yönetici hala görevini sürdürmektedir.
17
18
Klinik Araştırmalar Etik Kurulu
• Bir başka örnek Matematik alanında olup hatayı da birlikte
kopyalama örneğinde öğrenci suçlu bulunup 2 yıl uzaklaştırılmış, tez
yöneticisi ise terfi edip bölüm başkanı olmuştur, yani fatura
öğrenciye kesilmiştir. Son günlerdeki bir örnekte ise …… Yüksek
İdare Mahkemesi (AYİM) 2. Dairesi bir kararında genel cerrahi
Doçenti ………….’nun şikayet konusu olan bir yayınında araştırma ve
yayın etiğine aykırı hareket ettiği, herhangi bir kuşkuya yol
açmayacak şekilde ortaya koymuş ve …………………. Hastanesindeki
doçentlik kadrosuna atandırılmama işlemini tüm yönleri ile hukuka
uyarlı bulmuştur. …….. Hastanesinde görevli bu kişi (…………….) ………
Üniversitesi Tıp Fakültesi Genel Cerrahi doçent kadro ilanına
başvurmuş, jüri üyesi anabilimdalı başkanının bu mahkeme kararını
da bildiren olumsuz raporuna karşın üniversite yönetim kurulu
08.10.2009 tarihinde doçent kadrosuna atanmasını uygun bulmuş.
09.10.2009’da atanmıştır. (İnci, 2009)
19
DÜNYA TIP BİRLİĞİ HELSİNKİ BİLDİRGESİ
• Gönüllüler Üzerinde Yapılan Tıbbi Araştırmalarda Etik İlkeler
• Dünya Tıp Birliği'nin 18. Genel Kurulunda (Helsinki, Finlandiya,
Haziran1964 ) benimsenmiş, 29. Genel Kurulunda (Tokyo,
Japonya, Ekim 1975), 35. Genel Kurulunda (Venedik, İtalya,
Ekim 1983), 41. Genel Kurulunda (Hong Kong, Eylül 1989), 48.
Genel Kurulunda (Somerset West, Güney Afrika Cumhuriyeti,
Ekim 1996), 52. Genel Kurulunda (Edinburgh, İskoçya, Ekim
2000) 53. Genel Kurulunda (Washington 2002-29. maddeye
açıklama notu ilave edilmiştir.) 55. Genel Kurulunda (Tokyo
2004-30. maddeye açıklama notu ilave edilmiştir.) 59. Genel
Kurulunda (Seul, Ekim 2008) geliştirilmiştir.
20
5
15.10.2017
DÜNYA TIP BİRLİĞİ HELSİNKİ BİLDİRGESİ
• Dünya Tıp Birliği, insanlardan elde edilen ve kime ait olduğu
belirlenebilen materyal veya veriler üzerinde yapılan
araştırmalar da dahil olmak üzere, gönüllülerin yer aldığı tıbbi
araştırmalar için etik ilkeler olarak Helsinki Bildirgesi'ni
geliştirmiştir.
BİLİM İNSANLARININ SORUMLULUKLARI
Bilim insanları, araştırmacıları mutlak dürüstlük anlayışına sahip
olma ve bu değerleri korumak durumundadır. Bir bilimsel
araştırmaya katılanlar aşağıda özetlenen temel ilkelere kesinlikle
bağlı kalmak durumundadır:
• 1- Tasarımda, projelendirilmesinde ve sürdürülmesinde,
yürütülmesinde en yüksek mesleki standartlara sahip olmak,
• 2- Araştırma sürecinde ve bulguların kaydında, analizinde
özeleştiri, dürüstlük ve açıklığı elden bırakmamak,
• 3- Aynı konuda araştırma yapmış veya halen yapmakta olan
diğer gruplara karşı saygılı davranmak, onların emeğine saygılı
olmak ve bu tavırları makale hazırlanması ve yazılması
sürecinde de sürdürmek, korumak.
21
BİLİM İNSANLARININ SORUMLULUKLARI
• Araştırma grubunun tümü bu anlayış ve tavırda olmak
zorundadır. Dürüstlük ve açıklık temel ilke olup bilimsel
araştırmanın olmazsa olmazıdır. (İnci, 2009)
22
Bilimde Etik Dışı Davranışın Başlıca
Nedenleri
• Bireylere akademik aşamaların başında bilimsel araştırma
etiğinin öğretilmemesidir.
• Kendilerine toplumda, üniversite ve bilim çevrelerinde yüksek
yer edinme duyguları genç bireyleri etik dışı davranışlara
götürebilir.
• Fazla sayıda yayın yapılması ile bilimde saygınlığın her zaman
artacağı yanılgısıdır.
• Elde edilen finansal desteği yitirmemek için bilimde etik dışı
bir davranışa sığınılabilinir.
(Ö. Uçak, Birinci, 2008)
23
24
6
15.10.2017
Bilimsel Etiğe Aykırı Davranışların
Önlenmesi İçin Yapılması Gerekenler
Kaynaklar
• Araştırmacıların eğitilmesi,
• Araştırmacılar üzerinde baskıların azaltılması,
• Araştırmacılar üzerindeki mali baskının azaltılması
gerekmektedir. (İnci, 2009)
•
•
•
•
25
İnci O., «Bilimsel Yayın Etiği İlkeleri, Yanıltmalar Yanıltmaları Önlemeye
Yönelik Öneriler» Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık ,Syf: 69, 2009
Uzbay T., «Bilimsel Araştırma Etiği», Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık,
Syf: 19, 2006
Uluoğlu C., «ARAŞTIRMA Etiği», Sağlık Bilimlerinde Süreli Yayıncılık, Syf: 47,
2009
Ö. Uçak N., Birinci H.G., «Bilimsel Etik Ve İntihal», Türk Kütüphaneciliği 22,
2 (2008), 187-204
26
Teşekkür
27
7