Öğrenme (Learning) - İstanbul Tıp Fakültesi
advertisement
Öğrenme (Learning) Prof. Dr. Güler Bahadır Dr. Nilüfer Alçalar İ. Ü. İstanbul Tıp Fakültesi Psikiyatri Anabilim Dalı Amaç Öğrenme sürecini kavramak 2 Öğrenim Hedefleri: Öğrenciler; Öğrenmeyi tanımlayabilmeli Öğrenme çeşitlerini sayabilmeli Öğrenme yöntemlerini açıklayabilmeli Klasik koşullu ve edimsel öğrenmeyi karşılaştırabilmeli Öğrenmede rol oynayan etkenleri söyleyebilmeli 3 Öğrenme nedir? 4 Öğrenme (Learning) Yaşantılar sonunda davranışta oldukça kalıcı değişiklikler olması sürecidir • Bilişsel (Dil, matematik...) • Duygusal (Hoşlanma....) • Toplumsal ( Tutum, değer...) • Motor (Yüzme, bisiklet....) 5 Davranışçı Bilişsel ÖĞRENME KURAMLARI Sosyal Nörobilişsel 6 DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI Davranışçılara göre; Öğrenme; bir deneyimin sonucu olarak meydana gelen davranış değişikliğidir İnsan öğrenmesi ile hayvanların öğrenmeleri birbirine benzer, aynı kurallar geçerlidir. Bu nedenle davranışçılar açıklamalarında “organizma” terimini kullanırlar. Organizma insanları ve hayvanları kapsar 7 DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI Davranışçılara göre; Organizma “kara kutu” olarak tanımlanır Kutuya giren (U-uyarıcı) ve kutudan çıkan (T-tepki) ölçülebilir ve gözlenebilir Uyarıcı (U) Organizma (O) Tepki (T) 8 DAVRANIŞÇI ÖĞRENME KURAMLARI KLASİK KOŞULLU ÖĞRENME EDİMSEL (OPERANT) ÖĞRENME 9 Ivan Petroviç PAVLOV (1849-1936) Rus fizyolog 1904 Nobel ödülü sahibi (Sindirim fizyolojisi konusundaki çalışmaları ile) Psikofizyoloji ve deneysel psikoloji alanlarına etkisi büyüktür 10 11 12 13 14 Klasik Koşullama (Classical Conditioning) Koşulsuz Uyaran: Organizmanın her zaman belirli bir tarzda tepki verdiği uyaran Koşulsuz Tepki: Koşulsuz uyaran verildiğinde ortaya çıkan tepki Koşullu Uyaran : Önceden nötr olan, ancak koşulsuz bir uyaranla birlikte verilerek koşullu tepkiyi oluşturan uyaran Koşullu Tepki: Koşulsuz ve koşullu uyaranın bir çok kez eşleştirilmesi sonucu koşullu uyarana da verilen tepki (öğrenilen tepki) 15 Koşullandırmadan Önce : Et Koşulsuz Uyaran Zil Salya Koşulsuz Tepki (Refleks) Tepki Koşullu Uyaran 16 Koşullandırma Sırasında : Zil Ardından Et Salya Koşullandırmadan Sonra : Zil Salya Koşullu Uyaran Koşullu Tepki 17 18 Genelleme : Öğrenilmiş bir tepkiyi farklı fakat benzer uyaranlara aktarmak Ayırt Etme : Bütün uyaranlara tepki vermeden yalnızca bir uyarana tepki verme Sönme : Koşullu bir tepki oluştuktan sonra, koşulsuz uyaran verilmeden sadece koşullu uyaran verilirse koşullu davranış kaybolur 19 20 İnsanlarda Klasik Koşullanma İnsanlar bazı davranışları basit bir şekilde klasik koşullanma ile öğrenmektedir Gerçekte korku yaratmayacak bir objeye, veya duruma karşı aşırı korku duyma ve kaçınma davranışı olarak tanımlanan fobiler de bir klasik koşullanma örneğidir 21 Fobiler Küçük Albert deneyi (Watson ve Rayner, 1920) Küçük Peter deneyi ( Jones, 1924) Sistematik Duyarsızlaştırma (Wolpe, 1973) 22 N. Alçalar Küçük Albert deneyi 23 24 25 Edimsel (Operant) öğrenme 26 Burrhus Frederic Skinner (1904 –1990) Amerikalı psikolog Öğrenme davranışlarda meydana gelen değişikliktir Bir davranış ve arkasından gelen pekiştireç (reinforcement) vardır Pekiştirme verilen tepkiye bağlıdır 27 Skinner deneyi 28 Edimsel (Operant) Öğrenme Skinner Kutusunda Edimsel Koşullama 29 Edimsel (Operant) Öğrenme Skinner fareyi içinde bir manivela bulunan ses geçirmez bir kutuya koymuştur Fare bir çok hareket yaptıktan sonra manivelaya dokununca kutu içerisine peynir düşmüştür 30 Fare tekrarlar sonrası, yiyecek ve manivela arasında bağ kurmuş, kutuya her konduğunda manivelaya basarak peynir almaya başlamıştır Fare peynir ile ödüllendirilerek yaptığı davranışın devamı için bir pekiştireç sağlanmıştır 31 32 33 Edimsel Öğrenme Farenin peynir almak için bir pedala basması bir edimsel (operant) koşullanmadır Pedala her basışta peynir alarak ödüllendirilmesi “pekiştirme”dir Ödüllerin sıklığı değiştirilebilir Uzun bir süre ödül gelmez ise davranış söner 34 Pekiştireç (Reinforcement) : Yeni bir öğrenmenin kazanılmasını güçlendiren ya da zayıflatan davranıştır 35 Ceza : Ortama hoş olmayan bir şey ekleyerek davranışın çıkma olasılığını azaltmadır. Örn; farenin pedala bastığında elektrik şoku alması Cezanın etkili olabilmesi için; Anında uygulanmalı Yeterli etkiye sahip olmalı (ama zalimce olmamalı) Kesin ve tutarlı olmalı 36 Olumlu Pekiştirici : İstendik davranış için ödüllendirme yapılır. Örn; farenin pedala bastığında yiyecek alması Olumsuz Pekiştirici : İstendik davranış için ortamdan nahoş bir şeyler çıkarılır. Örn; farenin pedala bastığında elektrik şokundan kurtulması 37 38 Birincil Pekiştirici : Fizyolojik gereksinimlere doyum sağlayan su, yiyecek vb. İkincil Pekiştirici : Doğuştan olmayan, sonradan kazanılan gereksinimlere doyum sağlayan pekiştiriciler (örnek: para, “aferin”, başarı...) 39 Pekiştirme Sürekli Pekiştirme Aralıklı Pekiştirme 40 Sürekli Pekiştirme (Continuous reinforcement) Her doğru tepkinin ardından pekiştirici verilmesi 41 Aralıklı Pekiştirme (Intermittent Reinforcement) Sabit oranlı (Fixed ratio): Her 3, her 5… tepkide bir pekiştirici verilir Sabit zaman aralıklı (Fixed interval): Her 15, 20.....dk. bir gelen doğru tepki pekiştirilir Değişken oranlı (Variable ratio): Değişen sayılarda doğru davranışa pekiştirici verilir Değişken zaman aralıklı (Variable interval): Değişen zaman diliminde doğru davranış pekiştirilir 42 Sabit oranlı (Fixed ratio) 43 Değişken zaman aralıklı (Variable interval) 44 45 Değişken oranlı / Değişken zaman aralıklı 46 Bilişsel Öğrenme 47 BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI Biliş, insan zihninin dünyayı ve çevresindeki olayları anlamaya yönelik yaptığı işlemlerin tümüdür Öğrenme, bu işlemlerin sonucunda gerçekleşir ve zihinsel performans ya da özelliklerimizdeki değişmedir 48 BİLİŞSEL ÖĞRENME KURAMI Bilişsel kurama göre; 1. Öğrenen dış uyarıcıların pasif bir alıcısı değil, onların özümleyicisi ve davranışların aktif oluşturucusudur 2. Öğrenen kendi öğrenmesinin sorumluluğunu taşır ve verileni olduğu gibi almaz, verilenin taşıdığı anlamı keşfeder 3. Öğrenen, verilen bilgiler arasından, uygun olanını seçer ve işler 49 Bilişsel Öğrenme Bilinçli olarak (okuma, yazma, yabancı dil...vb.) öğrenme Kavrama, çözüm bekleyen bir sorun aniden çözülür (Köhler, şempanze deneyi) Deneme-Yanılma, çeşitli çözüm yollarını deneyerek işe yarayan davranışları kullanma 50 51 Ateş yakıyor, yemek yapıyor, 3 bin İngilizce kelimeyi anlıyor Kanzi özellikle ateş yakma ve işi bittiğinde onu söndürme, kendi yemeğini pişirme, yemeğini şekerlemeler ile tatlandırma gibi etkileyici becerileri var... http://odatv.com/ates-yakiyor-yemek-yapiyor-3-bin-kelimeyi-anliyor0309161200.html 52 Sosyal Öğrenme Kuramı 53 SOSYAL ÖĞRENME KURAMI Sosyal öğrenme kuramına göre; Öğrenme, uyarıcı olaylar ve insanların bu olaylara verdiği tepkiler ya da bu tepkilerin gözlenmesi sonucunda oluşan düşünce ve zihinsel süreçlerdir 54 “Kör ile yatan şaşı kalkar”, “Üzüm üzüme baka baka kararır”, “Bana arkadaşını söyle sana kim olduğunu söyleyeyim” 55 Sosyal Öğrenme Kuramı Albert BANDURA(1925-….) İnsan öğrenmesinin tamamının klasik ya da edimsel koşullanma kökenli olduğu iddiasına karşı çıkmıştır Öğrenmenin sadece deneyimle değil, başkalarını gözleyerek ya da duyarak da olabileceğini öne sürmüştür Gözleyerek ya da dolaylı öğrenme bir modelin varlığına işaret etmektedir Birey çocukluktan itibaren sosyal çevresi ile etkileşim içinde öğrenir 56 Sosyal Öğrenme Kuramına göre Davranış öğrenilir fakat hemen gösterilemeyebilir Öğrenme her zaman pekiştirece bağlı değildir İnsan uyarıcıya karşı tepki veren pasif bir organizma değildir 57 Sosyal Öğreneme Kuramının Temel Kavramları Dolaylı Pekiştireç: Sınıfta öğretmenin istendik davranışları gösteren öğrencileri övmesi ve yüceltmesi diğer öğrencileri, istendik davranışı yapmaları yönünde cesaretlendirir 58 Sosyal Öğreneme Kuramının Temel Kavramları Dolaylı Ceza: Model olan kişinin davranışı sonunda almış olduğu cezayı gözleyen kişinin o davranışı yapma eğilimi azalır veya ortadan kalkar. Örneğin, öndeki aracın emniyet şeridini kullanması nedeniyle ceza aldığını gören kişi aynı hatayı yapmamaya özen gösterir 59 Sosyal Öğreneme Kuramının Temel Kavramları Dolaylı Duygusallık : Korkuların birçoğu doğuştan getirilmez. Çevredeki kişilerin tepkileri gözlenerek öğrenilir. Örneğin, annesinin köpeklerden korktuğunu gören bir çocuk da köpeklerden korkabilir 60 Model öğrenme Sosyal öğrenme kuramının en önemli öğesi modeldir İnsanların bir davranışı öğrenebilmesi için, o davranışın başkaları tarafından nasıl yapıldığını görmeleri gerekmektedir 61 Model Olan Kişi Gözlemlenerek Neler Öğrenilebilir? Yeni bilişsel beceri ve davranış öğrenebilir Öğrenilenleri güçlendirir veya söndürür Sosyal güç ve motivasyon sağlanır Çevrenin ve nesnelerin nasıl kullanılacağını öğrenilebilir Duygusal tepkilerin nasıl ifade edileceği öğrenilebilir 62 63 64 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı 65 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı Donald Olding Hebb (1904-1985) Öğrenmeyi insan beynindeki hücreler arasındaki sinapstik bağlarla açıklayan ve öğrenme sürecinin beyin temelli olduğunu öne süren yaklaşımdır Herhangi bir öğrenmede sinaps bağları arasında kurulan etkileşim önemlidir İnsan beyni aynı anda birçok işlevi yerine getirebilir. Duyusal bellek, kısa süreli bellek ve uzun süreli bellekten bahseder 66 Nörobilişsel Öğrenme Kuramı Nörobilişsel kurama göre; Beyindeki devrelerin çalışma şekli bilinmeksizin öğrenmenin doğası anlaşılamaz Öğrenme eğer canlı bir dokuya sahip olan beyinde gerçekleşiyorsa, beynin öğrenmeden önceki ve sonraki yapısı arasında farklılık olur Öğrenme sonucunda beyinde fizyolojik değişikleri açıklamak için hücre topluluğu ve faz ardışıklığı olmak üzere iki kavramdan söz edilir 67 68 69 70 71 Öğrenmede etkili faktörler nelerdir? 72 Öğrenmede Rol Oynayan Etkenler Öğrenenle İlgili Etkenler : Yaş, zekâ, güdülenme, kaygı, fizyolojik durum, transfer Öğrenme Yöntemleri : Aralıklı/toplu öğrenme, okuma, anlatma, bilgisayar, yaşantılayarak, tekrar Öğrenilecek Malzeme : Anlamlılık, ayırt edilebilen, çağrışım kurulabilen benzerlik Öğrenmenin Yapıldığı Ortam : Sıcaklık, aydınlık, gürültü 73 Transfer Pozitif Transfer Örneğin, bisiklete binmeyi bilen bir kişinin motosiklet kullanmayı daha kolay öğrenmesi Negatif Transfer Örneğin, iki parmak daktilo bilen bir kişinin on parmak daktiloyu öğrenirken güçlük yaşaması 74 Bellek - Hafıza (Memory) 75 Amaç : Bellek kavramını, hatırlama ve unutmada rol oynayan etkenleri açıklamak 76 Öğrenim Hedefleri: Öğrenciler; Bellek ve fizyolojik mekanizmalarını tanımlayabilmeli Kısa ve uzun süreli belleğin özelliklerini söyleyebilmeli Hatırlama ve unutmada rol oynayan etkenleri sayabilmeli Bellek bozukluklarını açıklayabilmeli 77 Bellek(hafıza) nedir? 78 Bellek –Hafıza (Memory) Öğrenme ve yaşantılama yoluyla edinilen bilgilerin kaydedilmesi, saklanması ve hatırlanması yeteneği Kodlama (Coding) Depolama (Storage) Ara-Bul Geriye getir (Retrieval) 79 BİLGİYİ İŞLEME İnsan zihni bilgiyi alır, işler, biçim ve içeriğini değiştirir, depolar, gerektiği zaman geri getirir ve tepkiler üretir Bir başka söylemle, süreç bilgiyi bir araya getirir, kodlar, bilgiyi korur ya da depolar ve gerektiği zaman geri getirir 80 BELLEK TÜRLERİ a. Duyusal bellek b. Kısa süreli bellek / İşleyen Bellek c. Uzun süreli bellek 81 Duyusal Bellek Çevreden gelen uyarıcılar duyu organları yolu ile duyusal kayıta gelirler Duyusal kayıtın kapasitesi çok geniş olmasına karşın bilginin kalış süresi çok kısadır Ancak dikkat ve algı süreçleri ile bu bilginin bir kısmı alınır ve kısa süreli belleğe gönderilir 82 Kısa Süreli Bellek / İşleyen Bellek Duyusal kayıttan dikkat ve algı süreçleri sonunda ayrılan bilgi, sistemin ikinci öğesi olan kısa süreli belleğe geçer Kısa süreli belleğin hem bilgi tutma süresi, hem de kapasitesi sınırlıdır 30 sn. den başlayan, birkaç dakikayı geçmeyen hatırlama durumlarını içerir 83 Uzun Süreli Bellek Bilgiyi uzun süre saklayan kısımdır Uzun süreli bellekte bilgiyi, istediğimiz uzunlukta ve miktarda depolar ve unutmayız Uzun süreli bellekte bilgiler kaybolmaz, ancak bilgi, uygun biçimde kodlanmamış ve uygun yere yerleştirilmemişse, geri getirmede zorluklarla karşılaşılır Saatler, günler, aylar, yılları kapsayan hatıralardan oluşur 84 Fotoğrafsı İmge (Eidetic image) Görülen nesne/durumun tüm ayrıntılarıyla zihinde canlandırılması 3-5 saniye bırakılan bir resim 5-10 dakika bellekte kalabilir Çocukların % 5’inde bu yetenek vardır Kişinin ilgi, beklenti ve güdülenmesinden etkilenir 85 Hatırlama : Önceki yaşantıların ve öğrenilenlerin imgesel (imagery), sözel ya da benzeri diğer yollarla yeniden yaşantılanmasıdır Unutma : Öğrenilenlerin ya da anıların beyindeki izlerinin zamanla aşınıp silinmesi sonucu oluşan bellek işlevidir 86 87 Hatırlama ve Unutmada Rol Oynayan Etkenler Öğrenme Derecesi Öğrenilen Malzemenin Anlamlılığı Öğrenmeye Güdülenme Öğrenmeden Sonraki Zaman Aralığındaki Etkenler - Geriye doğru bozucu etki - İleriye doğru bozucu etki 88 Geriye Doğru Bozucu Etki I. Aşama II. Aşama Deney Grubu A Öğrenmesi B Öğrenmesi Kontrol Grubu A Öğrenmesi Dinlenme 89 İleriye Doğru Bozucu Etki I. Aşama II. Aşama Deney Grubu A Öğrenmesi B Öğrenmesi Kontrol Grubu Dinlenme B Öğrenmesi 90 Bellek Bozuklukları Bellek Yitimi (Amnesia): Hatırlama yeteneğinin bir bölümünün ya da tümünün yitirilmesidir Bellek Sapması (Paramnesia): Gerçek olmayan anının gerçekmiş gibi hatırlanması ve bilinç alanına gelmesidir Jamais vu : “Hiç görmedim” De ja vu : “Tanıyorum”, “Hatırlıyorum” 91 Bellek Bozuklukları (devam) Bellek Artması (Hipermnesia): Anıların yoğun ve hızlı olarak bilinç alanına gelmesidir Bellek Azalması (Hipomnesia): Anıların çok zor hatırlanması 92 Bellek Bozuklukları (devam) Eksik Anımsama (Dismnesia): Zor ve eksik hatırlama Ekmnezi: Bir anıyı yaşıyormuşçasına tüm ayrıntıları ve coşkusuyla hatırlama 93 94
