C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi AralÕk 2002 Cilt : 26 No:2 185
advertisement
C.Ü. Sosyal Bilimler Dergisi Aralk 2002 Cilt : 26 No:2 185-212 YÜKLEM OLARAK TÜRKÇEDE FL H. brahim Delice Öz Fiil terimi daha çok kelime türleri arasnda yer alan hareket isimlerinin karl olarak gramercilerin çalmalarnda kullanlmakta ve bireylerin zihinlerinde bu kullanmyla canlanmaktadr; ancak bu yaz, bu ilk çarmn ötesinde fiilin sözdizimsel yönlerini belirlemeye ve cümle içindeki konumunu ortaya koymaya çalmaktadr. Bu balamda fiil-kip, fiil-çat ve fiil-ek konular ön plâna çkmaktadr. Anahtar Sözcükler Fiil, çat, kip, yüklem ve fiil çekimi. Verb In Turkish Language as predicate Abstact This work investigates the concept of ‘verb’. In additon, it searches how the word of ‘verb’ has been used in the fields of lexicology, morphology and syntax. Key Words Verb, voice, mode, predicate, tense. Giri Türk dili gramerini ilgilendiren pek çok husus, Türk dili aratrclarnca farkl ekillerde yorumlanabilmektedir. Üzerine yorum yaplan dil birimlerinde ise, tek ilevlilik söz konusudur. Dildeki bu tek ilevlilik dorultusunda tartmal ve farkl yorumlanabilen konularn enine boyuna aratrlmasna, bu tür konularla ilgili farkl bulgularn ilgilenenleri dilsel tek ilevlilik dorultusunda bir birlie götürecek ekilde birletirilmesine ve faydac bir ekilde tüketimi için sunumuna ihtiyaç duyulmaktadr. Bu konulardan biri de fiil terimi ve bu terimin anlam alandr. ‘Fiil kavram ile neler ifade edilmektedir? Bu terimi kaç deiik dil birimi için kullanmaktayz? Fiili ilgilendiren dier kavramlarn anlam alanlar ve kullanm sahalar nelerdir? Bu konular ile ilgili yorumlar amaca ne derece hizmet etmekte ve dilin iç mantyla ne kadar örtümektedir?’ gibi sorularn cevaplarndaki belirsizlik bu yaznn temel sebebi oldu. "Dilbilgisi uzmannn sorunu, doal konuucunun -çounlukla da kendisinin- dilsel sezgisine bavurarak sorunsuz bir veri için betimleme yapmak, mümkünse, açklama getirmektir." (Uzun, 2000: 10.) ilkesi gereince Türkçenin yorumlanm diller kategorisine alnmas yolunda dilbilgisi uzmannn sezgilerini dilbilgisi kategorilerini yorumlamak için kullanabilmesi gerekmektedir. Bu yazda ben de bir dilci olarak, farkl yorumlarla karlatm bu konu için dilsel sezgilerimi ortaya koymaya ve Saussure'ün de belirttii gibi (Akerson, 2000: 41 ve sonras) kural koyucu olmaktan ziyade dilsel kurallar yansz bir ekilde betimlemeye çalacam. Umarm bu amaç dorultusundaki samimi gayretlerle ortaya çkacak olan bu yaz, Türkçeyi yapanlarn matematik zekas gerei istisnalardan arndrlm, dolaysyla matematiksel özelliiyle ön plâna çkan Türkçenin gramerce yorumlanmlna bir katk salar. 1. Fiil Teriminin Anlam Alan Türk dilinde kelime türleri baz çalmalarda kelimenin sözlükbirim olular esas alnarak isim, fiil ve edat balklaryla önce üçe sonra dizimbirim Yüklem Olarak Türkçede Fiil olular göz önüne alnarak sekize (Hacieminolu, 1991: 12 ve sonras; Ergin, l 1993: 205), ve baz çalmalarda dorudan dizimbirim olular esas alnarak ad, sfat, belirteç, adl, ilgeç, balaç, ünlem, ve eylem (Aksan vd., 1983, 24) balklaryla dorudan sekize ayrlarak incelenmektedir. Daha çok, bir kelime türü olarak zihinlerde canlanan fiil terimi ile neyi kastediyoruz/etmeliyiz? Bu sorunun cevab Leylâ Karahan tarafndan aratrlm ve Türk dili uzmanlarnca da bilimsel toplant çerçevesinde tartlmtr. Bu çalmada Leylâ Karahan: 1. Vermek, verdirmek, 2. verdim, vermi, 3. ver-, verdir- ekillerinin ad olarak kullanlan üç deiik yaklam tespit etmitir (Karahan, 1999: 47 ve devam). Fiil terimi için bu üç yaklam da gramercilikte kullanmlar itibariyle dorudur. Gramercilikte kullanmlar itibariyle doru olan bu durum, mantk biliminin "Dilsel bir ifadenin ‘tanmlanm’ olmas, bu ifadenin anlamnn ‘tüketici’ bir ekilde belirlenmi olmas veya ‘tam’ olarak anlalmas demektir." (Grunberg, 1970: 109) ilkesine aykrdr. Bunlardan birincisi dilde var olan kelimelerden bir i, olu ve hareket kavram bildirenleri sözlük içinde listelemek için kullanldnda, fiilin vermek, verdirmek gibi mastar ekilleri bu listelenen kelimelerden ayrmak için fiil adn almaktadr. Bu ise fiilin sözlükbirim olarak kullanlmas anlamna gelmektedir ve anlam alan sadece sözlükbirim olan mastar hâlindeki fiilleri tanmlamakla snrlandrlm olmaktadr. Bu anlamlandrma, sözlükteki maddeba fiilleri adlandrma durumunda doru sfatn hak etmektedir. kinci maddede sunulan anlam alann karlar tarzdaki kullanm da dorudur; çünkü, cümleyi oluturan kelimeleri birbirinden ayrmak için kullandmz terimler içinde fiil, verdim, vermi gibi fiil kök veya gövdesi+kip kavram + ahs kavram yapsnda bulunan kelimelerin addr. “Ahmet bugün otobüsle Ankara'ya gidecek.” cümlesini oluturan kelimeler srasyla isim, zarf, zarf, isim ve fiil'dir. Bu ekliyle fiil terimi, dizimbirim kullanmyla dil gerçeklii içinde yerini almaktadr; ki, bu kullanmda anlam alan, cümlenin kurucu öesini tanmlamakla snrlandrlm olmaktadr. Üçüncü maddede belirtilen ver-, verdir- ekillerini fiil olarak kabul eden yaklam tarz da dorudur; zira, her dilde anlam aktarcs olarak kullanlan somut isim (aaç), soyut isim (iyi) ve hareket ismi (ver-) olmak üzere üç tür taban kelime mevcuttur. Bu üç tür kelimeden hareket isimlerini karlamak üzere dilbilimciler bu terimi yap bilgisi (morfologie) çalmalarnda kullanmaktadrlar. “Bin atl aknlarda çocuklar gibi endik.” cümlesinde Yahya Kemal tarafndan kullanlm olan aknlarda kelimesi sözlükbirim ve dizimbirim olarak isimdir ve bu kelimenin yapsal çözümlemesi ak(fiil kökü)+(ilave ses)+n(fiilden isim yapm eki)+lar(çokluk eki)+da(kalma durumu eki) eklinde yaplmaktadr. Dikkat edilirse bu örnekte 'ak-' fiil kökü' '-n-' 'fiilden isim' adlandrmalarnda kullanlan fiil terimi bu üçüncü maddedeki anlam alann karlamaktadr. Bu noktada fiil, nedensiz adlandrmalardan biri olan hareket isimlerini yaln ekliyle karlayan bir biçimbirim'dir (bkz. Özdem, 1944: 57, 61, 74 ve 129). 186 H. brahim Delice Bir fiil kelimesinin üç anlam alann birden karlyor olmas, elbette, dilsel bir problemdir. Bu karmaann giderilmesi için fiil, bunlardan sadece biri için kullanlabilir ve dier ikisi için yeni birer terim önerilebilir; ancak, yllardr dil öretiminin her aamasnda bu anlam alanlaryla kullanlmasndan dolay ders kitaplar ile öreticilerin zihinlerine yerlemi olan bu kullanm bir çrpda düzeltmek de pek kolay deildir. Bu yazda dizimbirim olarak kullanlan ve kelime/sözcük türleri denildiinde akla gelen fiil terimi ve dilbilgisi içinde kullanm özellikleri irdelenmeye çallacaktr. Bu tarz kullanmyla fiil, aslnda cümlenin kurucu öesi olan yüklem terimi ile örtümektedir. Yani dizimbirim olarak fiilin özelliklerini belirlemek demek bir bakma cümlenin unsurlarndan yüklemin özelliklerini belirlemek anlamna da gelmektedir. Eskilerin müsned diye tanmladklar yüklem için pek çok terim kullanlmtr: Fiil cümlelerinde yüklem için sav, predikat, yükletik, söylem, bildirici, fiil; isim cümlelerinde yüklem için yüklem ismi, haber, predikat ismi, bildirici ismi, isim yüklemi, yüklem ismi terimleri kullanlmtr (Bkz. Topalolu, 1989: 163; Korkmaz, 1992: 175-175). Zihnimizde beliren bir düünce, yapca dört deiik yükleme –yani, fiile- dayal cümle ile da vurularak dil gerçekliinde vücut bulmaktadr: Haber, dilek, olu ve bildirme. ayet bir kl fiili haber kipleriyle kurulursa düünce, ileti oluundan haber eklinde akacaktr: "Yarn Ankara'ya gideceim."; dilek kipleriyle kurulan kl fiilleri de düüncelerimizi temelde bir isteme kavramyla aktarmaya yarayacaklardr: "Bu snav geçmelisin."; olu fiillerinin yüklem olduu cümlelerde ise düünce bir oluun üçüncü kiilere aktarm eklinde dile dönüecektir, bu durumda bildirme ifade eden cümlelerle dizgenin oluumu açsndan çok yakn bir konuma gelmektedir: "Su kaynad."; fiil dndaki kelime türleri bildirme ekleri marifetiyle yüklem olmalar durumunda da düüncelerimiz, bir bildiri eklinde cümle klna bürünecektir: "Bugün hava yamurludur." Örneklerinde olduu gibi. Yüklem, cümlenin tek temel unsurudur ve kelime türleri içinde yüklem oluturmakla görevli kelime türü olarak karmza çkan ve kip ve ah kavram veren bir fiilden olumak zorundadr. Kerime Üstünova, "Türkçede Asl Unsurlar: Özne ve Yüklem", adl yazsnda yaz balndan da anlald gibi cümlenin asl unsurlar olarak özne ve yüklemi göstermektedir; ki, çou gramer çalmalar bu görüü kabul etmektedir. (Üstünova, 2000: 489 ve devam) Leylâ KARAHAN, Türkçede Söz Dizimi adl çalmasnda "Yüklem, cümlenin ana unsurudur. Dier unsurlar, yüklemin anlamn desteklemek üzere cümlede bulunur." demektedir (Karahan, 1991: 42); ki, sözdizim açsndan doru olan görü de budur; çünkü, edilgen olan yüklem özne unsurunun kaldrlmasn salayabilmektedir. K. Gronbech’te "Fiil daima sonda olduuna göre cümlenin tepe noktas, i ve olu bildiren kelimedir. Bu kaideden sapmalar vardr, fakat kaideyi 187 Yüklem Olarak Türkçede Fiil bozmazlar; normal kelime sras o ekilde salam kök salmtr ki, sapma uurlu bir uslûp vastas olarak kalr." demektedir (Gronbech, 1995: 111). Dier kelime türleri yüklem olacaksa, önce kelime türü olarak yapm eki, yardmc eylem veya ek-eylemlerle fiile dönütürülmelidir -yani, cümlede yüklem mutlaka fiil olmak zorundadr-. Netice itibariyle bir cümle içinde haber, dilek, olu ya da bildiri anlamn içeren bir fiil bulunmal ve bu fiil de cümlenin yüklemini oluturmaldr. Bu durumda yüklemin hangi yaplarda sözdizimine gireceinin belirlenmesi gerekmektedir. Bu yaplar i, olu ve hareket bildiren kelimelerin yüklem olmas durumunda basit (Kitap okuyorum.), türemi (Hayat zorlat.) ve öbek (Gereini arz ederim.); ek-fiil maarifetiyle fiilleerek yüklem olan kelime türlerinde ise, basit (Küçük iyidir.), türemi (Güzellik anlktr.), birleik (En sevdiim yemek, imambaylddr.) ve öbek (Canm skan masamn hep dank oluudur.) yaplarn görmekteyiz. 2. Fiillerin Yaps Bu yaz çerçevesinde ortaya çkan bulgulardan biri de fiilin dier kelime türlerinden yap itibariyle ayrlyor olmasdr. öyle ki, fiil harici her tür kelimenin yaplarn snflandrabilmek için basit, türemi ve birleik (Aksan vd. 1983: 34-35) terimlerini kullanmak mümkünken; fiil türü için birleik terimini kullanmak mümkün görünmemektedir. Gramer kitaplarnda birleik fiil diye verilen arz etmek, düeyazmak; küplere binmek örneklerinin aslnda fiil öbei olduu görülmektedir. Kelime dizisiyle oluan anlambirimlerin anlamsal özellikleri çok önemlidir. ki gösteren baka bir anlam için yapca birleirse –yani, sözlükbirim olarak iki ayr gösteren anlamsal olarak sadece bir gösterileni karlarsa- iki kelimeden oluan yeni bir sözcük yaplm demektir. Sözcüklerin bir anlam için birlemesinin ötesinde biri dierinin anlamn netletirmek, snrlandrmak, açklamak gibi ilevleri yerine getirmek için kullanlrsa o dizi ile kelime öbei diye adlandrdmz dizge ortaya çkmaktadr. Sonuç olarak hanmeli, imambayld örneklerindeki gibi isimlerle birleik isim yaplabiliyorken fiillerle birleik fiil yaplamamaktadr. Böyle olunca da fiil, sadece basit, türemi ve öbek yaplarnda sözdizimine katlabilmektedir. 2.1. Basit Fiiller Bünyesinde sadece bir anlam barndran kök ve bünyesinde bir yapm ekinin varl sezilmeyen gövde kelimelerden oluan fiildir: Bakmak, gülmek, okumak, komak gibi. 2.2. Türemi Fiiller Nedensiz türetilmi kök kelimelerden yapm eki yoluyla meydana getirilmi fiillerdir: Balamak, horlamak gibi. Türkçe fiil ve isim tabanlarn birbirinden ayrmakla dier dillerden ayrlr. Dier dillerde fiil ile isim taban arasnda sk bir akrabalk vardr. Örnein ngilizcede face (isim)- to face (fiil), Arapçada ketb (isim) – ketebe(fiil). 188 H. brahim Delice Türkçede buna benzer tabanda eseslilik çok nadirdir ve tesadüfidir (Gronbech, 1995: 18; Tekin, 1997: 50 ve sonras; Hatibolu, 1970: 110 ve sonras). Bu nedenle isim kavramna bal bir fiil oluturulacaksa ya -lA- ve –A gibi isimlerin fiil ekillerini veren yapm eki ya da isimlere fiilde bulunmas zorunlu olan kip ve ahs kavramn yükleyebilmek için kullanlan yardmc fiil getirilir. Bu aratrma yazs ile ulalan dikkat çekici noktalardan biri de, fiile ulanan eklerin fiil tabannn dnda yükleme ulanan kelimeleri de ilgilendirdiinin tespit edilmesidir. Fiilin ald ekler, fiile bal kelimelerin yani adna cümle dediimiz dizgenin dizimsel özelliklerini de belirleyebilmektedir. Bu balamda, gramer kitaplarmzda fiilden fiil yapm eki olarak gösterilen çat eklerinin yeni yapmad ancak cümlede zorunlu olarak bulunmas gereken unsurlar belirlemeye yarad da anlalmaktadr. Türkçede eklerin kaç deiik ilevle kullanlmakta olduunu ve bu ilevlere göre eklerin nasl tasnif edilmesi gerektiini bir yazmzda ana hatlaryla göstermitik (Delice, 2000: 221). Bu yaz çerçevesinde fiili ilgilendiren eklerin tek tek sorgulanmas sonucunda fiil tabanlarna ulanan ve cümle kurmakta etkin ya da cümle öelerinin nitelik belirleyicisi olmakta aktif eklerin nedensiz yaplm bir kelimeden yeni ama nedenli bir kelime yapm ilevi olan yapm eki tanmlamasna uymayan yeni bir ilev ortaya çkmaktadr. Bu açdan bakldnda fiile gelen ekleri temel ilevi dorultusunda cümle eki diye de adlandrarak snflandrmak mümkündür. Örnein fiil tabanna ulanan ve ona bitmilik anlam katan bir -DI- zaman eki anlamca sadece ‘fiili=yüklem’i deil cümleye yaylm olan anlam da ilgilendirmektedir. "O bugün gelEcEk+T." cümlesinde -EcEk+T- ulam, gelme eyleminin plânlanann aksine gerçekleemeden bitmiliini gösterdii gibi gelme eyleminin bugün gerçekleemediini de göstermektedir. Bu anlamsal bantdan dolay da bugün zarf yerine bu dizgede yarn dizisel öesini kullanamayz. Tüketici olan anadili kullanclar, dilde karln bulamadklar fiil ekilleri için ya isimlerin fiil ekillerini ya da öbek yoluyla yaplm fiil kalplarn kullanmaktadrlar: Arz etmek; balamak; gelivermek gibi. Bu balamda, Muharrem Ergin'in kitabnda Fiilden fiil yapma ekleri (Ergin. 1993: 190 ve sonras) balyla listeledii ekleri kitaptaki ileni srasna göre deerlendirerek fiil üzerine gelebilen eklerin ilevlerinin neler olabileceini tespit etmeye ve Türkçede eklerin gösteren gösterilen arasndaki anlam ba kurmann ötesinde sözdiziminin naslln da ilgilendirdiine dikkat çekmeye çalacaz. Olumsuzluk Eki: -ma-, -me-: Menfi fiil yapmak fonksiyonu ile ilenen ve yap-ma-, ol-ma-, aç-ma-, bala-ma-, durdur-ma-, geçir-me-, bil-me-, erit-me-, gezin-me-, düzel-meörnekleri verilen bu ek, fiilin var olan kök anlamna sadece olumsuzluk anlam katarak genilik kazandrmaktadr. Fiili olumsuzlayan bu ek, anlam deitiricisi deil; var olan fiil anlamna olumsuzluk katarak snrlandran bir ileve sahiptir 189 Yüklem Olarak Türkçede Fiil ve sadece fiili deil ayn zamanda cümleyi de olumsuzlamaktadr. Bu açdan geniletme eki diye tanmlamak daha doru olacaktr. Dönülülük Eki: -nDönülülük fonksiyonu ile fiilden fiil yapan ek olarak verilen ve al--n-, sal--n-, gez-i-n- … örnekleri verilen bu ek, aslnda nesnesi kendi dönülülük zamirinden ya da iyelik ekli isimden oluan nesneyi, öznede birletirme ya da ortadan kaldrma ekidir: “Aye saçn tarad.” cümlesinde nesne iyelik eki almtr ve yüklemi oluturan fiil kl fiilidir. Bu durumda dilde en az çaba yasas gerei nesne yerine fiilin üzerine –N- eki getirilerek “Aye tarand.” eklinde bir dizge oluturulabilir. “Ahmet kendini dövdü.” Örneinde de geçili kl fiilinin istedii nesne dönülülük zamiri olduu için fiile getirilecek olan dönülülük ekiyle “Ahmet dövündü.” eklinde ortadan kaldrlabilir. Sonuçta bu ek, fiil kökünü anlamca etkilemeyen sözdizimsel boyutludur. Gramer çalmalarnda fiilden fiil yapm eki olarak verilen eklerin çou bu ekte olduu gibi daha çok sözdizimsel eilevli eklerdir. Bunlarn tamam, fiil geniletme ekleri olarak düünülmelidir; zira, eklendikleri fiilin taban anlamnda temel deiikliklere ve yeni kavram oluumuna neden olmamaktadrlar. Edilgenlik Eki: -lPasiflik ve meçhullük ifade eden fiilden fiil yapan ek olarak verilen bu ek de, ya cümleyi "Cam krld. Okula gidildi." örneklerinde olduu gibi öznesiz yapmaktadr ya da “Kazak aaca takld.” Örneinde olduu gibi kl tabanl bir fiili olu tabanl bir fiile dönütürmektedir. Fiil tabannda anlam, bu ekten dolay deimemektedir. Krlmak eklinde de krmak'taki anlam mevcuttur; bu ek de eklendii kelimeden önce gelmemesi gereken özne ve gelmesi gereken belirsiz nesne unsurlarna iaret etmektedir. Dolaysyla Sözdizimsel bir ektir. telik Eki: -Ortaklama ve olu ifade eden fiilden fiil yapma ekleri balyla listelenen bu ek de, fiil tabann ilgilendirmeyen ve sözdizimsel olarak çoklu veya eylemde ortakl özne göstergesi olarak kullanlan bir ektir. Ettirgenlik Ekleri: -r-; -t-; -DIr-, -DAr-; -Ar-; -gUr-; -zFaktitif ekleri adyla belirlenen ve oldurma, yaptrma ifade eden fiilden fiil yapm ekleri tanmyla listelenen bu ekler de ettirgenlik çat ilevini belirleyen sözdizimsel eklerdir. -a-: Bu ek için sadece tk-a- örnei verilmitir. Bu örnekte ek, kökte var olan anlama etki etmeksizin fiilin varlk ilgisini belirliyor gibi. Buradaki -A'nn ilevini net olarak ayrmak mümkün olmasa da tka-'n 'tk-'tan farkl kavram tabanna dönük bir fiil olmad da aikardr. Zaten, T. Banguolu, “Eski Türkçede fiil köklerine berkitme eki olarak gelen (tolgamak, bulgamak) –geekinin damak sesini düürmesiyle meydana gelmi bir ek saylr.” ifadesiyle bu ekin ilevini fiili berkitmek olarak göstermekte ve Ergin’in bu örneklerini dolamak, bulamak, ulamak, kapamak, taramak, dadanmak kazanmak örnekleri ile ayn kategoride göstermektedir (Banguolu, 1974: 276-277). 190 H. brahim Delice -I-: Kaz--, sür-ü- (<sür-i-) örnekleriyle verilen bu ek de eklendikleri fiile sürerlilik anlam katan geniletme ekidir. Banguolu ekin bu özelliini "Bunlar berkitme anlamnda az sayda fiillerdir. Eski Türkçeden ayn anlatmla gelen örnekleri vardr (kazmak yormak > yürümek). Onlarn berkitme anlatmn da tayan ve Eski Türkçede canl bir -ik- edilen çat eki ile ilgili olduklar düünülebilir." diyerek sürümek, bürümek, kazmak, yürümek ve sancmak örneklerini vermektedir (Banguolu, 1974: 279). Neticede kökeni ve ilevi tam bilinmese de eklendii fiil tabann yeni bir kavram adna dönütürmemekte; eklendii tabanda var olan anlama sürerlilik gibi deiik ilgiler katt anlalmaktadr. -Ik-: Bugün kullanmda olmayan ancak Eski Anadolu Türkçesinde dur-Uk-, sür-Ük- gibi birkaç örnekte görülen bu ek de fiilin var olan anlamna sürerlik anlamyla genilik katmaktadr. -y-: Fiilden fiil yapm eki olarak ko-y-, do-y- örneklerinin verildii -y- bir biçimbirim deil bence söyleyi kolayl için türemi bir ilave ses -yani sesbirim-dir. Zira önceki dönemlerde koy- yannda ko-DI-lar (Karahan, 1994: 383) eklinde de kullanlabilmektedir ve eklendii kökte hiçbir anlam deiikliine neden olmamaktadr (Banguolu, 1956: 292). -sA-: Gör-sE-t- örneinde fiilden fiil yapan ek diye verilen bu biçimbirim de sadece bu fiile has bir kullanm olduu için fonetik bir deiimmi gibi görünmektedir. Bir ek olsa dahi uland gör- tabanndan uzaklam yeni bir fiil kavramn da temsil etmekten zaten çok uzaktr. -msA-: Fiilden fiil yapan ekler arasnda gül-Ü-msE- örnei ile verilen bu biçimbirim de var olan fiil kökünün anlamn deitirmemekte; ona bir nüans katmaktadr. Bir bakma fiili geniletmektedir. -AsI-: Fiilden fiil yapm eki olarak gör-Es- (görecei gelmek) örnei ile verilen bu ek de aslnda ilev olarak fiilin sfat ve bazen de zarf ekillerini vermektedir. Bir bakma dönütürücü bir ektir. Yapm ilevi olmad için de kelime kökünde var olan fiil anlamn sfrlayamamaktadr; ayn anlamla kelimeyi sadece türsel deiime uratmaktadr. -AlA-: Kov-ala-, ov-ala-, silk-ele-, e-ele-, a-ala-, dur-ala-, gev-eleörneklerinde fiilden fiil yapm eki olarak verilen bu ek de fiilin kök anlamna küçültme (e-ele-), yineleme (ov-ala-) ve sürerlilik (kov-ala-) gibi anlam genilii kazandran fiil geniletme eklerindendir. Bu ek, Tahsin Banguolu'nun “Türk grameri için monografiler: Türkçede Tekerrür Fiilleri”, adl çalmasnda geniçe ele alnm; konu, -itir- ve -ele- esas alnarak "Her ikisi de kök fiilinin ifade ettii eylemin tekrarlanan ksa hareketlerle yapldn gösterirler." yargsyla özetlenmitir (Banguolu, 1956: 111-123). 191 Yüklem Olarak Türkçede Fiil Bu balamda adna fiil diyebildiimiz kelime türünün üzerine alaca ekler snrl saydadr; bu ekler de, ya fiile anlam genilii katmakta ya fiili isme, sfata ve zarfa dönütürmekte ya da yüklemin çeitli dizimsel özelliklerini belirlemekte kullanlmaktadrlar. Rus dilbiliminin etkisiyle daha ilevci düünen Türk cumhuriyetleri Türkologlar, Türkçedeki ekleri, üçe ayrarak incelemektedirler: Söz yasayc ekler, ekil yasayc ekler ve söz üytgedici ekler. Fiilin üzerine gelen eklerden olumsuzluk ekini, fiilimsi eklerini ve kip eklerini ekil yasayc ekler bal ile ele almaktadrlar (Borcakov vd., 1999: 9-11). Bu da eklerin biçimbirim olarak ilevleri dorultusunda farkl tasnif edilebileceini göstermektedir. Fiilin üzerine ald ekleri bir tablo ile göstermemiz gerekirse: KÖK FL FL EK YAPIM EK D Ö N Ü T Ü R Ü C Ü G E N L E T M E ÖRNEK F..Y.E. ele-K EKL TÜR SM SM-FL oku-MA SM ZARF-FL ko-ARAK [gitdi] ZARF ART EK ÇalrSA ZARF SIFAT-FL bil-DK [adam] SIFAT okuy-AN- Oku-MA-d. Oku-T-tu. Kayna-T-t. Dola-N-d. Dur-ALA-d. Okudu MU? OkuduM. OkumuTUR. Oku-y-ACAK-m. Oku-y-UVER. SM OLUMSUZLUK: ÇATI KILILAYICI OLULAYICI SÜRERL SORU AHIS EKLER BLDRME KP EKLER KPLK FL 2.3. Öbek-Fiiller Gramer kitaplarnda birleik fiil terimi ile verilen bu konuyu öbek-fiiller terimiyle ele almay uygun bulduk; çünkü, kendi anlamndan uzaklam yardmc fiillerle kurulan gelivermek, düeyazmak gibi tasvir fiillerinde bile bir yapsal ayrklk mevcuttur. Asl fiil ile yardmc fiil arasna ya zarf-fiil eki ya da zarf fiil eki yerine bir kip eki kendi ileviyle getirilebilmektedir. Oysa dier kelime türleri için kullanlan birleik kelime terimi için birleenleri herhangi bir ekle ayrmak farkl farkl çekimlemek mümkün deildir. Çekimlendii zaman bir kelime türü olmaktan çkp kelime öbei kategorisine girmektedir. Örnein hanmeli bir birleik kelimedir; ama, hanm kelimesine bir ek getirip hanmn eli dediimizde hanm da el de öz anlamna bürünürler. Böylece adlandrma aamasnda bir anlam için kurulmu ortaklk bozulur. 192 H. brahim Delice Fiiller kullanm açsndan iki ksmda incelenir: Asl ve yardmc. Asl fiiller kl ve olu anlamlarnn davurumlarn salarken yardmc fiiller ya yabanc dillerden Türkçeye girmi isimlerin fiil ekillerini vermek (arz etmek, rica olunmak vb.) ya da zarf-fiil ekleri veya bu eklerin yerine kullanlabilen kip ekleriyle birleerek özel fiil kiplerini oluturmak (düeyazmak, bakp durmak vb.) ya da isimlere eklenerek onlarn yüklem olularn salamak (güzel turur> güzeldir, açk ermi> açkm vb.) için kullanlr. Öbek-fiiller de deiik yollarla yapld ve her yap belli bir ilevi üstlendii için kendi içinde snflandrlarak ayrlabilir: 2.3.1. Yardmc Fiille Kurulanlar 2.3.1.1. Yabanc sim + Yardmc Fiil Yapsyla Kurulanlar Bu tür öbek-fiillerin oluumunu salayan yardmc fiiller snrl saydadr: Etmek, olmak, eylemek, klmak gibi. Snrl sayda kullanlan yardmc fiiller, yabanc isimler ile kullanldnda onlarn Türkçe fiil ekillerini vermektedir: Arz etmek, rica etmek, rücû’ eylemek, tabi’ olmak gibi. 2.3.1.2. Fiil + [zarf-fiil eki yahut kip eki] + Yardmc Fiil Yapsyla Kurulanlar Bu tür öbek-fiillerin oluumunu salayan yardmc fiiller de snrl saydadr ve eklendikleri asl fiillere ivedilik, yeterlilik, sürerlilik gibi kiplik anlamlar katar: Yazvermek, gelivermek, bakakalmak, gidedurmak; alayacak gibi olmak, söylemi bulunmak gibi. 2.3.1.3. Yaln veya Çekimli sim + Asl Fiil Yapsyla Kurulanlar Bu tür öbek-fiillerin oluumunda sözlükteki herhangi bir fiil eklendii çekimli veya çekimsiz isimlerle anlamca kalplaarak yardmc fiil gibi kullanlmak yoluyla öbek-fiiller meydana getirebilir. Bu durumda ya yüzde yüz kalplam fiil öbekleri deyim ya da yerine göre kalp ifade eklinde kullanlabilen fiil öbekleri yar deyim ortaya çkar: Küplere binmek (deyim), öne çkmak (yar deyim) gibi. Bu tür fiiller de, cümlede kurucu öe olarak kullanldklarnda birbirinden ayrlamaz bütünlük içinde yüklem olarak gösterilmesi gereken biçimbirimlerdir. 2.3.1.4. Ek-fiille Kurulanlar Bu tür öbek-fiillerde kullanlan ermek ve turmak yardmc fiilleri dier yardmc fiillerden ilev açsndan farkldr. Bu iki fiil isimlerin fiil ekillerini vermek için deil de dorudan ismi ve isim yerine kullanlan biçimbirimleri sadece sözdizimi içinde yüklem yapmak için onlara fiilde bulunmas gereken kip kavramn vermek maksadyla ulanmaktadr. Böyle olunca da, bu iki yardmc fiil, sadece bildiri diyebileceimiz cümleleri kurmakla görevli bulunmaktadr. Fiillerin kaç deiik ekilde yapldn belirledikten sonra imdi de cümle içinde fiil=yüklemin hangi niteliklerle karmza çkabileceini ele alabiliriz. Fiil kavramnn öncelikle varlk ve zaman kavramlaryla sk bir ba vardr. Fiilin sözdizimindeki görünüleri bu iki kavram etrafnda ekillenir ve belirginlik kazanr. 193 Yüklem Olarak Türkçede Fiil 3. Fiil - Varlk lgisi Bir dilde var olan yaln fiil tabanlarnn tamamn -dili yaratan insan bata olmak üzere- eylem gerçekletirme erki olan varlk kavramn esas alarak snflandrmak mümkündür. Herhangi bir fiil, bir varlk tarafndan gerçekletirilme veya kendi kendine gerçekleme ifade etmektedir. Dilbilgisinde bir gerçekletirme erkine muhtac olan fiillerin ad kl fiili, kendi kendine gerçekleme ifade eden fiillerin ad da olu fiilidir. Bunlarn sözdizimi içindeki görünümleri ve oluturduklar cümlelerin yaplar birbirine göre farkldr. Kl fiili, cümlenin hemen her unsurunu alabilirken, olu fiili ve ek-fiilli isimlerin yüklem olduu cümleler nesne almaz; çünkü, kendi kendine gerçekleen fiiller nesneye ihtiyaç duymaz. Bu farkllklar ilgili balklar altnda belirteceimiz için burada üzerinde fazla durmamay yeliyoruz. 3.1. Kl Fiilinden Yüklem [Haber ve Dilek Cümleleri] Bu tür fiiller kök, türemi veya etmek ilevli yardmc fiillerle yaplm öbek-fiillerden oluur ve ahslara göre çekimlenerek haber kipleri yoluyla haber, dilek kipleri yoluyla dilek cümlelerini meydana getirir. Bu tür fiillerden geçisiz bir fiilin yüklem olmas durumunda, ayet fiile cümlenin kurulu dengelerini belirleyen çat eklerinden biri gelmemise, cümlede bir öznenin; geçili bir kl fiilinin yüklem olmas durumunda da bir özne ve bir nesnenin zorunlu olarak bulunmas gerekir. Bu tür fiiller yapan özne isteyen fiillerdir; bu nedenle her türlü ahs ekleriyle çekimlenme yeteneine sahiptirler: Okudum, okudun, okudu, okuduk, okudunuz, okudular gibi. Bu noktada kl fiillerinin aldklar ahs eklerinin gerçekte özne göstergesi olduunu da söylemi olalm; zaten, günümüzde ek eklinde görünen bu biçimbirimlerin Eski Türkçede Ölteçi sen. örneinde olduu gibi fiilden ayr bulunduunu bilmekteyiz. Bu geliim dorultusunda artzamanl yaklamla Türkçede aslnda tek tip cümlenin -zamir cümlesi- olduunu söylemek de mümkündür; zira, Eski Türkçede fiilin yaps ne olursa olsun ayrk zamirle sonlanmaktayd. Bitime kuramna uygun bir geliim seyri gösteren cümle sonlandrcs bu ayrk zamirler fiile bitiik konuma geçmitir. Bu tür cümlelerdeki özne bir eylemi gerçekletirme erkine sahip bir varlktr. Varlk olmasa fiilin içerdii anlamn gerçeklemesi mümkün deildir. Bu durumda bu tür cümlelerde özne, yapan ya da gerçekletiren öznedir. Krmak fiilini örnek olsun diye yüklem yaptmzda kim ve neyi sorularnn cevabn da cümlede bulundurmalyz. Bu noktada "Ahmet cam krd." kalbna uygun cümleler dizisinin ortaya çkmas gerekir. Ayrca bu tür yüklemlerin kuruculuk yaptklar dizgelerde seçimlik olarak, dolayl tümleç ve zarf tümleci de getirilebilir. Bu tür fiiller de düünceyi haber ve dilek formunda veren cümleleri oluturur. "Bu kitab okuyacam." cümlesi haber kip ekiyle çekimlendii için haber cümlesi, "Keke o bugün buraya gelse!" cümlesi de dilek kip ekleriyle çekimlenerek bir dilei içerdii için dilek cümlesidir. 194 H. brahim Delice Bu aratrma yazsnn ulat sonuçlardan biri de, fiilde çat kavramnn sadece kl fiilleriyle ilgili olduunun ve fiilde çat kavramnn ya kelime tabanna ya da tabana ulanm bir eke bal olduunun tespitidir. Fiil için ekli ve eksiz çatlar vardr ve çat kavram sadece kl fiilleriyle ilgilidir; zira, olu fiillerinin yüklem olduu cümlelerde olan öznenin dnda fiilin çatsndan istenen baka zorunlu öe yoktur. Bu noktada çat kavramn da kl fiilinden oluan yüklemin cümlede zorunlu olarak tamamlayc unsur isteme kategorisi olarak tanmlamak mümkündür. Yaln hâliyle fiil tabanlar, bulunaca cümle içinde zorunlu olarak nesne isteyebilir. Bu durumda geçili çat oluur. Yine fiiller eksiz ekilleriyle bulunacaklar cümlede dolayl ve zarf tümlecini de zorunlu olarak isteyebilir. Örnein yola çk- öbek-fiili gelecek zaman çekimiyle yüklem olarak bulunduu cümlede zarf tümlecini, çk- fiili herhangi bir kiple çekimlenerek yüklem olduu zaman bulunduu cümlede dolayl tümleci zorunlu olarak istemektedir. Bu durumda dilbilgisi çalmalarnda imdiye kadar adlandrlmam çat kategorileri ortaya çkmaktadr. Bu sözdizimsel özellik imdiye kadar yazlan dilbilgisi çalmalarnda adlandrlmamtr. Dolayl tümleci zorunlu olarak isteyen fiil tabanlarnn oluturduu eksiz çatya yerleme ve zarf tümlecini zorunlu olarak isteyen fiil tabanlarnn oluturduu eksiz çatya da zarfsama çat terimlerinin kullanlabileceini düünmekteyim. Cümlede kurucu olduklar zaman kl fiilleri, cümleyi oluturacak unsurlar belirlemek açsndan -kök veya gövdenin anlam dolaysyla- nesneyi, dolayl ve zarf tümlecini zorunlu olarak istedii durumlarda eksiz çat ortaya çkmaktadr. Ayrca kurucu olan fiil, cümlede istedii unsurlar daha belirgin klmak veya zorunlu bulunmas gereken öelerin vasflarn belirtmek maksadyla birtakm eklerle de çekimlenebilir. Bu ekler çat ekleridir ve yüklem olan kl fiillerinin cümlede alacaklar unsurlar ve onlarn özelliklerini belirleme ilevini üstlenirler. O hâlde, kl fiillerinin kurucu olarak kullanld haber ve dilek cümlelerinde fiilin özellikleri göz önünde bulundurularak tüm detaylarnn verilmesi bir dilsel zorunluluk olarak ortaya çkabilmektedir. Bu zorunluluun ad çeitli türden dilbilgisi çalmalarnda çat kavramyla verilmektedir. Bu konuyla ilgili olarak özellikle: A. Dilaçar, "Türk Fiilinde 'Kln'la 'Görünü' ve Dilbilgisi Kitaplarmz", (Dilaçar, 1974: 167-170); B. Yücel, "Türkiye Türkçesinde Fiil Çatlar", Türk Gramerinin Sorunlar II”, (Yücel 1999: 156-190); G. Gülsevin, "Çat Ekleri Üzerinde Kullanlabilen Ekler" Türk Gramerinin Sorunlar II”, (Gülsevin, 1999: 203-223) çalsmalarna baklabilir. Cümlenin yöneticisi olan fiilde bu tür detaylar veren kategori anlamna gelen çat, fiil kök veya gövdesinin bizatihi kendisi ile oluturulabildii gibi kök veya gövdeye getirilen eklerle de kurulabilmektedir. Kl fiillerinin kök veya gövdeleri kurucu olan fiilin geçili, yerseme ve zarfsama ilevini; çat ekleri ise cümlede öznenin bulunup bulunmayacan, bulunacaksa nasl bulunacan ve eklendii fiilin cümlede hangi unsurlar zorunlu olarak alacan ve zorunlu 195 Yüklem Olarak Türkçede Fiil olarak gelmesi gereken bu unsurlarn nasl bulunmas gerektiini belirleyen ilevleri karlar. Kl fiilleri çat eklerinden edilgenlik ve dönülülük vastasyla olu fiiline dönütürülebilir. Baka bir deyile, bir kl fiiline gelmi olan edilgenlik ve dönülülük eki her zaman meçhullük ve eylemi kendi üzerinde gerçekletirme ilevi için kullanlmaz; bazen de kl fiilini kendi kendine gerçekleme anlamn fiilin tabanna yüklemek amacyla kl fiilinden olu fiili yapma ileviyle kullanlm olabilir: “Cam Ali krm.” deil de, cam kendi kendine krlmsa bu durumu ifade için kuracamz cümle bir olu cümlesi olacaktr ve -Il- eki, krkl fiilinin olu eklini verecektir. Cam Ali’nin krdn biliyoruz; ama, Ali’nin adn vermek istemiyorsak bu durumda “Cam krILd.” örneindeki –Il-, gerçek ilevi ile –yani, edilgenlik için- kullanlm demektir. Bazen de olu fiili çat ekleri kullanlarak “Su kaynad.” cümlesindeki kayna- olu fiili -t- ettirgenlik eki maarifetiyle “Fatma suyu kaynaTt.” cümlesindeki kullanmnda olduu gibi kl fiiline dönütürülebilmektedir. Bir olu fiili dorudan çat eki alamaz. Çat eklerinden birini alabilmesi için, önce ettirgenlik ekinden biri ile kl fiiline dönütürülmesi gerekir. Daha sonra, temel ileviyle kullanlan ettirgenlik ekini alabilir. “Fatma suyu Aye’ye kaynattIrd.” kullanmnda olduu gibi. Bu durumda bu ekler çat ekleri deil; fiil tabannda varlk ilgisini belirleyen ekler olarak ilev görmektedir; ki, bu durumdaki eklerin çat eklerinin dnda bir adla terimletirilmesi gerekmektedir. Bu ilevle kullanlan eklere de kl fiilini olu fiili yapyorsa olulama, olu fiilini kl fiiline dönütürüyorlarsa kllama terimleri ile edilgenlik ve ettirgenlikten ayrlabileceini düünmekteyim. 3.1.1. Kök veya Gövdeyle Belirlenen levler (Çatlar) Kl fiillerinin tabanlar yüklem olduklar zaman cümle icinde zorunlu olarak istedii unsuru hissettirebilme yeteneine -yani çat kurma özelliinesahiptir. Bu bir sözdizimsel özelliktir ve adlandrlmas gerekir. 3.1.1.1. Geçililik levi (Çats) Kl fiilleri bir ek almakszn, fiil kök veya gövdeleri yoluyla da bulunduklar cümle içinde nesne isteklerini gösterebilir. Kl fiillerinin kök veya gövdesinde mevcut bulunan bu ilev dilbilimcilerce geçili ve geçisiz olarak adlandrlmtr. Bu noktada geçisiz teriminin gereksiz olduunu düünmekteyim; çünkü, eksiz çatlar, fiil tabannn mevcut anlamndan dolay o fiile dayal olarak kurulacak cümlede zorunlu bulunmas gereken öeleri göstermektedir. Kategori olarak adlandrmada istenmeyenin deil, istenenin esas alnmas arttr. Yaln kl fiillerinin içerdii anlam bir nesne üzerinde gerçeklemeye dayal kurgulanmsa, yani fiilin gerçeklemesi bir nesnenin bulunmasna balysa, bu tür fiiller kurucu olduklar cümlede zorunlu olarak nesne istemektedir. te bu istek cümlede nesnenin zorunlu öe olmasn salayarak fiilin geçililik ilevini ortaya çkarmaktadr. Yalnz bu ilev, sadece fiilin ilevi deil özneyle zorunlu olarak birlemesi gereken fiil=yüklem ve özne ortaklnn oluturduu dizgesel bir ilevdir, ayn zamanda. 196 H. brahim Delice Satmak fiili etrafnda bir cümle kurgulamaya baladmzda, önce fiilin kl ilevi ortaya çkyor ve satma fiili gerçekletiren özneyi yanna zorunlu olarak almaktadr. Böylece dizge "Ahmet satt." eklinde cümle klna bürünmekte ve bu yap, fiilin geçililik ilevini bu noktada ortaya çkarmakta ve üçüncü birletirme aamasnda dizge de "Ahmet kitaplarn satt." eklinde kamil manada bulunmas zorunlu öelerden eksii kalmam bir cümle hüviyeti kazanabilmektedir. 3.1.1.2. Yerseme levi (Çats) Kl fiillerinden bazlarnn uzay-zaman gerçeklii içinde cümlede yer alabilmesi ve içerdii anlam ile sözedilebilir nitelik kazanabilmesi için yer ilgisiyle tamamlanmas bir zorunluluk olabilmektedir. Deiik bir ifadeyle baz kl fiilleri taban anlam gerei dolayl tümleci cümle oluturma durumunda zorunlu olarak istemektedir. Bu özellik onlarn yerseme ilevini göstermektedir. Bu konuyu yukarda örneklendirdiimiz için burada örnek vermiyoruz. Bu tür kl fiillerinin cümlenin yüklemi olmas durumunda cümleyi oluturan zorunlu öelerin özne, dolayl tümleç ve yüklem unsurlarndan olumas ve bu ekliyle sralanmas gerekmektedir. Ayrca seçimlik olarak bunlarn üzerine baka cümle unsurlar da getirilebilir. 3.1.1.3. Zarfsama levi (Çats) Yukarda zikri geçtii gibi birtakm kl fiilleri de, ek almakszn, içerdikleri anlamn gerei olarak zarf olan kelime türleriyle tamamlanmaya ihtiyaç duymaktadr. Fiilin kök anlamndan kaynaklanan bu zorunluluk zarfsama çatsn meydana getirmektedir. Bu konu da yukarda zikredildii için burada örneklendirmiyoruz. 3.1.2. Eklerle Belirlenen levler (Çatlar) Cümlede yüklem diye nitelediimiz fiilin anlamsal gereklilii nedeniyle zorunlu bulunmas gereken cümle öelerinin yannda fiile ulanan fakat fiil tabannn anlam alanna dokunmadan cümlede zorunlu olarak bulunmas gereken öeleri belirleyen ya da yüklem dndaki öelerin anlamsal özelliklerini belirleyen ekler vardr; ki, bu ekler de fiil=yüklem çatsn ek yoluyla oluturmaktadr. Bu ekilde yaplan çatlar dilin söz boyutunu göstermektedir. Deiik bir ifade kullanmak gerekirse ekli çatlar, bireysel dil kullanm sonucu ortaya çkan yüklemlere delalet eder. Örnein: “Annem evi temizledi.” dil dizgesinin öznenin deil de nesnenin vurgulanmak istenmesi tercihi ile sözsel (bireysel dil kullanm) karl “Ev temizleNdi.” eklindedir. Bu tür eklerin iki ayr ilevi söz konusudur: Birinci ve aslî ilevleri yükleme ulanmas gereken zorunlu cümle öelerini belirlemektir. Örnek olsun diye alamak fiilini alr ve bunun üzerine -tettirgenlik çat ekini getirirsek alatt alamak kökünün istedii özneye ilaveten bir de nesne kullanlmas -t- çat ekinden dolayl zorunlu olmaktadr. te bu ilev, çat kurma ilevidir. kinci ilevleri ise, fiilin temelinde var olan ve fiili gerçekletiren varlk ilgisini –yani, kl ve olu durumlarn- deitirmeye, baka bir deyile, olu fiilini kl; kl filini de olu fiili yapmaya yöneliktir. Bu kullanmyla yüklem öncesi unsurlar deil dorudan fiilin tabann etkilemektedir. Örnek olsun diye 197 Yüklem Olarak Türkçede Fiil kaynamak olu fiilini alp çat eki diye tavsif ettiimiz eklerden -t- yi getirdiimizde kaynatmak gövdesi elde edilir. Netice itibariyle eklendii fiilin zorunlu olarak nesne almasn salamak yerine olu fiil tabann kl fiil tabanna dönütürmütür ve bundan sonra nesneyi zorunlu öe klan ettirgenlik eki –Tirgelebilmektedir. Çeitli dil çalmalarnda eklerin bu tür ilevi oldurgan çat adyla verilmektedir; ki, biri kök ve gövdeyi dieri cümlenin ald zorunlu öeleri ilgilendirdii için ayn kategori içinde alnmamas gerektii kanaatini tamaktaym. Adna çat eki dediimiz ve fiile iki ayr ilevle eklenen bu eklerin ilevlerinin iyi tespit edilmesi de cümle dizimbilim açsndan büyük bir öneme sahiptir; ve bu ayrm kesinlikle dilbilgisel kategori olarak belirlenmelidir. Sükrü Haluk AKALIN'n "+lA- Ekinin Çat Ekleriyle Kullanl Konusundaki Görüler ve Ekin Yabanc Kaynakl Kelimelere Getirilii Üzerine" (Akaln, 1995: 92-99) çalsmada detaylaryla ele ald baz ekler, isimlerin fiile dönütürülmesi aamasnda fiilletirilmesi gereken isimler anlamsal özelliklerinden dolay kl fiili olmas mümkün olmuyorsa isimden fiil yapm ekiyle beraber olulama, olu fiili olarak kullanlmas mümkün olmayan isimler de isimden fiil yapm ekiyle beraber kllama eki alarak kalplam bir ek gibi kullanlr: bronz+la-- (bronzla- kök kullanm mümkün olmayaca için -lA-), kir+le-t (kirle- dorudan kl fiiline dönütürülmesi zorunlu olduu için -lAt-) gibi. Dolaysyla isimleri fiilletirmek için kullanlan bu ekler, ekle yaplan çat ilevi için deil kalp hâlinde fiil taban oluturmak için, yapm eki+olulama veya kllama eki yapsnda kullanilan eklerdir. Bir kl fiili bu tür ekleri dört deiik ilev (çat) için alabilmektedir. Bunlar: 3.1.2.1. Edilgenlik levi (Çats) Genellikle -l- bazen de -n- ekinin kl fiiline gelmesiyle zorunlu olarak bulunmas gereken yapan özne söylenmemesi ya da bilinmemesi gereken (mechul) bir duruma düürülür. Derin yapda öznesi mevcut; ancak, yüzeysel yapda öznesi verilmeyen cümleler dizisinin oluumuna zemin hazrlayan ilev, edilgenlik ilevidir. Edilgenlik eki alm kl fiillerinin yüklem olmas durumunda, cümlenin zorunlu yaps [nesne + yüklem] eklinde olacaktr: "Bursa Galatasaray' yendi." cümlesinde yendi kl fiili yenldi edilgenlik ileviyle kullanlmas durumunda özne söylenmeyecek ve "Galatasaray yenldi." yüzeysel yaps oluacaktr. Bu durumdaki nesneler belirtme eki almakszn kullanlacak ve özne bir ekilde söylenecekse "Galatasaray Bursa tarafndan yenildi." örneinde olduu gibi, dolayl özne olarak -ca ve iyelik ekleriyle çekimlenebilen tarafndan ilaveleriyle söylenebilecektir. Bu çat ekini alm kl fiilli yüklemlerin kurduu cümlelerde zamirler bile nesne ileviyle kullanlabilmektedir: "Biz yenildik." kurgusundaki cümlede biz derin yapda nesnedir. Derin yapdaki asl kurgu da zaten "Onlar bizi yendi."dir; ama, öznenin belirtilmemesi üzerine oluturulan edilgen dizgede özne düürülmü ve nesne unsuru da belirtisiz yaplmtr. Edilgen çatl kl 198 H. brahim Delice cümlelerinde nesnenin sürekli belirsiz duruma düürülmesi, belirsiz nesnenin çekimli olmamas gereken özne unsuruyla kartrlmas sonucunu ortaya çkarmtr; ki, sözdizim çalmalarnda derin yap ve edilgenlik ilevi dikkate alnmakszn bu tür unsurlar özne diye gösterilmektedir. 3.1.2.2. Dönülülük levi (Çats) Genellikle -n- bazen de -l- ekinin kl fiiline gelmesiyle zorunlu olarak bulunmas gereken yapan özne ayn zamanda zorunlu olarak bulunmas gereken nesneyi de bünyesine alr; kendi içinde eritir. Zorunlu olarak bulunmas gereken nesneyi de içeren özneden oluan kl fiillerinin yüklem olduu cümlenin zorunlu yaps [özne=(özne+nesne) + yüklem] eklinde olacaktr. Bu tür kl fiillerinin dönülülük ileviyle çekimlenebilmesi için alaca nesnenin ya zamir ya da iyelik eki alm bir isim olmas gerekmektedir. Örnein derin yapda oluan "Ahmet kendini dövdü." cümlesindeki dövdü kl fiili, nesnenin dönülülük zamiri olmas nedeniyle Ahmet isminde birleebilme yeteneine sahiptir. Böylece verilmek istenen cümlesel anlam, yüzeysel yapda "Ahmet dövündü." eklinde dönülülük ileviyle ortaya çkabilmitir. yelikli isme örnek olsun diye de "Aye saçn tarad." derin yapsnn "Aye tarand." yüzeysel eklini verebiliriz. Kl fiilinin dönülülük ilevi, bir cümlede bulunmas zorunlu olan iki ayr öeyi bir öe içinde fiile ulanan bir ek yardmyla birletirebilmesi, dolaysyla iki unsur yerine bir unsur zikretmesi en az çaba yasasnn Türkçede dilsel dizgelere de derinden etki ettiini göstermektedir. 3.1.2.3. telik levi (Çats) -- ekinin kl fiillerine eklenmesiyle elde edilen bir ilevdir. Bu tür yüklemlerin yönetici olduu cümlelerde zorunlu olarak bulunmas gereken özne, ortakl öznedir. Dövmek kl fiili itelik ileviyle dövütü eklinde kullanlacak olursa bu cümlenin zorunlu öznesi eylemi gerçekletirmede ortak en az iki kiiden oluan özneden oluacaktr. Yani bu eki alm kl fiilinin yönetici olduu cümlede ya yüklem çokluk ekiyle çekimlenmek zorunda ya da özne çoklu kiiden oluan ortak özne görünümünde olmaldr. 3.1.2.4. Ettirgenlik levi Kl fiiline -t-, -TIr-, -r- ve benzer ilevli dier ettirgenlik eklerinden birini ulamak yoluyla oluturulmu çatdr. Bu çatnn en bariz özellii iki farkl öznenin bir cümle yaps içinde bulunmasn salyor olmasdr. Bu ilevle ortaya çkan bir yüklem öncelikle yaptran özne isteyecektir. Bunun yannda, yaln fiilde özne olan unsuru yönelme hâl eki ile çekimli olarak yapan özne eklinde bünyesine alacaktr. Bu ekleri alabilecek fiiller, geçili tabana sahip olacaklar için ayrca nesneyi de zorunlu olarak isteyecektir. Ettirgen çatl yüklemin oluturduu bir cümlede seçimlik öeler dnda üç zorunlu öe bulunmaldr. Yaptran özne, yapan özne ve nesne. Böyle olunca da Ahmet (yaptran özne) ödevini (nesne) Aye'ye (yapan özne) yaptIrd. dizgesine uygun cümleler dizisi oluacaktr. 199 Yüklem Olarak Türkçede Fiil 3.2. Olu Fiilinden Yüklem Bu tür yüklemler kök, türemi ve olmak gibi yardmc fiillerle kurulmu öbek-fiillerden oluur. Bu tür fiillerin yüklem olmas durumunda özne zorunludur ve öznenin türü, kl fiilindeki gibi eylem gerçekletirme erkine sahip olan bir varlk deil de eylemin içerdii anlamn kendiliinden üzerinde gerçekletii nesnedir; ancak, fiil olu fiili olduu için cümle unsuru olarak nesne deil de, özne terimi ile adlandrlmaldr. Bu tür fiillerin yüklem olduu cümlede özne, olan özne’dir. O hâlde, bu tür fiillerin yüklem olmas durumunda cümlenin tek zorunlu öesi vardr; o da, olan özne'dir. Bu tür fiillerin yüklem olduu cümlelerde nesne aranmaz. Kaynamak fiilini örnek olarak yüklem yaptmzda kaynayan nesne cümle unsuru olarak özne olacaktr ve [özne + yüklem] zorunlu öeleri içinde "Su kaynad." yapsna uygun cümleler dizisi oluacaktr. Bu tür fiillerin yüklem olduu cümleler de nesne üzerinde gerçekletii için bir oluu bildiren olu cümleleridir. Çözümleme açsndan da, bildiri tamas itibariyle, ek-fiil maarifetiyle yüklem yaplan isimlerin yüklem olduu bildiri cümlelerine yaknlk gösterir. Kl fiilin üzerine gelen çat eklerinin iki ayr ilevini tablo ile öyle ifade edebiliriz: 1. Cümlede yüklemin zorunlu olarak istedii yardmc unsur veya unsurlar belirleme: CÜMLENN YARDIMCI UNSURLARI 200 + KILI FLNDEN YÜKLEM + ÇATI EKLER # ÖZNEY KALDIRMA # NESNE STEME EDLGENLK # YAPTIRAN ÖZNE STEME # EKL YAPAN ÖZNE STEME # NESNE STEME ETTRGENLK # YELK EKL VEYA DÖNÜLÜLÜK ZAMRNDEN NESNEY ÖZNEDE GZLEME DÖNÜLÜLÜLÜK # EYLEM ORTAKLI ÇOKLU ÖZNE TELK H. brahim Delice 2. Yüklem olan olu fiilini kl fiili, kl fiilini de olu fiili yapma: CÜMLENN YARDIMCI UNSURLARI KILI FL + ÇATI EKLER -l- / -n- / -- OLU FLNDEN YÜKLEM OLU FL + ÇATI EKLER -t- / -tIr- vd. KILI FLNDEN YÜKLEM 3.3. Ek-fiilli simden Yüklem Tamamen özel bir ilevle ek hükmüne girmi olan ermek ve turmak fiillerinin isim yerine geçen biçimbirimlere ulanmas yoluyla kurulan yüklemlerdir; ki, bu tür cümlelerde ek öncesindeki kelimeler, kendi anlamlarn koruyarak cümleye katldklar için bir bildiri tamak durumundadrlar. Böyle cümleler bildiri cümleleridir. Ek-fiil öncesindeki kelime, ek-fiili ald zaman dilbilgisel olarak isim saylmaktadr. Bu nedenle gramer kitaplar bu tür cümlelere isim cümlesi demektedir. Ek-fiil bazen de isimlere yüklem yapma ileviyle deil de eklendii isme sürerlik gibi anlam ilgileri katarak pekitirme ileviyle gelmektedir. Bu durumda ek-fiillerin eklendikleri isimler yüklem deildirler. Cümle içinde özne olan isme gelmise özne, nesne olan isme gelmi nesne pekitirilmi demektir. "Snfta bir gürültüDÜr balad." örneinde -DIr ek-fiili özneyi pekitirmitir. Ek-fiilin bu tür ilevle kullanlmas durumunda yüklem mutlaka çekimli bir fiil olmak durumundadr. Verdiimiz örnekte balad fiili yüklem olduu için özne ek-fiille pekitirilebilmitir. 4. Fiil - Kip lgisi Adna fiil dediimiz kelime türünün sözdizimi içindeki görünümlerini deitiren ve belirleyen kavramlardan biri de kiptir. Dilbilimciler kipi Dilaçar'n "Fiilin bir baka gramatikal ulam kip'tir, yani fiilin gösterdii süreç'in hangi ruh koullar altnda meydana geldiini ya da gelmek istendiini bildiren ve ruh durumunu, kiisel duygular, niyeti, istei belirten bir gramatikal ulam: Yunanca psykè diathesis = ruh durumu, mizaç, Lat. modus = tarz, Fr. mode, ng. mood = ruh durumu, tal. ve sp. modo, Rus. naklonenie = eilim, Arap. sîga; Türk. kip; örnek, model, biçim gibi. " (Dilaçar, 1971: 106) tanmna yakn olarak daha çok zaman ve anlam özelliklerine göre girdii türlü biçimlerin genel ad olarak tanmlamakta ve fiilin dokuzla snrlandrlm çekim kalb için kullanmaktadrlar. 201 Yüklem Olarak Türkçede Fiil Türkçede fiillerin kiplik durumlar tam olarak tespit edilebilmi deildir. Bu konu ile ilgili olarak öretimi kolaylatrmak amacyla standartlatrlm bir dilbilgisel bilginin aktarm mevcuttur, sadece. Türkçede fiillerin kiplik durumu geni ve detayl bir çalmay gerektirmektedir; ancak, bu yaz çerçevesi içinde, ana hatlaryla fiillerin kiplik durumuna deiik bir bak açs getirilecektir. Bu konuya Gürer GÜLSEVN de deinmekte ve çalmasnda gramer kitaplarndan farkl bir snflandrma sunmaktadr (bkz. Gülsevin, 1997: 79 ve sonras). Öncelikle, fiilde kiplik durumunun yap ile sk bir münasebeti vardr: lk deerlendirmede tespit edilebilen görülen geçmi, anlatlan geçmi, imdiki, geni, gelecek, emir, dilek, istek ve gereklilik kipleri standartlatrlarak Türkçede fiil çekiminin deimez tablosu meydana getirilmitir. Bu çekimler yap itibariyle basit ve türemi fiillerin kiplik durumlardr ki, bunlar da basit ya da türemi fiillerle ilgilidir. Deiik bir ifadeyle, fiilin kiplik durumlar kök veya gövde fiillerde daha açk görülmekte ve adlandrlabilmektedir: Görülen geçmi: Geldim; anlatlan geçmi: Görmü; imdiki zaman: Okuyorum; gelecek zaman: Gideceim; geni zaman: Sürer; emir: Oku, istek: kala, gereklilik: anlamal ve art: baarsa gibi. Kiplik durumu fiil kök veya gövdelerinin cümle içindeki görünümü olduu için bazen tek balarna içerdikleri kiplik anlamn veremeyebilir. Örnein fiile art kipliini katan -sA- morfemi cümle içinde keke veya e ilevli baka bir edat ile birlemedii müddetçe bu kip temeline dayanan yüklemi oluturamaz; sadece bir temel cümleyle tamamlanabilecek ve art öbeinden oluan bir yan cümle oluturur. "Ahmet çalrsa snavn baarr." cümlesindeki -sA- ile, "Ahmet keke bu snav baarsa!" cümlesindeki -sA- morfemi sesçe ayn olmasna ramen ilevce ayn deildir. Bu da Türkçede kip göstergesinin sadece eklere dayanmadn ek (-di-: gel-di-m), ek+ek (-mak+ta-: gel-mekte-) kelime+ek (keke -sa-: keke Ahmet bu snav baarsa!) ve ek+kelime (-m ol-: Bu ie bir kez girmi bulundum, -mak iste-: Bu iin asl nedir anlamak isterim.) eklinde genileyen bir yapya sahip olduu gerçeini ortaya çkarmaktadr. Bu açdan fiillerin kip durumlarn gösteren tüm biçimbirimler için genileyen kalplam yaplar da kapsamas amacyla kiplik terimi ile ifade etmenin uygun olacan düünmekteyim. Yüklemin kiplik durumu sözdizimini ilgilendirdii için dizge içindeki herhangi bir biçimbirim yükleme etki edip onun kiplik içeriini deitirebilmektedir. Bu durumda dilbilimcilerin adna görünü dedikleri kip göstergelerinin aslî ilev dnda kullanm da ortaya çkabilmektedir. "Mehmet bize geliyor." dizgesindeki imdiki zaman yoluyla bildirme kiplii, dizgeye ilave edilen bir yarn zarfyla "Mehmet yarn bize geliyor." cümlesindeki gibi geliyor imdiki zaman kipi, gelecek zaman yoluyla bir bildirim kipliine dönütürülebilmektedir. Dil ve söz kavram çerçevesinde bu kipliklerin dnda fiil çekim tablosuna girmemi ekiller de vardr. Bunlar daha çok öbek-fiil yoluyla yaplmaktadr: gelmi bulunmak fiili gramerde birleik fiil olarak tanmlanr ve cümle çözümlemesinde yüklem olarak gösterilir; ancak, ayn kategoride deerlendirilen yardm etmek fiilinden ilev olarak da ayrlr. Her ikisi de yapca öbek-fiildir; ama, yardm etmek yabanc bir kelimenin içerdii anlam ile birlikte 202 H. brahim Delice yüklem oluunu salarken, gelmi bulunmak öbek-fiili gelmek eyleminin pimanlk kipliini göstermektedir. Gramer kitaplarnda birleik çekimler adyla verilen fiil çekimleri de bu yolla oluturulmu fiil kipleridir: Geliyordum. yapsndaki kiplik durum imdiki zamann hikayesi deil, ek+kelime (-yor er-: Geliyordum. < Gel-i-yor er-ti-m.) yapsnda sürerli geçmi kipliini göstermektedir. Bu ekilde hikaye ve rivayet kiplii olarak verilen ekiller aslnda cümlede yargy yüklenecek olan fiillerin farkl kiplik durumlarn gösteren öbek-fiillerdir. Bu noktada kip ekleri fiil tabanna geldii zaman aslî ilevi ile kullanlmaktadr: Örnein, Geliyorum. fiiline ulanm olan -yor-, gel- fiilinin zamann göstermektedir. Bu morfemler bir yardmc fiilden önce kullanldklarnda ise dilbilimcilerin fiil tabanlarnda balama, sürerlilik ve biti (Aksan, 1983: 206-208) olarak adlandrdklar fiilin tabannda zaten var olan zaman ilgisi için kullandklar kln kavramnn netletiricisi ve pekitiricisi ilevi ile ortaya çkmaktadr: Örnein Okuyordum. < Okuyor erti men. Öbekfiilinde oku- fiiline eklenen -yor-, oku- sürerli fiilinin pekitiricisi olarak kullanlrken asl zaman göstergesi -DI- yardmc fiile ulanmtr. O hâlde bu durumu öyle genelletirebiliriz: Kip ekleri basit ve birleik fiile geldikleri zaman dizge içinde görünülerini deitirecek fiilin zamann belirleyici zarf gibi biçimbirimler yoksa aslî ilevlerinde kullanlr; kiplik için kurulan öbek-fiillerde ise aslî ilev için yardmc fiile ulanr; asl fiile gelen kip ekleri ise fiilin tabannda var olan kln balama, sürerli ve biti anlamlarn netletirmek ve pekitirmek için kullanlr. Ayrca dier dillerde olduu gibi Türk dilinde de kip ekleri deiik kip ifadelerini karlamak için kullanlabilir. Bu nedenle ekin hangi kipi karlad –yani, görünüünün ne olduunun tespiti için cümlenin anlam belirleyicidir (Aksan, 1983: 208-210). Fiilin taban anlamn zaman ve dilek-istek kavramlar dnda daha deiik anlam ilgileri katarak geniletmek istediimiz durumlarda öbek-fiiller kullanlr. Asl fiile gelen kip eki bildiimiz anlamda kip göstergesi deildir. Kip göstergeleri öbek-fiillerde sadece yardmc fiillere gelir. Asl fiile gelen kip ekleri, fiilin kln göstergesi olarak kullanlr ve fiil tabanna fiilin ileni zaman dnda deiik kiplik anlam ilgileri katar. “Bu sözü bir kez söylemi bulundum.” cümlesinde söyle- asl fiil, bu asl fiile ulanan -mi kip eki klnlk açsndan bitmilik göstergesi bulun- yardmc fiil ve bu yardmc fiile ulanan -du bu öbek-fiilin gerçekte gerçekleme zamannn göstergesidir ve “Söyleme eylemi geçmi zaman dilimi içinde gerçekleti ve bu eylemimden pimanm.” anlamlarn içeren bir kip meydana getirmitir. Bu konuyla ilgili olarak daha geni bilgi için Gürer GÜLSEVN’in, "Türkiye Türkçesindeki Zaman ve Kip Çekimlerinde Birleik Yaplar Üzerine", adl çalmasna baklabilir (Gülsevin, 2000: 215-224). Fiilin yaps ne olursa olsun yüklem olabilmesi için mutlaka bir zaman veya ekil kavram vermesi gerektii için bütün fiil kiplerini zaman ve ekil kavram etrafnda snflandrmak mümkündür. imdi ilk bakta göze çarpan ve yaygn kullanlan kiplik yaplar u ekilde tasnife tabi tutmak mümkündür: 203 Yüklem Olarak Türkçede Fiil 4.1. Bildirme Kipleri Fiilin tabannda zaten var olan balama, sürerli ve biti eklinde beliren kln anlamlarn zihinde tereddüde yer brakmayacak ekilde netletirme ve pekitirme amaçl ilevbirimlerle kurulan fiil kipleridir. Bu kipler genelde üç zaman geçmi, hâl ve gelecek etrafnda ekillenir. Bu kiplerde kip eklerinin asl ilevi fiilde zaman kavramn bildirmek ve kesinletirmek için kullanlmasnn yannda plânlama, alaya alma, ihtimal, gerçeklemesini ummamak gibi yan ilevleri de çekimle birlikte verebilir. 4.1.1. Geçmi Zaman Kipleri Fiil tabanlarnda var olan kln bitmilik anlamyla yükleme dönütüren kipliklerdir. ki biçimbirim ile kurulur: -D- ve -mI-. Bu biçimbirimlerin ilevleri dilbilimcilerce farkl yorumlanm ve bu farkl yorumlamaya bal olarak da bu kiplik -D-'li, -mI-'li, görülen ve belirli gibi çok farkl terimlerle adlandrlmtr. Deiik terimler için Ahmet TOPALOLU‘nun, Dil Bilgisi Terimleri Sözlüü adl çalmasna baklablir (Topalolu, 1989: 74). Aslnda -D- ilevbirimi, fiilin ileni an ile o ilenii söze dönütürenin görme annn ezamanlln gösterir: "O snftan biraz önce ayrld." cümlesinden biz o ayrlrken anlatann da tam ayrl annda bu eyleme tanklk ettiini anlyoruz. -mI- biçimbirimi ise gramer kitaplarnda verildii gibi her zaman bir belirsizlik ve anlatma anlam içermemekte; ancak, fiilin ileniinin aktarcnn görmesinden önce gerçekletiini ("-Hoca snfa girdi mi?" sorusuna cevap olarak gidip snfa bakan birinin cevaben söyledii "-Girmemi." örneinde olduu gibi.) ya da bakasnn anlatmasyla örenildiini ("-Hoca snfa girdi mi?" sorusuna cevap olarak cevab bilen birisine sorulduktan sonra cevaben söyledii "-Girmemi." örneinde olduu gibi.) gösterir. Bu nedenle, Adnî Divan adl çalmasnda Bilâl Yücel, bu ekin görülen geçmi anlam verii için Görülen geçmi zaman anlatm diye ayr bir balk açmtr (Yücel, 2002: 99). Yani bu biçimbirimi, belirsizlik veya hep aktar ilevli olarak tanmlamak eksik olmaktadr; ama, bu kiplie bir ad vermek gerektiinde öne çkan ilev ister istemez- bu kipin ad olarak kullanlacaktr. 4.1.1.1. Görülen Geçmi Kiplii -D- morfemi ile, fiil tabanlarna -fiilin kln ne olursa olsun- biti anlam verilmesi ve bizzat aktarc tarafndan ilendiini ya da aktarann fiilin ileniini gördüünü ifade etmesi amaclaryla kurulur: Gel-D-m, gel-D-n, gelD, gel-D-k, gel-D-niz, gel-D-ler gibi. Bu kiplii deiik anlamlar katarak kurgulamamz mümkündür. Bu durumda öbek-fiil yapsn kullanmamz gerekmektedir. Bu tür ifade kalplarnn da deiik adlarla birbirinden ayrlmas Türkçenin doru öretimi açsndan iyi olaca görüündeyim. 4.1.1.2. Anlatlan Geçmi -mI- morfemi ile, fiil tabanlarna -fiilin kln ne olursa olsun- eylemin gerçeklemesini aktarcnn bakasndan örendiini ya da sonradan ahit olduu anlamn katan kipliktir. "Ahmet bugün okula gelmi." cümlesindeki gelme eyleminin ya aktarann eylemin gerçeklemi olmasndan sonra görmesine ya da bakasnn kanalyla örenmesine dayal gerçekletiini ve beraberinde eylemin bitmiliini tespit edebiliyoruz. 204 H. brahim Delice Bu kiplii deiik anlamlar katarak kurgulamamz mümkündür. Bu durumda yine öbek-fiil yapsn kullanmamz gerekmektedir: 4.1.1.3. Geçmiin Hikayesi Görülen fiilin ileniiden çok sonra anlatma durumunda kurulan bildiri cümlelerinde er- yardmc fiili kullanlr. Asl fiil -DI- ve -mI- biçimbirimlerini, yardmc fiil de -DI- biçimbirimini alr: kaldlard <kaldlar idi; kalmlard < kalmlar idi gibi. 4.1.1.4. Sürerli Geçmi Geçmite uzun bir zaman dilimi içinde devam etmi; yahut, sklkla ilenmi veya ezamanl olarak ileniine ahit olunmu bir eylemi daha sonra dillendirmek durumunda bu kiplie bavurulur. Bu kipte asl fiil -yor-, -mAktAveya -r-, -Ar-; -Ir- biçimbirimlerini, yardmc fiil -DI- ve -mI- biçimbirimlerini alr: gidiyorDUk; yüzErdik; bakyormu; alamAktAyDI. gibi. 4.1.1.5. Olmayas Plânl Geçmi lenii plânlanm; ancak, gerçeklememi bir eylemi yine çok sonra aktarmak durumunda kurgulayacamz yapdr. Bu yapda asl fiil -AcAkbiçimbirimini, yardmc fiil -DI- biçimbirimini alr: "Kal-AcAkTI-k." gibi. Buna yakn bir kiplik yaps da -AcAk ol-mak öbek-fiiliyle yaplabimektedir: "Sat-AcAk olDU." gibi. 4.1.1.6. Olmayas stenen Geçmi lenmi; ancak, gerçeklememi bir eylemin aktar durumunda gerçeklemi olmasn istediimiz ya da zorunluluk hissettiimiz yapdr. Bu yapda Asl fiil -sA-, -mAlI- ve -A- biçimbirimlerini, yardmc fiil -DIbiçimbirimini alr: KalayDIk; OkusAydm; GörmElyDniz. gibi. 4.1.1.7. raded yahut stemd Geçmi Eylem ilenmitir; ancak, eylemin sonucunda ileyen veya izleyen kii pimanlk duymutur. Psikolojik olarak bu pimanln bu kip yoluyla aktarmak durumundadr. Bu kipin yapsnda bulunan asl fiil -mI- biçimbirimini, bulunmak ve ilev açsndan buna benzer olarak kullanlan yardmc fiiller de DI- biçimbirimini alr: "Gelm bulunDUm; Sevm olDU." gibi. 4.1.2. Hâl Kipleri Eylemde var olan zaman kavram ile onun ileniinin ezamanl olmas durumunda kurulan fiil kipleridir. Bu kiplerde fiilden yaylan anlam, ya içinde bulunulan zamanda gerçekleiyordur ya da içinde bulunduumuz zamandan önce balam ve devam etmektedir. 4.1.2.1. imdiki Zaman Kiplii Anlat ile eylemin ayn zaman dilimi içinde gerçekletiini gösteren kipliktir. Bu durumu ifade için fiil tabanlarna -yor- ve -mAkTA- ekleri getirilir: Sev-i-yor-um, gül-ü-yor; yaa-mAktA-lAr, gel-mEktE-lEr gibi. 4.1.2.2. Geni Zaman Kiplii Eylem anlatya baladmz zaman diliminden önce balam, anlat esnasnda da sürmekte ve belki de sürmeye devam edecek ise bu kip kullanlr. Bu kiplik için kullanlan ek -r-, -Ar-, -Ir-'dr: Oku-r-um, bak-Ar-sn, gel-r-lEr gibi. 205 Yüklem Olarak Türkçede Fiil Bu kiplik anlam -r ol- ve -mEz ol- öbek-fiil yaplaryla da kurulabilmektedir. Bu yapda geni zaman anlam o kadar vurguludur ki, yardmc fiile gelen ve bitmilik ifadesi olan -DI- kip eki yapy geçmi zamana dönütürememektedir: "Biz bu elden gid-Er olDUk; kalanlara selam olsun.", "it-mEz ol-mU." örneklerinde olduu gibi. Bu yap Tahsin BANGUOLU’nda 'karmak fiiller' olarak anlatlmaktadr. (Banguolu, 1974: 482 ve sonras). 4.1.3. Gelecek Zaman Kipleri 4.1.3.1. Gelecek Zaman lenii gerçeklememi; ancak, plânlanm eylemler için kuracamz haber cümlelerinin kiplik durumudur. Bu kiplik için -AcAk- eki kullanlmaktadr: Gel-EcE(<k)-im, sev-EcEk gibi. 4.1.3.1. Bitili Gelecek Zaman Gelecek zaman dilimi içinde gerçekleecek olan ama anlatnn eylemin biti noktasna vurgu yapmasn plânladmz durumlarda bavurduumuz kipliktir. Öbek-fiillerle kurgulanmaktadr. Bu kiplikte yap asl fiil+AcAk yardmc fiil+mI eklindedir: Sev-EcEkm < sev-EcEk i-m gibi. 4.2. Dilek-stek Kipleri Dilek cümlelerini kurmaya yarayan fiil kiplikleridir. Bu kiplerde zaman kavramnn ön plâna çkt bildirme kiplerinde olduu gibi eyleme dayal bir olguyu zaman kavram etrafnda aktarma yoktur. Bu kipliklerde arta, zorunlulua, güce veya istee bal bir dileme sözkonusudur. 4.2.1. Dilek Kipi Gramer kitaplarnda -sA- morfemiyle kurulduu söylenen bu kip, aslnda bu ek yannda bir de keke ve benzeri edatlarla kurulabilmektedir. Tek bana -sA- art bal yan cümlecik yaparak temel cümlenin zarf tümlecini oluturmaktadr: "Çalr-sA baarr." gibi. "Ah, bir çalsA!" gibi edatla birletirilmi dizgelerde bir dileme anlam ortaya çkmaktadr. Böyle olunca kip eki diye bildiimiz biçimbirimlerin dizge içinde baka kelimelerle "O yarn Ankara'ya gidiyor." cümlesindeki -yor-'un yarn zarfyla gelecek zaman görünümüne geçmesi gibi görünülerinin deitiini bir kez daha vurgulam olalm (Aksan, 1983: 208-210; Yücel, 1999: 107). 4.2.2. stek Kipi -A- morfemiyle kurgulanan bir kiptir ve isteme, arzulama anlam ile yüklü dilek cümlelerini oluturur: Sev-E-y-im, sev-E-lEr gibi. 4.2.3. Emir Kipi Fiilin içerdii anlam, sosyal statü veya deiik ilgiler dolaysyla baka bir kiiye buyurma kipidir. Bu kipte fiil, bakasnn emri dolaysyla gerçeklemektedir. Günümüz Türkiye Türkçesinde bu anlam ayrmn veren ve fiile ulanan bir kip eki mevcut deildir. Bu kiplik anlam fiil köküne ulanan ahs ekleri dolaysyla verilmektedir. Türkçede fiilde bulunmas gereken kavramlar için ayr ayr ekler kullanlmayabilmektedir. Örnein görülen geçmi zaman 3. teklik çekiminde de ahs kavram kip eki dolaysyla verilmektedir: Fiil kökü: oku-, kip eki: '-DU-, ahs eki: Ø eklindedir; ancak, olmayan ahs ekinin kavram kip ekine yüklenmitir. 206 H. brahim Delice 4.2.4.Gereklilik Kipi Fiilin içerdii anlamn ileniinin zorunlu ya da faydal olmas durumlarn karlayan kipliktir. Fiil köklerine -mAlI- biçimbirimi getirilerek oluturulmaktadr: Oku-mAlI-yIm, sev-mEl-sn gibi. Türkçede basit ve türemi fiillerle oluturulan kiplerin snrn çizmek ve onun tablosunu yapmak mümkündür; ancak, öbek-fiillerle yaplan kipleri tanmlamak, çeit ve türlerine göre tablo hâlinde belirlemek detayl bir çalmay gerektirmektedir. Cümlede yönetici olan fiilin kip oluturma durumlarn u ekilde tablolatrabiliriz: FL BAST FL TÜREM FL SM + YAPIM EK = FL FL + + [ÇATI EK] [ÇATI EK) [KILILAMA] [KILILAMA] [OLULAMA] [OLULAMA] + + ZAMAN VE EKL ZAMAN VE EKL BLDREN KP VE BLDREN KP VE AHIS KAVRAMI AHIS KAVRAMI ÖBEK-FL FL + KPLK = 1. KILINI BLDREN ZARF-FL EK + YARDIMCI FL: -IP DUR-, VER- -AKALGB. 2. KILINI BLDREN KP EK + [ÇEKM EDATI] + YARDIMCI FL: -MI OL-, ACAK- -OL-, -ACAK GB OL- GB. + ZAMAN VE EKL BLDREN KP VE AHIS KAVRAMI Not: [ ] iaretleri gerektiinde kullanlacak olan biçimbirimleri göstermektedir. Sonuç • Fiil, Türk dili aratrclar arasnda üç deiik anlam alann ifade için kullanlmaktadr: Sözlükbirimsel (okumak), biçimbirimsel (oku-) ve sözdizimsel (okuyacam) fiil. • Fiil kökü isim kökünden farkllk gösterir. sim kökü her türlü yapm eki alrken, fiil kökü isimlerin ald bu eklere ilaveten bir de cümleyi ilgilendiren ekleri de alabilmektedir. Bu anlamda fiil nedenli adlandrma yapmnda kullanlabilecek dourgan bir kelime deildir. Dolaysyla fiile gelen ekler ya fiili sözdizimi bütünlüüne uydurabilmek için gelen ya da dizgedeki dier unsurlarn fiile anlamca uyumunu salayan sözdizimsel ekler olmak zorundadr. • Yine yap itibariyle baka bir kelimeye anlamca birleememektedir. Bu da fiille birleik kelime yaplamayacan ancak fiil öbei kurulabileceini gösterir. Bu özellik, bir fiilin hangi yap içinde bulunursa bulunsun bamsz varln sürdürme temayülünde olduunu göstermektedir. • Fiil bir varla ihtiyaç duyma ya da duymama açsndan ikiye ayrlr: Varla ihtiyaç duyan kl fiilleri ve kendi kendine olan olu fiilleri. 207 Yüklem Olarak Türkçede Fiil • Fiilde çat kavram, yüklemin özelliklerinden dolay cümlede zorunlu olarak bulunmas gereken unsurlarn belirlenmesidir; ki, fiil tabannn anlam özelliklerinden çkan geçili çat (nesne çats), yerseme çat (dolayl tümleç çats) ve zarfsama çat (zarf tümleci çats) yannda kl fiillerine ek ulam yoluyla oluturulan edilgen, dönülü, ite ve ettirgen çat vardr. • Adna çat ekleri denen ekler, sözdizimsel ek olarak çat kurma ve fiilin kl ve olu durumunu deitirme olmak üzere iki ilev ile fiilin anlam alann geniletici olarak ulanmaktadr. Bu ekler, yüklem olan fiilin cümlede alaca unsurlar ve özelliklerini belirleme ileviyle kullanld zaman çat, fiilin varlk ilgisini deitirmek ve olu fiilini kl yapt zaman olulama, kl filini de olu fiiline dönütürdüü zaman kllama eki adyla birbirinden ayrlmaldr. • Sözdizimsel fiil, zaman kavram ile sk bir münasebet içindedir; öyle ki, yaln hâlde iken bile her taban bir balama, sürerlilik ve biti ifade eder. Bir baka ifadeyle kelime yapma aamasnda dil yapcs eylemin zaman dilimi içinde belli noktalarna vurgulama yapmtr. Fiil tabanlarna gelen zaman ekleri fiilde kln olarak adlandrlan bu durumun netletirilmesi ya da deitirilmesi anlamna gelmektedir. • Fiilin var olan kln anlamn belirgin hâle getirmek ya da deitirmek amaçl kullanlan zaman kip ekleri basit ve türemi fiillerde dorudan doruya eylemin ileni zamann, öbek-fiillerde ise asl fiile gelerek kln anlamn gösterirler. Bu yapdaki fiillerde eylemin geçmi, hâl ve gelecek diliminden zamann gösteren kip eki ise yardmc fiile gelir. Netice itibariyle adna fiil dediimiz kelime türü dier kelime türlerinden gerek yap gerek kullanm gerekse üzerine ald ekler itibariyle ayrlmaktadr. Her yönüyle dilbilgisinde geni bir alan ilgilendiren ve bilhassa Türkçenin sözdizimi ilkelerinin belirlenmesinde önemi büyük olan fiilin daha iyi tannmasna ve özelliklerinin belirlenmesine deiik ama doruya yakn bir bak açs getirebilmi olmay umuyorum. Bütün özelliklerini saydmz yüklemin hangi kelime türlerinden olutuunu ve cümle kurucusu olarak cümle yapsn nasl ekillendirdiini bir tabloyla öyle gösterebiliriz: 208 H. brahim Delice FL KILI FL (FL + KP + AHIS) (YÜKLEM) OLU FL (FL + KP + AHIS) SM [SM + (EK-FL < YARDIMCI FL)] Z O R U N L U C Y Ü A P M I L S E Ç M L K E Y A P I GÖVDE ÇATI 1. GEÇL: ÖZNE / NESNE / YÜKLEM 2. YERSEME: ÖZNE / DOLAYLI TÜMLEÇ / YÜKLEM 3. ZARFSAMA: ÖZNE / ZARF TÜMLEC / ÖZNE YÜKLEM EKL ÇATI 1. EDLGEN EKL ÇATI: VE NESNE / YÜKLEM 2. ETTRGEN EKL ÇATI: YAPTIRAN ÖZNE / NESNE / YÜKLEM YÖNELME EKL YAPAN ÖZNE / YÜKLEM 3. DÖNÜLÜ EKL ÇATI: NESNE ANLAMLI ÖZNE / YÜKLEM 4. TE EKL ÇATI: (ORTAKLI ÖZNE / YÜKLEM) ÖZNE VE YÜKLEM DOLAYLI TÜMLEÇ DOLAYLI TÜMLEÇ ZARF TÜMLEC ZARF TÜMLEC ZORUNLU ÖELERN DIINDA HERHANG BR ÖE 209 Yüklem Olarak Türkçede Fiil Kaynakça AKALIN, ükrü Haluk. (1995), "+lA- Ekinin Çat Ekleriyle Kullanl Konusundaki Görüler ve Ekin Yabanc Kaynakl Kelimelere Getirilii Üzerine" Türk Gramerinin Sorunlar Toplants, 22-23 Ekim 1993, TDK Yaynlar, Ankara. AKSAN, Doan, Nee Atabay, brahim Kutluk, Sevgi Özel. (1983), Sözcük Türleri, Ankara: TDK. BANGUOLU, Tahsin. (1956), "Türk grameri için monografiler: Türkçede Tekerrür Fiilleri”, TDAY- Belleten. BANGUOLU, Tahsin.(1974), Türkçenin Grameri, stanbul: Baha Matbaas. BURDURLU, brahim Z. (1967), Uygulamal Cümle Çözümlemeleri, zmir. ÇAATAY, Saadet. (1966), “Pekitirilen Fiiler”, TDAY-Belleten. DELCE, brahim. (2000), "Türk Dilinde levsel Ek Tasnifi Denemesi" Sivas: Sosyal Bilimler Dergisi, 24. Say, Aralk. DLAÇAR, A. (1974), "Türk Fiilinde 'Kln'la 'Görünü' ve Dilbilgisi Kitaplarmz", Ankara: TDAY, Belleten. DLAÇAR, A. (1971), “Gramer", TDAY-Belleten. DOLU, Halide. (1954), “Dâstan- Varaka ve Gülâh'n Fiil Çekimi", TDAYBelleten. ECKMANN, János. (1959), “Çaataycada Yardmc Cümleler”, TDAYBelleten. ECKMANN, János. (1953), “Karamanl Türkçesinde -Maca Ekli Fiil ekli”, TDAY-Belleten. EMRE, Ahmet Cevat. (1954), “Türkçede Cümle”, TDAY-Belleten. EMRE, Ahmet Cevat. (1955), “Türkçede Cümle: II. sim Cümlesi”, TDAYBelleten. ENGN UZUN Nadir. (2000), Anaçizgileriyle Evrensel Dilbilgisi ve Türkçe, Multilingual: stanbul. ERGN, Muharrem. (1993), Türk Dilbilgisi, stanbul: Bayrak Yaynlar, 21. Bask. ERKMAN-AKERSON, Fatma. (2000), Türkçe Örneklerle Dile Genel Bir Bak, Multilingual: stanbul. GABAN, A.V. (1953), “Türkçede Fiil Birlemeleri”, TDAY-Belleten. GÖÜ, Beir. (1968), “Türkçe'de Cümlemsilerin Kuruluu ve Temel Cümlecie Balanma ekilleri”, TDAY-Belleten. GRÜNBERG, Teo. (1970), Anlam Kavram Üzerine Bir Deneme, Doç. Dr. Hüseyin Batuhan'n Önsözü ile, Ankara: DTCF Yaynlar, Say: 193. Gürer GÜLSEVN. (1999), "Çat Ekleri Üzerinde Kullanlabilen Ekler" Türk Gramerinin Sorunlar II, Ankara: TDK Yaynlar. HACIEMNOLU, Necmettin. (1954),‘‘Devrik cümle Üzerine“, Türk Dili, 35, Austos. HACIEMNOLU, Necmettin. (1991), Türk Dilinde Yap Bakmndan Fiiller, Ankara: Kültür Bakanl Yaynlar, 210 H. brahim Delice NAN, Abdulkadir. (1967), “Atatürk ve Devrik Cümle”, Türk Kültürü, 54, Nisan. K. GRÖNBECH. (1995), Türkçenin Yaps, (Çev: Mehmet Akalin), Ankara: TDK. KARAHAN, Leylâ. (1999), "Fiil Terimi Üzerine", Türk Gramerinin Sorunlar II, Ankara: TDK Yaynlar. KARAHAN, Leylâ. (1994), Kssa-i Yusuf, Ankara: TDK Yaynlar, s. 383. KARAHAN, Leylâ. (1991), Türkçede Söz Dizimi, Ankara: Akça Yaynlar. KONONOV, A. N. (1960), “Türkçede Birleik Cümle Proplemi” Bilimsel Bildiriler, 1957, Ankara. KORKMAZ, Zeynep. (1959), ‘‘Türkiye Türkçesinde ktidar ve mkan Gösteren Yardmc Fiiller‘‘, TDAY-Belleten. KORKMAZ, Zeynep. (1992), Gramer Terimleri Sözlüü, Ankara: TDK Yaynlar,. KÖNK, G. ‘‘Türkçede Çat‘‘, H.Ü. Edebiyat Fakultesi Dergisi, Cumhuriyetin 60. Ylna Armaan. MANSUROLU, Mecdut. (1960), ‘‘Edirne Aznda Yap, Anlam, Deyim ve Söz Dizimi Özellikleri‘‘, TDAY-Belleten. MANSUROLU, Mecdut. (1955), "Türkçede Cümle Çeitleri ve Balayclar", TDAY-Belleten. ÖZDEMR, Emin. (1967), "Türkçede Fiillerin Çekimleniine Toplu Bir Bak", TDAY-Belleten. SEVORTYAN, E.V. (1960),“Türk Dillerinde Fiilerin Geçili (Transitif),Geçisiz (ntransitif) Olmalarna Dair“, Bilimsel Bildiriler, 1957, Ankara. TEKN, inasi. (1965), Uygurca'da Yardmc Cümleler Üzerine Bir Deneme, TDAY-Belleten. TOPALOLU, Ahmet. (1989), Dil Bilgisi Terimleri Sözlüü, stanbul: Ötüken Neriyat. BORCAKOV, M. Sarhanov, M. Söyegov, B. Hocayev, S. Ärnazarov, (1999), Türkmen Diliniñ Grammatikas-Morfologiya, Asgabat “Ruh”. ÜSTÜNOVA, Kerime. (2000), “Türkçede Asl Unsurlar: Özne ve Yüklem", Türk Dili, I . Say 582, Haziran. YÜCEL, Bilâl, (1999), "Türkiye Türkçesinde Fiil Çatlar", Türk Gramerinin Sorunlar II, Ankara: TDK Yaynlar. 211
