E7 GÖZ HAREKETLERİNİ İZLEME YÖNTEMİYLE ÜNİVERSİTE WEB SAYFALARININ İNCELENMESİ Erol ÖZÇELİK, Engin KURŞUN, Y.Doç.Dr. Kürşat ÇAĞILTAY Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü [email protected], [email protected], [email protected] ÖZET order to fulfill the information search Günümüzde insanların elektronik ve dağıtık requirements of individuals in an efficient olarak sunulan, ihtiyaç duydukları bilgilere and effective way. Eye-tracking systems can ulaşma ihtiyaçlarının en etkin ve etkili bir provide valuable information on how the şekilde karşılanması için WWW ortamlarında Internet users search web sites. This study gösterdikleri davranışları hakkında daha investigated the reaction time, accuracy and fazla bilgi edinmemizin önemi gitgide patterns of 16 participants in 4 different hareketlerini izleme university web sites for different visual web search tasks. Data were gathered by the help sitelerinde bilgiyi nasıl buldukları konusunda of an eye-tracking system. The results bize Bu suggested that the presentation format of web çalışma, 16 katılımcının 4 değişik üniversite pages and the visual search tasks affected web sayfasında farklı bilgileri ne kadar people’s performance on the WWW. Some sürede, hangi başarı oranında bulduklarını, recommendations for practice are also ve bu süreçteki örüntüleri incelemiştir. presented. artmaktadır. sistemleri Göz İnternet değerli kullanıcılarının bulgular sunmaktadır. Veriler bir göz hareketlerini izleme cihazı yardımıyla toplanmıştır. Elde edilen veriler Anahtar Kelimeler: kullanılabilirlik, göz doğrultusunda web sayfasında bilgilerin hareketlerini izleme, web sayfası sunulma şeklinin ve verilen görevlerin katılımcıların saptanmıştır. davranışlarını Uygulama için etkilediği önerilerde bulunulmuştur. 1.GİRİŞ Yaşadığımız bilgi çağında bilgiye en hızlı ve en doğru şekilde ulaşmak insanların en önemli ihtiyaçlarından birisidir. Özellikle ABSTRACT internetin gelişmesiyle birlikte insanlar Today, there is a growing need to have more ihtiyaç duydukları bilgiyi web sayfalarından information about online human behaviors in daha fazla aramaya başlamışlardır. Bu arama 1 işi bazen insanlar için çok kolay bir şekilde farklı üç web sayfasına sürekli ziyaret yapılabildiği halde çoğu zaman zahmetli bir etmeleri faaliyete dönüşebilir. Bu sebepten dolayı alışkanlıkları doğrultusunda belirli bir görsel bireylerin yolu takip ettikleri saptanmıştır [7]. sanal ortamlarda aradıkları istendiğinde bazı kullanıcıların bilgilere daha kolay bir şekilde ulaşabilmeleri için bilimsel çalışmaların ışığında elde edilen Karn ve diğerlerine göre, insan bilgisayar bulguların önemi artmıştır. Bu bağlamda etkileşimi gerektiren herhangi bir görevi kullanıcıların yerine nereye, ne kadar sürede getirilirken katılımcıların kaydetmek, baktıkları hakkında objektif ve nicel veriler hareketlerini yeni geliştirilen göz hareketlerini izleme yönteminin aksine kullanılabilirlik (usability) cihazları yardımıyla elde edilebilir [1]. üzerine bir çok soruyu yanıtlamamıza olanak sağlayabilir [5]. Kullanılabilirlik sesli göz düşünme Örneğin, sesli düşünme çalışmalarında genelde sırasında, kullanıcının istenen bağlantıya ne kullanıcıların algıları anketlerle ölçülmüş, kadar baktığı, arayüzdeki farklı bir görsel görevleri ne kadar zamanda, hangi başarı öğeye mi baktığı, bağlantıyı gördüğü halde oranında yaptıkları kayıt edilmiştir. Ancak bu anlamını yöntemler kullanıcıların neyi, ne zaman sorulara göz hareketleri incelenerek cevap yaptıkları bulunabilir. Ayrıca, Tzanidou sesli düşünme hakkında verememekte ya sunmaktadırlar teknolojiler etkileşimi ya da [2]. yeterince sübjektif Yeni sayesinde esnasında bilgi veriler kavrayıp sırasında kavrayamadığı kullanıcıların gibi araştırmacının geliştirilen beklentilerine göre cevap vereceğini ve insan-bilgisayar bunun da ön yargılı bir araştırmaya neden kullanıcıların göz olacağını, göz hareketlerini izleme yoluyla hareketlerini izlemek daha kolay ve doğru bir yapılan araştırmalarda bu durumun tamamen şekilde ortadan kalkacağını ifade etmiştir [9]. yapılabilmektedir. Goldberg ve Kotval’a göre kullanılabilirlik çalışmalarında göz hareketlerini izlemek kullanıcıların 2. AMAÇ stratejilerini belirleme noktasında önemli Bu çalışmanın temel amacı, kullanıcıların bilgiler sunmaktadır [3]. Web sitesi arayüz bazı üniversite web sayfalarında bilgiyi nasıl tasarımında göz hareketleri verileri insanların bulduklarını nereye dikkat ettiğini, hangi bilgiyi göz ardı kullanıcıların ettiklerini, oldukları Josephson en fazla hakkında ve nelerden bilgi Holmes’in rahatsız sayfalarında incelemektir. farklı yerine Bunun üniversite getirmeleri için web gereken verebilir [8]. görevleri ne kadar sürede, hangi başarı yaptığı bir oranında yaptıkları, ve bu süreçteki örüntüler araştırmanın sonucuna göre katılımcılardan ortaya çıkartılacaktır. 2 3. YÖNTEM belirlenmiştir. Bu dört görev e-posta, Örneklem: Çalışmaya Orta Doğu Teknik akademik takvim, kütüphane ve sınav notu Üniversitesi’nin Eğitim Fakültesi’nde çalışan bulmaktır. 7 kız, 9 erkek olmak üzere toplam 16 araştırma görevlisi gönüllü olarak katılmıştır. Katılımcıları yapacakları işlere (bilgiyi bulmak, klavyedeki ilgili tuşa basmak ve fare Deney deseni: Bu çalışmada 4 (üniversite işaretçisini buldukları bağlantının üzerine web sayfası) X 4 (bilgi bulma görevi) getirmek) alıştırmak için ilk başta Hacettepe faktörlü, faktörlerde tekrar ölçümlü (within- Üniversitesi’nin subjects) rehberini bulmaları istenmiştir. Denekler deney deseni kullanılmıştır. web gereken sayfasında işleri telefon Bağımlı değişkenler reaksiyon süresi ve yapılması tam olarak başarı oranıdır. gerçekleştirene kadar ek görevler verilmiştir. Bu alıştırma aktiviteleri analiz edilmemiştir. Veri toplama araçları ve işlem: Bu Alıştırma görevlerinden sonra katılımcılar çalışmada dört farklı üniversitenin (Atatürk, asıl işlemleri gerçekleştirmişlerdir. Cumhuriyet, Fatih, ve Fırat) web sayfaları kullanılmıştır. Üniversitelerin web Üniversite web sayfasındaki bilgilerin sayfalarına bağlantı süresinin etkisini ortadan hatırlanma etkisini en aza indirgemek için kaldırmak için bu siteler yerel bir sunucuya katılımcılar aktarılmıştır. Katılımcıların temel görevleri sayfasına sırayla girmişlerdir. Örnek bir istenilen bir bilgiyi bulmak, bulur bulmaz sıralama şöyledir: 1.Atatürk Ü., 2.Fatih Ü., 3. klavyedeki “B” tuşuna basmak, ve ardından Fırat Ü., 4. Cumhuriyet Ü., 5.Atatürk Ü., farenin üzerine 6.Fatih Ü., 7. Fırat Ü., 8. Cumhuriyet Ü., ... getirmektir. Bu sayede katılımcının görevi ne Bir üniversite web sayfasındaki bir bilgiyi kadar bulma işaretçisini sürede ve bağlantının doğrulukta yaptıkları dört görev farklı sırasının etkisini ortadan kaldırmak için 24 doktora ve yüksek lisans öğrencisine (counterbalancing) latin kare (latin square) bir üniversite web sayfasına en çok hangi düzeni uygulanarak yapılmıştır. Görevlerin amaçlarla girdikleri bir anketle sorulmuştur. üniversiteye göre dağılımında da latin kare Öğrenciler düzeni kullanılmıştır. yazılan amaçlar karşıt web anlaşılabilecektir. İstenen bilgileri belirlemek tarafından için üniversite dengeleme sıralanmıştır. Bunların içinden çalışmanın amacına uygun olanlar, ve tüm Veriler Tobii 1750 göz hareketlerinin izleme üniversitelerin ana web sayfalarında mevcut donanımı ve ClearView analiz yazılımı olanlar çalışmada yapılacak görevler olarak kullanılarak toplanmıştır. Bu veriler 3 yardımıyla bir katılımcının ekranın hangi 13)= noktasına ne kadar sürede, ne zaman baktığı, düzeltmesi bir tuşa ne zaman bastığı, bir web sayfasına gruplar arası karşılaştırma sonucunda ne zaman girdiği belirlenmiştir. Şekil 6.44, p<.05. Bonferroni kullanılarak 1’den de yapılan görüleceği gibi katılımcılar Atatürk Üniversitesi’nde (Ortalama=10444, 4. BULGULAR Standart Reaksiyon Süresi: Varyans analizi Sapma=3759) bilgileri Cumhuriyet (ANOVA) yöntemiyle üniversite web Üniversitesi’ne sayfasında bilgi bulma görevinin Standart Sapma=10625) göre daha reaksiyon etkisi hızlı buldukları gözlenmiştir, t(15)=- web 1.43, p<.05. Diğer ikililer arasında süresine incelenmiştir. Üniversite sayfasının reaksiyon süresine anlamlı (Ortalama=19420, anlamlı bir fark bulunamamıştır. bir etkisi olduğu bulunmuştur, F(3, Reaksiyon süresi (milisaniye) Üniversitelere Göre Reaksiyon Süreleri 25000 20000 15000 10000 5000 0 Atatürk Fatih Fırat Cumhuriyet Üniversite web sayfası Şekil 1. Üniversite web sayfalarına göre kullanıcıların bilgi bulma süreleri Bilgi bulma görevinin de reaksiyon süresine bağlantısını anlamlı bir etkisinin olduğu Wilk’s lambda Sapma=5040) değerine bakılarak bulunmuştur, F(3, 13)= bağlantısından (Ortalama=17814, Standart 5.13, p<.05. Bonferroni kullanılarak yapılan karşılaştırma sonucunda gösterildiği gibi düzeltmesi gruplar Şekil katılımcılar (Ortalama=9684, akademik Sapma=13242) daha hızlı Standart takvim bulmuşlardır, arası t(15)=3.52, p<.05. Diğer ikililer arasında 2’de anlamlı bir fark gözlenmemiştir. kütüphane 4 Bilgi Bulma Görevine Göre Reaksiyon Süreleri Reaksiyon süresi (milisaniye) 20000 15000 10000 5000 0 Kütüphane E-posta Akademik takvim Sınav notu Görevler Şekil 2. Kullanıcıların görevlerine göre ilgili bilgiyi bulma süreleri Başarı Oranı: Varyans analiz üniversite web bilgi Bonferroni düzeltmesi kullanılarak yapılan bulma gruplar arası karşılaştırma sonucunda Şekil görevinin başarı oranına etkisi ve bu iki 3’de gösterildiği gibi katılımcılar sınav notu değişkenin etkileşimi incelendi. Sadece hangi bilgisini bulma görevini başarıyla yapma bilginin araştırılacağı bilgi bulma görevinin oranının başarıyla yapılmasına anlamlı bir etkisinin Sapma=.19), diğer tüm görevlerinden daha olduğu Wilk’s lambda değerine bakılarak düşük olduğu gözlemlenmiştir, p<.001. bulunmuştur, sayfasında yöntemiyle (Ortalama=.70, Standart F(3, 13)= 5.13, p<.05. Bilgi Bulma Görevine Göre Başarı Oranları Başarı oranı 1 0.8 0.6 0.4 0.2 0 Kütüphane E-posta Akademik takvim Sınav notu Görevler Şekil 3. Kullanıcıların görevlerine göre ilgili bilgiyi bulma başarı oranları 5 Bilgi Bulma Sürecindeki Örüntüler: Bilgi ise gözün bir noktadan diğerine nasıl hareket bulma sürecindeki örüntüleri ortaya çıkarmak ettiğini göstermektedir. Elde edilen şekiller için incelendiğinde nicel yaklaşımlar yaklaşımların da işe yanında nitel koşulmuştur. katımcılar bilgi bulma sürecinin arasında ortak olmadığı Katılımcıların göz hareketleri üniversite web gözlemlenmiştir. sayfası yazılımı sayfasında aynı bilgi bulma görevi için bir yardımıyla çizilmiştir. Dairelerin yeri gözün katılımcının göz hareketleri Şekil 4’de baktığı noktayı, dairenin büyüklüğü gözün o olduğu gibi basit bir yol izleyebildiği halde noktada ne kadar süre duraksadığını, dairenin başka bir denekte Şekil 5’de olduğu gibi içindeki sayılar göz hareket sırasını, çizgiler karmaşık bir yol izlediği görülmüştür. üzerine ClearView Aynı üniversite web Şekil 4. Atatürk Üniversitesi web sayfasında e-posta bilgisi aranırken izlenen göz hareketleri 6 Şekil 5. Atatürk Üniversitesi sayfasında e-posta bilgisi aranırken başka bir kullanıcının göz hareketleri Tüm web siteleri için soldan sağa yukarıdan aşağıya doğru hareket gözlemlenmiş ortak bir bulgu ise deneklerin ettiği halde (bakınız Şekil 4) Cumhuriyet genelde ilk önce göz hareketlerini sayfanın Üniversitesi web sayfası gibi giriş ekranının sol üst köşesine doğru kaydırmasıdır. Bunun sol sütununda site bağlantılarının olduğu bir temel sebebi Türkçe’de yazıların soldan sağa, sayfa yapısında göz hareketleri genelde dikey yukarıdan eksende değişmektedir (bakınız Şekil 6). aşağıya ve görevler doğru yazılması olabileceği düşünülmektedir. Bilgilerin yan yana yazıldığı bir ortamda ise göz hareketleri genelde gerçekleşmektedir. sayfalarında gözlerin nasıl bir sırada hareket Üniversitesi web sayfasında katılımcıların ettirildiği incelendiğinde ortamın davranışları göz hareketleri buna güzel bir örnek teşkil etkilediği etmektedir. Örneğin Atatürk 7’deki eksende Bir görev için değişik üniversitelerin web saptanmıştır. Şekil yatay Fatih Üniversitesi web sayfası gibi bilgilerin yatay ve dikey eksende eşit olarak gruplandığı bir ortamda yaklaşık olarak göz hareketleri 7 Şekil 6. Cumhuriyet Üniversitesi web sayfasında e-posta bilgisi aranırken izlenen göz hareketleri 8 Şekil 7. Fatih web sayfasında e-posta bilgisi aranırken izlenen göz hareketleri Elde edilen verilere göre, katılımcılar yan yana yazılması olabilir. Geçmiş yaptıkları görevde zorlanmalarına paralel tecrübelerinden (kitap okumak, vb.) dolayı olarak adetleri yan yana bilgileri okumakta usta olan artmaktadır. Yani beklenildiği gibi bulması katılımcılar yatay eksende sıralanmış bilgileri daha ararken daha hızlı bir şekilde tarıyor olabilirler. Fırat yerde Üniversitesi web sayfasında bakış süresinin duraksamaktadır (Tablo 1’e bakınız). Gözün en yüksek çıkmasının da sebebi bu sayfadaki bir noktada ne kadar beklediğini gösteren bilgilerin birbirlerinden daha ayrık bir şekilde ortalama bakış süresi ise başarı oranı veya yerleştirilmiş reaksiyon gibi çalışmalar bilgilerin yan yana ve daha seyrek görünmektedir. Bakış süresinin en az Fatih yerleştirilmesinin bilgi bulma sürecinde bakış Üniversitesi’nde olmasının sebebi bilgilerin sürelerine etkilerini inceleyebilir. web zor katılımcıların sayfasına olan bir gözleri süresinden bakış bilgiyi daha çok bağımsız olması olabilir. İlerideki 9 Tablo 1. Üniversitelere göre katılımcıların ortalama reaksiyon süreleri, başarı oranları, toplam bakış süreleri, bakış adetleri ve ortalama bakış süreleri Üniversite Atatürk Fatih Fırat Cumhuriyet Ortalama reaksiyon süresi (milisaniye) 10443 12749 14241 19419 Başarı oranı (%) Toplam bakış süresi (saniye) Bakış adedi Ortalama bakış süresi (milisaniye) 0.94 0.89 0.94 0.83 669 789 892 1309 1999 2598 2360 4023 334 304 378 325 Bu çalışmada ortaya çıkan ilginç bulgulardan bağlantılarla ilgili resimlere ve bağlantıların birisi de bilgi bulma sürecinde kullanıcıların gruplandırıldığı başlık isimlerine çok fazla genelde bakmadıklarıdır (Şekil 8’e bakınız). bağlantılara odaklanıp sitedeki Şekil 8. Atatürk Üniversitesi web sayfasında e-posta bilgisi aranırken tüm kullanıcıların toplam bakış süresi. Kırmızı renk en uzun bakılan yerleri, sarı ve yeşil sırasıyla kısa ve daha kısa bakılan yerleri göstermektedir. görevlerini ne kadar sürede, hangi başarı 5. TARTIŞMA Bu çalışmada kullanıcıların değişik üniversite web sayfalarında bilgi bulma oranında yaptıkları, ve bu süreçteki örüntüleri incelenmiştir. Bulgular, üniversite 10 web sitesinin ve hangi bilginin bulunacağının Bu çalışmada ortaya çıkan başka bir sonuç reaksiyon ise görevin zorluğuna paralel olarak bakış süresini göstermektedir. etkilediğini ve sayısının artmasıdır. Gözün bir noktada ne Hollingworh’un manzara algısı üzerinde kadar beklediğini gösteren ortalama bakış ortaya çıkardığı sonuçlara paralel olarak göz süresi başarı oranı veya reaksiyon süresiyle hareket örüntüleri uyaranın kavranması için ilişkisi zayıf görünmektedir. Bilgilerin bir gereken bilişsel ve algısal süreçlere bağlıdır kitapta olduğu gibi yan yana yazıldığı [4]. web sitelerde bakış süreleri az olurken bilgilerin şekilde birbirlerinden ayrık bir şekilde yer aldığı Atatürk sitesinde Henderson Üniversitesi’nin bilgiler en hızlı ana bir bulunurken, bunu Fatih, Fırat ve Cumhuriyet sitelerde Üniversitelerinin ana web sayfaları izlemiştir. olmaktadır. Yani Sayfada bilgilerin nasıl yerleştirildiği de bilgilerin birbirinden insanların nereye hangi sırada baktıklarını sürelerini etkileyen etkilemiştir. olduğunu söylemek mümkündür. Loftus’a Bilgilerin yatay ve dikey bakış bakış süreleri daha yüksek bir web sayfasındaki uzaklığının en süresi önemli görsel bakış faktör eksende eşit olarak sunulduğu ortamlarda göre özelliklerin insanların göz hareketleri yukarıdan aşağıya kodlanmasına bağlıdır [6]. Bu durumda ve soldan sağa doğru bir yol izlerken site bilgilerin arasında belirli bir mesafenin bağlantılarının sol taraftaki bir sütunda yer korunmasının görsel algıyı kolaylaştırdığı aldığı sayfalarda göz hareketleri yukarı aşağı söylenebilir. doğrultuda hareket etmiştir. Eğer sitede bilgiler yatay düzlemde yan yana yazılmışlar 6. SONUÇLAR ve UYGULAMA İÇİN ise göz hareketleri soldan sağa doğru bir yol ÖNERİLER izlemiştir. Yaşadığımız çağda insanların elektronikk ortamda sunulan bilgileri bulma ihtiyaçlarını Sınav notu bilgisini bulma görevi diğer en etkin ve etkili bir şekilde karşılanması için görevlere göre daha yavaş ve hatalı bir insan davranışları hakkında daha fazla bilgi şekilde yapılmıştır. Bunun sebebi sitelerdeki edinmemizin önemi artmıştır. Bu bağlamda bağlantının internet ismiyle görevi arasındaki kullanıcılarının web sitelerinde ilişkinin kurulamaması olabilir. Örneğin bilgiyi nasıl bulduklarını belirlemek için yeni Atatürk Üniversitesi web sayfasında sınav geliştirilen göz hareketlerini izleme cihazları notlarına “Otomasyona Giriş” bağlantısı ile bize değerli bulgular sunabilir. Bu çalışmada ulaşılabilecekken denekler sınav notunu bu web sayfasında bilgilerin sunulma şekli ve bağlantıdan verilen düşünmemişlerdir. bulabileceklerini görevlerin katılımcıların davranışlarını etkilediği saptandı. Elde edilen 11 sonuçlar ışığında kullanıcıların bilgileri daha International hızlı ve doğru bir şekilde bulabilmeleri için Ergonomics, 24, 1999, pp 631-645. uygulayıcılara aşağıdaki öneriler sunulabilir. [4] Henderson, J. M., Hollingworth, A., ‘Eye Journal of Industrial Bağlantı adları açık ve anlaşılır Movements During Scene Viewing: An olmalıdır. Overview’, In G. Underwood (Ed.), Eye Bilgiler sadece yatay veya düşey Guidance in Reading and Scene Perception, eksen boyunca sıralanmamalı, bu pp 269-294. Oxford, England: Elsevier. dengeli eksenler bir şekilde 1998. kullanılmalıdır. Göz yakın noktalara odaklanarak [5] Karn, K., Ellis, S., Juliano, C., ‘The hunt hareket ettiği için birbiriyle ilgili for usability: tracking eye movements’, bilgilerin SIGCHI Bulletin. Association for Computing gruplanarak verilmesi faydalı olabilir. Machinery, November, December 2000. Kullanıcıların ilk olarak sitenin sol Retrived from: üst köşesine doğru gözlerini hareket http://www.acm.org/sigchi/bulletin/2000.5/ey ettirdikleri e.html [20.01.2006] için önemli bilgiler sayfanın sol üst köşesine konulabilir. KAYNAKLAR [1] Duchowski, A.T., ‘A breadth-first survey of eye tracking applications’, Research Methods, [6] Loftus, G. R., ‘Tachistoscopic Simulations of Eye Fixations on Pictures’, Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 7(5), 1998, pp 369376. Behavior Instruments and [7] Josephson, S., Holmes, M.E., ‘Visual attention to repeated Internet images: Testing Computers, 2002, pp 1-16. the scanpath theory on the World Wide [2] Fukuda R., Bubb H., ‘Eye tracking study Web’, Proceedings of the 2002 meeting of on Web-use: Comparison between younger the ACM SIGGRAPH Eye Tracking and elderly users in case of search task with Research and Application Conference, New electronic timetable service’, PsychNology Orleans, Louisiana. Journal, 1(3), 2003, pp 202 –228. P., [8] Russell, M. C. ‘Hotspots and Hyperlinks: ‘Computer Interface Evaluation Using Eye Using Eye-tracking to Supplement Usability [3] Goldberg, Movements: J. H., Methods Kotval, and X. Constructs’, Testing'. Usability News, 7, 2005. 12 [9] Tzanidou, E. ‘Eye tracking as a complementary evaluation technique for ECommerce sites’, In the Proceedings of the workshop on 'Exploring The Total Customer Experience (TCE): Usability Evaluations of (B2B) E-Commerce Environments' held at INTERACT Retrived 2003, Zurich, Switzerland. from: http://computing.open.ac.uk/interact2003 [20.01.2006] 13