GÖZ HAREKETLERİNİ İZLEME YÖNTEMİYLE ÜNİVERSİTE WEB SAYFALARININ İNCELENMESİ Erol ÖZÇELİK, Engin KURŞUN, Y.Doç.Dr. Kürşat ÇAĞILTAY Orta Doğu Teknik Üniversitesi Bilgisayar ve Öğretim Teknolojileri Eğitimi Bölümü [email protected], [email protected], [email protected] ÖZET performance on the WWW. Some recommendations Günümüzde insanların elektronik ve dağıtık olarak for practice are also presented. sunulan, ihtiyaç ihtiyaçlarının en duydukları etkin ve bilgilere etkili bir ulaşma şekilde karşılanması için WWW ortamlarında gösterdikleri Anahtar Kelimeler: kullanılabilirlik, göz hareketlerini izleme, web sayfası davranışları hakkında daha fazla bilgi edinmemizin önemi gitgide artmaktadır. Göz hareketlerini izleme 1.GİRİŞ sistemleri İnternet kullanıcılarının web sitelerinde Yaşadığımız bilgi çağında bilgiye en hızlı ve bilgiyi nasıl buldukları konusunda bize değerli en doğru şekilde ulaşmak insanların en önemli bulgular sunmaktadır. Bu çalışma, 16 katılımcının 4 ihtiyaçlarından değişik üniversite web sayfasında farklı bilgileri ne gelişmesiyle birlikte insanlar ihtiyaç duydukları kadar sürede, hangi başarı oranında bulduklarını, ve bilgiyi bu süreçteki örüntüleri incelemiştir. Veriler bir göz başlamışlardır. Bu arama işi bazen insanlar için çok hareketlerini izleme cihazı yardımıyla toplanmıştır. kolay bir şekilde yapılabildiği halde çoğu zaman Elde edilen veriler doğrultusunda web sayfasında zahmetli bir faaliyete dönüşebilir. Bu sebepten dolayı bilgilerin sunulma şeklinin ve verilen görevlerin bireylerin sanal ortamlarda aradıkları bilgilere daha katılımcıların davranışlarını etkilediği saptanmıştır. kolay Uygulama için önerilerde bulunulmuştur. çalışmaların ışığında elde edilen bulguların önemi web bir birisidir. Özellikle sayfalarından şekilde daha ulaşabilmeleri fazla için internetin aramaya bilimsel artmıştır. Bu bağlamda kullanıcıların nereye, ne kadar ABSTRACT sürede baktıkları hakkında objektif ve nicel veriler Today, there is a growing need to have more yeni geliştirilen göz hareketlerini izleme cihazları information about online human behaviors in order to yardımıyla elde edilebilir [1]. fulfill the information search requirements Kullanılabilirlik of çalışmalarında genelde individuals in an efficient and effective way. Eye- kullanıcıların algıları anketlerle ölçülmüş, görevleri ne tracking systems can provide valuable information on kadar zamanda, hangi başarı oranında yaptıkları kayıt how the Internet users search web sites. This study edilmiştir. Ancak bu yöntemler kullanıcıların neyi, ne investigated the reaction time, accuracy and patterns zaman of 16 participants in 4 different university web sites verememekte ya da sübjektif veriler sunmaktadırlar for different visual search tasks. Data were gathered [2]. Yeni geliştirilen teknolojiler sayesinde insan- by the help of an eye-tracking system. The results bilgisayar etkileşimi esnasında kullanıcıların göz suggested that the presentation format of web pages hareketlerini izlemek daha kolay ve doğru bir şekilde and the visual search tasks affected people’s yapılabilmektedir. yaptıkları hakkında Goldberg ya ve yeterince Kotval’a bilgi göre 1 kullanılabilirlik izlemek çalışmalarında kullanıcıların göz hareketlerini stratejilerini belirleme erkek olmak üzere toplam 16 araştırma görevlisi gönüllü olarak katılmıştır. noktasında önemli bilgiler sunmaktadır [3]. Web sitesi Deney deseni: Bu çalışmada 4 (üniversite web arayüz tasarımında göz hareketleri verileri insanların sayfası) X 4 (bilgi bulma görevi) faktörlü, faktörlerde nereye dikkat ettiğini, hangi bilgiyi göz ardı tekrar ettiklerini, en fazla nelerden rahatsız oldukları kullanılmıştır. Bağımlı değişkenler reaksiyon süresi ve hakkında bilgi verebilir [8]. Josephson ve Holmes’in başarı oranıdır. yaptığı bir araştırmanın sonucuna göre katılımcılardan Veri toplama araçları ve işlem: Bu çalışmada dört farklı üç web sayfasına sürekli ziyaret etmeleri farklı üniversitenin (Atatürk, Cumhuriyet, Fatih, ve istendiğinde Fırat) web sayfaları kullanılmıştır. Üniversitelerin web bazı kullanıcıların alışkanlıkları ölçümlü doğrultusunda belirli bir görsel yolu takip ettikleri sayfalarına saptanmıştır [7]. kaldırmak (within-subjects) bağlantı için bu deney süresinin siteler deseni etkisini yerel bir ortadan sunucuya Karn ve diğerlerine göre, insan bilgisayar aktarılmıştır. Katılımcıların temel görevleri istenilen etkileşimi gerektiren herhangi bir görevi yerine bir bilgiyi bulmak, bulur bulmaz klavyedeki “B” getirilirken katılımcıların göz hareketlerini kaydetmek, tuşuna basmak, ve ardından farenin işaretçisini sesli düşünme yönteminin aksine kullanılabilirlik bağlantının bir çok soruyu yanıtlamamıza (usability) üzerine olanak sağlayabilir [5]. getirmektir. Bu sayede katılımcının görevi ne kadar sürede ve doğrulukta yaptıkları anlaşılabilecektir. sırasında, kullanıcının istenen bağlantıya ne kadar belirlemek için baktığı, arayüzdeki farklı bir görsel öğeye mi baktığı, öğrencisine bir üniversite web sayfasına en çok hangi bağlantıyı amaçlarla gördüğü Örneğin, sesli düşünme üzerine halde anlamını kavrayıp 24 İstenen doktora girdikleri bir ve bilgileri yüksek anketle lisans sorulmuştur. kavrayamadığı gibi sorulara cevap bulunamazken göz Öğrenciler tarafından yazılan amaçlar sıralanmıştır. hareketlerini izleme yöntemiyle bu sorulara cevap Bunların içinden çalışmanın amacına uygun olanlar, bulunabilir. Ayrıca, Tzanidou sesli düşünme sırasında ve tüm üniversitelerin ana web sayfalarında mevcut kullanıcıların araştırmacının beklentilerine göre cevap olanlar vereceğini ve bunun da ön yargılı bir araştırmaya belirlenmiştir. Bu dört görev e-posta, akademik neden olacağını, göz hareketlerini izleme yoluyla takvim, kütüphane ve sınav notu bulmaktır. yapılan araştırmalarda bu durumun tamamen ortadan çalışmada Katılımcıları yapılacak görevler yapacakları olarak işlere (bilgiyi kalkacağını ifade etmiştir [9]. bulmak, klavyedeki ilgili tuşa basmak ve fare 2. AMAÇ işaretçisini buldukları bağlantının üzerine getirmek) Bu çalışmanın temel amacı, kullanıcıların bazı üniversite web sayfalarında bilgiyi nasıl alıştırmak için ilk başta Hacettepe Üniversitesi’nin web sayfasında telefon rehberini bulmaları istenmiştir. bulduklarını incelemektir. Bunun için kullanıcıların Denekler farklı üniversite web sayfalarında yerine getirmeleri gerçekleştirene kadar ek görevler verilmiştir. Bu gereken görevleri ne kadar sürede, hangi başarı alıştırma aktiviteleri analiz edilmemiştir. Alıştırma oranında yaptıkları, ve bu süreçteki örüntüler ortaya görevlerinden çıkartılacaktır. gerçekleştirmişlerdir. sonra Üniversite 3. YÖNTEM Örneklem: yapılması Çalışmaya Orta Doğu Teknik Üniversitesi’nin Eğitim Fakültesi’nde çalışan 7 kız, 9 gereken işleri katılımcılar web tam olarak asıl işlemleri sayfasındaki bilgilerin hatırlanma etkisini en aza indirgemek için katılımcılar dört farklı üniversite web sayfasına sırayla 2 girmişlerdir. Örnek bir sıralama şöyledir: 1.Atatürk p<.05. Diğer ikililer arasında anlamlı bir fark Ü., 2.Fatih Ü., 3. Fırat Ü., 4. Cumhuriyet Ü., 5.Atatürk gözlenmemiştir. Ü., 6.Fatih Ü., 7. Fırat Ü., 8. Cumhuriyet Ü., ... Bir sırasının etkisini ortadan kaldırmak için karşıt dengeleme (counterbalancing) latin kare (latin square) düzeni uygulanarak yapılmıştır. Görevlerin üniversiteye göre dağılımında da latin kare düzeni kullanılmıştır. Üniversitelere Göre Reaksiyon Süreleri Reaksiyon süresi (milisaniye) üniversite web sayfasındaki bir bilgiyi bulma görev 25000 20000 15000 10000 5000 0 Atatürk Fırat Fatih Cumhuriyet Üniversite web sayfası Veriler Tobii 1750 göz hareketlerinin izleme donanımı ve ClearView analiz yazılımı kullanılarak Şekil 1. Üniversite web sayfalarına göre kullanıcıların toplanmıştır. Bu veriler yardımıyla bir katılımcının bilgi bulma süreleri ekranın hangi noktasına ne kadar sürede, ne zaman Bilgi Bulma Görevine Göre Reaksiyon Süreleri baktığı, bir tuşa ne zaman bastığı, bir web sayfasına ne 4. BULGULAR Reaksiyon Süresi: Varyans analizi (ANOVA) yöntemiyle üniversite web sayfasında bilgi bulma Reaksiyon süresi (milisaniye) 20000 zaman girdiği belirlenmiştir. 15000 10000 5000 0 Kütüphane görevinin reaksiyon süresine etkisi incelenmiştir. E-posta Üniversite web sayfasının reaksiyon süresine anlamlı bir etkisi olduğu Wilk’s lambda değerine bakılarak bulunmuştur, F(3, 13)= 6.44, düzeltmesi kullanılarak gruplar arası Sınav notu Görevler Şekil 2. Kullanıcıların görevlerine göre ilgili bilgiyi p<.05. Bonferroni yapılan Akademik takvim bulma süreleri Başarı Oranı: Varyans analiz yöntemiyle karşılaştırma sonucunda Şekil 1’den de görüleceği üniversite web sayfasında bilgi bulma görevinin başarı gibi Üniversitesi’nde oranına etkisi ve bu iki değişkenin etkileşimi (Ortalama=10444, Standart Sapma=3759) bilgileri incelendi. Sadece hangi bilginin araştırılacağı bilgi Cumhuriyet (Ortalama=19420, bulma görevinin başarıyla yapılmasına anlamlı bir Standart Sapma=10625) göre daha hızlı buldukları etkisinin olduğu Wilk’s lambda değerine bakılarak gözlenmiştir, t(15)=-1.43, bulunmuştur, katılımcılar Atatürk Üniversitesi’ne p<.05. Diğer ikililer arasında anlamlı bir fark bulunamamıştır. düzeltmesi F(3, 13)= 5.13, p<.05. Bonferroni kullanılarak yapılan gruplar arası Bilgi bulma görevinin de reaksiyon süresine karşılaştırma sonucunda Şekil 3’de gösterildiği gibi anlamlı bir etkisinin olduğu Wilk’s lambda değerine katılımcılar sınav notu bilgisini bulma görevini bakılarak bulunmuştur, p<.05. başarıyla yapma oranının (Ortalama=.70, Standart Bonferroni düzeltmesi kullanılarak yapılan gruplar Sapma=.19), diğer tüm görevlerinden daha düşük arası karşılaştırma sonucunda Şekil 2’de gösterildiği olduğu gözlemlenmiştir, p<.001. gibi bağlantısını Bilgi Bulma Sürecindeki Örüntüler: Bilgi bulma (Ortalama=9684, Standart Sapma=5040) akademik sürecindeki örüntüleri ortaya çıkarmak için nicel takvim bağlantısından (Ortalama=17814, Standart yaklaşımların yanında nitel yaklaşımlar da işe Sapma=13242) daha hızlı bulmuşlardır, t(15)=3.52, koşulmuştur. Katılımcıların göz hareketleri üniversite katılımcılar F(3, 13)= 5.13, kütüphane web sayfası üzerine ClearView yazılımı yardımıyla 3 çizilmiştir. Dairelerin yeri gözün baktığı noktayı, eksende dairenin büyüklüğü gözün o noktada ne kadar süre Üniversitesi duraksadığını, dairenin içindeki sayılar göz hareket hareketleri buna güzel bir örnek teşkil etmektedir. sırasını, çizgiler ise gözün bir noktadan diğerine nasıl hareket ettiğini göstermektedir. Elde edilen şekiller bilgi incelendiğinde arasında ortak bulma olmadığı sürecinin katımcılar gözlemlenmiştir. gerçekleşmektedir. web Elde Şekil sayfasında edilen verilere 7’deki Fatih katılımcıların göre, göz katılımcılar yaptıkları görevde zorlanmalarına paralel olarak web sayfasına bakış adetleri artmaktadır. Yani beklenildiği Aynı gibi bulması daha zor olan bir bilgiyi ararken üniversite web sayfasında aynı bilgi bulma görevi için katılımcıların gözleri daha çok yerde duraksamaktadır bir katılımcının göz hareketleri Şekil 4’de olduğu gibi (Tablo 1’e bakınız). Gözün bir noktada ne kadar basit bir yol izleyebildiği halde başka bir denekte beklediğini gösteren ortalama bakış süresi ise başarı karmaşık bir yol izlediği görülmüştür. oranı veya reaksiyon süresinden bağımsız gibi görünmektedir. Bilgi Bulma Görevine Göre Başarı Oranları süresinin en az Fatih Üniversitesi’nde olmasının sebebi bilgilerin yan yana 1 Başarı oranı Bakış 0.8 yazılması olabilir. Geçmiş tecrübelerinden (kitap 0.6 okumak, vb.) dolayı yan yana bilgileri okumakta usta 0.4 olan katılımcılar yatay eksende sıralanmış bilgileri 0.2 daha hızlı bir şekilde tarıyor olabilirler. Fırat 0 Kütüphane E-posta Akademik takvim Sınav notu Üniversitesi web sayfasında bakış süresinin en yüksek Görevler çıkmasının da sebebi bu sayfadaki bilgilerin Şekil 3. Kullanıcıların görevlerine göre ilgili bilgiyi birbirlerinden daha ayrık bir şekilde yerleştirilmiş bulma başarı oranları olması olabilir. İlerideki çalışmalar bilgilerin yan yana Tüm web siteleri ve görevler için gözlemlenmiş ortak bir bulgu ise deneklerin genelde ve daha seyrek yerleştirilmesinin bilgi bulma sürecinde bakış sürelerine etkilerini inceleyebilir. ilk önce göz hareketlerini sayfanın sol üst köşesine Bu çalışmada ortaya çıkan ilginç bulgulardan doğru kaydırmasıdır. Bunun temel sebebi Türkçe’de birisi de bilgi bulma sürecinde kullanıcıların genelde yazıların soldan sağa, yukarıdan aşağıya doğru bağlantılara odaklanıp sitedeki bağlantılarla ilgili yazılması olabileceği düşünülmektedir. resimlere ve bağlantıların gruplandırıldığı başlık Bir görev için değişik üniversitelerin web isimlerine çok fazla bakmadıklarıdır (Şekil 8’e sayfalarında gözlerin nasıl bir sırada hareket ettirildiği bakınız). incelendiğinde 5. TARTIŞMA ortamın davranışları etkilediği web Bu çalışmada kullanıcıların değişik üniversite sayfası gibi bilgilerin yatay ve dikey eksende eşit web sayfalarında bilgi bulma görevlerini ne kadar olarak gruplandığı bir ortamda yaklaşık olarak göz sürede, hangi başarı oranında yaptıkları, ve bu hareketleri soldan sağa yukarıdan aşağıya doğru süreçteki örüntüleri incelenmiştir. Bulgular, üniversite hareket ettiği halde (bakınız Şekil 4) Cumhuriyet web Üniversitesi web sayfası gibi giriş ekranının sol reaksiyon sütununda site bağlantılarının olduğu bir sayfa Henderson ve Hollingworh’un manzara algısı üzerinde yapısında göz hareketleri genelde dikey eksende ortaya çıkardığı sonuçlara paralel olarak göz hareket değişmektedir (bakınız Şekil 6). Bilgilerin yan yana örüntüleri uyaranın kavranması için gereken bilişsel yazıldığı bir ortamda ise göz hareketleri genelde yatay ve algısal süreçlere bağlıdır [4]. saptanmıştır. Örneğin Atatürk Üniversitesi sitesinin ve süresini hangi bilginin etkilediğini bulunacağının göstermektedir. 4 Şekil 4. Atatürk Üniversitesi web sayfasında e-posta bilgisi aranırken izlenen göz hareketleri Şekil 6. Cumhuriyet Üniversitesi web sayfasında e-posta bilgisi aranırken izlenen göz hareketleri 5 Şekil 7. Fatih web sayfasında e-posta bilgisi aranırken izlenen göz hareketler Tablo 1. Üniversitelere göre katılımcıların ortalama reaksiyon süreleri, başarı oranları, toplam bakış süreleri, bakış adetleri ve ortalama bakış süreleri Üniversite Atatürk Fatih Fırat Cumhuriyet Ortalama reaksiyon süresi (milisaniye) 10443 12749 14241 19419 Başarı oranı (%) Toplam bakış süresi (saniye) Bakış adedi Ortalama bakış süresi (milisaniye) 0.94 0.89 0.94 0.83 669 789 892 1309 1999 2598 2360 4023 334 304 378 325 Atatürk Üniversitesi’nin ana web sitesinde bilgiler en yukarıdan aşağıya ve soldan sağa doğru bir yol hızlı bir şekilde bulunurken, bunu Fatih, Fırat ve izlerken site bağlantılarının sol taraftaki bir sütunda Cumhuriyet Üniversitelerinin ana web sayfaları yer aldığı sayfalarda göz hareketleri yukarı aşağı izlemiştir. Sayfada bilgilerin nasıl yerleştirildiği de doğrultuda hareket etmiştir. Eğer sitede bilgiler yatay insanların nereye hangi sırada baktıklarını etkilemiştir. düzlemde yan yana yazılmışlar ise göz hareketleri Bilgilerin yatay ve dikey eksende eşit olarak soldan sağa doğru bir yol izlemiştir. sunulduğu ortamlarda insanların göz hareketleri 6 Şekil 8. Atatürk Üniversitesi web sayfasında e-posta bilgisi aranırken tüm kullanıcıların toplam bakış süresi. Kırmızı renk en uzun bakılan yerleri, sarı ve yeşil sırasıyla kısa ve daha kısa bakılan yerleri göstermektedir. Sınav notu bilgisini bulma görevi diğer sayfasındaki bilgilerin birbirinden uzaklığının bakış görevlere göre daha yavaş ve hatalı bir şekilde sürelerini etkileyen en önemli faktör olduğunu yapılmıştır. Bunun sebebi sitelerdeki bağlantının söylemek mümkündür. Loftus’a göre bakış süresi ismiyle görevi arasındaki ilişkinin kurulamaması görsel özelliklerin kodlanmasına bağlıdır [6]. Bu olabilir. Örneğin Atatürk Üniversitesi web sayfasında durumda bilgilerin arasında belirli bir mesafenin sınav notlarına “Otomasyona Giriş” bağlantısı ile korunmasının ulaşılabilecekken söylenebilir. denekler sınav notunu bu bağlantıdan bulabileceklerini düşünmemişlerdir. Bu çalışmada ortaya çıkan başka bir sonuç görsel algıyı kolaylaştırdığı 6. SONUÇLAR ve UYGULAMA İÇİN ÖNERİLER ise görevin zorluğuna paralel olarak bakış sayısının Yaşadığımız çağda insanların elektronikk ortamda artmasıdır. Gözün bir noktada ne kadar beklediğini sunulan bilgileri bulma ihtiyaçlarını en etkin ve etkili gösteren ortalama bakış süresi başarı oranı veya bir şekilde karşılanması için insan davranışları reaksiyon süresiyle ilişkisi zayıf görünmektedir. hakkında daha fazla bilgi edinmemizin önemi Bilgilerin bir kitapta olduğu gibi yan yana yazıldığı artmıştır. Bu bağlamda internet kullanıcılarının web sitelerde bilgilerin sitelerinde bilgiyi nasıl bulduklarını belirlemek için birbirlerinden ayrık bir şekilde yer aldığı sitelerde yeni geliştirilen göz hareketlerini izleme cihazları bize bakış süreleri daha yüksek olmaktadır. Yani bir web değerli bakış süreleri az olurken bulgular sunabilir. Bu çalışmada web 7 sayfasında bilgilerin sunulma görevlerin katılımcıların şekli ve davranışlarını verilen etkilediği [5] Karn, K., Ellis, S., Juliano, C., ‘The hunt for usability: tracking eye movements’, SIGCHI Bulletin. saptandı. Elde edilen sonuçlar ışığında kullanıcıların Association for Computing Machinery, November, bilgileri daha hızlı ve doğru bir şekilde bulabilmeleri December 2000. Retrived from: için uygulayıcılara aşağıdaki öneriler sunulabilir. http://www.acm.org/sigchi/bulletin/2000.5/eye.html Bağlantı adları açık ve anlaşılır olmalıdır. Bilgiler sadece yatay veya düşey eksen boyunca sıralanmamalı, bu eksenler dengeli bir şekilde kullanılmalıdır. Göz yakın noktalara odaklanarak hareket ettiği için birbiriyle ilgili bilgilerin [20.01.2006] [6] Loftus, G. R., ‘Tachistoscopic Simulations of Eye Fixations on Pictures’, Journal of Experimental Psychology: Human Learning and Memory, 7(5), 1998, pp 369-376. [7] Josephson, S., Holmes, M.E., ‘Visual attention to gruplanarak verilmesi faydalı olabilir. repeated Internet images: Testing the scanpath theory Kullanıcıların ilk olarak sitenin sol üst on the World Wide Web’, Proceedings of the 2002 köşesine doğru gözlerini hareket ettirdikleri meeting of the ACM SIGGRAPH Eye Tracking için önemli bilgiler sayfanın sol üst köşesine Research and Application Conference, New Orleans, konulabilir. Louisiana. KAYNAKLAR [8] Russell, M. C. ‘Hotspots and Hyperlinks: Using [1] Duchowski, A.T., ‘A breadth-first survey of eye Eye-tracking tracking applications’, Behavior Research Methods, Usability News, 7, 2005. to Supplement Usability Testing'. Instruments and Computers, 2002, pp 1-16. [9] Tzanidou, E. ‘Eye tracking as a complementary [2] Fukuda R., Bubb H., ‘Eye tracking study on Web- evaluation technique for E-Commerce sites’, In the use: Comparison between younger and elderly users in Proceedings of the workshop on 'Exploring The Total case of search task with electronic timetable service’, Customer Experience (TCE): Usability Evaluations of PsychNology Journal, 1(3), 2003, pp 202 –228. (B2B) [3] Goldberg, J. H., Kotval, X. P., INTERACT 2003, Zurich, Switzerland. Retrived ‘Computer E-Commerce Interface Evaluation Using Eye Movements: Methods from: and Constructs’, International Journal of Industrial [20.01.2006] Environments' held at http://computing.open.ac.uk/interact2003 Ergonomics, 24, 1999, pp 631-645. [4] Henderson, J. M., Hollingworth, A., ‘Eye Movements During Scene Viewing: An Overview’, In G. Underwood (Ed.), Eye Guidance in Reading and Scene Perception, pp 269-294. Oxford, England: Elsevier. 1998. Not: Bu çalışmada kullanılan Göz Hareketlerini İzleme cihazı desteği TÜBİTAK SOBAG 104K098 nolu araştırma Çalışmalar araştırma projesi ile İnsan Bilgisayar ODTÜ grubu tarafından sağlanmıştır. Etkileşimi desteklenmektedir (http://hci.metu.edu.tr). 8