ÜN‹TE I - Edebiyat.Ca-Edebiyat

D‹L VE ANLATIM 2

ÜN‹TE I
SÖZCÜK (KEL‹ME) B‹LG‹S‹
A. SÖZCÜKTE YAPI
B. SÖZCÜKTE ANLAM
1. Sözcükte Anlam ve Kavram
2. Anlamlar› Bak›m›ndan Sözcüklerin Grupland›r›lmas›
a. Anlam Çeflitleri
b. Anlam ‹liflkilerine Göre Sözcükler
c. Sözcüklerde Anlam De¤iflmesi
3. Sözcük Gruplar›
D‹L VE ANLATIM 2
+
BU BÖLÜMÜN AMAÇLARI
Bu ünitenin sonunda;
* Sözcüklerin yap›s›n› çözümleyebilecek,
* Sözcükteki anlam ve kavram iliflkisini kavrayacak,
* Sözcüklerin çeflitli anlamlarda kullan›mlar›n› belirleyecek,
* Anlam iliflkilerine göre sözcükleri ay›r›p yerinde kullanabilecek,
* Sözcüklerdeki anlam de¤iflmelerinin nedenlerini bulacak, ifllevlerini belirleyeceksiniz.
NASIL ÇALIfiMALIYIZ?
-
* Bu ünitede yer alan metinleri dikkatle okuyunuz.
* Haz›rl›k bölümlerindeki sorularla ilgili gerekli araflt›rmalar› yap›n›z.
* Anlam›n› bilmedi¤iniz sözcüklerin ve kavramlar›n karfl›l›klar›n› sözlükten bulunuz.
* Size yöneltilen sorular› cevaplay›n›z.
* Ö¤renmede zorluk çekiyorsan›z yazarak çal›fl›n›z.
* Üniteyi kavramadan di¤er üniteye geçmeyiniz.
2
D‹L VE ANLATIM 2
A. SÖZCÜKTE YAPI
☛
HAZIRLIK
* Sözcükler yap› bak›m›ndan kaça ayr›l›r? Basit, bileflik ve türemifl sözcük ne demektir?
* Sözcükte kök ve ek ne demektir? Ekler sözcükte ne gibi de¤ifliklikler yapar?
PIRPIRLI fi‹‹R
Uyand›m bakt›m ki bir sabah,
Günefl vurmufl içime;
Kufllara yapaklara dönmüflüm,
P›r p›r eder durur, bahar rüzgâr›nda
Kufllara yapraklara dönmüflüm,
Cümle azam isyanda;
Kufllara, yapraklara dönmüflüm,
Kufllara,
Yapraklara.
Orhan Veli
Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde her bir sözcü¤ün bir anlam›, bir k›sm›n›n
da görevi oldu¤unu göreceksiniz. Uyan, bak, vur, iç sözcüklerinin bir anlam›, ki
sözcü¤ünün de bir görevi vard›r.
Yukar›daki metinde görüldü¤ü gibi sözcü¤ün yap›s›nda hem kök hem de ekler yer
almaktad›r.
❂
☛
Kök sözcük: Sözcü¤ün ek almam›fl, baflka bir sözcükle birleflmemifl ya da
türetilmemifl yal›n durumudur. Yukar›da inceledi¤iniz metinde, a¤aç, yaprak, iç, günefl,
uyan, bak sözcükleri kök durumundad›r. Sözcü¤ün ek alm›fl durumuna gövde denir.
Afla¤›daki metinde kökleri ve ekleri gösteriniz.
Benim do¤du¤um köylerde
Bu¤day tarlalar› yoktu,
Da¤›t saçlar›n› bebek
Savur biraz!
Cahit Külebi
3
D‹L VE ANLATIM 2
❂
Türkçede kendi bafl›na anlam› olan ya da cümle kurulufluna yarayan sözlere
sözcük denir.
Yukar›daki metinde uyan, bak, bir, sabah günefl, vur, iç sözcüklerinin her birinin
anlam› vard›r. “ki” sözcü¤ü ise uyand›m, bakt›m ile bir sabah aras›nda ba¤ kurmaktad›r.
Yani sözcü¤ün cümlede bir ba¤lama görevi vard›r. Bu sözcükler uyan-d›m, bak-t›m,
vur-mufl, iç -ime vb. ekler ile birleflerek cümleyi anlaml› bir hâle getirmifltir.
Uyan-d›m sözcü¤ünde; uyanma eylemi, eylemin zaman› ve eylemi yapan kifli
belirtilmektedir. Bakt›m sözcü¤ünde de ayn› flekilde eylem, eylemin zaman› ve kiflisi
bellidir.
Metinde günefl bir varl›¤›, kufl-lar, a¤aç-lar da bu varl›klar›n ço¤ulunu
göstermektedir.
Türkçede iki türlü kök sözcük vard›r: ‹sim kökü ve fiil kökü.
‹sim soyundan gelen sözcük köklerine isim kökü; fiil soyundan gelen sözcük
köklerine de fiil kökü denir. El, göz, ok, tafl, d›fl, a¤aç, tepe, deniz sözcükleri isim kökü;
gülmek, içmek, bilmek, taflmak, vb. fiil köküdür.
Türkçede hem isim hem de fiil kökü olan sözcükler de vard›r. Bu durum daha çok
sestefl (efl sesli) sözcüklerde görülür.
iç- içmek
dil- dilmek
ac›- ac›mak
tafl- taflmak vb.
☛
☛
Siz de hem isim hem fiil kökü olarak kullan›lan sözcüklere örnekler bulunuz.
Afla¤›daki metni inceleyiniz. Fiil ve isim köküne örnek sözcükler bulunuz.
Benim do¤du¤um köyleri
Akflamlar› eflkiyalar basard›,
Ben bu yüzden yaln›zl›¤› hiç sevmem
Konufl biraz!
Cahit Külebi
4
D‹L VE ANLATIM 2
☛
Afla¤›daki metinde hem isim hem de fiil kökü durumunda olan sözcükleri
gösteriniz. Anlamlar›n› söyleyiniz.
Yarsana
Ça¤lar sular yarsana
Gam çekme deli gönül
Bulunmaz m› yar sana
Çünkü Ferhat’›m dersin
Su da¤lar› yarsana
(Cinasl› Mâni)
❂
EKLER
Sözcük türetmeye veya sözcüklerin görevlerini belirtmeye yarayan parçalara
(tak›lara) ek denir. Türkçede eklerden bir k›sm› eklendi¤i sözcü¤ün anlam›n›
de¤ifltirerek yeni anlamda sözcükler türetir. Bir k›sm› da sözcü¤ün cümledeki görevini
belirler.
Türkçede yap›m ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki tür ek vard›r.
A. YAPIM EKLER‹
❂
‹sim ya da fiil köklerine eklenerek yeni anlamda sözcükler türeten eklere yap›m
ekleri denir. Yap›m ekleri dört türlüdür.
1. ‹simden isim yapma ekleri: ‹sim kök veya gövdelerine eklenerek yeni anlamda sözcükler türeten eklerdir.
-ak eki; baflak,
-kan eki; baflkan
-ç› eki; bin iflçi, bir baflç› vb.
-l›k eki; a¤aç-l›k, odun-luk, zeytin-lik, göz-lük, kitap-l›k, fleker-lik bofl-luk vb.
-ci/-çi eki; fleker- ci, göz-cü, av-c›
-li eki; fleker-li, tat-l›, tuz-lu, ak›l-l›, us-lu vb.
-lik eki; genç-lik, bek-çi-lik, pazar-l›k vb.
-suz/-suz eki; su-suz, ana-s›z, baba-s›z, tats›z, kol-suz ölçü-süz
-dafl eki; arka-dafl kar›n-dafl (kardefl) soy-dafl, yol-dafl, meslek-tafl, s›r-dafl vb.
5
D‹L VE ANLATIM 2
☛
❂
Bu örnekleri ço¤altmak mümkündür. Siz de baflka örnekler bulunuz.
2. ‹simden fiil yapma ekleri: ‹sim kök veya gövdelerine getirilerek fiil
türeten eklerdir.
-lan/-len eki; canlanmak, hastalanmak, hofllanmak.
can-la-n-,
hasta-la-n-, hofl-la-n-,
-lamak/-lemek, eki; taflla-mak, sula-mak, karfl›la-mak
temizle-mek, üf-le-mek, vb.
-l eki; ince- ince-l-, -k›sa- k›sa-l-k›salmak, do¤rulmak
do¤ru- do¤ru-l-al/-el eki; az- az-al-mak ; çok- ço¤-al-mak, düz- düz-el-mek, kör- el- mek,
bun-bun-al-mak, azalmak, düzelmek, ço¤almak, kinelmek, bunalmak vb.
- ak- a¤ar-, boz- bozar- yafl-ar-ar/-er eki; a¤armak, bozarmak, yaflarmak, baflarmak, morarmak vb.
bafl-ar- mor-morar-, gök-göker-damak eki; f›s›ldamak, fl›r›ldamak,
f›s›l-f›s›lda- (fl›r›l) fl›r›l- fl›r›lda-›k/-ik eki; ac-›k- geç- gecik- acukmak, gecçikmek, gözükmek, birikmek, vb.
❂
3. Fiilden isim yapma ekleri: Fiil kök ve gövdelerinden isim yapmak için
kullan›lan eklerdir. Bu eklerin belli bafll›lar› flunlard›r:
- mak/mek eki; aç-mak, yazmak, okumak, beklemek, bafllat-mak, düflün-mek vb.
-ma/-me eki; yazma, okuma, duruflma, uzama, gelme, gitme.
-›fl/-ifl eki;al›fl-verifl, çekil-ifl, otur-ufl, dur-ufl, gül-üfl, yürü-yüfl, gör-üfl vb.
-mek eki; al›m- sat›m, geçim, tak›m, yaz›m, ölüm, uçur-um, do¤um, yudum
(yut-um) giy-im, bil-im, sev-im, dü¤-üm vb.
- gi/ - g› eki; vergi, görgü, sil-gi, al-g›, bilgi
duygu-, sor-gu, sar-g›, sez-gi, çizgi vb.
g›n/-gin eki; dal-g›n, salg›n, bilgin, olgun
gir-gin, azg›n, kes-kin, dur-gun vb.
6
D‹L VE ANLATIM 2
-gar/-gen eki; al›ngan, çekin-gen, üret-ken, çal›fl-kan
-g›n-/gin- eki; ol-gun, er-gin yor-gun, dur-gun vb.
bez-gin vb.
-›c›/-ici eki; yap-›c›, sat-›c› besle-y-ici, ver-ici
geç-ici, yüz-ücü uç-ucu kur-ucu vb.
-ç eki; k›skan-ç, i¤ren-ç, inan-ç, sevin-ç gülün-ç
-a k /-ek eki; aç›k, yat›k, çökük, döflek, dilek, dönek, tap›nak, durak, s›g›nak oturak
-n eki; tütün, y›¤›n, bütün uzun, ekin, ak›n, gelin vb.
- a/-e eki; yar-a, oy-a, öt-e, “öte yaka”
-t›/-ti; -tu/-tü eki; ak-›n-t›, gez-in-ti, süprüntü, çöküntü, üzüntü, görüntü
-a nak/- enek eki; görenek, gelenek, y›¤›nak, olanak, seçenek, de¤nek vb.
❂
4. Fiilden fiil yapma ekleri: Fiil kök ve gövdelerinden fiil yapmak için
kullan›lan eklerdir.
-ma- /-me- (olumsuzluk eki); olmamak, gezmemek, gezinmemek, bafllamamak,
eritmemek, bilmemek
-n- eki; al-›nmak, ö¤ren-mek, gezin-mek, tutun-mak, sürünmek, aran-mak,
t›kan-mak, tafl›n-mak, söylen-mek
- l eki; düflül-mek, seçil-mek, görül-mek, korkul-mak, e¤lenil-mek, yat›l-mak
-fl eki; dövüfl-mek, tan›fl-mak, at›fl-mak, uçuflmak, gülüfl-mek, a¤lafl-mak,
koflufl-mak, bölüfl-mek vb.
- r eki; düflürmek, piflirmek, yat›rmak, göçürmek, doyurmak, duyurmak
-t eki; aratmak, düzeltmek, yükseltmek, yürütmek, ak›tmak, sap›tmak, ac›tmak,
dar›tmak, k›zartmak, söyletmek vb.
- d › r- / - d i r-; -dur/-dür- eki; yedirmek, açt›rmak, buldurmak, döndürmek,
yat›flt›rmak, geciktirmek, yazd›rmak, sevdirmek, öptürmek, art›rmak vb.
-ar- /-er eki; koparmak, ç›karmak, gidermek vb.
☛
8. sayfadaki metni inceleyiniz. Metindeki yap›m eklerini gösteriniz, bunlar›n
türünü belirtiniz.
7
D‹L VE ANLATIM 2
“fiimdi umduklar›mdan birisi pay›na düflen bal›ktan birini, en küçü¤ünü adama
do¤ru f›rlatacak diye bekledim. Reis kahvenin önünde kahvesini öttürüyor, kay›¤›n as›l
tayfas›na keyifle bak›yordu.
- Ay›p yahu, dedi, ay›p!
Bu sefer konuflacaklar›n›, hatta paylar›na düflen bal›klardan en küçü¤ünü
f›rlatacaklar›n› sand›klar›mdan biri:
– Sen kar›flma babal›k! Fazla söylenmeye bafllad›n.
– Baban›z›n mal› m› bu deniz sizin?
– Onun babas›n›n mal› m›?
– De¤il ama, gelmifl kay›¤›n›zda çal›flm›fl bir kere,
– Kim gel de çal›fl demifl ona, gelmeseydi.
Bal›k verilmemifl adam, kahvenin bir iskemlesine çökmüfltü. Kahveci bafl›na
dikilmiflti. Kahveciye:
– Kalkaca¤›z, kalkaca¤›z, dedi.
Aya¤a kalkt›. Kendisi için laf iflitmifl adama:
– Zarar yok hemflerim, dedi, zarar› yok. Vermesinler, istemez.”
Sait Faik Abas›yan›k
❂
B. ÇEK‹M EKLER‹
Çekim ekleri ba¤land›¤› sözcükle di¤er sözcükler aras›nda ilgi kuran eklerdir.
Bu ekler sözcü¤ün anlam›n›, çeflidini de¤ifltirmez, görevini belirler.
“Türkçe a¤z›mda annemin sütüdür.”
Yahya Kemal Beyatl›
Yukar›daki cümlede, “Türkçe, a¤›z, anne, süt” sözcükleri kendi bafllar›na bir
anlam ifade etmezler. Bu sözcükler aras›nda ba¤ kuran “-mda, -min, -üdür” ekleri sözü
anlaml› hâle getirmektedir.
Çekim ekleri flunlard›r:
1. Çokluk ekleri: Tekil olan varl›klara eklenen -lar/-ler ekleridir.
a¤aç-lar, kufl-lar, çiçek-ler, kalem-ler, da¤lar, okul-lar vb.
2. ‹yelik ekleri: ‹yelik ekleri eklendi¤i ismin karfl›l›¤› olan varl›¤›n kime ait
oldu¤unu gösteren eklerdir.
8
D‹L VE ANLATIM 2
Tekil
1. kifli
-m
2. kifli
-n
3. kifli
- ›, i, u, -ü, -s›, -si, -su, sü
Ço¤ul 1. kifli
-m›z, -miz, -muz, -müz
2. kifli
-n›z, -niz, -nuz, -nüz
3. kifli
- lar›, -leri
çamta-m
ev-im
kardefl-im
çanta-n
ev-in
kardefl-in
çanta-s›
ev-i
kardefl-i
çanta-m›z
ev-imiz
kardefl-imiz
çanta-n›z
ev-iniz
kardefl-iniz
çanta-lar›
ev-leri
kardefl-leri
3. Aitlik eki: - ki
yerde-ki (yerdeki tafl)
dolapta-ki (dolaptaki yiyecek)
elbisede-ki leke (elbisedeki leke)
❂
4. Durum ekleri: Cümlede isimlerin yüklendi¤i görevi belirleyen; ismin cümle
içerisinde öteki sözcüklerlerle olan iliflkisini belirleyen eklerdir.
Durum ekleri flunlard›r:
a. Yal›n durum (hâl): a¤aç, çiçek, okul, s›ra da¤lar, tafllar vb.
b. Yönelme durumu (-e, durumu): a¤aç-a, s›ra-ya, okul-a, da¤lar-a, tafllar-a
c. Belirtme durumu (- i durumu): a¤aç-›, s›ra-y›, çiçe¤-i, okul-u, da¤lar-›, tafllar-›
ç. Kalma durumu (-de durumu): a¤aç-ta, s›ra-da, çiçek-te, okul-da, da¤lar-da, tafllar-da
d. Ç›kma durumu (-den durumu): a¤aç-tan, s›ra-dan, çiçek-ten, okul-dan, da¤lar-dan,
tafllar-dan vb.
9
D‹L VE ANLATIM 2
5. Tamlama ekleri: okul-un kap›-s›, bahçe-nin a¤açlar-›, Türk bayra¤-› Ayfle’nin
baba-s› vb.
6. Fiil çekiminde kullan›lan kip ve kifli ekleri
gidiyor-um, okul aç›l-d›
çal›fl-acak-›m, söyle-di-m
görecek-sin vb.
☛
Afla¤›daki metni inceleyiniz. Metindeki çekim eklerini gösteriniz; bunlar›n
tümünü belirtiniz.
“Bir nisan akflam› yola ç›km›flt›k. Geceyi o yan›p yan›p sönen ›fl›klar adas›nda
geçirecek, sabah erkenden su üstü karagözüne ç›kacakt›k.
Niyetimiz daha erken yola ç›kmakt› ya. Hava bir tuhaft›. Uzakta f›rt›na bulutuna
da benzer bir sis vard›.Bir gün do¤rusu bu sisi temizleyiverdi. Bu sefer de gün do¤udan
bir karabulut gelip ya¤murunu boflaltt›. Sonra gökyüzünü boydan boya kaplayan bir
ebemkufla¤› görünce, Kalafat:
– Selamet, dedi. Basal›m art›k. Hava düzeldi demektir.”
Sait Faik Abas›yan›k
YAPI BAKIMINDAN SÖZCÜKLER
❂
❂
❂
Sözcükler yap› bak›m›ndan üçe ayr›l›r:
a. Basit Sözcükler : Anlamlar› ve yap›lar› bozulmadan parçalanamayan
sözcüklerdir. Bu tür sözcükler bir veya birkaç hecelidir.
dil, el, kafl, göz, gel, git çiçek, kelebek vb.
b. Türemifl sözcükler: ‹sim veya fiil soyundan köklere yap›m ekleri ulanarak
türetilmifl sözcüklerdir.
kira-l›k, dön-em, dur-ak, ver-gi, bafl-ar-›, vb.
c. Birleflik sözcükler: ‹ki veya daha çok sözcü¤ün aralar›na ek girmeyecek kadar
birleflip kal›plaflmas›yla oluflan yeni anlaml› sözcüklerdir.
“han›meli, yüzbafl›, Pamukkale, sivrisinek, Karaosmano¤lu, Afyonkarahisar” vb.
☛
10
Sait F aik’ten al›nan metindeki sözcükleri inceleyiniz. Sözcüklerin türünü
söyleyiniz.
D‹L VE ANLATIM 2
ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME
* Herhangi bir metin üzerinde isim ve fiil köklerine örnekler bulunuz.
* Yap›m eklerinin ifllevleri nelerdir?
* Kaç çeflit yap›m eki vard›r? Bunlar nelerdir?
* Çekim ekleri nelerdir? Bunlar›n özelliklerini söyleyiniz.
* Yap›m ve çekim eklerinin sözcüklere katt›¤› anlam fark› nedir?
11
D‹L VE ANLATIM 2
B. SÖZCÜKTE ANLAM
1. Sözcükte Anlam ve Kavram
☛
HAZIRLIK
Kavram ne demektir? Kavramlar insan zihninde ayn› olay, olgu uve varl›klar›
karfl›lar m›? Otomobil, cep telefonu, hastane denildi¤inde zihninizde neler canlan›yor?
AÇIKLAMALAR
Dilin anlaml› en küçük birimi sözcüktür. Sözcükler çevremizde gördü¤ümüz
varl›k, olay olgu ve durumlar› karfl›larlar. Sözcüklerin bir ses, bir de anlam yönü vard›r.
“Okul aç›ld›.” cümlesinde okul sözcü¤ü o-k-u-l seslerinin birleflmesiyle meydana gelen
iki heceli; aç›ld› sözcü¤ü de a-ç-›-l-d-› seslerinden meydana gelen ve üç heceli bir
sözcüktür. Yani sözcü¤ü oluflturan sesler bir araya gelerek bir kavram; bir olay, olgu ya
da durumu karfl›larlar. Bu bak›mdan sözcükler karfl›lad›klar› varl›klar›n bir
simgesidirler.
❂
Somut, soyut nesnelerin ya da hareketlerin zihinde ald›¤› bir flekil vard›r. Kufl,
a¤aç, çiçek, masa denildi¤i zaman zihnimizde hemen bir varl›k canlan›r. ‹yilik güzellik,
do¤ruluk, özgürlük vb. denildi¤i zaman da soyut bir olgu gözümüzün önüne gelir.
Gelecek, okuyor, söyledi sözcükleriyle bir hareketi düflününüz.
‹flte nesnelerin zihinde ald›¤› biçime kavram denir. Kavram› flöyle örneklendirebiliriz:
Sözcüklerin hiçbiri birer kal›p de¤ildir. Her sözcü¤e zihinde bir anlam verilir.
Zihin kendi d›fl›ndaki somut varl›klar› anlaml› hâle getirdi¤i gibi hayal olarak yaratt›¤›
soyut varl›klar› da anlaml› hâle getirir. Örne¤in masa denildi¤i zaman çeflitli meslek
gruplar›na ait kiflilerin zihinlerinde farkl› masa tipleri canlan›r. Kimisi çal›flma
masas›n›, kimisi toplant› masas›n› kimisi de yemek masas›n› düflünür. A¤aç sözcü¤ü de
kiflilerde farkl› a¤aç türlerini ça¤r›flt›rabilir. Kimisi çam a¤ac›n›, kimisi meyve, kimisi
de mefle, kavak vb. düflünebilir.
☛
Kavram nedir? Kavram ile sözcük aras›ndaki iliflkiyi baflka örneklerle
aç›klay›n›z. Örne¤in saat, çal›flmak, iyilik vb. sizde ne gibi olay, olgu, durum ve
varl›klar› hat›rlat›r?
Konuflma ya da yazma s›ras›nda sözler art arda s›ralan›r. Konuflman›n ak›fl›
içerisinde konuya uygun sözcükler, kavramlar pefl pefle mant›ksal bir düzen içerisinde ifade
edilir. Cümle içerisinde her bir sözcü¤ün bir anlam› vard›r. Anlamdafl sözcükler dahi olsa
de¤ifltirilen sözcü¤ün anlam de¤erini tutmaz. Ak ile beyaz ayn› anlamda sözcüklerdir.
Ancak cümlede “beyaz peynir” yerine “ak peynir” diyemeyiz. Ayn› flekilde kara ile siyah
anlamdafl sözcüklerdir. “Ne karaym›fl flu aln›m›n yaz›s›.” cümlesinde kara yerine siyah
diyemeyiz. Her bir sözcük cümlede kullan›ld›¤› yere göre anlam kazan›r.
12
D‹L VE ANLATIM 2
Somut-soyut sözcükler
❂
Sözcüklerin bir k›sm› maddi, bir k›sm› da manevi varl›klar›, olaylar›, olgular› ya
da durumlar› karfl›lar. Maddi varl›klar› (elle tutulan, gözle görülen) karfl›layan
sözcüklere somut, elle tutulmayan gözle görülmeyen manevi varl›klar› karfl›layana da
soyut sözcükler denir. Çevremizde gördü¤ümüz a¤aç, çiçek, da¤, tafl , el, kol, ev, cadde,
sokak, ekmek, su vb. varl›klar somut; duygu, düflünce, hürriyet, bar›fl, dostluk iyilik,
rüya, hayal vb. soyut sözcüklerdir.
Soyut sözcüklerin kavram olanlar› felsefede; imgeler sanatta, terimler de bilim
alan›nda daha çok kullan›l›r.
☛
Afla¤›daki metni inceleyiniz.
Metinde geçen kavramlar›, terimleri, somut ve soyut anlaml› sözcükleri
gösteriniz.
“Bahar›n ilk günlerinden biriydi. Karlar erimiflti. Birden köyün arka taraf›ndan
bir homurtu yükseldi, yer gök inliyordu. Koyunlar ürkmüfl, kaç›fl›yordu. Hemen
kofltum. Dumanlar içinde bir fley yaklafl›yordu. Bütün köy toplanm›fl, kimi yaya kimi
atl›, gülüflüp ba¤raflarak ard›na düflmüfllerdi. Ben de koflup yetifltim. ‹lk gördü¤üm fley
o¤ullar›m oldu. Üçü birden Suvankul’un yan›na, traktörün üstüne ç›km›fllard›. Isl›k
çal›yor, hayk›r›yor, flapkalar›n› havaya f›rlat›yorlard›. Sanki birer kahraman gibi dimdik
duruyorlard›, sevinç içindeydiler. fiimdi anl›yordum sabah erkenden ›rma¤a do¤ru
neden s›v›flt›klar›n›. ‹zin vermeyece¤ini bildikleri için, bana görünmeden s›v›flm›fllar,
babalar›n› karfl›lamaya gitmifllerdi.”
Cengiz Aytmatov
ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME
* Sözcük-anlam aras›ndaki iliflkiyi söyleyiniz.
* Sözcükte ses ve anlam kaynaflmas› nas›l oluflur?
* Kavram ne demektir?
* Somut ve soyut anlaml› sözcük ne demektir?
13
D‹L VE ANLATIM 2
2.a. Anlam Çeflitleri (‹lk anlam yan anlam, mecaz terim)
☛
HAZIRLIK
Sözcüklerde anlam bak›m›ndan ne gibi de¤ifliklikler görülür? Temel anlam,
mecaz anlam, yan anlam vb. ne demektir? Araflt›r›n›z.
AÇIKLAMALAR
Bir kararda durmayan aynalar›na etraflar›ndaki iri çam veya ç›nar a¤açlar›n›n
gölgesi vuran ve sular› içlerine çok kere birkaç adam boyu yüksekli¤inde bir kayadan
köpük köpük dökülen bu havuzlara her rastlay›fl›m›zda önümdeki k›z bafl›n› çevirmeden:
“Buna Deli Büvet derler!”
Yahut:
“Buna Kunduzlu Büvet derler!” diye izahat veriyordu.
Bo¤az›n biraz geniflledi¤i bir yere yaklaflt›¤›m›z zaman kulaklar›m› müthifl bir
gürültü doldurmaya bafllad›. Hacer:
“Sutüven’e geldik!” dedi.
Sabahattin Ali
Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde ilk anlam›yla (temel anlam) kullan›lan
sözcüklere örnekler bulunuz.
Sözcükler-kavramlar varl›klar›n zihinde oluflan görüntüleridir. Her sözcü¤ün
insan zihninde ald›¤› bir biçimi vard›r. Baz› sözcükler tek bir varl›¤› karfl›lar.
Yukar›daki metinde ayna, çam, ç›nar, dere, a¤aç, su vb. sözcüklerin her biri birer varl›¤›
karfl›larlar. Bu türdeki tek ad› tek kavram› karfl›layan sözcüklere tek anlaml› sözcükler
denir. Dilimizde kullan›lan bu¤day, arpa, m›s›r, tu¤la, kiremit vb. çevremizdeki tek
varl›klar›n ad› durumundad›r. Ancak bütün sözcükler tek anlaml› de¤ildir. ‹lk zamanlarda
ilk anlamda olan sözcükler zamanla baflka anlamlar da kazanm›flt›r. Bafllang›çta organ
adlar›, vücutla ilgili sözcükler mecazlarla, deyimlerle baflka anlamlar kazan›r. Bir
nesenin ad› onunla ligili, onunla var olan baflka nesnelere de ad olur. Bir sözcü¤ün
temel anlam› yan›nda ilgili baflka anlamlar kazanmas›na çok anlaml›l›k denir.
❂
❂
14
Temel anlam (ilk anlam): Sözcü¤ün anlatt›¤› ilk ve as›l kavramd›r. Dilimizdeki
dil, difl, kulak, el, ayak, bafl, kahve, bu¤day, arpa, m›s›r sözcükleri temel anlaml›
sözcüklerdir. Bunlardan bir k›sm› zaman içerisinde somut, soyut anlamlar ile yan
anlamlar kazanarak çok anlaml› duruma gelirler.
Yan anlam: Temel anlaml› sözcükler zaman içerisinde mecaz olarak (ad
aktarmas›) ya da deyimleflerek yan anlamlar kazan›r. Yan anlam kazanan sözcük ile
D‹L VE ANLATIM 2
temel anlam aras›nda mutlaka bir yak›nl›k, bir ilgi bulunur. Örne¤in dil “a¤z›m›zdaki
tat alma organ›” olarak temel anlaml› bir sözcüktür. Ancak bu sözcük “nefesli çalg›larda
dil; denizin içine do¤ru uzanan kara parças›; aletlerde yass› uzunca hareketli k›s›m
(kap› kilidinin dili) ve iletiflim arac› olarak kullan›lan dil” anlamlar›n› kazanm›flt›r.
❂
Ayn› flekilde göz görme organ› olarak temel anlam›yla kullan›l›rken kaynak (su),
delik (i¤nenin gözü), bölme (iki göz oda), a¤ac›n tomurcuklar› ve nazar anlamlar›n›
kazanm›flt›r. Bunun yan›nda iyi, do¤ru, güzel vb. pek çok sözcü¤ün yan anlamlar
kazanarak dile zenginlik katt›¤› görülür.
Mecaz anlam: Sözün gerçek anlam› d›fl›nda baflka bir anlamda kullan›lmas›d›r.
Gerçek anlam varl›¤›n akla gelen ilk anlam›d›r. Mecaz ise sözün kendi gerçek anlam›
d›fl›nda baflka bir anlam kazanmas›d›r. ‹stiklâl Marfl›’nda geçen
“Çatma kurban olay›m çehreni ey nazl› hilâl.” dizesine bakal›m. Hilâl yeni
do¤mufl ay demektir. Oysa flair burada hilâl sözünü bayrak anlam›nda kullanmaktad›r.
Mecaz anlam özellikle atasözlerimizde, deyimlerimizde görülür. “Ak akça kara gün
içindir.” atasözünde kara gün “s›k›nt›l› geçen günler” demektir.
☛
fiu sözlerdeki mecazlar› gösteriniz:
Mum dibine ›fl›k vermez.
Damlaya damlaya göl olur.
Göze girmek, kula¤›na küpe olmak, etekleri zil çalmak
❂
Terim: Belirli kavramlar› karfl›layan bilim ve sanat alanlar›yla ilgili sözcüklere
terim denir. Terimler günlük ve genel dilin ortak sözcükleri de¤ildir. Kullan›mlar›
bilim, sanat ve teknik alanlarla s›n›rl›d›r. Edebiyat alan›nda kullan›lan hece, ölçü, uyak,
naz›m birimi hikâye ile matematik alan›nda kullan›lan aç›, rakam, kare, say› vb. birer
terimdir.
ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME
* Sözlü ve yaz›l› iletiflimde sözcükler ne gibi anlamlar kazan›r?
* Sözcükler kullan›ld›klar› yerde yeni anlamlar kazan›r m›?
* Temel anlam, yan anlam ve mecaz anlam ne demektir? Günlük dilde bunlara
örnekler bulunuz.
* Terim ne demektir? Terim hangi tür metinlerde kullan›l›r? Nas›l oluflur?
15
D‹L VE ANLATIM 2
2.b. Anlam ‹liflkilerine Göre Sözcükler
☛
HAZIRLIK
Sözcükler kullan›ld›klar› yere göre ne gibi anlam de¤erleri kazan›r?
Dilimizde efl anlaml›, efl sesli z›t anlaml› ve yak›n anlaml› sözcükler var m›d›r? Bunlara
iliflkin örnekler bulunuz.
AÇIKLAMALAR
“O vakit denize bakt›: Siyah bir deniz... Karanl›¤›n içinde geminin kenar›nda
esmer bir köpükle kaynaflarak firar eden o siyahl›klar› görüyor...
Ah! Bu denizin zulmetinden saklanan hakikatler, as›l hakikat...
Halit Ziya Uflakl›gil
Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde geçen siyah, esmer, zulmet sözcüklerinin
ayn› anlamda oldu¤unu göreceksiniz. Bir dilde yaz›l›fllar› ve okunufllar› farkl›, anlamlar›
ayn› olan sözcüklere efl anlaml› sözcükler denir. Efl anlaml› sözcükler uluslar›n kültürel
iliflkileri sonucu dile giren birimlerdir. Örne¤in Türkçede ak, kara, gece, gün, y›ld›z vb.
sözcükleri kullan›l›rken Arapçadan, Farsçadan beyaz sefid, siyah, fleb, ruz vb. sözcükleri
de dilimize girmifl ve uzun y›llar kullan›lm›flt›r. Dilde birden fazla sözcük anlam
bak›m›ndan anlamdafl olsa da kavram olarak birbirinin yerini tutmaz.
Efl sesli (Sestefl) Sözcükler
Yaz›l›fllar› ve okunufllar› ayn›, anlamlar› farkl› olan sözcüklere efl sesli (sestefl)
sözcükler denir. Efl sesli sözcüklere özellikle atasözlerinde, deyimlerde ve cinasl›
mânilerde rastlan›r. Türkçede kullan›lan, çay, yüz, kara, ba¤, dil vb. pek çok sözcük efl
seslilere örnek olarak gösterilebilir.
Kul eden
Ses geliyor kuleden
O kafl o göz de¤il mi
Beni sana kul eden
Yukar›daki metinde kul eden ile kuleden sözcükleri sestefltir.
Ba¤ bana
Bahçe sana ba¤ bana
De¤me zincir kâr etmez
Zülfün teli ba¤ bana
16
D‹L VE ANLATIM 2
Yukar›daki metinde “ba¤” sözcü¤ü hem üzüm yetifltirilen ba¤ hem de ba¤lama
anlam›ndaki “ba¤” olarak kullan›lm›flt›r.
“Keser alacaksan kesene bak.” sözünde “kesene” sözcü¤ü hem keskin olan›na bak,
hem de cebindeki paraya bak anlam›nda kullan›lm›flt›r.
☛
Afla¤›daki cümlelerdeki efl sesli sözcükleri gösteriniz. Anlamlar›n› söyleyiniz.
Ö¤retmen bizi k›ra götürdü.
Dedemin saçlar›na k›r düfltü.
Ali bu odunlar› k›r.
☛
❂
Yafl, dil, yar, yüz, çay, sözcüklerini farkl› anlamlarda cümle içerisinde kullan›n›z.
Z›t Anlaml› Sözcükler
Anlam bak›m›ndan birbirinin z›dd› olan sözcüklere z›t anlaml› sözcükler denir.
“Afla¤› yukar› yirmi gün oluyor.”
“Ac› tatl› pek çok günlerimiz geçti.”
Yukar›daki cümlelerde afla¤› ile yukar›, ac› ile tatl› sözcükleri z›t anlaml›d›r.
Afla¤›daki sözcükleri z›t anlamlar›yla birlikte cümle içerisinde kullan›n›z.
➠
yeni
iyi
uzun
s›cak
ac›k
güzel
afla¤›
sevinç
tembel
kaybetmek
Sözcüklerin olumsuzluk durumu z›t anlaml›s› demek de¤ildir.
“Ali okuldan geldi.“ cümlesi olumludur.
Bu cümlenin olumsuz hâli “Ali okuldan gelmedi”dir. Geldi ile gelmedi z›t
anlaml› de¤ildir. Geldi sözcü¤ünün olumsuzu”gelmedi”, z›t anlam› ise “gitti” dir.
17
D‹L VE ANLATIM 2
Fiiller- -ma/-me ekiyle olumsuz hâle getirilir.
ald›- almad›; okudu- okumad›
çal›fl-t›- çal›flmad›, sildi-silmedi vb.
‹simler ise -s›z/-siz ekiyle olumsuz hâle gelir. Susuz (çeflme) tuzsuz (yemek),
görgüsüz adam, bilgisiz kifli vb. ‹simler -l›/-li ekiyle olumlu hâle gelir.
tafll› yol, kumlu sahil vb.
Yak›n anlaml› sözcükler : Dilimizde kullan›lan baz› sözcükler aras›nda anlam
bak›m›ndan bir yak›nl›k vard›r. Yak›n anlaml› sözcükler dile bir canl›l›k ve zenginlik katar.
Duymak, iflitmlek; izlemek, seyretmek; do¤ruluk, dürüstlük; yalan yanl›fl; e¤mek, bü¤mek
(bükmek), demek, söylemek; özlem, hasret, vb. sözcükler yak›n anlaml›d›r.
Yak›n anlaml› sözcüklerden baz›lar› yabanc› dillerden dilimize girmifl ve
yerleflmifltir. Özlemek, garipsemek, hasret kalmak gibi.
☛
Afla¤›daki metni inceleyiniz.
* Metinde efl anlaml› sözcükleri bulunuz.
* Metinde efl sesli sözcükleri bulunuz.
* Metinde z›t anlaml› sözcükleri bulunuz.
* Metinde yak›n anlaml› sözcükleri bulunuz.
“Osman›m, yavrum! Gün ›fl›yor...”
Çocu¤un omuzlar›ndan tutup kald›rd›. Öylesine yavafl tutuyordu ki. Sanki k›r›l›p
dökülecek... Yata¤›na geri yat›rd›.
“Uyanm›yor iflte, uyanm›yor. Öldürüyüm mü?”
H›zla çardaktan afla¤› indi. Çardak beflik gibi salland›.
Erkek köpürdü:
“Allah senin de belan› versin, onun da... Uyanm›yormufl!”
“Uyanm›yor iflte, napay›m!”
Erkek sertçe merdivenlere atlad›. Çarda¤a ç›kt›, h›nçla çocu¤un iki kolundan
tutup kald›rd›. Çocuk bir tavflan yavrusu gibi, elinde as›l› kald›. Uyku sersemi
ç›rp›n›yor, “ana ana” diye ba¤›r›yordu. Adam çocu¤u çardaktan afla¤› indirip kad›n›n
önüne at›verdi. Çocuk avlunun tozlar› içine serildi.
Kad›n çocu¤una bakt›, bakt›:
“Allah kimsenin yavrusunu, kimsenin eline koymas›n.” dedi. Çocu¤u, yerden
h›zla kap›p ba¤r›na bast›. Çocu¤un gözleri kocaman kocaman aç›lm›fl, hayretle
bak›yordu. Götürüp so¤uk suyla yüzünü y›kad›.
18
D‹L VE ANLATIM 2
Kendine gelen çocuk “Ana!” dedi.
“Can!”
“A¤z›ma k›rm›z› biber mi koydun?”
Bu s›rada Mustafa A¤a’n›n arabas› gelip evlerinin önünde durdu.
“Osman...”
Osman kofla kofla gidip arabaya atlad›. Sevinçten tafl›yor, türküler söylüyordu.
Yaflar Kemal
ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME
* Efl anlaml› sözcüklere örnekler söyleyiniz.
* Efl anlaml› sözcüklerle yak›n anlaml› sözcükler aras›ndaki fark› söyleyiniz.
* Efl sesli sözcüklere örnekler söyleyiniz.
* Efl sesli sözcükler metne neler kazand›r›r.
* Z›t anlaml› sözcüklere örnekler söyleyiniz.
* Sözcü¤ün z›t anlam› ile olumsuz anlam› aras›ndaki fark› söyleyiniz.
* Yak›n anlaml› sözcükler metne neler kazand›r›r?
19
D‹L VE ANLATIM 2
2.c. Sözcüklerde Anlam De¤iflmeleri
☛
HAZIRLIK
Sözcüklerde ne gibi anlam de¤iflmesi olur? Konuflma dilindeki sözcükleri
inceleyiniz. Bunlar›n ne gibi de¤iflmelere u¤rad›¤›n› belirtiniz.
AÇIKLAMALAR
“Dere boyundan gidece¤iz. Suyu fazlad›r, bast›¤›n yere mukayyet ol!” dedi.
Kayalar aras›ndaki dik ve dar bir patikadan inince K›z›lkeçili deresiyle
karfl›laflt›k. ‹ki s›rt›n birleflti¤i dar bo¤azda kayadan kayaya atlayarak köpüren sular,
kulaklar› dolduran büyük bir gürültü ç›kar›yorlard›. Suyun kenar›ndaki dar yolda, çok
kere tafltan tafla atlayarak yürümeye bafllad›k. Kâh derenin k›y›s›na kadar iniyor kâh
tekrar s›rta t›rmanarak beyaz köpüklü ça¤layanlara yüksekten bak›yorduk. Bo¤az
gittikçe darlafl›yor, iki yandan dimdik yükselen kayalar›n yar›klar› aras›ndan f›rlayan
kocaman çam a¤açlar›, yan yatm›fl bir hâlde, bofllu¤a uzan›yordu. Sular›n yalay›p
parlatt›¤› tafllarda ç›plak ayaklar›yle seken Hacer’e yetiflmek için güçlük çekiyordum.
Da¤dan yuvarlan›p derenin yolunu kapayan ev büyüklü¤ünde kayalar, yahut bir
kayan›n beri taraf›ndaki yumuflak topra¤› oyan sular, dere boyunca yer yer büyük ve
derin havuzlar meydana getirmifllerdi.
Sabahattin Ali
Yukar›daki metni inceleyiniz. Metinde ilk anlamlar›ndan baflka anlamlara geçen
sözcükleri bulunuz. Bunlarda nas›l bir anlam de¤iflmesi olmufltur? Belirtiniz.
Dil canl› bir varl›kt›r. Toplumsal de¤iflme ve geliflmelerle birlikte dilde de
de¤iflmeler olur.Kullan›lmayan sözcükler unutulur. Bilimsel ve teknolojik geliflmelerle
yeni sözcük ve kavramlar türetilir. Baz› alanlarda kullan›lan sözcükler eski anlamlar›
yan›nda yeni anlamlar kazan›r.
Dildeki sözcükler mant›ksal, toplumsal ve kültürel hayattaki geliflmelere göre
anlam de¤iflikli¤ine u¤rar. Bir zamanlar ulafl›m arac› olarak kullan›lan fayton, atl›
araba, tramvay vb. günümüzde yerini otobüs, dolmufl, metro vb. h›zl› araçlara
b›rakm›flt›r. Giyim kuflam ile kullan›lan araç gereçte özellikle biliflim teknolojisindeki
geliflmeler dilde pek çok sözcü¤ün ortaya ç›kmas›na, baz›lar›n›n da kullan›m alan›n›n
de¤iflmesine neden olmufltur. Yaz›c›, taray›c›, daktilo (daktilo ile yaz› yazan) ç›kt› vb.
anlam de¤iflmesine örnek olarak gösterilebilir.
❂
20
‹flte bir sözcü¤ün anlatt›¤› kavramdan az çok uzaklaflmas›, onunla uzak yak›n
ilgisi bulunan ya da hiç ilgisi bulunmayan yeni bir kavram› yans›t›r duruma gelmesine
anlam de¤iflmesi denir.
D‹L VE ANLATIM 2
Anlam de¤iflmesi dilde flu flekillerde görülür:
a. Anlam Genifllemesi: Bir varl›¤›n bir türünü ya da bölümünü anlatan sözcük,
zamanla o varl›¤›n bütün türlerini birden anlat›r duruma gelmesine anlam genifllemesi
denir. Anlam genifllemesinde nesnenin bir özelli¤i baflka nesnelerde bulunuyorsa o
nesnenin ad› baflka nesnelere ad olarak geçebilir. Sözcü¤ün kullan›m alan› genifller.
Alan sözcü¤ü “düz, aç›k yer” anlam›nda kullan›l›rken günümüzde, bu anlam› yan›nda
meslek, ifl, araflt›rma-inceleme alan› vb. anlamlar›nda kullan›lmaktad›r. Y›ld›z gökteki
y›ld›z anlam› yan›nda “herkesçe çok sevilen, mesle¤inde parlayan sanatç› anlam›nda
kullan›lmaktad›r. Hatta bu sözcük sinema, televizyon sanatç›s› anlam›na da
gelmektedir.
Anlam genifllemesi edebî eserlerde, mecazl› sözlerde çokça görülür.
☛
Anlam genifllemesine iliflkin örnekler bulunuz.
b. Anlam Daralmas›: Bir sözcü¤ün eskiden anlatt›¤› durumun, nesnenin bir
bölümünü bir türünü anlat›r duruma gelmesidir. Eskiden (Göktürkçede) mal mülk
anlam›nda kullan›lan tavar (davar) sözcü¤ü, günümüzde sadece koyun keçi sürüsü
anlam›nda kullan›lmaktad›r.
Ayn› flekilde o¤lan “çocuk, evlat” demek iken, yani hem k›z hem o¤lan çocu¤unu
karfl›larken, bugün sadece erkek çocu¤unu karfl›lamaktad›r. Yerleflmek, bir yerde yer
tutmak, konmak uçan varl›klar›n bir yere konmas› anlam›nda kullan›lmaktad›r.
Örneklerden görülece¤i gibi anlam daralmas›nda sözcü¤ün ilk anlam›nda bir daralma
olmaktad›r.
☛
❂
Anlam daralmas› ne demektir? Bu konuda örnekler bulabilir misiniz?
c. Baflka Anlama Geçifl : Herhangi bir anlamda kullan›lan sözcü¤ün sonradan
bambaflka bir anlamda kullan›lmas›d›r. Eskiden (Göktürkçede) üzmek, “k›rmak,
kesmek” anlam›nda kullan›l›rd›. Zamanla bu sözcük baflka bir anlama geçerek
günümüzde “üzüntü vermek” anlam›nda kullan›lmaktad›r. Sak›nmak “düflünmek,
üzerinde durmak, kederlenmek, yaslanmak anlamlar›na geliyordu. Günümüzde ise
“herhangi bir fleyi yapmaktan, korku ve üzüntü verir düflüncesiyle uzak durmak”
demektir. Yani önleyici tedbir almakt›r.
Ucuz (Göktürkçede) kolay, de¤ersiz, hakir anlam›nda iken bugün “az para ile
al›nan” anlam›ndad›r. “Duman” anlam›nda kullan›lan tütün sözcü¤ü de bir bitki
türünü, tütün bitkisini karfl›lar durumana gelmifltir.
Bu tür anlam geçifllerinde sözcü¤ün ilk (temel) anlam› kaybolmakta, zamanla
baflka anlamlara geçmektedir.
21
D‹L VE ANLATIM 2
☛
Afla¤›daki metni inceleyiniz. Metinde anlam de¤iflmesi görülen sözcükleri
gösteriniz. Anlamda ne gibi de¤iflmeler oldu¤unu belirtiniz.
“Tarlaya geldiler. Daha gün do¤mam›fl... Orak makinesinin düzgün s›ralad›¤›
desteler çi¤li... Ot ve ›slak ekin kokusu... K›za¤a at› koflup desteleri yüklemeye
bafllad›lar. K›zakta çift yerine tek at koflulu... At›n bafl›n› Osman çekiyor, k›zak dolar
dolmaz, kufl gibi harmana götürüp getiriyor...
K›za¤a yükleyenler, arada Osman’a tak›l›yolar:
“Nas›l Osman?”
“Yafla, Osman!”
Osman seviniyor...
Derken, k›pk›rm›z› bir atefl yuvarl›¤› hâlinde günefl, karfl› da¤lar›n ard›ndan
ç›kt›... Ekin saplar›ndan, destelerden usul usul, incecik, gözle görülür görülmez bir
bu¤u yükseliyor. Gökte parça parça ak bulutlar dönüyor.
Yaflar Kemal
ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME
* Çok anlaml›l›k ile anlam genifllemesi aras›ndaki ayr›m› söyleyiniz.
* Sözcükte anlam genifllemesi ve anlam daralmas› nas›l oluflur?
* Sözcük baflka anlamlara nas›l geçer?
22
D‹L VE ANLATIM 2
SÖZCÜK (KEL‹ME) GRUPLARI
☛
HAZIRLIK
Sözcük gruplar› ne demektir? Dildeki önemi nedir? Dilimizde hangi tür sözcük
gruplar› kullan›lmaktad›r? Araflt›r›n›z.
AÇIKLAMALAR
“Me¤er o gece Yigenek rüya gördü. Rüyas›n› arkadafllar›na söyledi, görelim
han›m ne söyledi:
Der: Beyler birdenbire kara bafl›m, gözüm uykuda iken rüya gördü.Ela gözümü
aç›p dünya gördüm. Ak boz atlar koflturan alplar gördüm. Ak mi¤ferli alplar› yan›ma
ald›m. Ak sakall› Dede Korkut’tan ö¤üt ald›m. Alaca yatan kara da¤lar› aflt›m. ‹leri
yatan Karadeniz’e girdim. Gemi yap›p gömle¤imi ç›kard›m yelken kurdum. ‹leri yatan
denizi deldim geçtim. Öteki kara da¤›n bir yan›nda aln› bafl› parlayan bir er gördüm.
Kalk›p yerimden do¤ruldum. Karg› dili öz m›zra¤›m› kapt›m. Karfl›lay›p o ere vard›m.
Karfl›s›ndan o eri m›zraklayaca¤›m zaman denedim. Göz ucu ile o ere bakt›m.”
Dede Korkut Hikâyeleri
Yukar›daki metni inceleyiniz. Metindeki sözcük gruplar›n› gösteriniz.
Yukar›daki metinde kara bafl›m, ela gözüm, ak boz atlar, ak mi¤ferli alplar, ak
sakall› alaca yatan kara da¤lar, karg› dilli m›zra¤›m, göz ucu, sözleri birer sözcük
grubudur.
Bir varl›¤›, bir kavram›, bir niteli¤i veya bir durumu karfl›lamak üzere belli kurallar içerisinde yan yana gelen sözcükler toplulu¤una sözcük gruplar› denir. Tek sözcükle karfl›lanamayan durum, olay, olgu veya nitelikler sözcük gruplar› ile karfl›lan›r.
Sözcük gruplar›nda birden fazla sözcük belli kurallarda bir düzen içerisinde yan yana
getirilir. Sözcükler bir düzen içerisinde yan yana geldi¤i için yap›s›nda ve anlam›nda
bir bütünlük vard›r. Sözcük gruplar›nda önce yard›mc› ögeler, sonra da temel ögeler
gelir. Yemyeflil ovalar, kufl sesleri, çal›flkan çocuk, ihtiyar adam, e¤ri bü¤rü yollar,
yalan yanl›fl sözler vb.
Türkçede kullan›lan sözcük gruplar› flunlard›r:
❂
a. Deyim: Birden fazla sözcü¤ün birleflerek kendi anlamlar› d›fl›nda baflka bir
anlamda kullan›lmalar›na deyim denir. Ayaklar› kar›ncalanmak, küplere binmek, kulak
misafiri olmak, göz koymak vb.
Deyimler dilde kal›plaflm›fl sözlerdir. Bu nedenle deyimin sözcükleri de¤ifltirilemez.
Ayn› anlamda dahi olsa bir sözcü¤ün yerine baflka bir sözcük konmaz. Ayn› zamanda
sözcüklerin s›ras› da de¤ifltirilemez. De¤ifltirildi¤inde sözün anlam ve etki gücü
kaybolur. “Ay›kla pirincin tafl›n›, tut kelin perçeminden” sözlerinde ‘pirincin tafl›n›
23
D‹L VE ANLATIM 2
ay›kla ya da kelin perçeminden tut’ diyemeyiz. Bu tür cümleler deyimden çok, bir emir
cümlesi durumundad›r.
Deyimler k›sa ve özlü anlat›m arac›d›r, sözün etki gücü de özlü oluflundan gelir.
Deyimler bir kavram›, bir duurumu anlatmak için kullan›l›r. En ince
benzetmelere, mecazlara ve ince hayallere yer verilir. Ço¤u mecaz anlaml› sözler
olmakla beraber gerçek anlaml› deyimler de vard›r.
Deyimlerin bir k›sm› cümle fleklinde bir k›sm› da sözcük grubu hâlindedir.
‹nsanlar›n kiflilik özellikleri veya özel durumlar› deyimlerde anlat›l›r.
At› alan Üsküdar’› geçti, kulak vermek, kula¤›na küpe olmak, aba alt›nda sopa
göstermek, dizlerine kara sular inmek vb.
Baz› deyimler öykülere dayanmaktad›r. Afla¤›da deyimleflen bir sözün öyküsünü
okuyacaks›n›z.
SARI Ç‹ZMEL‹ MEHMET A⁄A
Kim oldu¤u, ne oldu¤u do¤ru dürüst bilinmeyen bir kifliden söz ederken “sar›
çizmeli Mehmet A¤a” deyimini kullan›r›z.
‹zmir eflraf›ndan zengin biri, Ayd›n’dan gelecek misafirini karfl›lamak için,
faytonu ile ufla¤›n› istasyona göndermifl. Ufla¤a da misafiri tan›yabilmesi için:
– Uzun boylu, orta yafll›, efe b›y›kl›, sar› çizmelidir, ad› Mehmet A¤a’d›r diye
tarif etmifl.
Tren gelip yolcular inmeye bafllay›nca, uflak bakm›fl ki inenler aras›nda o zamanlarda moda olan sar› çizmelerden giyen giyene. Uzunu, k›sas›, b›y›kl›s›, b›y›ks›z›, bir
dolu sar› çizmeli aras›nda amisafiri tan›makm güç olacak, bafllam›fl seslenmeye:
– Ayd›n’dan gelen sar› çizmeli Mehmet A¤a...
‹stasyonda bulunan kalabal›k, biribirine sorarm›fl:
– Bu adam ne diye ba¤r›yor?
– Ne olacak, sar› çizmeli Mehmet A¤a’y› ar›yor, diye gülüflürlermifl.
Osman Çizmeciler
Ünlü Deyimler ve Öyküleri
b. ‹kileme: ‹kileme anlat›m gücünü art›rmak, anlam› pekifltirmek, kavram›
zenginlefltirmek amac›yla ayn› sözcü¤ün tekrar edilmesi veya yak›n ya da z›t anlaml›
olan›n›n bir araya gelmesiyle oluflan gruplard›r. ‹kilemeler Türkçedeki anlam
bollu¤unu, kavram inceli¤ini yans›tan sözcüklerdir. Kara kara gözler, e¤ri bü¤rü yollar,
ak›ll› ak›ll› oturmak, do¤ru dürüst (konuflmak) vb.
Türkçede dört tür ikileme vard›r.
1. Efl anlaml› ikilemeler: Ayn› veya çok yak›n anlama gelen iki ayn› sözcükten
oluflan ikilemelerdir.
24
D‹L VE ANLATIM 2
Aç›k saç›k, toz toprak, saçma sapan, ezik büzük, yana yak›la, yalan yanl›fl, gibi
yak›n anlaml› sözcüklerden kurulan ikilemelerdir.
2. Z›t anlaml› ikilemeler: Z›t anlaml› sözcüklerle kurulan ikilemelerdir. ‹yi kötü
(geçinip gitmek), afla¤› yukar›, içli d›fll› (olmak), bata ç›ka, düfle kalka, alt üst (olmak)
vb.
3. Aynen tekrarlanan ikilemeler: Ayn› sözcü¤ün tekrar edilmesiyle kurulan
ikilemelerdir. ‹nce ince (ya¤mak), yavafl yavafl (yürümek), ad›m ad›m ilerlemek, göz
göz (olmak) vb.
4. Eklemeli sözlerden oluflan ikilemeler: Anlaml› bir sözcükle uyakl› baflka bir
sözcü¤ün eklenmesiyle oluflan ikilemelerdir. ‹fl mifl (aramak), flu mu, deniz meniz, vb.
Türkçede ikilemeler aras›na noktalama iflareti konmaz.
☛
Afla¤›daki metinlerdeki ikilemeleri gösteriniz. ‹kilemelerin türlerini söyleyiniz.
Ilg›t ›lg›t esen seher yelleri
Esip esip yare de¤meli de¤il
Ak elleri elvan elvan k›nal›
Karad›r gözleri sürmeli de¤il
Karacao¤lan
Tutam yar elinden tutam
Ç›kam da¤lara da¤lara
Olam bir yaral› bülbül
‹nem ba¤lara ba¤lara
Emrah
Damlaya damlaya göl olur.
Atasözü
Da¤ da¤a kavuflmaz, insan insana kavuflur.
Atasözü
❂
c. Tamlamalar: Bir ismin ya da s›fat›n baflka bir isimle oluflturdu¤u gruba
tamlama denir.
Tamlamalar isim ve s›fat tamlamas› olmak üzere önce ikiye; isim tamlamalar› da
kendi aras›nda dörde ayr›l›r.
25
D‹L VE ANLATIM 2
❂
1. ‹sim Tamlamas›: Bir ismin baflka bir isimle oluflturdu¤u gruba isim tamlamas›
denir. Bir isim baflka bir isimle araya bir ek alarak ya da ek almadan tamlama oluflturur.
Tamlamada birinci sözcük tamlayan, ikinci sözcük tamlanand›r.
“‹çimde anlat›lmaz bir s›k›nt› vard›; ders saati bana sene gibi uzun geliyordu.”
Reflat Nuri Güntekin
Yukar›daki cümlede geçen ders saati tamlamas›nda ders tamlayan, saati
tamlanand›r.
Tamlamada temel öge olan tamlanan belirtilen, anlam› tamamlanan, nitelenen,
amaç al›nan isimdir. Belirtili ya da belirtisiz tamlamada iyelik eki al›r.
Tamlayan ise tamlanan›n anlam›n› bütünleyen sözcüktür. Türkçede tamlayan
genellikle tamlanandan önce kullan›l›r. Ancak fliirde dizelerde türlü nedenlerle yerleri
de¤iflik olabilir.
‹sim tamlamalar› dört türlüdür:
a. Belirtili isim tamlamas›: Belirtili isim tamlamas›nda tamlayan da tamlanan da
ek al›r. Bu tamlamada belirtili, s›n›rl›, kesin ve belli bir kavram ba¤lant›s› vard›r. Bu tür
tamlamada tamlayan -›n/in, tamlanan 3. kifli iyelik ekini al›r.
Ayfle’nin elbisesi, çocu¤un gömle¤i, kap›n›n kolu, okulun bahçesi vb.
Su ve ne sözcükleri tamlama durumunda bu kurala uymaz.
Su-nun de¤il su-yun; ne-nin de¤il ne-yin biçiminde kullan›l›r. Suyun tad›, neyin
nesi vb.
b. Belirtisiz isim tamlamas›: Bu tamlamada yaln›z tamlanan ek al›r, tamlayan ek
almaz.
Tamlanan da 3. kifli iyelik ekini (-›/-i, -u/-ü, ünlü ile biten sözcüklerden sonra
-s›/-si, -su/-sü) al›r.
çam a¤ac›, tarla kuflu, utanma duygusu, Türk bayra¤›, okul çantas›, yemek masas›
vb.
Belirtisiz isim tamlamalar› nesnenin türünü ya da neden yap›ld›¤›n› gösterir.
yolcu otobüsü, çal›flma odas›, viflne flurubu, ayva reçeli, üzüm suyu vb.
c. Tak›s›z isim tamlamas›: Anlam bak›m›ndan birbirini bütünleyen isimlerden
oluflan tamlamad›r. Bu tamlamada tamlayan ve tamlanan ek almaz.
tafl duvar, cam boru, tahta köprü, çelik masa, demir kap›, yün çorap vb.
Tak›s›z tamlamada tamlayan tamlanan›n neden yap›l›¤›n› gösterir; tahta köprüde
köprünün tahtadan; “demir kap›”da, kap›n›n demirden yap›ld›¤› anlat›lmaktad›r.
Yufka yürek, kiraz dudak, elma yanak, tafl yürek, s›rma saç tamlamalar›nda
tamlayan, tamlanan varl›¤›n) neye benzedi¤ini mecazl› olarak ifade etmektedir.
ç. Zincirleme isim tamlamas›: Tamlayan› isim tamlamas› olan tamlamalara
26
D‹L VE ANLATIM 2
zincirleme isim tamlamas› denir. Bu tür tamlamalar birden çok sözcükten oluflur.
Bahçe duvar›n›n önü, okul kap›s›n›n rengi, çantan›n içindeki eflyalar, kitab›n son
sayfas› vb.
‹sim tamlamalar›nda baz› durumlarda araya baflka sözcükler girebilir.
Bahçenin- onar›lmas› gereken-duvar›, ö¤rencinin- büyüklere sayg› gibi- görevleri
vard›r.
“Ahmet’in- befl gün önce kaybolan-kitab› bulundu.” vb.
2. S›fat tamlamas›: Bir s›fat›n bir isimle oluflturdu¤u tamlamaya s›fat tamlamas›
denir. Tamlayan durumundaki s›fat tamlanan varl›¤›n bir niteli¤ini, özelli¤ini belirtir ve
ek almaz.
Güzel yaz›, büyük bir ifl, çal›flkan çocuk, befl kifli, k›rm›z› kalem, yeflil saha, vb.
☛
Afla¤›daki metinde geçen tamlamalar› gösteriniz. Tamlamalar›n türünü belirtiniz.
“Sar› saçlar›n› dümdüz iki örgü yan›na b›rakm›fllar. Art›k berber görmeyen bu
güzel saçlar solmufl ve dalgalar›n› kaybetmifl. Her vakit tabii, suni renklerle parlayan
bu sar›fl›n yüz sapsar›, mavi gözleri iki solgun boncuk gibi, küçük dudaklar›, ateflten
beyazlanm›fl, çatlam›fl, el kadar küçük yüzü y›pranm›fl çirkinleflmifl, yaramaz bir
milyoner çocu¤unun oynay›p da b›k›p tenekeye att›¤› güzel bir bebe¤in rutubette,
süprüntülükte alaca¤› zavall›, b›rak›lm›fl ve k›r›k bebek halini alm›flt›. Fakat eski flen,
güzel Azize’den daha ne kadar sevimli ve zaaf›nda kudretli görününüyordu. Kalbimi
altüst etti. Kalbimden gelen yafllarla biraz da itiraf etmek istemedi¤im suçluluk
duygusuyla boynuna sar›ld›m, her temasla k›r›lacak kadar içi, d›fl› zay›f olmufltu.
Solgun dudaklar› titredi, mavi gözleri suland›. Saffet hemen söze kar›flt›:
– Üzüntü yok küçük han›mlar. Zeyno sizi hastal›¤›n›zdan beri ilk defa görüyor da
tabii olan zay›fl›¤›n›ndan üzüntü duydu, yoksa hiç ortada a¤layacak bir fley yok.
Halide Edip Ad›var
Türkçede kullan›lan di¤er sözcük gruplar› flunlard›r:
Ba¤laç olanlar
* “ne... ne” söz grubu
Bu sözcük grubu z›t anlaml› ya da görevdefl sözcükleri birbirine ba¤lar.
ne ba¤ kald› ne de bahçe (Ba¤ bahçe kalmad›.)
Hem de ne toz ne çamur vard›. (Toz ve çamur yoktu.)
Ne güzel ne çirkin say›l›r. (orta durumda)
ne gece ne gündüz vb.
27
D‹L VE ANLATIM 2
* “Hem... hem” söz grubu
fiiir üzerinde hem tecrübem fazla hem bilgim.
Orhan Veli
Hem besliyor hem de s›cak tutuyordu.
Adalet A¤ao¤lu
Hem gülüyor hem konufluyordu
* “ya.... ya” söz grubu
K›rk elli kifli ya var ya yoktu.
Ya sen gel ya da ben geleyim.
Ya bu deveyi güdersin ya da bu diyardan gidersin.
* “gerek.... gerek” söz grubu
Gerek ifl düzeni gerek ev düzeni onun için çok önemliydi. vb.
* “ha... ha” söz grubu
Ha o ha bu ne fark eder vb.
Edatlarla kurulu sözcük öbekleri
Kadar, gibi göre için, ile vb. kurulanlara örnekler
Sabaha kadar çal›flt›, çabalad›.
Senin bugün cennet kadar güzel vatan›n var.
Tevfik Fikret
Daha çok konuflmal›yd›, gerçe¤i oldu¤u gibi anlatmal›yd›.
Babas›n›n dedi¤ine göre eve hiç gelmemifl.
Zeytinli¤e tapu almak için dava açm›fl.
Necati Cumal›
28
D‹L VE ANLATIM 2
ÖLÇME VE DE⁄ERLEND‹RME
* Sözcük gruplar› nas›l oluflur?
* Sözcük gruplar›n› s›n›fland›r›n›z.
* Sözcük gruplar›n›n dil ve anlat›ma katk›s› nelerdir?
* Deyim ne demektir? Özellikleri ve dildeki önemi nedir?
* Toplumsal kültür ile deyimler aras›nda bir iliflki var m›?
* ‹kilemelerin türleri nelerdir? Dildeki önemi nedir?
* Tamlamalar kaç türe ayr›l›r? ‹sim tamlamas› ile s›fat tamlamas› aras›nda ne fark
vard›r?
* Ba¤laç ve edatlarla oluflan sözcük gruplar› nelerdir?
* Sözcük gruplar›n› yerinde kullanman›n nas›l bir önemi vard›r? Yerinde
kullan›lmayan söz gruplar› dilde anlat›m gücünü etkiler mi?
29
D‹L VE ANLATIM 2

ÖZET
Bir varl›¤›, bir kavram›, bir niteli¤i veya bir durumu karfl›lamak üzere belli
kurallar içerisinde yan yana gelen sözcükler toplulu¤una sözcük gruplar› denir.
Dilimizde kullan›lan sözcük gruplar› flunlard›r: Deyimler, ikilemeler, tamlamalar ile
ba¤laç ve edatlarla kurulan sözcük gruplar›d›r.
Birden fazla sözcü¤ün birleflerek kendi anlamlar› d›fl›nda baflka bir anlamda
kullan›lmalar›na deyim denir. Deyimler dilde kal›plaflm›fl sözlerdir. Göz koymak, kulak
vermek, etekleri zil çalmak vb. birer deyimdir. Dilimizdeki deyimlerin baz›lar›
öykülere dayanmaktad›r. ‹kilemeler ise anlat›m gücünü art›rmak, anlam› pekifltirmek ve
zenginlefltirmek amac›yla ayn›, efl veya z›t anlaml› sözcüklerin tekrar edilmesiyle
oluflmufltur. ‹yi kötü, do¤ru dürüst, yalan yanl›fl (haber) vb. birer ikilemedir. ‹simlerin
isimlerle ya da s›fatlar›n isimlerle oluflturduklar› gruba tamlama denir. Tamlamalar isim
ve s›fat tamlamas› olmak üzere önce ikiye ayr›l›r. ‹sim tamlamalar› da kendi aralar›nda,
belirtili isim tamlamas›, belirtisiz isim tamlamas›, tak›s›z isim tamlamas› ve zincirleme
isim tamlamas› olmak üzere dörde ayr›l›r. Bunlar›n d›fl›nda Türkçe de ba¤laç ve edat
gruplar›yla oluflan sözcük gruplar› da vard›r.
Sözcük gruplar› dilin anlat›m gücünü art›r›r. Anlama zenginlik katar. Tek sözcükle anlat›lamayan olay, olgu, durum ve varl›klar sözcük gruplar› ile anlat›l›r. Türkçe bu
bak›mdan zengin bir dildir.
30
D‹L VE ANLATIM 2
.
TEST I
1. Yap› bak›m›ndan sözcükler basit, birleflik ve türemifl sözcükler olmak üzere üçe
ayr›l›r.
“Turizm bak›m›ndan Akdeniz büyük bir öneme sahiptir.” cümlesinde birleflik
sözcük hangisidir?
A) turizm
B) Akdeniz
C) büyük
D) sahiptir
2. Afla¤›daki dörtlükte hangi sözcükler türemifl sözcüktür?
Kirpi¤ine sürme çok
K›na yak parma¤›na
Bu y›l yafl›n girecek
K›z gelinlik ça¤›na
A) sürme-gelinlik
B) kirpi¤ine çek
C) Bu y›l
D) k›na ça¤›na
3. Afla¤›daki cümlelerin hangisinde hem isim hem fiil kökü olarak sözcük kullan›lm›flt›r?
A) Bir parça ekmek istedi.
B) Çayc›ya iki tane çay söyledik.
C) Ac› haber hepimizi çok üzdü.
D) Dereyi görmeden paçalar› s›vama.
31
D‹L VE ANLATIM 2
4. “Yolcular tahta köprüden geçerek yollar›na devam ettiler.” cümlesinde tahta
köprüler tamlamas› ne tür tamlamad›r?
A) Belirtili isim tamlamas›
B) S›fat tamlamas›
C) Belirtisiz isim tamlamas›
D) Tak›s›z isim tamlamas›
5. Afla¤›dakilerden hangisi anlam bak›m›ndan farkl›d›r?
A) Yalan yanl›fl haberlere inanmay›n.
B) E¤ri bü¤rü yollardan yürüdük.
C) Gele gide yorulduk
D) Do¤ru dürüst insan kalmam›fl.
32