Kanser Hastalarında Beden İmajı Sorunları ve Hemşirelik Yaklaşımları

Kanser Hastalarında Beden İmajı Sorunları ve
Hemşirelik Yaklaşımları
Hazırlayan: Uzm. Hem. Ayşin Kayış
Acıbadem Kozyatağı Hastanesi
Onkoloji Vaka Yönetici Hemşiresi
Hazırlanma Tarihi: 23.02.2012
[email protected]
İçerik:
l
l
l
l
l
l
l
Beden imajı nedir?
Beden imajını etkileyen faktörler
Beden imajına uyum
Meme kanserinde beden imajı
Stomalı hastada beden imajı
Alopesili hastada beden imajı
Hemşirelik yaklaşımları
Beden İmajı:
l
Beden imajı, her hangi bir kişinin kendi bedeni hakkındaki
düşüncelerini, duygularını ve algılarını ifade eden bir kavramdır.
l
Beden imajı, bebeklikte başlayıp şekillenen, vücut uyaranlarının
algılanması, bilişsel işlevler, çevreden ve ebeveynlerden alınan
mesajlarla somutlaşan sosyo-psikolojik bir süreçtir.
Beden İmajı:
l
Beden imajı, bireyin ruh sağlığını etkileyen ve ondan etkilenen
bir kavramdır.
l
Beden imgesi, benlik saygısı ile yakından ilişkilidir; benlik saygısı
düşük olanlar daha olumsuz beden imgesine sahiptirler.
Benlik Saygısı
Benlik saygısı, kişinin kendini değerlendirmesi sonunda
ulaştığı benlik kavramının onaylanmasından doğan beğeni
durumudur.
Bireylerde Benlik Saygısı….
Benlik Saygısı Yüksek Olan Birey
Ø Kendine güven
Ø İyimserlik
Ø Başarma isteği
Ø Zorluklardan yılmama
Benlik Saygısı Düşük Olan Birey
Ø Kendine güvensiz
Ø Olumlu geri bildirimleri reddetme
Ø Tedavide işbirliği yapmama
Beden İmajının Özellikleri:
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Beden imajının gelişmesinde bedenle ilgili eski ve yeni
tüm algı, duygu ve tutumlar önemlidir.
Beden imajı bireyin kendi algıları kadar başkalarının bakış
açısından da etkilenir.
Dinamik ve değişebilen niteliktedir.
Bireyin beden imajı ve bedenini algılaması başkalarının
gördüklerinden farklı olabilir.
Kişilik için temeldir.
Beden İmajını Etkileyen Faktörler:
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Yaş
Kültür
Çevre
Cinsiyet
İnanış-değerler
Roller
Kullanılan başetme becerileri
Kanserde Beden İmajında Bozulmanın Nedenleri
Ø
Kanser olan bölgedeki fiziksel
değişiklikler (Mastektomi, stoma
açılması, alopesi vb.)
Ø
Kanser tedavisinin yol açtığı fiziksel
değişiklikler (saç dökülmesi,
radyoterapi nedeniyle oluşan yanıklar
vb.)
Ø
Kansere bağlı menopoz (cerrahi ya da
hormonal)
Beden İmajı
Hawighorst-Knapstein ve ark.*(2004)’nın Almanya’da
yaptıkları bir araştırmada jinekolojik kanser tedavisi görmüş
kadınların ameliyat sonrası beden imajı skorlarında azalma ve
girişkenlik ve kendine güven durumlarında düşme olduğu
saptanmıştır.
* Hawighorst-Knapstein S. et al. (2004) The impact of treatment for genital cancer on quality of life and
body image-results of a prospective longitudinal 10-year study. Gynecologic Oncology, 94: 398-403.
Beden İmajına Uyum
1.Olay
2.Yeniden tedavi
3.Kabul
4.Yeniden yapılandırma
1. Etki / Olay
Ø
Birey, beden ve beden fonksiyonlarının değişimini fark eder.
Ø
Şoka girer (ani değişimler daha uzun etki yaratır).
Ø
Anksiyete ortaya çıkar.
Ø
Depersonalizasyon duygusu gelişir.
Ø
Gelişimsel regresyon olabilir.
Ø
Bedensel eksiklik duygusu hissedebilir.
2. Yeniden Tedavi (duyguları stabil hale getirmeye
çalışma)
Ø
Re-organizasyon ve güçlenme süreci başlar.
Ø
Hasta bozulan kendilik algısını re-organize etmeye çalışır.
3.Kabul (kaybın yasını tutma ve umutsuzluk duygusu
yaşama)
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Hasta, “kendinin kendisi olmadığı” duygusu yaşar.
Yeni bedenini kabullenmede zorlanır.
Eski beden imajına sıkı sıkı sarılır.
Değişen ya da yeni oluşan benliği (self) ile çatışmaları çözmeye
çalışır.
Kendi gereksinimlerine odaklanarak ben merkezli olmayı sürdürür.
İlişkileri tehdit edici algılayabilir ve terk edilme duygusu yaşayabilir.
Aile, hastanın beden imajı kaybı için yas yaşayabilir.
4. Yeniden yapılandırma
Ø
Değişen beden imajını kabullenir.
Ø
Sosyal değerlerini yeniden oluşturur.
Ø
Teknik araç ya da prosedürlere uyum sağlar.
Beden imajı ve meme kanseri
Kanser türleri içerisinde
kadınlarda en sık görülen
meme
kanseri,
kanser
olmanın verdiği korku ve
kaygının yanında, kadının
kimliği için büyük önem
taşıyan
"meme"nin
de
kaybına yol açmaktadır.
Beden imajı ve meme kanseri
Meme
kanseri
nedeniyle
mastektomi
uygulanan
hastalar, kanser ve cerrahi
girişimle
ilgili
psikososyal
zorlanmalar yaşarlar.
Mastektomi kadının benlik
imajını, cinsel yaşamını ve aile
ilişkilerini
olumsuz yönde
etkilemektedir.
Beden imajı ve meme kanseri
Ø
Tedavi yöntemlerindeki değişimler
sonucunda meme kanseri ile
savaşan kadın için sosyokültürel
bakış açısı geniş ölçüde değişmiştir.
Ø
Ameliyat öncesi cerrah tarafından
gerekli bilgilendirme yapılmalı ve
fiziksel ve psikolojik olarak
hazırlanması sağlanmalıdır.
Beden imajı ve meme kanseri
Memenin kaybı kadın için; kadınlığın kaybı, cinselliğin
bitmesi, anneliğin eksik kalması gibi anlamlar taşımaktadır.
Yaşadığı şok ve inkar sonrasında bu kaygılar ağır basmakta,
hastalık ve tedaviye uyumu zorlaştırmaktadır.
Meme kanserinin ve tedavisinin psikososyal etkileri;
Ø
Ø
Ø
Ø
Psikolojik tepkiler ve bozukluklar (kaygı,
depresyon, öfke),
Yaşam biçiminde yaptığı değişimler
(fiziksel rahatsızlığın,
Evlilik ilişkisinin ve cinsel yaşamın
bozulmanın ve değişen aktivite düzeyinin
sonucu olarak),
Korkular ve endişeler (mastektomi ve
ölüm) şeklinde ortaya çıkmaktadır.
Meme kanserinin ve tedavisinin psikososyal etkileri;
Psikososyal etkiler ile başa çıkmada, tedaviye
uyumu kolaylaştırma da en önemlisi
İnterdisipliner bir takım halinde çalışmaktır.
Hasta ve ailesi takımın bir parçasıdır. Hastanın
aile yapısı, kültürel yapısı, yaşı, mesleği,
medeni durumu dikkatle incelenmeli, doğru
veriler toplanmalı ve doğru yaklaşımlar
planlanmalıdır.
Hastalardan….
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
Ø
“Neden ben? Neden bu kadar erken? G.S. 39 yaş
“Niçin böyle yaptım? Kendime zarar verdim?” G.A. 49 yaş
“Çocuğum olmayacak, bir ailede iki kişi fazla” A.H.A. 33 yaş
“Kanser olduğumu tesadüfen anladım. Sanki içimde bir
pervane var, hep daha kötü olacak yayılacak gibi geliyor”.H.T.
35 yaş
“Kanseri yakıştıramadım. Ailede en küçük bir kanser vakası yok
nasıl olsa bende çıkmaz diye düşündüm.” N.K. 62 yaş
“Eşimin yanında duramıyorum, benden korkuyormuş gibi
geliyor” H.K. 32 yaş
Bebeğimi emziremediğim için suçluyum.” E.H. 29 yaş
Bazı çalışmalar…
Ø
Bazı kanser tiplerinin daha fazla ruhsal sorunlara yol açtığı, örneğin, mastektomi
sonrası özellikle de kemoterapi eklenirse psikiyatrik bozukluk oranının arttığı
bildirilmiştir (Hardman ve ark 1989).
Ø
Clıfford (1979), mastektomi yaşantısının ameliyat öncesinde ve sonrasında farklı
tepkilere neden olduğunu söylemektedir. Ameliyat öncesi sorunlar kaygı ve
iletişim problemleri üzerinde yoğunlaşmakta, ameliyat sonrasında ise hastanın
benlik tasarımı, beden imajı, hastalıkla ilgili korku ve endişe duygularına ilişkin
sorunları ortaya çıkmaktadır.
Ø
Kısa süreli olumsuz etkiler cinsel ilişkide, evlilikte, sosyal ve kişilerarası ilişkilerde
görülmektedir Daha uzun vadede protez ve kıyafete ilişkin sorunlar gündeme
gelmektedir.
Ø
Kanser hastalarında ruhsal bozukluklar, özellikle depresyon görülme sıklığı birçok
araştırmaya konu olmuş ve %45-%58 arasında değişen depresyon oranlan
bildirilmiştir (Massıe ve Holland 1988) Cassıleth ve Steınfeld (1987).
Rektum kanserli stoma açılan hastalar
Ø
Bağırsak stoması, ince veya kalın bağırsağın karın
duvarına ağızlaştırıldığı yapay bir açıklıktır.
Ø
Bağırsak stoması (kolostomi ya da ileostomi), hastaların
daha uzun süre yaşamalarını sağlayabilmek, sağlıklı,
üretken bir yaşama dönmelerine yardımcı olabilmek ve
yaşamlarını iyileştirebilmek için açılmaktadır.
Stomalı Hasta…
Ø
Ø
Ø
Ø
Stomalı bireyler fizyolojik, psikolojik ve sosyal olmak üzere pek
çok problemle karşılaşabilmektedirler.
Beden imajının bozulması,
Anksiyete,
Benlik saygısında azalma gibi psikolojik etkiler yer almaktadır.
Stomalı hastada hemşire;
Ø
Ø
Ø
Ø
Eğitim ve danışmanlık hizmetleri fiziksel, sosyal ve
psikolojik yönleri içeren bir bütünlük içinde olmalıdır.
Hemşire etkili bir dinleyici olmalı, bireyin endişelerini
gözardı etmemelidir.
Etkin soru sorma, sezme, algılama ve yansıtma
tekniklerini kullanmalı bireyin sorunlarını tanımlamaya
yardımcı olmalıdır.
Bireyi
geleceğe
hazırlama,
öğretme-öğrenme
yöntemlerini kullanarak ve bireysel eğitim programı
oluşturarak bireye pratik becerileri kazanma konusunda
yardımcı olmalıdır.
Stomalı hastada hemşire;
Ø
Stomalı birey duygu durumundaki değişiklikler, beden
imajının değişmesi ve benlik saygısının etkilenmesi gibi
konularda bilgilendirilmeli ve desteklenmelidir.
Ø
Stomalı bireyin normal yaşantısını sürdürebilmesi için baş
etme yöntemlerini öğrenmesi gerekmektedir.
Alopesi
Ø
Ø
Ø
Sitotoksik tedavinin kıl foliküllerinin mitotik
etkinliklerini engelleyerek zayıflatması ve kıl
kırılmalarına yol açması sonucunda temel de
saçlar etkilenir.
Saç kaybı genellikle tedaviden 2-3 hafta sonra
başlar ve tedavinin kesilmesinden sonraki 8
hafta içinde saçlar tekrar çıkar. Baş bölgesine
4500 rad’ dan yüksek dozlarda radyasyon
verilen hastalarda alopesi kalıcı olabilir.
Alopesi radyoterapi ya da kemoterapi alan
hastalarda yaygın bir sorundur. Tedaviye bağlı
oluşan alopesi kanserli hasta için fiziksel ve
duygusal yönden sıkıntı yaratan bir durumdur.
Alopesili Hastada…
Ø
Ø
Ø
Ø
Kanser hastalarında tanı ve tedavi süreci beden imajında
değişikliğe neden olur.
Görünüşteki değişikliğe bağlı öz saygıda azalma, beden
imajında bozulma olabilir.
Beden imajında değişiklik deneyimleyen hastalara pozitif
yaklaşım esastır.
Birçok vakada kozmotolojislerden saçlar, peruk tarzı, makyaj
konularında yardım alınarak beden imajı düzeltilmeye çalışılır.
Alopesili hastada…
Ø
Ø
Ø
Alopesi beklenen durumlarda hemşireler hastaları saç kaybı
olasılığına karşı hazırlamalı ve tedaviden önce bir peruk satın
alma olanaklarını tartışmalı ve yol göstermelidir.
Hemşireler hastalara, kendi duygularını anlamalarında ve çeşitli
baş örtme seçenekleri konusunda yardımcı olabilirler.
Amerikan Kanser Birliğinin bir programı olan ‘İyi Görün, Daha
İyi Hisset’, alopesisi olan hastalara özel bir yardım örneğidir.
Örnek vaka: 26 yaş, kadın, meme kanseri
Tedavi: Kemoterapi ve radyoterapi.
Kemoterapi bitiminde hemen radyoterapiye başlanan hasta, radyoterapinin
2. haftasında iki gün süre ile tedaviye gelmedi. Doktor ve hemşiresi olarak
hastayı merak edip aradığımızda ev ve cep tel.’dan ulaşamadık.
Hastanın duygusal durumunda değişiklik olduğu, sık sık ağlama nöbetleri
olduğunu gözlemlediğimiz için hastanın ev adresini kayıtlardan tespit edip
doktoru ile konuşarak bir personel ile beraber evine gittim.
Kapıyı çaldığımda önce açılmadı ve hiç ses gelmedi. Ancak evde olabileceğini
tahmin ederek seslendim. Yalnız olduğumu, merak ettiğimizi, sadece iyi
olduğunu gördükten sonra gideceğimi söyledim.
Örnek vaka: 26 yaş, kadın, meme kanseri
Yaklaşık 6-7 dakika sonra kapıyı açtı. Gözleri ağlamaktan kırmızı idi ve
üstünde pijamaları vardı. Peruğu yoktu ve başını büyük bir eşarpla
bağlamıştı.
Beni içeri aldı ve elimi tuttu. “Bana bir şey sorma, söyleme” dedi.
Sessizce bekledim ve bana “çok yoruldum, tedaviye gelmek
istemiyorum” dedi. Bana anlatmak ister misin? Diye sordum ve “sen hiç
kendine kaş çizdin mi? Her gün peruğunu takıp, insanlar anlamasınlar
diye aynada saatlerce uğraşıyor musun?” dedi.
Beden imajını, kadınlık algısını, hastalık ve tedavi sürecinde yaşadıklarını
anlamak için bu cümleler yeterli diye düşünüyorum.
İlişkilerde bozulma
Ø
Aile içi rollerin net olmaması, aşırı koruyuculuğun egemen olması,
çatışmaların çözümünü daha da güçleştirmektedir.
Ø
Ailenin hastayı ve hastalığı algılayışı hastanın kendisini algılayışını
doğrudan doğruya etkileyecektir.
Ø
Bireysel kimlik gelişimine izin vermeyen, duygu ifadesi ve yaşam problem
çözümlerinde başarısız olan, rol karmaşası yaşanan iletişimin yetersiz
olduğu, fonksiyonel olmayan ailelerde sorun daha fazladır. O zamana
kadar örtülü kalmış olan çatışmalar yüzeye çıkar.
İlişkilerde bozulma
Ø
Kadınlık ve cinsellik algısı, beden imajı alt üst olmuş kanserli kadının rol
karmaşası da eklenince evlilikte çatışmalar ve eşini kaybetme korkusu
da eklenmektedir. Kendini yeniden değerlendiren hasta bireylerin,
ilişkilerini tekrar gözden geçirdiği ve ayrılıkların en çok bu dönemde
olduğu gözlenmektedir.
Ø
Bedenine kendisi bile alışamamışken, eşine karşı sorumluluklarını
yerine getirememe, beğenilmeme gibi duygulardan dolayı ilişkileri
olumsuz etkilenmektedir.
Ø
Hastanın eşi ile ilişkisi bu aşamada çok önemli, hemşire hasta ve eşini
iyi gözlemlemeli, elde ettiği veriler doğrultusunda danışmanlık yaparak
doktor, psikolog ve terapiste yönlendirmelidir.
Beden imajı sorunu olan hastaya hemşirelik yaklaşımları:
Hemşire, kanser tedavisinin her aşamasında, değişen beden imajı
konusunda bireyi değerlendirmeli, değişiklikle baş etmede bireye
yardım etmek için müdahale etmeli ve müdahalenin etkinliğini
takip etmelidir.
Değerlendirme
Ø
Ø
Ø
Ø
Beden imajını bozan asıl nedeni bulma ( etkilenen bölümün
fonksiyonel önemi, fiziksel görünüşün önemi, etkilenen
bölümün görünüyor olması)
Tehditin hasta için anlamı,
Bireyin başetme mekanizmaları,
Sosyal destekler (aile, arkadaşlar vb. ) değerlendirilir.
Değerlendirme
Hem hastanın tepkilerini etkilemesi açısından hem de bazı
durumlarda kendilerini yetersiz ve güçsüz hissedebildikleri için öfkeli
olabilecekleri için ailenin değerlendirilmesi son derece önemlidir.
Daha kapsamlı değerlendirme ve daha ileri terapiye gereksinimi
olup-olmadığı DEĞERLENDİRİLMELİDİR.
Yaklaşımlar
1. Hazırlık Aşaması;
Ø
Ø
Ø
Ø
Bireyde beden imajı değişikliği olacağının önceden tahmin
edildiği durumlarda söz konusudur.
Hasta ile güvenli ve destekleyici bir iletişim kurulmalıdır.
Beklenen değişiklikle ilgili (saç dökülmesi gibi) duygularını ifade
etmesine fırsat verilmelidir.
Hasta ve yakınları olası değişikliklere hazırlanmaları için doğru
ve gerçekçi bilgilendirme yapılmalıdır.
Yaklaşımlar
2. Sorunla Karşılaşma Aşaması;
Ø
Ø
Ø
Ø
Bireyin bedeninde bir değişiklik ortaya çıkmıştır. Birey kriz ve
yas reaksiyonu içinde duruma uyum sağlamaya çalışmaktadır.
Bireyin yaşadığı kriz durumunu anlamasına yardım edilmelidir.
Hastanın kaybı kabul edilmeli, yas ve öfke duyguları
normalleştirilmeli ve onları ifade etmesi için teşvik edilmelidir.
Hastanın sosyalleşmesine fırsat verilmelidir.
Yaklaşımlar
Hastanın değişen bedeni kabul edilmelidir.
Değişimleri kabul ederek, aile ve arkadaşlarına rol modeli
olunmalı (tiksinti ifadesi olmadan bakım verilmeli, pansumanını
değiştirme/ giydirme gibi durumlarda..)
Eşe/Partnere, hastanın beden imajının bozulması durumunda onun
yaklaşımının önemi anlatılarak, hastalıkla ilgili olumsuz düşünceleri var
ise değiştirerek ve duygularını ifade etmesine teşvik ederek değişimi
kabullenmesine yardım edilmelidir.
Yaklaşımlar
Ø
Ø
Ø
Hastalara, her şeylerini kaybetmediklerini öğrenmelerine yardım
edilmelidir.
Protez ya da estetik cerrahi ihtiyacında yönlendirme yapılmalıdır.
Hastanın destek grupları ya da grup terapilerine katılması
sağlanmalıdır.
Sonuç
Tüm bunları yapabilmek için hemşire bilgi birikimine sahip olmalı,
aileyi ve hastayı bakıma katmalı ve destek alabileceği yerlerden
profesyonel yardım almalıdır. Daha kolay empati yapabilmek için
beden imajı kavramının ve kendi beden imajının da farkında
olmalıdır.
Kaynaklar:
1. Aydemir H. Kanser Hastasına Yaklaşım, Kanser Hastasında Dermatolojik Sorunlar, 2011, sf. 234.
CHP-Hui-Lin Chi, The role of hope in patients with cancer. Oncology Nursing Forum, 2007.
2. Ayaz S. Stomalı Bireylerde Beden İmajı ve Benlik Saygısı. Gazi Üniversitesi Hemşirelik Yüksek
Okulu Dergisi, Ankara. 2008, Cilt 28, sayı:2.
3. Arıkan R. A. Travmatik Bir Yaşantı: Meme.Kriz Dergisi 9(1) 39-46, 2009.
4. Dahili ve cerrahi hastalıklarda bakım, Onkoloji, Aslan F.E., Olgun N. Cilt ve doku sorunları,
2010, sayfa: 244-246.
5.Işık I. Kanser ve Beden İmajı Sorunları. Temel Düzey Psikolojik Bakım Kursu. Yeditepe
Üniversitesi, 16-19 ekim 2011.
6. Özkan S. Kanser hastalarının Psikiyatrisi, Psikiyatrik Tıp Merkezi Yayınları, s:29, 2009.
7. Özmen E. Beden İmgesi.hhtp://psikoloji-psikiyatri.com Erişim: 22.02.2012 st: 16.00