TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

MUHAMMED FUAD ABDÜLBAKi
93- ı ı 6; İbn Asakir. Tari(ıu Dımaşi): (Am ri). Lll,
ı 24- ı 33 ; İbnü'I-Esir. Osdü '1-gabe, ı. ı ı 8; V, 80;
a.mlf .. el-Kamil, lll , 476 ; IV, 27-36 , 144 , 227 ,
244 , 267-272 ; Zehebi. A'lamü'n-nübela', ll,
37 -4 2; Safedi. el-Vafi, ll , ı63 ; İbn Hacer. el-işa­
be, lll, 509 ; G. R. Hawting. "M ui:ıammad b. alAm'ath" , Ef2 (ing.). VII, 400-401 ; Asri Çubukçu .
" E ş'as b. Kays" , DlA , Xl, 455-456.
~ İBRAHiM S ARIÇAM
ı
~ ı
MUHAMMED b. FAZL ei-BELHI
( ~1
J.;.,S
~ ~)
EbCı Abdiilah Muhammed b. el-Fazi
b . el-Abbas el-Belhi
(ö. 319/ 931)
L
Horasanlı
siifi.
_j
Aslen Belhli olup fütüwet ehlinin önde
gelenlerinden Ahmed b. Hadraveyh'in
mürididir. Ahmed b. Hadraveyh'in yanın­
da bölgedeki diğer sGfılerin sohbetlerine
katılarak kendini yetiştirdi ve bir hakim
olarak tanındı. Kaynaklarda dini görüş­
leri sebebiyle Belh'ten çıkarıldığı kaydedilmektedir. Herevi onun haksız şekilde
uzaklaştırıldığını ( Tabakat, s. 305). Hücvtrt de düşüncelerini serbestçe ifade etmesinden rahatsız olan kişiler tarafından
sürüldüğünü (Keşfü'l-mahcCıb, s. 243) belirtir. Semerkant'a gidip yerleşen Muhammed b. Fazi'ın burada kadılıkyaptığı
bilinmektedir. Bundan hareketle onun dint ilimlerde ileri bir seviyede olduğu söylenebilir. Herevt, Muhammed'in hacca gitmek için yola çıktığında Nlşabur ' a uğra­
dığını, burada kendisine vaaz teklif edildiğinde kürsüye çıkıp, "Allah'ın rızası her
şeyden büyüktür" mealindeki ayeti (etTevbe 9/72) okuyarak aşağıya indiğini söyler. Muhammed b . Fazı daha sonra Semerkant'a döndü ve bu şehirde vefat etti. Ahmed b. Hadraveyh'in (ö 240/8 54)
müridi olduğuna göre uzun bir ömür sür-
s. 534). Fütüvvetin batmen Allah 'la olmak. zahiren bütün yaratılmıştarla iyi geçinmek ve onlara iyi davranmak olduğu­
nu belirten Muhammed b. Fazı (Süleml.
s. 2 ı 6). fütüwet ehlinin çok değer verdiği ahlak ilkelerinden !sar üzerinde önemle durmuş ve bir ayete dayanarak (Tevbe
9/24 ı muhabbeti "is ar'' (A llah'ı her şeye
tercih etmek) şeklinde tanımlamıştır. Muhammed b . Fazı. fütüwet ehlinin Allah'ı
gönülden ve neşve içinde devamlı zikrettiğini ve bundan büyük bir haz aldığı ­
nı , Hak yolundaki engelleri kaldırdığını ,
Hakk' ı masivaya tercih ettiğin i söyler. Fü. tüwet ehlini zahidlerle karşılaştırarak zahidlerin ihtiyaç duymadıkları şeylerde ,
fütüwet ehlinin ise ihtiyaç duyduğu şey­
lerde cömertlik yaptığını belirtir.
Kabe'nin de kalbin de Allah ' ın evi olduKabe'yi ziyaret maksadıyla dağla­
rı aşıp çölleri geçenlerin gönüllerindeki
m eviaya ermek için nefis çölünü geçernediklerini söyleyen Muhammed b. Fazi'ın
(a.g .e., s. 2 14 ). bu sözlerini değerlendi­
ren Hücvtrl kalbin marifet. Kabe'nin ibadet mahalli sayıldığını . insanlar Kabe'ye
baktıkları halde hadiste belirtildiği gibi
Allah'ın kalbe baktığını (Müs lim . "Birr",
33) belirtir (Keş{ü'l-mahcCıb, s. 243) .
ğunu .
Muhammed b. Fazı istikamete büyük
önem verir. Ona göre istikamet iyi kişide
bulunursa o kişi daha iyi olur; kötü kişide
bulunmazsa o kişi daha da kötü olur (H ere v! . s. 306). Muhammed b . Fazl'a göre
Allah hakkında en çok marifet sahibi olan .
O'nun emirler ini uygulamak için en çok
gayret eden ve peygamberinin sünnetine en mükemmel şekilde tabi olan kimsedir (Süleml. s. 214). "İman ikrar ve tasdikten ibarettir" diyen Muhammed b.
Fazi'ın (Hücvlrl, s. 42 ı) bu konuda Hanefiler gibi düşündüğü görülmektedir.
BİBLİYOGRAFYA :
müş olmalıdır.
Melametiyye akımının ilk temsilcileri
arasında sayılan Muhammed b. Fazı birçok sufıyi etkilemiştir. Sülemt. Herevi'nin
"insan sarrafı " diye bahsettiği Muhammed b. Fazi'ın Horasan ' ın en büyük şeyh­
lerinden biri olduğunu , Hücvtrt de Horasan ve ırak süfılerinin ona değer verdiği ­
ni söyler. Başkalarının sözlerini nakletmekten çok kendi manevi tecrübelerine
dayanarak konuştuğu için EbO Bekir elVasıtl'nin İbnü'l-Fazl'ı son derece takdir
ettiği belirtilmektedir. Ferldüddin Attar.
fütüwet ehli arasında yetişmiş olan Muhammed b. Fazi'ın fütüwet konusunda
eşsiz sayıldığını söyler ( Tezkiretü '1-eu liya,
Müslim. "Birr" , 32; Sülem1. Tabai):ii.t, s. 2 ı 2Ebu Nuaym, Hily e, X, 232; Kuşeyr1 . Risale
(U lu dağ). s. 109; Hücv1ri. Keşfü'l-mahcub (Uludal!). s. 243,421 , 470; Herevi. Tabal!:ii.t, s. 305306; İbnü ' I-Cevz1, Şıfatü 'ş-şafve, IV, 165; a.mlf.,
e/-Muntazam, VI, 239; Fer1düddin Attar. Tezkiretü '1-ev/iya (tre. Süleyman Ulu dağ). Bursa ı 984,
s. 534-536; Zeheb1. A'lamü 'n-nübela', X, 232;
Cami. Nefe/:ıii. t, s. 168; Şa'ranı. et-Tabal):at, ı.
88; Münavı. el-Kevakib, ll , 52; İbnü ' I-İmad . Şe­
?erat, ll , 282; Ali Bolat, MelametWk, İstanbul
2004, s. 80.
~
2ı6;
Iıı!J
MEHMET DEMİRCİ
MUHAMMED b. FEREC
(bk. İBNÜ 't-TALlA').
L
_j
MUHAMMED FERİD VECDI
(bk. FERİD VECDJ).
L
_j
ıMUHAMMED
1
FUAIJ ABDÜLBAKi
{..J~I~ .:ıl~~ )
Muhammed Fuad b. Abdilbakı
b. Salih e l-Mısri
(1882- ı 968)
L
Kur'an ve hadise dair
indeks çalışmalarıyl a tanınan
Mısırlı alim.
_j
Beniyusuf vilayetinin merkezinde yer
alan Kımnülarils' a bağlı KalyObiye köyünde doğdu. Küçükyaşta iken. Harp Bakanlığı'nda çalışmakta olan babasının görevi
sebebiyle bir buçuk yıl Sudan'da kaldı .
VeddünnücOm Savaşı yüzünden tekrar
Kahire'ye döndü ve ilk öğrenimine burada devam etti. Daha sonra Özbekiye'de
bulunan Medresetü Emrlkan'a girdi. Ardından öğrenimini özel olarak sürdürdü .
Bu sırada Mısırlı edebiyatçı Sadık Anber
ve dil alimi Abdullah Emin ile dostluk kurdu. Bazı resmi okullarda ders verdi ve
1905-1933 yıllarında Ziraat Bankası ' nda
Fransızca mütercimi sıfatıyla çalıştı. Bankanın tasfiye edilmesi üzerine Kahire'de
Darü ihyai'l-kütübi'l-Arabiyye adıyla bir
yayınevi açtı ; burada Kur' an , sünnet ve
indeks (fihrist) alanında eserler neşretti.
1950'li yıllarda Mecmau'l-lugati'l-Arabiyye'de araştırmacı ve danışman olarak görev yaptı. Bu arada klasik Arap edebiyatıyla ilgilendi. Mustafa Abdürrazık, Kasım Emin. Abdülvehhab Azzam ve M. Reşid Rıza'nın görüşlerinden etkilendi. Reşid Rıza'nın vefatma kadar (ı 935) on dört
yıl onunla birlikte bulundu . Batılı araştır­
macılarla irtibat kurmasında Reşld Rıza'­
nın yardımı oldu . Araştırmaları ve tahkik
çalışmaları ile Mısır'da ve İslam dünyasında tanındı. Kahire'de önce Ravza'da,
ardından Cize'de oturdu. Ömrünün sonlarına doğru gözlerinde görme kaybı baş­
ladı ve ölümünden önce gözlerini kaybetti. 22 Şubat 1968'de Clze'de öldü .
Eserleri. A) Telifleri. 1. el-M u'cemü'lmüfehres li- elifı?i 'l-Kur'ani'l-Kerim
(Kahire- Beyrut ı 364/ 1945. ı 378; ist anbul 1982). Alman şarkiyatçısı Gustav Leberecht Flügel'in Concordanticae Corani
arabicae adlı eseri esas alınıp büyük ölçüde tashih edilerek meydana getirilmiş­
tir. Kitabı Mahmut Çanga Kur'an Kelimelerinin Anahtarı (is tan bul 1986). Be-
529
MUHAMMED FUAD ABDÜLBAKi
kir Karlığa MevzCilarına Göre Ayet-iKerimelerve Mealleri(istanbul I 980, I 988)
adıyla Türkçe'ye çevirmiştir. 2. Teysirü'lmenfa'a bi-kitô.bey Miftô.l;i künCizi'ssünne ve'l-Mu'cemi'l-müfehres li-elfô.;ç.i'l-l;adi§i'n-nebevi (Kahire I 353- I 354,
1409/1988; Beyrut 1404) 3. Cô.mi'u'l-mesô.nid. Buhari'nin el-Cô.mi'u'ş-şal;il;'in­
de yer alan hadislerin 196 sahabenin ismine göre müsned tarzında tertip edildiği ve her müsnedin kendi arasında konularına göre sıralandığı eser 1942'de tamamlanmış. ancak çok sonra yayımlan­
mıştır (I-VI, Kah i re 14 ı 2/199 ı). 4. el-Lü'lü'ü ve'l-mercô.n fime'ttefe]fa 'aleyhi'ş­
şey.{ıan(l-111, Kahire 1368, 1401; RiyadBeyrut 1400/1980,1414/1994, 1416/1995)
Buharl ve Müslim'in el-Cami'u'ş-şal;il;'­
lerinde bulunduğu halde Muhammed Hablbullah eş-Şinkiti'nin Zô.dü'l-müslim fime'ttefe]fa 'aleyhi'l-Bu.{ıari ve Müslim
(ı 348/1967) adlı eserinde yer almayan soo
hadisin ilavesiyle oluşturulan bu eserde
1906 hadise yer verilmiştir. Aişe Abdurrahman, kitap için Feharisü'l-Lü'lü'i
ve'l-mercô.n fime'ttefe]fa 'aleyhi'ş-şey­
.{ıô.n adıyla bir indeks hazırlamış (Riyad
ı 408/1988). İsmail Kaya ve İsmail Hakkı
Uca eseri İmam Buhô.ri ve Müslim'in
İttifak Ettikleri Hadisler adıyla Türkçe'ye çevirmişlerdir (I-lll, Konya ı 979). s.
Mu'cemü garibi'l-~ur'ô.n (Kahire I 950,
1960; istanbul 1985). Eserde, Kur'an-ı Kerlm'de geçen anlaşılması zor kelimelerle
ilgili olarak Buhari'nin el-Cô.mi'u'ş-şa­
l;il;'inde tesbit edilen manalara yer verilmiş olup müellif, İbn Abbas' ın, Harici
reisierinden Nafi' b. Ezrak'ın Kur'an'da
mevcut, anlaşılması güç200 kadar kelime
hakkındaki sorularına verdiği cevapları
ihtiva eden Mesô.'ilü Nô.fi' b. el-Ezra]f'ı
alfabetik sıraya koyarak Mu'cemü garibi'l-~ur'an'ı ile birlikte yayımiarnıştır
(Kah i re I 950 , s. 234-292) . 6. ~urretü'l­
'ayneyn ii etrô.fi'ş-Şal;il:ıayn (1-111. Kahire, ts.; Beynit 1993). Müellifin ayrıca Cô.mi'u'ş-Şal;il;ayn adlı bir çalışması ile elMüslimô.t el-mü'minô.t ma lehünne ve
md 'aleyhinne adlı bir telif eserinin bulunduğu kaydedilmektedir.
B) Tahkik, Tahric ve İndeks Çalışmala­
rı. Şa.J:ıil;u'l-Bu.{ıdri (Riyad 1400); Şal;i­
J:ıu Müslim (l-V [son cildi fihrist]. Kahire
1355-1356, 1374-1376/1955-1956; Riyad
ı 400); Muvatta'ü '1-İmô.m Malik (l-ll,
Kahire 1359/1940, 1370/ 195l);Tirmizi'nin el-Cô.mi'u'ş-şal;il;'inin lll. cildinin
tahkiki (Kah i re I 356/1 937); Sünenü İbn
Mdce(I-11, Kahire 1372/1952, 1375/1955,
1390; istanbul 1400/1980; Beyrut 1400,
530
ı 407/1 987); Buhari'nin el-Edebü'l-Müfred'indeki hadislerin tahrlci (Ka h i re
1375/1955, 1378/1958; Beyrut ı 409); İbn
Malik et-Ta'i. Şevô.hidü 't-tavzi.J:ı ve'ttaş.J:ıi.J:ı li-m üşkilô.ti '1- Cô.mi'i 'ş-şal;il;
(Kahire 1957, 1367; Beyrut 1400/1980);
Fihrisü Muvatta'i'l-İmam Malik; Feharisü Süneni İbn Mô.ce (Beyrut 1407/
1987).
Muhammed Fuad, Arent J. Wensinck'in
A Handbook of Early Muhammadan
Tradition adlı konularına göre hadis indeksini Miitdl;u künCizi's-sünne ( Kahire 1353; Lahor 1403/ 1983; Beyrut 1405).
Jules la Beaume'un Le Qoran Analyze
ismini taşıyan konularına göre Kur'an indeksini Tafşilü ô.yati'l-~ur'ô.ni'l-l;akim
(Kahire ı 342, 1375/1955) adıyla tercüme
etmiştir. Ayrıca Cemaleddin el- Kasımi'nin
Me.J:ıdsinü't-te'vil'inin neşrini gerçekleş­
tirmiş(Kahire
1376-1 380/1957- 1960; Beyrut 1398/1978). el-Mu'cemü'l-müfehres
li-elfd:ç.i'l-l;adi§i'n-nebevi ismiyle şarki­
yatçılar tarafından hazırlanan dokuz hadis kitabının indeksine dair çalışmanın yayımlanmasına (!-VII, Leiden 1936-1969)
önemli katkı sağlamış , Muhibbüddin eiHatlb ve Kusay Muhibbüddin ei-Hatlb ile
birlikte İbn Hacer'in Fetl;u'l-bdri'sinin kitap ve bablarını numaralayıp neşretmiş­
tir (I-XIII, Kah i re 1380/1960, 1407/1986;
Beyrut I 390/1 970).
BİBLİYOGRAFYA :
Kehhale, Mu'cemü'l-mü'ellifin, lll, 589; a.mlf.,
el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 723; Zirikli.
el-A'lam (Fethullah). VI, 333; Muhyiddin et-Tu'mi. en-Nürü'l-ebher {1 taba~ati şüyül;i'l-Ca­
mi'i'l-Ezher, Beyrut 1412/1992, s. 122-123;
Afaf M. Fuad Abdülbakl , "el-'Alimü'l-islami
ve ' l-muJ:ıaddişü '1-Mışri el-üstaı MuJ:ıammed
Fu'ad 'Abdülba~". el-Mu/:ıaddişün {f Mışr ve'lEzher ve devrühüm {f i/:ıyii'i 's-s ünneti'n-n ebe­
viyyeti'ş-şerife (nşr. Hüseynl Abdülmecld Haş im- Ahmed Ömer Ha şi m). i baskı yeri ve tarihi
yok l (Mektebetü Garlb), s. 352-357; İsmail L. Çakan- Muhammed Eroğlu, "Abdullah b. Abbas",
DİA,!, 79.
!il
İBRAHiM HATİBOGLU
MUHAMMED b. FUDAYL
Ebu Abdirrahman Muhammed
b. Fudayl
b. Gazvan ed-Dabbl
(ö. 195/811)
Hadis
miştir.
Yahya b. Main onu sika, Ebu Zür'a sadOk olarak nitelendirmiş, Nesa! hakkın­
da "leyse bihl be'sün" ifadesini kullanmış­
tır. Ahmed b. Hanbel'in "hasenü'l-hadls"
diye andığı Muhammed b. Fudayl'in Şii
olduğu ileri sürülmüş , EbG DavGd onun
bu konuda aşırı bir çizgide bulunduğunu
söylemiştir. İbn Sa'd, bazı alimierin Muhammed b. Fudayl'in rivayetlerini bu
yüzden almadıklarını zikretmiştir. Ancak
hakkındaki aşırı Şiilik iddiasına katılma­
yan Zehebl. onun Şla'ya meylini kabul etmekle birlikte bu konudaki sertliğinin Hz.
Ali'ye savaş açanlara karşı ortaya konmuş
bir tavır olarak görülmesi gerektiğini belirtmiştir (A'Uimü'n-nübela',IX , 173-174).
Ahmed b. Hanbel, Süfyan es-Sevr! ve ishak b. Rahuye gibi hadis otoritelerinin
ondan hadis almaları ve kendisini ta'dll
lafızlarıyla değerlendirmeleri de bunu teyit etmektedir.
Muhammed b. Fudayl'in günümüze
bilinen tekeseri Kitô.bü'd-Du'ô.'
adını taşımaktadır (Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye, MecmO', nr. 34, vr. 47•-67b). Bunun dı­
şında kaynaklarda Kitô.bü't-Tefsir, Kitô.bü 'ş-Şalô.t, Kitô.bü 'z-Zühd, Kitdbü '1Menô.sik, Kitô.bü't-Tahare, Kitabü'ş­
Şıyô.m, Kitô.bü'z-Zekdt adlı eserlerinin
bulunduğu kaydedilmektedir.
ulaştığı
BiBLİYOGRAFYA :
C.~~~ l
L
b. Fudayl babasından ve İsmail b. EbG
Halid, Beyan b. Bişr. Süleyman b. Mihran ei-A'meş. Ebu Hayyan et-Teyml.
Asım ei-Ahvel, Ebu İshak eş-Şeybanl, Hişam b. Urve. Yahya b. Said el-Ensarl gibi
alimlerden hadis rivayet etti. Hamza b.
Hablb ez-Zeyyat'tan kıraat okudu. Kendisinden Süfyan es-Sevr!, Ahmed b. Hanbel, İshak b. Rahuye, Ebu Hayseme Züheyr b. Harb. Abdullah b. Amir b. Zürare ve diğerleri rivayette bulundu. Rivayetleri Şal;il;ayn dışındaki Kütüb -i Sitte'de yer alan Muhammed b. Fudayi19S
(811) yılında Küfe'de vefat etmiş olup bu
tarih 194 ve 197 (813) olarak da zikredil-
hafızı.
_j
KGfelidir. Dedesi Rum asıllı olup Dabbe
kabilesinden bir şahsın kölesiydi. Efendisiyle birlikte Kadisiye Savaşı'na katıl­
dı ve ardından azat edildi. Muhammed
Buhilri, et-Taril;u'L-kebir, ı , 207-208; İbn Kuteybe, ei-Ma'arif(Ukkaşe). s. 510, 624; İbn Ebü
Hatim, el-Cerf:ı ve't-ta'dfl, VIII, 57-58; İbn Hibban, Meşahirü 'ulema'i'l-emşar, Kahire 1959,
s. 172; İbnü'n-Nedim, el-Fihrist (Teceddüd). s.
282; Mizzl, Teh;;ibü'l-Kemal, XXV, 293-298 ;
İbn Abdülhildi, 'Wema'ü 'l-f:ıadiş, ı, 453-454;
Zehebi, Te;;kiretü'l-f:ıufff:i4, ı , 315; a.mlf.• A'lamü'n-nübela', IX, 173-175; a.mlf.. Mizanü'li'tidal, IV, 9-1 O; Safedi, el-Viifi, IV, 322; İbn Hacer, Teh;;ibü 't- Teh?ib, IX, 405-406; Sezgin.
GAS, 1, 96.
ı:;;;:1
..
ıııııitl
YAVUZ UNAL