TDV DIA - İslam Ansiklopedisi

FiRYABl, Ca 'fer b. Muhammed
ı
FİRYABİ, Ca'fer b. Muhammed
( ,_A.)ll
.;..$
ı
.:r. ~ )
Ebu Bekr Ca'fer b. Muhammed
b. ei-Hasen ei -Firyabi
(ö. 301 /9 13)
L
Firüzc3bc3di'nin Matla'u zevahiri 'n -nücQm ve mecma'u cevahiri'l- 'ulam ad !ı eserinin i! k iki s ayfası
bdb ii 'ilmi'1 -i'rdb, Şerhu Zddi'l-me'dd
ii vezni Bdnet Sü'dd, ed -Dürrü'n-nazimü'1-mürşid ila makasıdi'1-Kur'd­
ni'l- 'azim, Hdsı1ü kı1reti'l-ha1ds ii ieid'ili ~ılreth-Il]lds, Menjz; (Fethu) '1bdri bi's-seyhi ('s-seyfi) '1 -iesijzi'l-cdri
ii şerjzi Sahihi'l -Bul]dri (Buhar! şerhi
olup ibadetler kısmının dörtte birini yirmi
ciltte şerhettiği nakledilmektedir), Şevd­
ri~u '1- esrôri'l- 'a1iyye
ii şerhi Meşdri­
ki'l- envôri'n -nebeviyye, Teshilü tari~i'l- vusı11 ile'1-ehddişi'z-zô'ide 'ale'1Cdmi'i'l-usı11, ed -Dürrü'l -ga1i ii'l -ejzôdisi'l- 'avôli, et- Tecôrih ii ievô 'ide müte <alli~a bi- ejzôdişi '1- Mesôbih, en- Neihatü '1- 'anberiyye ii m eviidi l]ayri'lberiyye, e1 -Mirkatü'l-eria'iyye ii tabaka ti 'ş - Şdii 'i yye, el- Eltôiü '1-l]aii yye
ii eşrdfi'l-Haneiiyye, Raviatü'n -n ôzır
ii tercemeti 'ş- Şeyi] 'Abdilkadir, elFailü'1-vefi ii'l- 'adli'l-Eşreii, Müheyyicü'1- garôm ile']- be1edi'1-hardm, Tôrll]u Merv, Nüzhetü'l-il]vôn ii tôril]i
Işiahôn .
BİBLİYOGRAFYA:
Firüzabadi. el-Kamüsü'l-muhf!, Beyrut 1406 /
1986, s. 5·30; a.mlf.. Besa'iru ?eui't-temyfz
(nşr M. Ali en-Neccar}. Kahire 1383/1963, na·
şirin mukaddimesi, 1, 1-30; a.mlf.. el·Bulga {i
terticimi e'immeti'n-nahu ue'l-luga ( nşr Muhammed ei - Mısri}. Küveyt 1407 / 1987, nilşirin
(Köprülü Ktp., m .
212)
mukaddimesi, s. 8-40 ; Tacü'l·'arüs,·ı, 13-14;
Ali b. Hasan ei-Hazreci, el- 'Ukudü 'l-lü'lü'iyye
(nşr. M. Besyü ni Asel}. Kahire 1329-32/191114, ll, 264-265, 278, 286, 297, 303-304; Fasi.
el· 'ikdü 'ş·şem fn {i tfirfl)i'l·beledi'l·emfn (nşr
Fuad Seyyid}. Kahire 1381 / 1962, ll, 392-401 ;
İbn Hacer, inbti'ü ' l ·gumr, VIII , 159·163 ; İbn
Kadi Şühbe. Tabakatü 'ş-Şa{i'iyye, ıv , 63-66;
Sehavi, ed -[)au'ü'l-lami', X, 79 ·86 ; Süyüti. Bugyetü 'l·uu'at, ı , 273-275; a.mlf., el ·Müzhir, ll ,
407-408; Taşköprizade. Mi{tahu 's-sa'ade, 1,
119·123; a.mlf., eş·Şe~a'ik, s. 29·30 ; İbnü'I­
Kadf. Dürretü'l-hical, ll, 317-318 ; Makkari. Ez·
hfirü 'r-riyaz (nş r . Said Ahmed A' ra bi v.dğr .}.
Rabat 1398- 1400/1978-80, lll , 48-52; a.mlf.,
Ne{hu't-tib, ll, 176 ·180; İb nü'I-İmad, Şezerat,
VII, .126-i31; Şevkani, el-Bedrü't -tali' , 11.-280·
285; Hansarf, Rauifitü'l·cennfit, VIII, 101 -106;
Abdülhay el- Kettani. Fihrisü '1- {ehfiris, ll, 907 ·
91 O; Hediyyetü'l- 'arifin, ll, 180·181; Sarton.
lntroduction, lll, 1827-1828 ; Bilmen. Te{sir Tarihi, ll , 579·582; c. Zeydan. Adab (Dayf}. lll, 157·
158; Brockelmann, GAL, ll , 231-234 ; Suppl., ll,
234-236; a.mlf.. "Firılzaba.di", iA, IV, 653-654 ;
Ömer Ferruh. Tarfhu 'l·edeb, lll , 829-832; Serkfs. Mu' cem, ll, 1469-1471; Kehha le. Mu'cemü'l-mü'elli{fn, XII, 118; a.mlf.. el-Müstedrek,
Beyrut 1985, s. 762; Ahmet Suphi Furat, al·Ff·
ruzabadi'nin as-Sıhah 'ı Tenkidi (profesörlük
takdim tezi , 1978}. İSAM Ktp. , nr. 586, s. 40·60 ;
Ziriklf. el·A'lam (Fethullah}. VII , 146-147; A. S.
Fulton, "Firuzabadi's Winerlist", BSOAS, XII
(1947-48}. s. 579-585; H. Fleisch, "al-Firuzabadi", E/ 2 (İng.}, ll, 926·927.
liJ
Huu}si Kıuç
Muhaddis, fakih ve müfessir.
_j
207'de (822) Belh yakınındaki Faryab'da doğdu. Türki. Horasanf nisbeleriyle
de anılır. Yine Firyabi diye anılan hemşehrisi Muhammed b. Yusuf 'tan ayır­
mak için bazı kaynaklarda kendisine Firyabf es-Saglr denilmiştir. On yedi yaşında
iken hadis dersleri almaya başladı ve Maveraünnehir, Horasan. Irak. Hicaz, Şam,
Mısır. el-Cezfre gibi devrin ilim merkezlerini dolaşarak Ali b. Medfni. Ebü Ca'fer
en-Nüfeyli, Ebü Bekir b. Ebu Şeybe, ishak b. Rahuye ve Kuteybe b. Said gibi
alimlerden hadis okudu. Zehebi, onun
hocalarından 227'sinin adını "Meşyeha
ale'l-mu'cem li'I-Firyab!" başlığı altında
zikretmektedir (A' la mü :n- nübela', XIV,
10 ı - 106) Kendisinden İ bn Mahled elAttar ed-Dür[, Ebü Bekir en-Neccact. Ebü
Bekir eş-Şafii. Ebü Bekir ei-Acurrl. Ramhürmüzl. İbn Adi. Ebü Bekir el-KatiT. Ebü
Bekir el-ismam gibi tanınmış kişiler hadis, tefsir ve fıkıh tahsil etti. Hocaların­
dan Muhammed b. Yahya el-Ezdf de ondan hadis rivayetinde bulundu. Bir süre
Dfnever'de kadılık yaptıktan sonra Bağ­
dat'a yerleşerek burada ders akutmaya
başladı. Bağdat'a geldiğinde büyük bir
merasimle karşılandığı, hadis okuttuğu
meydanda kendisini dinlemek üzere birçok kişinin toplandığı, bunlardan 316'sının ondan hadis yazdığı belirtilmektedir. Talebesi İbn Adi de onun pek çok
talebenin katıldığı ilim meclislerinden
söz ederken bunlardan bazılarının ertesi
gün yer bulabilmek için geceyi ders verilen yerde geçirdiğini zikretmektedir.
Devrinin önde gelen hadis hafızı ve
alimi olarak tanınan Firyabf' nin hadis
rivayetinde sika* olduğu ittifakla kabul
edilmekte. cerh ve ta'dil* konusunda ki görüşlerine güvenileceği belirtilmektedir. Yaşının ilerlemesi sebebiyle vefatından bir yıl önce hadis rivayetini bırak­
ması onun bu konudaki titizliğini göstermektedir.
Firyab! 4 Muharrem 301 'de ( 1o Ağus­
tos 913) Bağdat'ta vefat etti. Ölümünden beş yıl önce Bağdat'taki Ebü Eyyüb
Mezarlığı'nda kendisi için bir mezar kazdırdığı rivayet edilir.
~45
FiRYABf, Ca'fer b. Muhammed
Eserleri. Firyabfnin günümüze ulaşan ,
bütün rivayetlerini senedieriyle birlikte
zikrettiği eserleri şunlardır: 1. Feiô.'ilü'1~ur'ô.n. Kur'an-ı Kerim'i ve özellikle Sakara, Al-i İmran, Mülk sürelerini okumanın, dinlemenin ve başkalarına okutmanın, Kur'an'ı hatmetmenin faziletine ve
Resül-i Ekrem'in Kur'an okuma tarzına
dair 197 rivayeti bir araya getiren eser
Vüsuf Osman Fazlullah Cibril tarafından
yayımlanmıştır (Riyad 140911989). z. Deıa'ilü'n-nübüvve. Hz. Peygamber'in Allah'ın resulü olduğunu gösteren müdzelere dair elli üç rivayeti ihtiva etmekte olup Amir Hasan Sabri tarafından neş­
redilmiştir (Mekke 1406/ 1986). 3. Kitô.b ü ·ş - Şıyô.m. Oruçla ilgili 192 rivayeti ihtiva eden eseri Abdülvekı1 en-Nedvi yayımlamıştır (Bombay 1412 / 1992). 4. Şı­
fatü'1-münô.fı~. Nifaka ve münafıka dair
118 rivayetin yer aldığı eseri Bedr elBedr (Küveyt 1405 / 1985) ve Şıfatü'n-ni­
fô.~ ve ~emmü'1-münô.fi~in adıyla Muhammed Abdülkadir Ata (Beyrut 1405 /
ı 985) neşretmiş, ayrıca Ebü Abdurrahmanel-Mısri ei-Eserfnin şerhiyle birlikte basılmıştır (Tanta 1408/ 1988). 5. A!1kô.mü'1- 'ideyn. Ebü Abdurrahman Müsaid b. Süleyman b. Raşid eserdeki hadisleri Sevô.p'u'1-~amereyn adıyla tahric ederek kitapla birlikte yayı miarnıştır
(Beyrut 1406/ ı 986) 6. Kitô.bü'1-~ader.
Kaza ve kadere dair 450 hadisi ihtiva
eden eser üzerinde Cemal Harndi ez-Zehebi yüksek lisans çalışması yapmıştır
(Glmiatü Melik Suud, Riyad 1403-1404:
Af]barü 't·türaşf'l. 'Arab~ Safat 1982, I. 11).
7. Fevô.'id. Çeşitli konulara dair kırk dört
rivayetin yer aldığı eser Kitô.bü'ş-Şıyô.m
ile birlikte yayımlanmıştır (s. 139-169;
nşr. Abdülvekil en-Nedvi, Bombay 1412 /
ı 992) 8. Mô. esnedehu Süfyan eş - Şevri.
Eserin ı. cildi Darü'l-kütübi'z-Zahiriyye'de bulunmaktadır (Mecmua, nr. 90, vr.
39-4 7) . Fihrisü ma{ıtutô.ti Dô.ri'l- kütübi'?-?ô.hiriyye'de (s. 373) Ca'fer b. Muhammed el-Firyabf'nin eserleri yanlış­
lıkla Muhammed b. Vüsuf el-Firyabi'ye
nisbet edilmiştir.
Kaynaklarda Firyabf'nin şu eserlerinden de söz edilmektedir: Kitô.bü's-Sünen, Kitô.bü'~ - 'f,ikr, Kitô.bü'n-Nikô.!l,
Kitô.bü'l-Cenô.'iz, Kitô.bü'ş-Şuver ve'ttemaşil, Kitô.b 'ani'1-Medineti'1-münevvere, Kitô.bü Şada~ati'l- fJtr, Kitô.bü Tahrimi'z-zeheb ve'1-harir, Kitô.bü M~nô.~bt Mô.lik, Kitô.bü 'r-Rü'yô.,
Kitô.bü 'l- Künô., Kitô.bü '1- Libô.s, Kitô.bü Edebi'l-İs1ô.m, Kitô.bü Terki'1-mi-
146
rô.', Kitô.bü'1-Bükô.'. Bu eserlerin de
kendi konularındaki bazı hadisleri ihtiva eden çalışmalar olduğu anlaşılmak­
tadır.
lardan uzak durmayı tavsiye etmiştir.
Firyabi Rebiülewel 212'de (Haziran 827)
Filistin'de vefat etti. Onun 213 'te (828)
öldüğünü . söyleyenler de vardır.
Firyabi'nin, İbn Hacer el-Askalani'nin
BİBLİYOGRAFYA:
Ca'fer b. Muhammed el-Firyabi, Feia'ilü ' l·
~ur' an (nşr. Yusuf Osman Fazlullah Cibril). Ri:
yad ı409 j ı989, naşirin mukaddimesi, s. 33·
76; Hatib, Tarfl]u Bagdiid, VII, 199·202; Sem'ani, el·Ensab, IX, 29ı·292; Yaküt, Mu'cemü ' l ·
büldan, IV, 259; Zehebi, A'lamü 'n-nübela',
XIV, 96-ı06; a.mlf., Te?kiretü 'l - f:tuff~. ll, 693·
694 ; Mahlüf, Şeceretü 'n-nQr, ll, 77; Sezgin, GAS,
ı, 166; Muhammed Nasırüddin el-Elbanr. Fihrisü mal)tatati Dari'l-Kütübi'?·:?ahiriyye, Dı­
maşk ı390fl970 , s. 373; Nüveyhiz, Mu'cemü 'l mü{essirfn, I, ı26; Zirikli, ei-A'Iam (Fethullah),
ll, ı27- ı28; Kays AI-i Kays. el-lraniyyan, ll, 328330; Kettani, er-Risaletü'l-müstetra{e (Özbek),
s. 44, 47, 49, 57, 58, 73, 76, 84, 2ı 7 ; Fikri Zeki el-Cezzar, Medal]ilü'l-mü'elli{fn, Riyad ı994,
lll, 1160-1161.
ı
r:o:ı
lı!ll
MEHMET
ALi SÖNMEZ
---,
FiRYABi, Muhammed b. Yüsuf
( (_.k_;! i u....)t If. .,)$. )
Eba Abdiilah Muhammed b. Yasuf
b. Vakıd el-Firyabl
(ö. 212 / 827)
L
Hadis hafızı.
_j
120 (738) veya 126'da (743-44) Belh
Faryab'da doğdu. Buraya
nisbetle Firyabi olarak tanındığı gibi Türk
asıllı olduğu için Türki nisbesiyle de anıl­
dı. ilim tahsili için çok genç yaşta memleketinden ayrıldı. Mekke'de karşılaştığı
Süfyan es-Sevri'den hadis rivayet etmek
amacıyla onunla birlikte Küfe'ye gitti ve
kendisinden çok faydalandı. Ayrıca Evzai, Zaide b. Kudame, Nafı' b. Ömer, Cerir b. Hazim gibi alimlerden hadis öğ­
rendi. Daha sonra Filistin'de bir sahil kasabası olan Kaysariye'ye yerleşti. Kendisinden Ahmed b. Hanbel, İbn Zencüye,
Abdullah b. Abdurrahman ed-Darimi.
Zühli, Buhar! ve İbn Vare gibi muhaddisler rivayette bulundular.
yakınındaki
Hadis otoriteleri tarafından sika • kabul edilen Firyabfnin rivayet ettiği hadisler, yirmi dördü Şal_ıil:ı-i Bu{ıô.ri'de
olmak üzere Kütüb-i Sitte'de yer almış­
tır. Fakih ve müfessir olarak da bilinen
Firyabi üstün ahlakı ve ibadete düşkün­
lüğü ile tanınmaktadır. Onunla birlikte
yağmur duasına çıkıldığı bir gün ellerini açıp duaya başladıktan hemen sonra
yağmur yağdığı rivayet edilir. Kendisinden nasihat isteyen muhaddis Ahmed
b. Yusuf es-Sülemi'ye takva sahibi olmayı, sünnete sarılmayı ve hükümdar-
e1-İ.şô.be'sinin kaynaklarından olan ve
onun belirttiğine göre Said b. Abdüs,
Mahmüd b. Hamid ed-Dımaşki ve Ebü'dDahdah Ahmed b. Muhammed et-Ternimi tarafından rivayet edilen el-Müsned
adlı eserinden başka şu kitapları da kaynaklarda zikredilmektedir: Kitô.bü 't- Tefsir, Kitô.bü 't- Tahô.re, Kitô.bü '.ş- Şalô.t,
Kitô.bü'ş-Şıyô.m, Kitô.bü'z-Zekô.t, Kitô.bü '1- Menô.sik.
BİBLİYOGRAFYA :
Buhari, et-Tarfhu 'l-kebfr, ı, 264 ; İcli, es-Sil!:iit, s. 4ı6; Fesevf, el-Ma'ri{e ve't-tarf/], I, l9-7198, 7ı9; İbn Ebü Hatim, el-Cerf:t ve't-ta'dtl,
Vlll, ı ı 9- ı 20; İbn Hibban, eş-Şi!!:iit, IX, 57; İbn
Adi, el-Kamil, VI, 2236; İbnü'n-Nedim, el·Fihrist, s. 4ı; Sem'ani, el-Ensab, IX, 290-29ı ; Mizzi, Tehztbü'l-Kemal, XXVII, 52-6ı ; İbn Kudame
el-Makdisi, 'Ulema'ü 'l-hadfs, ı, 537 -538 ; Zehebi, A' lamü'n-nübela', X, ı i4-118; a.mlf.. Tarfhu ' l-islam: sene 211-220, s. 400-40ı; a.mlf.,
Mfzanü ' l-i'tidiil, IV, 7ı-72 ; a.mlf., Te?kiretü ' lhuf{az, ı, 376; Safedi. el-Va{i, V, 243; İbn Hacer,
Tehzfbü 't-Tehzfb, IX, 535-537; Kehhiile, Mu'cemü'l·mü'ellitin, XII, ı40- ı4ı ; Hediyyetü 'l- 'ari{fn, ll, ı O; Zirikli, e l-A' lam, VIII, 20-2 ı ; Sezgin,
GAS, ı, 40; Abdülgaffar Süleyman el-Bündarr
v.dğr., MevsQ'atü ricali'l-kütübi't -tis'a, Beyrut
ı4ı3 j 1993 , lll, 490 ; Kettani, er·Risaletü'l-müstetra{e (Özbek), s. 97, ıo9.
!il
ALi OsMAN KoçKuzu
FiRZA
L
(bk. FİRDA).
_j
FiSAGOR
L
(bk. PİSAGOR).
_j
ei-FisAL
L
(bk. ei-FASL).
_j
FISCHER, August
(1865-1949)
Arapça sözlük ve gramer
L
çalışmalarıyla tanınan
Alman·şarkiyatçısı.
_j
Almanya 'nın Halle şehrinde doğdu.
1883-1889 yılları arasında Halle, Berlin
ve Marburg'da Fleischer, Wellhausen ve
Thorbecke gibi zamanının en büyük şar­
kiyatçılarından Doğu dilleri ve edebiyat-