MARIE BERNAND (1923-1993) ve FlKlH USÜLÜ iLE iLGiLi

islam Hukuku Araştırmaları Dergisi, Sayı: 4, 2004, s.219-230
MARIE BERNAND (1923-1993) ve
FlKlH USÜLÜ iLE iLGiLi ÇALIŞMALARI*
Dr. Ali İhsan PAlA**
Marie Bernand (1923-1993) and Her Works on lslamic legal
Theory (Usul a/-fiqh)
"
GİRİŞ
Kısaca doğubilimcilik demek olan oryantalizm, öteden beri İslam dünyasınm
gündeminden hiç dü§memi§tic Oryantalizmin ortaya çıkışı, amacı,
yöntemleri vb. pek çok hususlar bir yana, bu işle uğra§an oryantalistlerin
genel olarak doğu mcdeniyeti, özelde ise İslam medeniyetinin her alanıyla
yakından ilgilendikleri bilinen bir gerçektir. Bu çerçevede İslami disiplinler
üzerine yoğun mesai harcamı§lardır. Öteden beri oryantalistler içinde İs­
lam 'ın hukuk yönüyle, yani fıkıhla da ilgilenenlerin sayısı az değildir. Bu
alanla ilgilenen oryantalistlerin kimi, İslam hukukunun kaynaklan üzerinde
yoğunla§ırken kimisi furu fıkıhla, kimisi de fıkıh usulü ile yakından ilğilen­
mi§lerdir. Bununla birlikte oryantalistlerin bu konuda yeterli çalı§malarının
bulunduğu söylenemez. Nitekim ;\·Iarie Bemand bu konuda §öyle demi§tir:
"Dünya genelindeki oıyantalistlerin fıkıh usulüne gösterdikleri büyük ilgiye
rağmen, bu önemli ilim dalıyla ilgili sistematik ve kapsamlı bir çalı§ına yoktur."'
.
i\{arie Bemand ve daha çok fıkıh usulü ilc ilgili olan çalı§maları hakkında bilgi vermek istedik. Ancak, yazarın bütün çalışınahırımı
ula§mamız, ula§sak bile kısa sürede tamamını değerlendirmemiz mümkün
olınadı.~ından, ~'azarın sadece biyo,ğrafisini, yaptı,ğı çalı§malarının özet bir
listesini ve nihayet inceleme imkanı bulduğumuz _;fıkıh usulü konularıyla
il.~ili- dört malwlcsini kısaca tamtmaya çalışaea,ğız. Kuşkusuz, bir yazarı
Bu
yazımızda,
· Bu yazının hazırlanınasında yardımlarını benden esirgemeyen değerli meslektaşlanın
Dr. Osnwn GÜRBÜZ'c, Dr. ~!ehmet Şirin ÇIKAR'a ve Dr. Resul ÖZTClU\.'c teşekkür ederim.
·· Yüzüncü Yıl Üniversitesi ilahiyat Fakültesi İslam Hukuku ı\ıwhilim Dalı. c-mail:
(ıl i/ı su n1H tla (!:r!_W ı /zoo. co n ı
1
Berna ml, ~laric, '·[·lmwfi usul al-fiqh Through ü ivlanuscript of al-Öassas'·, Joımwl q( the
Alllerican Orienwl Sociecy, 10S no. -ı (l<J85), 623.
220 Dr. Ali ihsan PALA
bütün yönleriyle tanıtabilmek ve hakkında daha sağlıklı kanaatıere ulaşmak
için onun bütün eserlerini gözden geçirmek gereldidir. Ne var ki, bunu
..: yapn1ah: daha
h:apsanılı l~ir çalışınayı gerel{tirdiğinden
l)u
yazının sınırlarını
aşmaktadır.
Bununla birlikte· burada verilecek olan bilgiler, olı:uyucunun
zihninele ilgili oryantalist hakkında genel bir kanaat oluşturabilir.
1. Marie Bernand Kimdir? ...
ı'vlarie Bernand, .1vhsıra yerleşmiş Suriye asıllı .Michel Baladi ve Irak kökenli Pauline Issay:i6 çiftinin en büyük çocuğu olarak 1923 yılında Kahirc'dc
doğdu. İlk ve orta öğrenimini Kahire'de tamamladı. 1942 yılında bakalorya
(Lise öğreniminden sonra yapılan sınav ölup, bu sınavı başaranların ancak
üniversiteye girmeye hak kazandığı bir sistem) diplaması aldı. Fclsefeye
duyduğu ilgi onu 1946'da Paris'e götürdü. Sorbonne'da felsefe öğrenimi
gördü. 1951 'de yüksek felsefe araştırmaları diploması aldı. Başhıngıçta felsefe öğretmeni olmayı amaçlayan Maric Bemand 1952'de fizik diploması alarak Paris'telı.:i Victor Duı'uy Lisesi'nde öğretmenlik stajı yaptı. Daha sonra
J 954 yılında Kahire'ye dönerek 1956'y[ı kadar, Kahire'deki "Hcliopolis Fransız-ı'vlısır Lisesi"nde ve daha önce kendisinin de okuduğu olı:ul olan "Sacre
Coeur" kolejinde öğretmen olarak çalıştı. Aynı )11 genç bilim adamı Etiennc
Bernanci ile evlendi. Çok sevdiği "Sacre Coeur" kolejinde üç yıl çalıştıktan
sonra tekrar Paris/Sorbonne'a giderek her şeye yeniden başlamaya karar
verdi. Biınun bir nctieesi olaı·al\ İslam felsefesine ilgi duydu ve onunla meş­
gul olmaya başladı ve 1957-1960 yılları arasında Sorhonne Ünin.!rsitesinde
Arapça lisans ö.~renimine devam etti. Maric Bemand ·1963 yılında Sorbonne
Üniversitesi 'nde, Prof. Robert Brunschvig danışmanlığında hazırladığı
''I\itftb al-lgma' d'Abu'l-Husayn al-Basri al-.Mu'tazili" adlı bir tezle İslam]
Araştırmalar doktoru oldu. 1964 yılında Paris'teki "Ccntre National de la
Rechcrche Scientifique (CNRS)/ Bilimsel Araştırma Ulusal i\lerkczi"nde
Araştırma Ataşesi, 1970'de de Araştırma Görevlisi olarak çalıştı. İslam araş­
tırmaları konusundaki çalışmalarını sürdüren .iviarie Bernand, 1977 yılında
önce Prof. Robert Brunschvig daha sonra da Prof. Rogcr Arnaldez danışınan­
lığında hazırladığı ''L'epistemologie .Mu'tezilite <.l'apres le .Mugni XII du qadl
Abd al-Öabbar" adlı teziyle edebiyat ve insanbilimleri alanında devlet doktoru unvanmı aldı. Yazarın bu her iki tezi de monografik eserler olara!\ yayım••• .Maric Berııaııd'ın hayatma ilişkin bilgiler ile çalışnwlarının, tespit edemediğimiz eksik
kalan lmmıılanıw dair bilgiler, Efinı A. Rezvan tanıfmdan 1994 yılında Peterburgsli.oe
Vostolwvedenie adlı bültende yayımlıınan malurleden temin edilmiştir. Bu vesileyle,
makaleyi bana .~öııderıııc sözü vererek nezaket gösteren. Prof. Dr. Efim A. Rczv:ııı'a,
babasının yurtdışında olması dolayısıyla ııııılwleyi hizzat gönderme zahmetine katianan
kızı M:ırymıı 'a ve nihayet Rusça yazılmış olan makaleyi Türilçe'ye çevirme lütfunda bulunaıı Üniversitelllizin Fen-Edebiyat Fakültesi Türk Dili Böliiınü öğretim üyesi Prof. Dr.
Sülcyın:ın KAYIPOV'a ayrı ayrı teşekkür etmeyi yerine getirilmesi gcrelı:cn bir vefa borcu
ol:ınık kabul ediyorum.
Marie Bemand (1923-1993) ve Fıkıh Usulü ile ilgili Çalışmaları 221
hınmı§tır.
Yazar, 1981
CNRS'nin
araştırma direktörlüğüne
yılında
Cl\TJ.lS'nin araştırma
getirildi.
hocalığına,
1984'de ise
Ivfarie Bemand İslami ilimlcrle ilgili çalışınalarına devam ederek, İslam
ve hukulm tarihine ait önemli kaynaldaı-ın metinlerini edisyon-kritik/tahlük yaparak çevirdi ve yayımladı. Böylece kendi alanında tanı­
narak üne kavuşmuştur. İslam hukukuyla ilgili kavramlar olan
'·Iğma'/icma"', "Qiyas/kıyas" ve "?vfu'amahıt/muamelat" maddelerini İslam
Ansiklopedisi'nin ikinci baskısı için yazdı. .Anıbica, Stlldia Islamica gibi dergilerde makaleleri yayımlandı.
kelamı/teolojisi
.Maric Bemand en verimli çağında Fransız kanunlan gereği 65 yaşını
için 1984'de getirildiği CNRS direktörlüğündcn I 988 yılında
emeldiye ayrıldı. Ancak bilimsel araştırmalarını aktif olarak sürdürdü. Ağus­
tos 1994'de Rusya'nın Saint Petersburg kentinde düzenlenmesi planlanan
"X\1I. Arap ve İslam Araştırmacıları Avrupa Konseyi Kongresi''ne katılacak­
lar "arasında yer alan Marie Bcrnand, uzun zamandan beri gezip ğörmeyi
arzu ettiği bu kente, bir vesileyle tam bir yıl önceden gelmiş, kentin önemli
yerlerinden olan Şarkiyat Enstitüsünü, Müzeyi. ziyaret etmiş ve bale izledi.
Bernand, 16 Haziran 1993'de seyahat için geldiği işte bu kentte 70 yaşında
hayata veda etti. Cenazesi Fransa'ya götürölerek evine yakın sayılabilecek
·"Ivfonrougc" semtincieki mezarlığa defnedildi. Kırk yıl önce eşiyle nikahını
'!uyan papaz bu kez onun için dua etmişti.
doldurduğu
Çağdaş Rus oryantalistlerden Rezvan Efim onun için şunları söylüyor:
"Bir kitapta okumu§tum; her insan hayatının belli bir döneminin özelliğini
taşır. Nice ğenç ihtiyarlar ve nice ihtiyar gençler vnrdır . .:\Jarie her zaman
,gençti. O, yonılınnyan bir seyyah ve meraldı bir nra§tırmacıydı. Paris'teh:i
hnyranlık uyandımcak derecede misafirperver olan evinin, misafire en iyi
hizmet edieisiydi. Maric,. onlarca arkada§ının ve ıneslektaşınm zihinlt:rinde
hep böyle kalacak ve böyle anılacak. "2
2. Marie Bemand'ın Eserleri
A- Kitapları
I. L'Aocord Unanime de la Coınmunaute Comme Fonelement des
Statuts. Legaux de !'Islam, d'apres Abu al-I-Iusayn al-Basri, ıhucles
Musıilınancs, 11. Paris: .J. Vrin,l970.
2. Le probleme de la connaissance d'apres le Mugni dıı Abd al-Gcıbbc1r,
Algicrs: Societc Nationalc d'Edition et de Diffusion, 1 ~82.
2
Rczı:an, s. ô46.
222 Dr. Ali ihsan PALA
B- Yaptığı Edisyon-Kritikler/Tahkikler ve Çeviriler
....
ı. "Des criteres de la ccrtitude: un opuscule de Hasan ibn Sahl sur la
crcdibilite du dire transmis par un grand nombre," Joıınıal /ı.siatiqııe 257
(1969): 95-138.
2. "Le Kitab al-radd 'ala-bida' d'Abü Muti' Makhül al-Nasafi," i\nnales
Institut Français d'Archeologie Orientale du Caire. 16
(1980): 39-126.
Islcımologiques,
3. "Le Mukhtasar fi bayan al-i'tiqad de Yahya b. Abi Bakr al-Hanafi,"
Annates Islamologiques, Institut Français d' Archeologie, Orientale du Caire. 18
(1 982): 1-33.
4. Le MugnT d 'al-Mutawwalf (m. 4781I 085), Suplement aux Annafes
Jslamologiques, Cahier no. 7. Cairo: Instit]jt Fraı:çais d'Archeologic
Oricntalc, 1986.
5. La Profession de foi d'Abii Jslıaq al-STrazT, Siıplement aux Annedes
Cahier no. ll. Cairo: Institut Français d'Archeologie
Orientale, 1987.
.
Jslamologiqııes,
6. Kitab fihi ma'rifat al-huğağ al-sar'iyya d'Abü'l-Yusr Muhammad b.
Muhammad al-Pazdawi (m. 493/1099), 2003.
C- Makaleleri
et
1. "L'iğma', eritere de valielite juridique", Norınes
\faleıırs elem-"
{'Islam contempontin, adlı kitapta. Editör: Jean-Paul Chamay, 68-79. Paris:
Payot, 1966.
2. "Nouvclles remarques sur l'iğma' chez le qadi 'Abd al-Gabbar",
.Ambica, 19 (1971): 78-85.
3. "L'iğma'chez 'Abd al-Gabbar et objection d'an-Nazzam", Stuclia
Jslwnica, 30 (1972):27-38.
4. "La notion de 'ilin chcz !es premiers .Mu'tazilites", Stlldia lslamica,
36 (1972): 23-45.
5. "La notian de 'ilm chez les premiers Mu'tazilites (suite)",
.
Stmlicı
Jslamiccı, 37 (1973): 27-56.
6. "Le savoir entre la volonte et la spontaneite selan an-Nazzam et alGahiz", Stııclia Islamica, 39 (1973): 27-57.
7. "Perspectives de recherches suggerecs par la doctrine de la,
connaissance chez les .Mu'tazilite", Hommages c't Serge Sawıeron, adı! eserde. Vol. 2, Egypte Post Pharaonique, 259-68, Cai ro, Institut Français
d'Archeologie Orientale, 1979.
Marie Bemand (1923-1993) ve Fıkıh Usulü ile ilgili Çalışmaları 223
8. "La critique de la no tion de nature (tab') par le ka Him",
51 (1980): 59-105.
Stıulia
Islcımica,
9. "Manuscrits inedits d'usiil al-din et d'usül al-fiqlı", Anıbica, 29, (1983):
215-20.
10. "Un ouvrage de kalarn as'arite attribue a un contemporain d'alÖuwayni", Jslamic Tlıeologv and Philosophy: Studies in Honoıır of Gem-ge
Hoıırani, adlı eserde. 54-62, Albany, State University of New York Pres,
1984.
ll. "Le methode d'exegese. coranique de 'Abd al-Gabbar a travers son
Melanges de l'Universite Saint-Joseplı, SO (1984): 87-100.
Mutasabilı",
12. "Hanafı usül al-fiqlı Through a Manuscript of al-Gassas", Journal of the
American Oriental Society, 105 no. 4 (1985): 623-35 .
.,. 13. "Controverses medievals sur le dalfl
269-94.
al-klıitab'',
Arabica, 33 (1986):
14. "Actualisation de la science du kalarn ct des usiil al:fiqh", D~fi c'tlu
Philosophie, adlı eserde, 1~7-60, Tunis, Vniversite de Tunis, Centrc d'lhudcs
ct de ,Recherches Economiques et Sociales, 1989.
15. "Le probclm de l'asbah ou les implication ontologiques de la rcgle
juridicocrcligieuse",J\mbica, 37 (1990): 151-72.
16. "Al-Ghazall artisan de la fusion des systemes de pensee",
Asiatique, 278 (1990): 223-51.
Joıımal
17. "Les usül al-jiqlı de 1'epoque · classique: Status Quastionis", .Arabica,
39 (1992): 273-86.
.
18. Articles "Iğnıa"', "Qiyas", "Mu 'ama!at", In Encyclopaedia of Islam,
New Edi tion, Lcidcn, E. J. Brill, 1960.
19. "Al-bayan selon les usiiliyyiin, Ambica, 62 (1995): 145-60. (Bu makale yazarın ölümünden sonra yayımlanmıştır.)
20. "La gnose Islamques ou la nostalgie d'une connaissance
salvatrice", Heresis, Centre Rene Nelli (Carcassonnc)'de sempozyum tebliğ­
leri, 3/8/1991 (Bu çalışma, yazar hayatta iken henüz yayıınlanmamış olmakla birlikte, daha sonra yayımlanıp yayımlanmadığını tespit edemedik).
21. Bernand, .Maric and Jan Pe ters, ed.: Mağmu 'fi 'l-mulzft bi. 't-tak/if of
fbn Mattawaylı, Vol. J. (Bu çalışına da bir önceki gibi, yazar hayatta iken
henüz yayımlanmamış olmakla birlikte, daha sonra yayımlanıp yayımlanma­
dığını tespit edemedik.)
224 Dr. Ali ihsan PALA
22. Bcmand, lviarie and P. Thillet, "De ce qu'il existe des substances
incorporellcs, from al-Kindf's Rasa'il", Al- Kindf, Cinq Epitres, adlı eserde 8791, Paris, Editions du CNRS, 1976.
D- Meslektaşlarına Yaptığı Katkılar
1. .Massignon, L. La Passian de Hallaj, martyr
edition (Paris, 1975).
2. Collaboration a
Diğer
l'Ouonıasticon
riıistyque
de !'Islam, new
Arabicum (1 985).
yandan, gerek batılı ve gerekse Iviüslüınan bilim adamlan tarabu çalışmalarına pek çok atıt1ar yapılmıştır:1
fından yazarın
3. Fıkıh Usulü ile ilgili Çalışmaları
Maric
Bemand'ın
gerek biyografisinden ve gerekse
bibliyografyasından
anlaşılacağı gibi, İslami disiplinler içinde daha çok kelam ve fıkıh usulü komıları üzerinde çalıştığı görülmektedir. Onun çalışınalarına ilişkin yukanda
verilen listeye bakıldığında, fıkıh .usulü ile ilgili çalışmalannın bazılarının
doğrudan, bazılannın da dalaylı olarak bu iliınle alalwlı olduğu ve aynı zamanda Mutezilc üzerinde yoğunlaştığı anlaşılacaktır ..Mutczile üzerine yaptığı çalışmaları da usul-ü fıkhm konularından icmil' ağırlıklıdır. Biz burada
Bemand'ın sadece fıkıh usulü ile ilgili çalışınalarını zikrederek, onlardai1
ulaşaınadıklanmızı, başlıklarından yararlanmak suretiyle birkaç cümle ile,
ulaşabildi·ğiıniz dört makalesini ise ana hatlarıyla tanıtıp dcğerlendirıneğe
çalışacağız. Yazarın usulle ilgili çalişmalarını şöyle sıralayabiliriz:
1. L'.·\ccord L'nanime de la Commwıaııte Comme Fonelement cles
Statuts Legaıı.x de l'lslam, d'cipres Abıı al-H11.<>ayn al-Basri. Bu kitap, başlı­
ğmdan anlaşıldığı kadarıyla "İslam hukuk luiynaklarından biri olaralı. ümmetin ittifakmı yani icmil"' k~musunu incelemektedir.
2. "Controverses medievals sur le dalli al-klıitab". Bu makalede, fıkıh usulü· terıninolojisinde "metl1umu'l-muhalif" olarak da ifade edilen "delilu'lhitftb"4 konusu üzerindeki tartışmalarm incelendiği anlaşılmaktadır.
.1
Rezvan, s. 649-ôŞO.
-ı Dclilu'l-hitah: "Hükümdeki bir kaydın (vasfın) bulunmamasından ·dolııyı, nıantfıkun
bi hi n (hükmü lafzen açıklanan) hükmünün meskfıt :ın h' da (hükmü l~ıfzen açıldan­
mamış) bulunmaınasıdır." Diğer bir ifadeyle, h aldonda bir şey söyleıımemiş meseleni n
hükmünün, bazı kayıtlar veya vasdiardan dolayı, hükmü açıkinnan ınesclenin zıttı
biçiminde anlıışılmasıdır. (Bk. Zerlwşi, Bedruddin ~,Iuhammed b. Bahildır, el-Balını'l­
Mıılızt, Thre. ve ivlür: Ömer Süleyman el-Aşkar-Muhammed Süleyman cl-Aşlwr- Abdusset-
Marie Bemand (1923-1993) ve Fıkıh Usulü ile ilgili Çalışmaları 225
ve
3. "Manuscrits inedits d'usül al-din et d'usül al-fiqlı". Bu makalenin kelam
usulü ile ilgili yazma eserler hakkında olduğu anlaşılmaktadır.
fıkıh
4. "Actualisation de fa science du kalanı et des usül al-fiqlı". Kelmn ve fıkıh
usulü ilimlerinin güncelleştirilmesi konusunu işlemektedir. Fıkıh usulü il-.
minin yenilenmesi meselesi İslam dünyasında da tartışılan bir konudur.
Özellilde metodoloji arayışlan bağlamında bu konu üzerinde bir hayli durulmaktadır. 5
5. "Le probelm de l'asbah ou les implication ontologiques de la regle
"Eşbeh" problemi ya da dini-hukuki kuralın ontolojik
juıidico-religieuse".
içeriği.('
6. Kil ab filıi ma 'rifat al-!ıuğağ al-sar 'iyya d 'Abü '!- Yusr Mulıammad b.
al-Pazdawf (ö. 493/1 099). Bu çalışma, meşhur Hanefi usul bilgini
Fahnı'l-İslam gbu'I-'Usr el-Pczdevl (482/1089)'nin kardeşi Ebu'l-Yusr eiPc_fdevl'nin, usul-ü fılı:ha dair olan Ma'rffetıı'l-Huceci'ş-Şer'b:ve adlı li:itabının
tahldlünden ibarettir. Eric Chaumont ile birlikte tahlük ettiği bu kitap ölümünden sonra Mısır'daki "Institut français d'archeologie orientale du Cairc"
tarafından 2003 yılında basılmıştır. Kitabın kendisine henüz ulaşamadığımız
için hakkında fazla bir bilgi edinemedik Maric Bemand'ın bir malwlesinde
verdiği bilgiye göre, Pezdevi bu kitabına bazı temel kavramları tanıtınakla
başlamıştır. Usul, fıkıh, illet, burhfın vb. kavramlar bunlardan bir kaçıdıı-. 7
Yine yazarın belirttiğine göre, Ebu '1-Yusr cl-Pezdevl'nin kitabını yazarken
Cassas'tan büyük ölçüde yararlandığı anlaşılıyor. Kendisine kıyas edilecek
asılların Kitap, Sünnet, İcma'dan ibaret olduğu şcklindeh:i sıralaması buna
bir örnektir. ı; Ancak Cassas .dördüncü bir asıl daha zikretmektcdir ki o .da, her ne kadar ihtilatlı olsa da- kıyas yoluyla sabit olan bir hüküındür.' Yani
böyle bir hükme başka bir mesele kıyas edilebilir. Aslıııda Cassfıs sadece
Ebu'l-Yusr'ü değil, kendinden sonraki Hanefi usul bilginleri olan Debüsl
(Tah't.:tmu'l-Edille), Fahru 'I-İslam el-Pezdevi: (I\cn.<Jıc'l- Vusı/l) ve Sera h si
(Usıll) 'ye de içerik ve sistematik b[ikınıdan etki etmiştir. 10 Kitabı ya~rımlayan
"Institut français d'archeologic orientale du Caire"'nin internet sitesinde
kitabın taıiıtımıyla ilgili yer alan losa notta ise, eserin müellifi hakl;;ında bazı
Mu/ıammad
1
tfır Ebfı Gudde, Vezfıretu'IcEvkfıf ve'ş-Şu'fıni'I-İslilnıiyye, Kuveyt, 2. bs., 1992, IV/13.;
Awr, Fahrettin, Fılulı Usıllü, ~JÜİF Vakfı Yay., 2. bs., İstanbul, 1992, s. 229-236).
-' İsianı dünyasında "fıkıh usulü ilminin yenilenmesi tartışınaları üzerine" kapsamlı bir
çalışına tarafımızdan yapılmaktadır.
konusunun ictihatta hata-isabet meselesi olduğ,unu tahmin ediyoruz.
Bernand, "Hanafi Usfıl..'", s. 625.
H Bernand, "Hanafi Usfıl..", s. 625; Krş: Cassfıs, Ebu Bckr, Ahmed b. Ali, d-F'ıısı1lfi'l-Usı11.
Thk: Uceyl Cfısiın en-Ncşeml, Vezfırctu'I-Evlifıf ve'ş-Şufıni'l-İsli\miyye, Kuvcyt, 2. bs., 1994,
IV/127 .
1
•-' Cassi\s, IV/127.
11 !1 Koca, Ferhat, ''Usulu'I-Fıkh (ci-Fusul fi'I-Usfıl) Ebu Bch, Ahmed b. Ali ci-Cassns··.
:\lur(tc, Yıl: 2, Sayı: 3, 2003, s. 339.
1
'
7
~laluılanenin
226 Dr. Ali ihsan PALA
bilgilere yer verilmiştir. Söz gelimi Ebu'l-Yusı·, ehl-i rey olnrak Hanef!~daturldl mezhebine mensubiyctinin yanı sıra, :Maveraunnehir'de döneminin
• I Ianefi uleması arasında büyük itihannın olduğu ifade edilmektedir. Ancak,
onun büyü!:; kardeşi Fahnı 'I-İslam Pc zelevi ilc aynı profilc sahip olmasına
rağmen şöhrctinin bü)iik kardeşinin gölgesinde kaldığına işaret edilmektcdir ki bu dikkat çekici bir tespittir. Diğer yandan bu notta, ınüellifin kitabı,
çağının özgün escrlerinden biri olarak değerlendirilmektc ve çağdaş araş­
tırmacılar açısından büyük faydası olacağından bahisle okunınası tavsiye
edilmektedir.
Söz konusu kitabı bizzat inceleme fırsatımız henüz olmadı. Ancak, daha çok kelamcrlığı ile öne çıkmış olan I~bu'l-Yusr, fıkıh usulü konusunda da
yetkin bir kimliğe sahiptir. Bu sebeple onun usul konulanndaki görüşlerine
literatürele zaman zaman atıflar yapıldığını biliyoruz. Onun görüşlerine sİk
sık haşvuranlardan birisi Abdulaziz el-Buhar! (ö. 730/1330) 'dir. ı ı Onun usul
lwnularındaki görüşlerine ancak ikinci derece l\aynaklardan vakıf olabiliyonız. Bu bakımdan onun söz konusu eserinin tahkikli olarak basılmış olması
gerçekten önemlidir.
miz
7. "I/~iJnw', eritere de valielite juridique". İsminden tespit edebildiği­
bu mali:alcde, icma, hukuk! geçerliliğin kriteri olarak ele alı­
lwdarıyla
nıp incelenmiştir.
8. "L'i,ğma' chez 'Abd al-Gabbm· et objection d'an-Nazzam". Bu makalede yazarın, Mutezile'nin önde gelen alimlerinden Kadı ı\bdulccbbar'a göre
"icma" konusunu, yine .MutezHe'nin önemli te~ıisyenlerinden olan İbrahim
cn-l\'azzam 'ın konuyla ilgili karşı görüşleri bağlamında ele aldığı anlaşılmaktadır.
'
9. "Nouvelles remarques sur 1' igma' ch ez i e qiidl 'Abd al-Gabbiir". Yazarın
bu makalesi bir önceki makalenin bir devamı sayılabilir. Bunu yazarın, bu
makalesinele bir önceki makaleye yaptığı atıftan anlaınaktayız. 12
.lviarie Bemand bu yazısında, 1vfutezilenin icma konusundaki görüşle­
riyle ilgili diğer çalışmularımn bir uzantısı olarak, .Mutczili bilginlerinin
icma'ı temellendirmclcrine ilişkin tespitler yapn:aktadır. Bu bağlaında başta
Kadı Abdulcebbar olmak üzere . .Mutezile alimlerinin haberler konusundaki
11
l~bu'I-Yusr
cl-Pczdevl'nin usul görüşlerine yapılan bazı atıf örnekleri için lık. A. Buhılıi,
Thk ?vluhmnmed cl-ı\lu't~ısııııhilhılı, Dfını'l-Kitılbi'l-ı\rabl, Beynıt, 2. bs.,
1\e§.fıt'l-Esrar.
..
1CJCJ4. [j 1HJ .; Zcrkeşl, el-l3alırı:.'l·Mıt!ıic, IV/!)0 .
12
Bernand, Noıı·ı-el/es remarques sur l'(l!ma· clıe.':. le qmli 'A/)(l al-Ga/J!Jar, r\rahiea, 19.
(1LJ72), p. 78.; İ3u malwlcde yazar, konu ile ilgili ııl;ıştığı yeni tespitleri zikretınehrcdir.
Beş s:ıyfalıl1
olan bu makalenin sonuna yazar. gbu'I-Hüscyn cl-Basrl'nin d-Mıı'temed adlı
çcvirisin:.lcki bazı lı:ıtdarın t:ıshilıinc ili.~kin bir yanlış-doğru cctvcli
cldcıniştir. Söz 1\onusu h:ıtnbr:, c!-Mu:tem-::d'in Muhanıınccl Hamidullalı tarafından yapı·
lan t:ı!ıkildi neşrini .(\ördük~·-·n sonra tespit etmiş ve düzcltım::leri bu çerçevede yapmıştır.
kitabının Fransızca
Marie Bemand (1923-1993) ve Fıkıh Usulü ile ilgili Çalışmaları 227
perspektit1eri üzerinde durmaktadır.U Özellikle Hz. Peygamber'in (s.a.s.):
"Ümmetim dalalet üzerinde birleşmez" hadisinin mütevatir-ilhftd bağlamında
irdelendiği anlaşılmaktadır. 1Vlutezilenin birkaç yönden varid olan fihad haberlerin bir bütün halinde mütevatir derecesini haiz olabileceği yönündeki
görüşlerine dikkat çekmiştir. Bemand bunu şöyle ifade ediyor: "Aynı gerçeğin farklı biçimlerde ifade edilişi, bu hadise (ümmetim ... ) tevatür değeri
kazandırıyor. Burada Gazall'nin "manevi tevatür" düşüncesini de ilave etmek gerekiyor. " 1 ~
10. "Ilanqfi Hsul al:fiqh Through a .\lanuscript of al-Gassas". Fıkıh
usulü konusunda Şafi'l'nin Hiselle'sinden sonnı bugün için bize ulaşmış olan
en eski eser Hanefi hukukçulanndan Ebfı Bekr el-Cassils'ın el-Fıısıilfi'l-Csıll
adlı kitabıdır. İşte yazar bu makalesinde, o zaman henüz basılmamış olan bu
kitabı temel alarak Hanefi Mezhebinin fıkıh usulü perspektifini ele almaktadır. ıs Cassfts'ın fıkıh usulü ile ilgili bu eserinin bir anlamda tanıtımı daH'
olm~ bu makalede yazar, Cassus'ın hukuk teorisini temellendirınede akll
araştırma ve delillerin önemine (hucecu'l-'ukı1l) 17 vurgu yapmasına dikkat
çekmekte ve bu yaldaşımın Cassas tarafından tespit edilmiş olduğunu, bilahare de lvlutezile usul öncüleri tarafından bir metodoloji olarak geliştiı-ildi­
ğini söylemektedir. 1 ıı Yazar, Cassils'ın söz konusu eserini içerik sırasına göre
tanıtmakta \'e zaman zaman onun ilgili konularda öne çıkan görüşlerinden
bahsetmektedir. Söz gelimi tahsis, luyas, delllu'l-hitab, beyan, istihsan vb.
konular bunlardan bazılarıdır. Bu konulara temas ederl{en. zaman zaman
Basri, Cüvcynl, Arnidi gibi usulcülerin görüşleriyle mukayescler de yapmaktadır. Nihayet yazar, Cassas'ın bu kitabının aldın sistematik lwnumlandınl­
ması bakımından yeni bir aşama olduğunu söyleyerek makalesini bitirnıck­
tedir.
ll. "Les ıısul al:fiqh de l'cpoque classiquc: Status Quastionis". Klasik
usulü ilmini dcğerlcndirdiği bu makalesinde yazar, yazısının
başında, İslam hukukunu güncclleştirmenin ancak, klasik dönemin iyi analiz
edilmesiyle mümkün olabileceğini söyler.ı 9 Bu bağlamda klasik dönemin
fıkıh usulü konusunda yapılan en önemli çalışması olarak yukanda bahsi
çağda fıkıh
ı.ı
Bu lwnudn yapılmış bir çalışma için bk. Ilansu, Hüseyin, Mıı'te;:;ile'nin Hmlis Anlayışı
(Yııyımlanmamış dok~onı tezi), Anlwra Ün. Sos. Bil. gns., Ankanı, 2002, s. 96-157.
H
15
Bernand, Noııvelles, s. 79.
ı'vhıluılenin yazıldığı zaman bu kitap henüz basılımımış olduğundan yazar, kitabın
yıızıııa nüshasını kullanmıştır.
ır. Bu kitabm Türkiye·de yapılmış bir tanıtımı için bii. Koca, "üsfilu'I-Fıkh (ci-Fusfil fi'lUsfil), s. 337-345.
ı; Cassils, aklın delil olamayacağını söyleyenierin bu iddialarının sadece sözde lwlacağını,
zira böyle bir kimsenin bu iddiayı ispat için aldı kullanmak zunında olacağını, aldın delil
olınasıııııı kanıtı olarak sunar. Bk. Cassils, Ill/369.
1
~ Bcrnand, "Haııafi UsCıl...", s. 625.
1
'' Bcrnand, "Les usül al-fıqh de l'epoque classique: Status Quastionis", Ambica, J9 (1992):
p. 273.
228 Dr. Ali ihsan PALA
.
"
geçen C<tssas'ın eserine atıfta bulunur. Bu eseri nitelendirirken, onun, İs·
him 'ın ilk dönemlerinde ortaya konan çeşitli disiplinlerin temel verilerinin
gelişiminin kendisinde somutlaştığı disiplinler üstü bir çalışma olduğunu
ifade etmektedir. 20 Ayrıca bu eserin 'Uceyl Casim en-Neşem! tarafından yapı­
lan tahkikinden bahsederek burada da kitabın içeriğini kısaca tanıtır.
lvlarie Bernand, fıkıh usulü ilminin özgün olması kadar, onun aynı zamanda, hem kaynağın aslı hem de delillendirilmesi olarak fıkhın teorik açı­
dan temeliendirilmesi ni de teşkil ettiğini söylemektedir. 21 Bu çalışmada
yazar, Ebfı Ya'la (ö. 458/1066), Cüveyn! (ö. 478/1085), Bacl (ö. 474/1081),
İbn Berhfm (ö. 518/1124), Razi (ö. 606/1209), Şirazl (ö. 476/1083), Şi'!
usul bilgini Seyyid lviurtaza (ö. 355/965), Mu'tezili Ebu'l-Hüseyn el-Basri (ö.
436/1 044) gibi usul alimlerinin eserlerini zikreder ve zaman zaman karşı­
laştırmalar yapar. Diğer yandan Maliki usulcü Ebu'I-Velid el-Baci'nin fıkıh
usulünü Bağdat eş'arilerine, Hanbeli usulcülerinin de .lviutezilc bilginlerine
borçlu olduklarını söyler. Yazar bunu destekleyici bir gerekçe olarak, Ebf:ı
Ya'lfı'nın Hanefi bir ailede doğmuş olmasını gösterir. 22 Ona göre Hanefiler
Mutezilf görüşleri paylaşmaktadırlar. Cassas'ı buna örnek verir. 2•1 Yani onun
Mutczili fikirleri benimsediğini kastetmektedir. Ne var ki, Cassas üzerine
doktora çalışması yapmış olan Mevlüt Güngör C<tssfıs'ın mutezili olduğu
düşüncesine karşı çıkmaktadır. Güngör Cassas'ın sadece iki konuda lviutezile'nin görüşleriyle paralellik <trz eden kanaate sahip olduğunu ifade etmektedir. Bunlardan biri, sihrin gerçekliğinin olmadığı, diğeri ise rü'yetullah
mcselesidir. 2 ~ Dolayısıyla buradan hareketle Cassas için lviutezilldir demek
isabetli değildir. Güngör bu nispetin, İbnu'l-Murteza'nın Tabahc1tıı'l­
Mıı'tezile adlı kitapta Cassas'ı da zikretınesinden kaynaklandığını belirtmektedir.25 Güngör'ün verdiği bilgiye göre söz konusu eserde İmam Şafi'i, İmam
.\Iuhammed, İmam Züfer gibi alimler de .Mutczile fakihleri arasında zikredilmiştir.2r' Biz de .tviarie Bemand'ın bu kanaatinin isabetli olmadığını düşü­
nüyoruz, Zira, Cassas'ın isminin Mutezile tabakatında geçmesi onun
.Mutezili' olduğuna delalet etmez. 17 Dolayısıyla bu biı- geneHemedir ve genellemelerden lwçınmak gerekir.
Maric Bemand usul literatürüne ilişkin yaptığı değerlendirmelerden
sonra, yenilenme ve yeniden doğuş aşamasını geçmek için, çağdaş lviüslü"Les usül al-fıqh de ... ", p. 276.
··Les usül al-fiqh de ... ", p. 277. ·
22
Bu konudn geniş bilgi için bk. Koen, Ferhat, İslam Hıılwl~ Tarilıindc Selefi Söylem:
Ilanbeli Mer;/ıebi, Anknra Okulu Yay., Anknra, 2002, s. 121-126, 236-247.; Özmen, Rnmazan, Ilanbeli Medıe!Ji Fıhılı Usulciileıinin Hmlis/Siimıcc MctodoloJisi, (Yayımlanınaınış
doktora tezi), Ankara Ünv. Sos. Bil. En st., Ankara, 2004, s. 1-18.
2
.ı Berna.nd, "Les usül al-fıqh de ... •·, p. 278.
2
~ Güngör, ~.fevlüt, Cass(u; 'i:C Alılu1mu'l-J(ur'(m'ı, g!if Matbaası, Ankara, 1989, s. 28.
2
• " Güngör, s. 32.
2
'' Güngör, s. 32.
27
Güngör, s. 33.
2
"
21
Berııaııd,
Bcrnaııd,
Marie Bemand (1923-1993) ve Fıkıh Usulü ile ilgili Çalışmaları 229
'ınan aydınlar Ali Abdurrftzık, son zamanlarda :Muhammed Said Aşmflvi, Pa-
kistan'da Kemal Fan1ki, Fazlurrahman ve başkalarının çizdiği yolu takip
etmenin kaçınılmaz olduğunu söylemektedir. Ona göre ancak bu şartla,
İslam fıkıh-hukul\ mecmuasının (literatürünün) güncelleştirilmesi ve- zihinleri, İslam düşüncesinin hazırladığı dönemin metinlerinin dah::ı doğru ve
daha net olarak tanınması mümkün olacaktır. Kanaatimizce yazarın bu yaklaşımı, günümüz İslam düşüncesi arayışları açısından modernist bir söylemi
deyimlemektedir. Ne var ki, Ali Abdurdizık ile Fazlurrahman'ın yaklaşımla­
rının her konuda aynı kefeye konulması kanaatiınizce isabetli gözükmemektedİr.
12. "Al-bayan sel on les ıısulij~Vin". Fıkıh usulünün en önemli konulabiri olan beyan konusunu usul bilginlerinin görüşleri ışığında incelediği bu makalesine yazar, beyanın kavramsal alanından bahsederek başlar.
Gerek JUim Rezvan'ın verdiği bilgiden ve gerekse makalenin en sonunda
yazatı-n eşi Etienne Bemand tarafından düşülen dipnot hilgisinden 28 anlaşılı­
yor ki bu makale yazann ölümünden sonra yayımlanmıştır. Nitekim Rezvan,
yazar öldüğü sırada makalenin masasının üzerinde müsvedde halde kaldığını
ve hem bu makalenin hem de tahkik ettiği Pezdev1'nin J(itttlm Ma'rifeii'lhııcec'inin yayımlanacağından bahsetıneli:tedir. 2 <J Bu makale ilc ilgili olarak
Rezvan şöyle diyor: "iVlarie ölmcseydi bu makaledeki görüı_:ılcrini bizimle
paylaı_:ıacaktı. B~ malmle Maric'nin yazmayı planladığı "Usfıl-ü Fıkıh" kitabı
projesinin bir parçasıydı. Ama ne yazık ki bu artık asla taınamhınamaya­
eak"·10
rından
Bemand'ın bu makalede özetle üzerinde durduğu husus, beyakonusundaki belirsizlikler, Şfıfi'l'nin yaptığı beyan tanımı ve kı­
sımları, C<Lssas'ın bu tanıını eleştirınesi ve Cassfts'ın kendi eserinde zikrettiği beyan vasıtaları, Cüveynl'nin beyana ilişkin taksimatı gibi hususlardır.
Bununla birlikte yazar, genel olarak usulcülerin, özelde ise konuyu sistematik olarak ele alan Handilerin beyan çeşitlerinden bahsetınemiı_:ıtir. Bu yönüyle yazı bayan konusunda yeterli bilgi içermemektedir:11
Marie
nın tanıını
Bernand, ·~Bayan ... ", s. 160'de 33 nolu dipnot.
Rezvan, s. 645.
10
• Rezvan, s. 645-646 .
.ıı Yüksek lisans tezimizele beyan lwnusunu çalışmış olmamız hıısebiylc biz, bu nwkaleyi
müstakil olara!\ ayrı bir yazıda değerlendirmek istedik. Bu sebeple buradıı, mııl\aleyi
tıınıtıcı mahiyette verdiğimiz genel malumatla yetinmel< istiyoruz.
1
H
19
230 Dr. Ali ihsan PALA
Sonuç
.,
Oryantalizm ve oryantalistler hakkında İshi.m dünyasında bugüne kadar pek çok kitaplar, makaleler yazıldı, tebliğler sunuldu. Bu çalışmalarda
zaman zaman oryantalistler yerildi, zaman zaman da övüldü. Bazen de orta
yol izlenerek objektif olunmaya çalışıldı. Bütün bu değerlendirmelerde haklı
yönler bulunabileceği gibi hatalı yönler de bulunabilir. Ancak şunu ifade
etmek ge_rekir ki, doğru olan, meselelere objektif bakmak ve bu çerçevede
her hak sahibine hakkını teslim etmektir. Bilimsel objektiflik de zaten bunu
gerektirir. Çünkü bir bilim adamının, bilimsel incelemelerinde elde ettiği
bulgular onu, arzu etmediği, sevmediği neticelere götürebilir. Bu durumda
gerçeği olduğu gibi söylemesi gerekir. Müslüman olmadığı halde İslami ilimlerle -her ne amaçla olursa olsun- uğraşan oryantalistler içerisinde de gerçe,~i bütün çıplaldığıyla söyleyenler olabildiği gibi, çeşitli saiklerlc saklayanlar, hatta çalışmalarını İslam'a ve onun tesis ettiği medeniyete saidırma
aracı olarak kullananlar da vardır.
Bu
1
yazıınızda
tanıtmaya
çalıştığımız
bayan · oryantalist .1vlaric
söyleyebiliriz. Onun, inceleme imkanı bulduğumuz dört makalesinden edindiğimiz izlenime göre,
özgün sayılabilecek bir tespit yapmamıştır. Yaptıkları ise daha çok durum
tespitinden ibaret gibi gözüküyor. Ancak onun tespitlerinde öne çıkan şey,
İslam medeniyetinin bir ürünü olan fıkıh usulü ilminin özgünlüğüne dikkat
çekmesi ve ilgili literatürü batı dünyasına tanıtmasıdır. Tespit edebildiğimiz
kadarıyla 1-Iarie-Bernand bu çalışmalarında, asıl kaynaklara inmeye çalışmış,
bilgileri kaynaklara irca etmede dikkat göstermiştir. Son olarak bizim tespitimizc ,göre Bernand'ı, İslam hukuku hakkında modernist bir söylem önğörmcldc birlikte saldırgan bir tutum takınınayan oryantalistlerd~n sayabiliriz.
Bemand'ın
iyi
)ietişıniş
bir
araştırmacı olduğunu
.. *
~-