·DlYANET

!
•
DİYANET ·İŞLERi BAŞKANLIGI .YAYINLARI
-.
'
·DlYANET
.
'
.
.
.
.··İŞLERi· BA,ŞKANLIGI
.
.
.
.
.
· D ER G İS İ ".
. .
I
96
I:
•
•
TÜRK TARİH KURUMU BASIMEVİ- ANKARA, 1962
·.
~
ESTETIK VE GUZEL SAN'ATLAR1
Yazan : Prof. Dr.
:
,
:
Peygamber estetik
Sahih-i
:
demeye kadar
zariifeti
:
bir
kesmeyi,
bedeni
bir tarafa birakarak).
Kerim,
tan ve
tezyin
pek ince
zevk
ve
sever",
da aym miihiyettedir:
bile bunu
ve
biitiin
gozetenlere, men'
yiiziinde olan her
"En
yer
defa
biz
bir
ve
bu
vanlanna
sizin
varath;
menfaatlerinizi temin ediyorsunuz;
de
geri getirirken ve
bulursunuz. .. Ve size atlar,
merkebler verdi, size
ve 0,
daha neler
ve zinet
bu
kadar
(Ya Muhammed) sor:
meydiina
size yasak eden
bu
Le Prophete de
J.
11.-Son Oeuvre, M.
(492-497).
Paris,
c. IV, s.
15 I.
fi n-Nehyi en
J
37: 6.
18: 7.
18: 46.
Kerim, I 6:
Librairie
hayve
etsinler
ziynetiyle
İSLAMDA ESTETiK VE GÜZEL SA."N"'ATLAR
37
aiddirler, kıyamet gününde ise bu, onlara münhasır olacaktır; işte böylece,
bilenler için ayetlerimizi açı~lıyoruz. 1 "
Peygamber tasrih etmiştir: "Allah, nimetleripin eserini kulunun üzerinde görmeyi sever 2 .'' Bu söz Kur'an'ın ayetine yaklaştırılabilir: "Rabbinin nimetine gelince, anlat onu. 3 " Namaz vazifesi, tamamen huşu içinde
bir teslimiyyet olmakla beraber, işaret etmiş olduğumuz vechile, Cenab-ı
Hakk'a yapılmış bir ziyaret teşkil etmektedir. Şu halde, bedenin temizlenmesi için Kur'an'ın sadece banyoyu ve abdest almalan emretmesinden değil,
· fakat şöylece buyurrriaya kadar varmasından da hayret duymuyoruz:
"Ey Aderrr oğulları, gizli yerlerinizi örtrnek için size elbiseler ve kıymetli
süsler verdik. . . . vazifeyi ifa ettiğinizin her defasında süslü elbiselerinizi
" • " 4 ''
gıyınız.
,
Hazret-i Peygamberin hayatının'iki küçük hadisesi, onun bu mevzi'ı­
daki hareket tarzını bize gösterecektir. Bir gün, bir cenaze defnine gitmiştir.
· Mezarın içinde hafif bir kazılış hatası vardır. Hemen bunun düzeltilmesini
emretmiştir. Birisi ona: Bunun ölüye her hangi bir zararı dokunur mu?
diye _sorduğunda, Hazret-i Peygamber şu cevabı veriyor:,. Gerçekte bu
gibi şeylerin ölüye ne zararı dokıinabilir ve ne de faydası; fakat bu, yaşayanın
gözlerini rahatsız etmemek içindir-·5 • (Diğer rivayette: yaşayanın gözlerine
hoş gelmesi içindir). Bir başka gün, birisi, saç sakal karışık, ürkütücü bir
vaziyette, kendilerini mescidde ziyarete gelmiştir. P-eygamber ona, dışarı
çıkması ve kendisine çeki düzen vermesi işaretinde bulunuyor: öteki derhal
harekete geçiyor. Dönüşünde Hazret-i Peygamber görüşünü şöyle açıklamış­
tır: "Sizce bu hal, şeytan gibi saç baş perişan gelmekten daha iyi değil mi? 6 "
Bu sabit estetik zevkidir ki, Peygamberin ·bunca direktilinin menşei
olmuştur: .Mesela onun, -·erkekler ile kadınların, dış görünüşlerinde, saç
tanziminde veya elbiselerinde v.s. birbirlerine benzernemelerini emretmesi
böyledir. 7 İşte bu, bizi güzel san'atlardan bahsetmeye sevkediyor:
ı Kuran-ı
Kerim, 7: 32.
Sünen-i Tirmizi, Kitabu'l-Edeb: Babuma Cae inn'Allahe Yuhibbu en Yura Eseru
Ni'metihi ala Abdih.
9
S ünen-i Ebu Davud, Kitiibu'l-Libi'ıs: .Babun fi Gusli's-Sevbi ve fi'l-Hulki\.n
3 Kuran-ı Kerim, 93: I I.
4 Kuran-ı Kerim, 7: 26, 3 I.
5 Tabakat-ı İbnu Sa' d, c. I, s. I42,3 (Beyrut Baskısı).
6 Muvatta'-1 Malik, Kit:lbu'ş-Şaar: Babu İslahi'ş-Şaar.
7 Buhii.ri, :Kitabu'l-Libfıs: -Babu'I-Muteşebbihine bi'n-Nisa.
Ebu Davı:ıd, Kitabu'l-Edeb: Babu'l-Hukmi fi'l-Muhannesin.
2
MU:H.A.MMED HAMİDULLAH
Güzel siın' atlar: .
San' at zevki, insanlarda· mevcud bir sevk-i ·tabiidir. Fiili olarak insanlardan pek azımn artİstiki bir yaratış kabiliyetine sahib bulunmasına rağmen,
pek çokları ona merak sarmıştır. Heykeltıraşlıkta, resimde, musikide, şiirde
ve edebiyyatta, mimaride veya diğer bütün san'at şekillerinde olsun, aym
sevk-i tabii, bütün artistik eserlerin temeli olmakt~dir.
· .
·Bu vergi, daha çok veya daha az inkişaf etmiş olanik hafiza; zeka,
. görme, duygu ve bunlara benzer bütün diğer vergiler gibi herkeste bulunmaktadır. İrisanda bu vergiler geliştirilebilir, onlar bir bitkinin büyümesine
benzerler, faydasız kısımlar, mesela fazla olan dallar kesilecek olursa bu
hareket ancak aym bitkinin. diğer kısımlanm ıslah edip geliştirmeye yarar,
çiçekleıi, meyveleri v.s. gibi. Körlerin ha.fızasımn, umumiyetle görenlerinkinden daha kuvvetli olduğu malümdur.
.
Göstereceğimiz
vechile Hazret-i Peygamber hiç te san'atı men' etmiş
görünmemektedir: O tamamen, daha iyi yemiş verdirrnek için bir bitkinin
faydasız dallanm budayan bir bahçıvan gibi, sadece o.nların bazı tezahürlerine sed çekmiştir.
En büyük darbesinin, heykeltıraşlığa ve hayvanların (bunlara insan
da dahildir) resmine karşı olduğu bir. haklkattir. Fakat yasağın, bütüne
şamil ve istisnasız olmadığı görülmektedir. Önce bu yasağın mistik veya
metafizik manzarasından bahsedelim. Tevrat müdlifinin 1 ve İslam Peygamberinin bildirdikleri vechile Allah, insam kendi süretinde yaratmıştır 2 :
Allah Esastır ve .insan onun Ak:setmişidir. Takvasında insan, Yaratıcısı
karşısındaki tevazu ve aczini daima ifadeetmeye çalışır: Allah olmaya yahu d
Ona denk bulunmaya çalışmak şöyle dursun,/ tazimle durduğl:). Rabbinin
huzurunda parlak bir şehadette bulunmak için bazı ferağatları bile kabüllenmiştir. Hayvanların, madenler ve hatta nebatlardan daha fazla olarak,
Genab-ı Hakk'ın yaratıcı kudretinin en muazzam tezahürleri olmalarını
görmesi hasebiyle insan, dün mertebecieki bazı şeylerle iktifa ederek Allahı
· bütün azametiyle taklid etmeyi kendisine yasak kılmıştır: -Heykelcilikte
ve resimde- insan, hayvanları Rabbine tahsis ederek madenierin ve
nebatların "yaratılışı" ile yetinmektedir. Maddi vakıalara daha yakından
ı
Genese, I. 26.
Hanınıam, No. sB; Buhari, Kitabu'l-İsti;zan: Babu Bed'i's-Selam; Müslim,
Kitabu'l-Birri ve's-Sıla :. Babu'n-Nelıyi an Darbı'l-Veclı.
2
İSLAMDA ESTETiK VE GÜZEL SAN'ATLAR
39
bakınca
görürüz ki, en eski zamanlardan beri insan, Görülmeyenin, Tabiat
üstü (Transcendent)nün .hakkında bir fikir sahibi olmaya çalışmış, ve,
bönlüğü dolayısiyle ke.ndi yaptığı şeylere Allah gibi ibadet etmeye kadar .
varmıştır. ·Putperestlik, İslam Peygamberi tarafindan beşerin en rrı:enfur
deliİiği olarak mülahaza edilmiş olduğundan, bir san'atkaniı hayalinden
dağilla Allah resmi olsun, veya bir veliyy-i nimetin, bir ceddin, manevi
bir rehbcrin v.s. ilahlaştırılmasına tahsis edilmiş bir yapı bulunsun, ne
tÜrlü olursa olsun bir yaratılmışa ibadet etmek düşüklüğünü kökünden
kesrnek için en önce harekete kendileri geçmiştir. 'Demin işaret etmiş olduğumuz gibi, insandaki ilahi vergi böylece kay balınamaktadır: bir tarafta
boğulan diğer taraftan daha kuvvetli bitmektedir. İslam san'atımn diğer
hiç bir milletinkinden daha aşağı olmadığı; ..bazı sahalarda diğerlerinin
erişmediği bir seviyede dahi bulundugu bilinen bir hakikattir..
Mes'elenin bir de ahlaki tarafi var: cismani zevki üstün geldiği takdirde
san'atkar, ekseriya çıplaklığı meydana vurmak temayülündedir. İsl~m
bakımından bu, san'atın temiz ismini.lekelemektir. Cemiyette alenen tatbikiolmayan şeyi san'at bahanesiyle resimde ve heykelde tebarüz ettirmenin artık yeri yoktur.
·
Evvelce hatırlatıldığı vechile, bu yasağın· bazı kayıdlar altına alınması
gerekir: Hazret-i Peygamber, ayak altında kalan halı ve şilteler üzerinde
canh .varlıkların resiillieri bulunmasına müsamaha göstermişti 1 . Bebek
ve oyuncaklara da müsamaha ediyordu. Aşağıdaki hikaye pek meşhurdur:
Bir gün Hazret-i Peygamber, genç karısı Hazret-i Aişe'nin yamnda, oyuncaklar arasında ,bazı kanadlı atlar görmüştür. Latife olsun içip. şöyle diyor:
"A! hiç atların kanadi olur mu?" Hazret-i Aişe hemen cevap veriyor: "Sen
Allahın Elçisisin;" Süleyman'ın atlarımn uçtuğup.u bilmiyor musun? 2 "
Peygamber bu çqid şeylere müsamaha ettiğine göre, bu, hiç değilse onların
yapilmasına karşı olan müsamahasım gerektirir. Çoculdarın bebeklere olan
ihtiyacı, tamamen müslüman olan bir memlekette bile görülmektedir.
Anatoıni, tababet, antropoloji v.s. gibi ilmi ihtiyaçlar için, veya, milli
'emniyetin kaplanndan hüviyyet tesbitine ve askeri ihtiyaçlara v.s. yarıya-~
Buhar!, Kitabu'l-Buyu: Babu :tv!ılkili'r-Riba, Kitabu't-Talak:
v.s.
.
Kısmi müsamaha hakkında, Buhari, Kitabu'l-Mezalim: Babun hel Tukseru'd-Dinap, Kitabu'l-Libas: Babuma Vufie mine't-Tes.avir, ve devamı. Müslim, Ki~abu'l-Libas:
Bi).bu Tahrimi Sılreti'l-Hayevan. Ebu Davıld, Kitabu'l-Libas: Babun fi's-Suver ..
2 Buhar!, Kitabu'l-Edeb:
Babu'l-İnbisatı ile'n-Nas. Ebu Davıld, · Kitabu'l-Edeb:
Babun fi'l-La'bi bi'l-Benat. İbnu Sa'd, c. 8, s. 62. (Beyrut Baskısı)
1
Babu
Men'.
hakkında,
Mehri'l-Bağiyy,
•
•
1
.
.,
MUHAMMED HAMİDULLAH
40
cak fotoğraflar gibi, canlı varlıklarm resimleri mevzuunda İslam'ın da
müsaadesinin mevcfıd olduğu anlaşılacaktır. Kendi görüş noktam üzerinde· ·
israr etmeksizin, bu mülalıazaları selalıiyyetli alimiere bırakıyorum.
Güzel sa.on'atlarm bir bölümü de şiirdir. Bu mevzfıda Kur'an-ı Kerim'in
ayetleri ·malumdur:
"Bunlar şairlerdir ki, onların arkasım sapıklar takip eder. Onların
her vadide başı boş gezdiklerini, yapmayacakları şeyleri söylemekte olduklannı görmüyor musun? Ancak iman edip iyi arnellerde bulunalılar ve
Allalıı cak anaıılar müstesna1 ."
·
Hazret-i Peygamberin sözünü hatırlayalım: "Hikmet dolu mısralat
vardır, ve lıitabet san'atında bir büyü vardır 2 ;" İslam davasını müdafaa
etmek için bizzat Peygambe;_r de mulıitinde şairlere malik olmuştu; ve bir.
gü~ şöyle bile demişti: Hassan'ın İslam davası için şiir söylediğinin her
defasında kendisine Ruh-i Kudüs'ün yardımı olmtiştui 3 • Bir çok defalar ·
gayr:.i müslim şairlerin metinlerine dahi hayranlıkla müracaat etmiştir.
Bazan da diğerlerine kaqı beddüada bulunmuştur. İmruu'l-Kays'a 4
olan laneti meşlıurdur; zaten bu Arab şairin edebe aykırı sözlerini kim bilmez? Şu halde, ke'ndi lehinde addettiği, şiirinbu mulıteva ve kullanılışıdır;
cemiyete · muzır olan hususlarcia her çe şi d kuvvet israfinı baltalamıştır.
Şarkı ve mfısiki karşısnidaki durumu da buna benzer. Hazret-i Peygamber, vazifelerinin zararına olarak bu eğlence neVinde ifrata varanlaFa
·karşı serttir. Buna mukabil, insanın mfısikiye ve şarkıya olan tabii eğilimi
yeni bir yola yöneltilmiştir, ve Kur'an tilavetinin ve inkişafinın müslümanlarda ne seviyeye ulaştığı malfımdur. Bizzat Peygamber, bunu, Hazret-i
Davfıd'a atfel:liıen · en büyük mfı~ikiyle bir tutmuştur 5 • ASkeri musiki de
artık yasak olmayacaktır. Bu sanatın ladini mevkide kull,anılışma müteallik
Hazret:-i Peygamberin hayatmdan bazı çizgileri hatırlayalım: Bayram
günlerinde şarkı söyleniyor ve davullar çalıniyordu. Hazret-İ Ömer böyle
bir durumda oyunculan telıdid edince, Hazret-i Peygamber, bu bir bayram
günüdür,
diyerek
müdalıale ediyor 6 • Bir diğeri: siyahller mızraklada ayna.
.
J
1
Kuran-ı
Kerim, 26: 224-7.
Buhar!, Kitabu't-Tıbb: Babun inne mine'I-Beyani
Silıra.. Ebu Davud,
.
Kitabu'l-Edeb: Babu ma cae fi'ş-Şi'r. Tirmizi, (ayın kitab ve ba.bda)
3 Buhar!, Babu Zikri'l-Melaike.
4 Müsned-i Ahmed. c. 2, s. 228.
5 Buhar!, Kitabu Fedaili'l-Kur'an: Babu Husni's-Savtı bi'l-Kıraa.
6
Buhar!, Kitabu'l-Iydeyn: Babu'l-Hırab, ve müteakıb bab ilc Babun iza-Fatelıu'l­
Iyd. Kitabu'l-Cilıad: Babu'l-Lehvi bi'l-Hırab. Kitabu Menakıbi'l-Ensar: Babu :Makdemi'nNebiyy.
·
2
.
.
,:, i
İSLAMDA
ESTETiK VE GÜZEL SAN'ATLAR ·
ma.kta ve dans etmektedirler, ve Peygamber, zevcçsi Hazret-i Aişeyi bu
. manı;arayı görmesi için evinill kapısı önliıie getiriyor 1 • Aynı duyguları
düğün eğlencelerinde de izhar ediyordu, ve onun nazarında bu neşe teza. hürü olmaksızın düğünlerin yapılabilme_si akıl almaz bir şeydi 2 • Vazife-.
lerin yerine getirilmesine mani olan eğlenceler, ister dünyevi ister uhrevi
olsun, daima yasak olacak; bunun dışında Müslüman, iridal tahtında, iyi
olan şeyden İıeşelenmekte serbest kalacaktır 3 •
.
.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . ... ·- . . ...................................... .
Bu mübahaseyi, biizat Peygamber tarafindan ifade edilmiş şu umumi
kaideyle bitirelim: birisi_ bir şey yapıyarken Allah ister ki bu, yüksek vasıfta
en mükemmel şekilde (İtkan) olsun2g. Bu diğer bütün şeylere•olduğu kadar
sanatlara da şamil olacaktır.
-
1
3
2
Buhati, · Kitabu's-Salat: Babu Ashabi'l-Hırab. Kitabu'l-Iydeyn: · Babu'l-Hırab.
Buhar!, Kitabü'n-Nikah: Babu Darbi'd-Duff.
Krş. Gazzali, İhyau'l-Ulum, k. ı8.