osmanlı tarihi ansiklopedisi 6. cild
advertisement
OSMANLI TARİHİ ANSİKLOPEDİSİ 6. CİLD İçindekiler Tablosu 6. Cild (Osman-Ziya) .................................................................... 3 SIRPSINDIĞI ZAFERİ ........................................................ 200 OSMAN GÂZİ ......................................................................... 4 SİKKE (Bkz. Akçe) .............................................................. 202 OSMAN HAN-II (Bkz. Genç Osman) ................................... 16 SOKULLU MEHMED PAŞA.............................................. 202 OSMAN HAN-III .................................................................. 16 SOMUNCU BABA .............................................................. 209 OSMAN BEDREDDÎN ......................................................... 19 SULTAN (Bkz. Pâdişâh) ...................................................... 211 OSMANLI EDEBİYÂTI ....................................................... 29 SULTANAHMED CÂMİİ ................................................... 211 OTLUKBELİ MUHÂREBESİ ............................................... 48 SURRE ALAYI .................................................................... 213 OTUZBİR MART VAK’ASl ................................................. 54 SÜLEYMAN HAN-I (Bkz. Kânûnî Sultan Süleymân) ........ 215 ÖMER SEYFEDDÎN ............................................................. 66 SÜLEYMAN HAN-II .......................................................... 215 ÖRF VE ÂDET ...................................................................... 69 SÜLEYMÂN PAŞA............................................................. 223 ÖŞÜR ..................................................................................... 75 SÜLEYMÂNİYE KÜLLİYESİ ........................................... 227 ÖZDEMİROĞLU OSMAN PAŞA ........................................ 78 SÜNBÜL EFENDİ ............................................................... 231 PÂDİŞÂH .............................................................................. 88 ŞEHREMİNİ ........................................................................ 233 PARA (Bkz. Akçe) ................................................................. 93 ŞEHZÂDE ............................................................................ 235 PARİS ANDLAŞMASI ......................................................... 93 ŞEYH BEDREDDÎN (Bkz. Kâdı Bedreddîn) ...................... 240 PATRONA İSYÂNI .............................................................. 99 ŞEYHÜLİSLÂM .................................................................. 240 PENÇİK OĞLANI (Bkz. Kapıkulu Ocakları) ...................... 101 ŞÜKRÜ PAŞA ..................................................................... 243 PÎRÎ REİS ............................................................................ 101 TÂHÂ-İ HAKKÂRÎ ............................................................. 247 PLEVNE MÜDÂFAASI ...................................................... 103 TAKİYYÜDDÎN RÂSID ..................................................... 251 PRENS SEBAHADDÎN....................................................... 108 TALAT PAŞA...................................................................... 254 PREVEZE ZAFERİ ............................................................. 111 TANZÎMÂT ......................................................................... 259 PRUT SEFERİ ..................................................................... 116 TAPU TAHRİR DEFTERLERİ ........................................... 274 REÎSÜLKÜTTÂB ................................................................ 120 TEKÂLİF-İ ÖRFİYYE ........................................................ 276 REŞÂD HAN (Bkz. Mehmed Reşâd) .................................. 123 TEKÂLÎF-İ ŞER’İYYE........................................................ 279 REŞÎD PAŞA ....................................................................... 123 TERSÂNE ............................................................................ 283 REVAN SEFERİ (Bkz. Murâd Hân-IV) .............................. 132 TERSÂNE KONFERANSI .................................................. 289 RİDÂNİYE MUHÂREBESİ ................................................ 132 TERZİ BABA ...................................................................... 293 RODOS VE SEFERLERİ .................................................... 138 TEVFİK FİKRET ................................................................. 295 RUMELİ EYÂLETİ ............................................................. 145 TEVKİİ (Bkz. Nişancı) ........................................................ 298 RUMELİ HİSARI ................................................................ 147 TIMAR ................................................................................. 298 RÜŞDÎ PAŞA (Bkz. Mütercim Rüşdî Paşa) ......................... 150 TİRYÂKİ HASAN PAŞA .................................................... 310 SADRÂZAM (Vezîriazâm).................................................. 150 TOPKAPI SARAYI ............................................................. 312 SÂLİH BİN AHMED........................................................... 154 TOPRAK HUKUKU ............................................................ 318 SALTANAT (Bkz. Pâdişâh) ................................................ 156 TUĞRA ................................................................................ 322 SARIKAMIŞ HAREKÂTI ................................................... 156 TULUMBACILAR .............................................................. 324 SELİM HAN-I (Bkz. Yavuz Selîm) ..................................... 162 TURGUT REİS .................................................................... 325 SELÎM HAN-II .................................................................... 162 ÜFTÂDE .............................................................................. 327 SELİM HAN-III ................................................................... 173 VÂDİYÜSSEYL ZAFERİ (Bkz. Fas Seferleri) ................... 330 SELÎMİYE CAMİİ .............................................................. 192 VAHÎDEDDÎN HAN ........................................................... 330 SENED-İ İTTİFAK .............................................................. 194 VAK’ANÜVİS (Vekâyinüvis) ............................................. 331 SEYYİD ABDULLAH ŞEMDÎNÎ ....................................... 196 VAKIF.................................................................................. 334 SIBGATULLAH BİN LÜTFÎ .............................................. 198 VÂLİDE SULTAN .............................................................. 339 VARNA MEYDAN MUHÂREBESİ .................................. 343 YENİÇERİLER .................................................................... 390 VEHHÂBÎLİK ..................................................................... 349 YILDIRIM BÂYEZÎD HAN................................................ 401 VELÎAHD (Bkz. Şehzâde) ................................................... 356 YILDIZ MAHKEMESİ........................................................ 412 VEZİR .................................................................................. 356 YILDIZ SARAYI ................................................................. 426 VEZÎRİÂZAM (Bkz. Sadrâzam) ......................................... 359 YUNAN HARBLERİ........................................................... 429 VİYANA KUŞATMALARI ................................................ 359 ZEÂMET (Bkz. Tımar) ........................................................ 433 YAHYÂ EFENDİ (Beşiktaşlı) ............................................. 365 ZENBİLLİ ALİ EFENDİ ..................................................... 433 YAVUZ SULTAN SELÎM HAN ......................................... 368 ZİYÂ PAŞA ......................................................................... 437 YENİ OSMANLILAR (Bkz. Jön Türkler) ........................... 390 6. Cild (Osman-Ziya) KAPAKTAKİ RESİMLER: [1] Sultan Ahmed Câmii: Sultan birinci Ahmed Han tarafından, başmîmâr Sedefkâr Mehmed Ağa’ya büyük bir külliye hâlinde yaptırıldı. 1609 yılında başlayan inşâat yedi yılda tamamlandı. Câmi 72 x 64 metre ebadında olup, yerden yüksekliği 43 metre olan kubbe, altı minare ve 260 penceresi bulunan câminin iç duvarları, 21.043 adet mâviyeşil örgülü çiniler ve güzel yazılarla süslenmiştir. Bu yüzden Avrupa’da Mavi Câmi adıyla meşhurdur. Zamanın en usta san’atkârları bu mümtaz eser için emek vermekte yarışmışlar, incelik, san’at ve zerâfeti, Sultan Ahmed Câmii’nde birleştirmişlerdir. [2] Osman Gâzi: 1258 yılında Söğüt’te doğdu. Ertuğrul Gâzi’nin oğlu, Orhan Bey’in babasıdır. 1281 yılında babasının vefâtı ile Kayı aşiretinin başına geçti. Komşu tekfurlara kendisini kabul ettirdi. Hâkimiyeti sahasını genişletti. Türkiye Selçuklu sultânı beylik menşuru gönderdi. 1299 yılında hâkim olduğu bölgede altı asır hükümrân olan Osmanlı Devleti’ni kurdu. Adına para bastırıp, hutbe okuttu. Ömrünü Allahü teâlânın dînini yaymak ve tebeasını rahat ettirmek için harcadı. 1326 yılında vefât edip Bursa’da defnedildi. [3] Yıldırım Bâyezîd Han: 1360 yılında Bursa’da doğdu. Sultan Murâd Han’ın oğlu, Çelebi Sultan Mehmed Han’ın babasıdır. Karamanoğullarıyla yapılan mücâdelelerdeki hızlı ve yerinde hareketleri ile Yıldırım lakabını aldı. Kosova’da haçlılarla yapılan savaşta ordunun sağ kanadına kumanda edip zaferin kazanılmasında büyük rolü oldu. Babasının savaş meydanında şehîd edilmesi üzerine, dördüncü Osmanlı pâdişâhı olarak tahta çıktı (1389). Anadolu birliğini sağlamaya çalıştı. Bulgaristan krallığını ortadan kaldırdı. İstanbul’u kuşattı. Haçlıları Niğbolu’da yendi (1396). Timur Han’la arası açıldı. 1402’de Çubuk ovasında yapılan savaşta yenilerek esir düştü. 1403 yılında Akşehir’de vefât edip Bursa’da defnedildi. [4] Yıldız Sarayı: İlk olarak İstanbul’da Beşiktaş ile Ortaköy arasındaki sırtta sultan İkinci Mahmûd Han tarafından yaptırıldı. Sultan Abdülmecîd Han zamanında tamir edildi. Yeni köşkler yapıldı. Sultan Abdülazîz Han merkez olarak kullandı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han zamanında en son şeklini alıp, en ihtişamlı devrini yaşadı. Arazinin etrafı çevrilip, mesken olarak kullanılan binalardan başka, müze, kitaplık, eczâhâne, mescid, hamam, hayvanât bahçesi ve çeşitli atölyeler yapıldı. Saray nüfûsunun on iki bine ulaştığı zamanlar oldu. Abdülhamîd Han’ın hal’ karârı burada tebliğ edildi. 1909’da İstanbul’a gelen Hareket ordusu tarafından yağmalanıp, pek çok târihî eser çalındı. Sonraları saray ve çevresi, değişik maksatlarla kullanıldı. OSMAN GÂZİ Babası ............................ : Ertuğrul Gâzi Annesi ............................ : Hayme Hâtûn Doğumu ......................... : 1258 Vefâtı ............................. : 1326 Tahta Geçişi ................... : ? Saltanat Müddeti ............ : ? Osmanlı pâdişâhlarının birincisi. Oğuzların Bozok kolunun Kayı boyundan Ertuğrul Gâzi’nin oğlu olup, 1258 senesinde Söğüt’te doğdu. İslâm terbiyesi ile yetiştirildi. İslâm ilimlerini öğrenen Osman Gâzi, devrin örf ve âdetince mükemmel bir askerî tâlim ve terbiye gördü. Babasının silâh arkadaşları ve kumandanlarından kılıç kullanmayı, kargı savurmayı, ata binmeyi öğrendi. Onların gazâlarını dinleyip, yaptıklarından ibret alarak, gençliğinden îtibâren gazâlara katılıp, zaferler kazanarak, kumandanlık vasıflarını geliştirip kuvvetlendirdi. Bizans’ın hakimiyetindeki batı Anadolu cihâd diyarı olduğundan, bölgede gazâ niyetiyle pek çok kumandan, mücâhid derviş ve herbiri gönül sultânı şeyh ve âlim bulunuyordu. Osman Gâzi, Anadolu’nun İslâmlaştırılıp, Türkleşmesi faaliyetine katılan bu gönül sultanlarından ve ahîlerden biri olan Karamanlı Şeyh Edebâlî’nin sohbetlerini hiç kaçırmamaya gayret ederdi. 1277 senesinde, Edebâlî hazretlerinin dergâhında misafir olduğu bir gün acâib bir rüya gördü. Rüyasında, hocası Edebâlî’nin koynundan bir ayın çıkıp, kendi koynuna girdiğini, arkasından da kendi göbeğinden bir ağacın bitip, âlemi tuttuğunu, gölgesinde nice dağların bulunup, nehirlerin aktığını, bir çok insanların kaynaştığını, kimisinin bahçe ve tarla sulayıp, kimisinin çeşmeler akıttığını gördü. Gördüğü rüyayı ertesi gün hocasına anlattı. Şeyh Edebâlî ona; “Müjde ey Osman! Hak teâlâ sana ve senin evlâdına saltanat verdi. Bütün dünyâ, evlâdının himayesinde olacak, kızım Mâl Hâtûn da sana eş olacak” deyip rüyasını” tâbir etti. On dokuz yaşında iken Şeyh Edebâlî’nin kızı Mâl Hâtûn ile evlendi. Bu izdivaçtan Orhan Gâzi doğdu. Orhan Gâzi’nin doğduğu sırada, Ertuğrul Gâzi de vefât etti (1281). Bâzı kaynaklarda Edebâlî’nin kızının adı Bâlâ Hâtûn olarak geçmekte ve Mâl Hâtun’un Ömer Bey’in kızı olduğu yazılmaktadır. Ertuğrul Gâzi, cesareti, zekâsı, cömertliği, İslâm dînine sadâkati ve güzel ahlâkı ile, kardeşleri arasında en üstünü olan Osman Gâzi’yi kendisinden sonra kayıboyu beyliğine aday göstermişti. Osman Gâzi, babasının vefâtından sonra, bey seçilip, idareyi ele aldı. Osman Gâzi, bey olduğu zaman Türkiye Selçuklu Devleti’nin Bizans hududundaki Kayılar, Söğüt kışlağı ile Domaniç yaylağı arazisine hâkim idiler. Osman Bey Kayıların başına geçince, hudut komşusu Bizans tekfurları ile iyi geçinmeye çalıştı. Bunlar arasında en çok Bilecik tekfuru ile anlaşıyordu. Boyda, eskiden beri yaylağa çıkarken, ağır eşyaları Bilecik tekfuruna emânet etmek, buna karşılık tekfura bâzı hediyeler vermek geleneği vardı. Emânetin teslîmi ve alınması, silâhsız kimseler ve kadınlar tarafından yapılırdı. Aşiretin yaylağa çıkış ve dönüşlerinde, İnegöl tekfuru yollarını keserek onlara zarar veriyor, bu yüzden de sık sık çarpışmalar oluyordu. Osman Bey’in nüfuzunun hızla arttığını gören İnegöl tekfuru Nikola, komşularından tedbir alınmasını istedi. İnegöl tekfurunun Bizanslılara ittifak teklifi, Bilecik tekfuru tarafından Osman Gâzi’ye haber verildi. Tekfur Nikola’nın, Ermenibeli’nde (Pazarköy) kuvvet topladığı tesbit edilince, Osman Gâzi, Kayı aşireti ileri gelenleri, kumandanlar ve arkadaşlarından Akçakoca, Abdurrahmân Gâzi, Aykut Alp, Konur Alp, Turgut Alp ile istişare etti. Bu istişarenin sonunda İnegöl’ün fethine karar verildi. 1284’de Pazarköy’de meydana gelen muhârebede, Osman Gâzi’nin yeğeni Bay Hoca şehîd düştü. Osmanlı târihinin ilk muhârebesi olarak kabul edilen Pazarköy çarpışmasında Osman Bey pek muvaffak olamadı. Bir süre sonra Kolca kalesi feth edildi. Bunu hazmedemiyen İnegöl tekfuru ile Karacahisar tekfuru birleşti. 1288 yılında Domaniç yakınında Erice (Ekizce)’de yapılan muhârebede, tekfurlar mağlûb oldu. Bu muhârebede Osman Gâzi’nin kardeşi Sarı Yatu (Sarı Batu) şehîd oldu. Osman Gâzi’nin Ekizce muvaffakiyeti, Türkiye Selçuklu sultânı ikinci Gıyâseddîn Mes’ûd Şâh tarafından mükâfatlandırıldı. Bir fermanla, beylik alâmetleri olarak; tabl, alem, tuğ göndererek, İnönü ve Eskişehir’i de Osman Gâzi’ye verdi. Mîrî vergiden muaf tutuldu. Selçuklu Sultânı’nın hediyeleri alınıp fermanı okunduktan sonra, Osman Gâzi akınlarına daha da hız verdi. İznik’e akın tertiplendi ise de, kale alınamadı. Karacahisar ile Yarhisar tekfurları, Osman Gâzi aleyhine ittifak kurdular. Bunlara karşı sefer düzenleyen Osman Gâzi, Karacahisar’ı aldıktan sonra, Kuzey Sakarya vadisine yöneldi. Mudurnu taraflarında aşiret reisi olan Samsa Çavuş’un yardımı ile Taraklı ve Göynük civarını ele geçirdi. Teşkilâtlanmaya ağırlık veren Osman Gâzi’nin ileriye dönük faaliyetleri, huduttaki Bizans tekfurlarını daha da telaşlandırdı. Bizans-Rum tekfurları, Osman Gâzi’yi muhârebe meydanında öldürüp yenemeyeceklerini anlayınca, hîle ile öldürmek istediler. Bilecik tekfuru da Osman Gâziye karşı ittifak içine girdi. Yarhisar tekfurunun kızıyla evlenecek olan Bilecik tekfurunun düğününe Osman Gâzi’yi davet edip, öldürmeyi plânladılar. Bu sû-i kasd tertîbi, Osman Gâzi’ye dostu Harmankaya beyi Köse Mihal tarafından haber verildi. Osman Gâzi, bu durum karşısında bâzı tedbirler aldı. Düğün hediyesi olarak Bilecik tekfuruna bir sürü kuzu gönderdi. Düğün sonrası yaylağa çıkacağını bildirerek eskiden olduğu gibi değerli eşyalarının kadınlar vasıtasıyla kaleye alınmasını ve düğünün açık bir yerde yapılmasını istedi. Bilecik tekfuru, Osman Gâzi’nin bu tekliflerini kabul ederek, düğün yeri olarak Çakırpınar kabul edildi. Osman Gâzi, aşîretin eşyası yerine, atlara silâh yükletip, kırk kadar Gâziyi kadın kılığında Bilecik’e gönderdi. Kadın kılığında kaleye giren yiğitler, sâdece nöbetçilerin kaldığı kaleyi kolayca ele geçirdiler. Bu durumu öğrenen tekfurlar ile meydana gelen çarpışmada, Osman Gâzi düğüne katılanların çoğunu öldürdü ve bir kısmını esir aldı. Gelini ele geçirerek Nilüfer adını verip, oğlu Orhan Gâzi ile nikahladı. Ertesi gün Yarhisar kalesini kuşatıp, ele geçirdi. Osman Gâzi’nin kumandanlarından Turgut Alp ve Gâziler de İnegöl’ü feth ettiler. Osman Gâzi, Bizans hududunda fetihlerde bulunurken, İlhanlılar da Anadolu’yu istilâ ettiler. İlhanlı hükümdarı Gâzân Han, Türkiye Selçuklu sultânı Alâeddîn Şâh’ı İran’a götürdü. Bütün Türkiye Selçuklu Devleti’nin toprakları, İlhanlıların eline geçti. Moğol zulmünden hicret eden bir çok Türkiye Selçuklu emîri ve maiyyeti, Osman Gâzi’nin gazâlarına katılmak için hizmete geldi. Osman Gâzi 1281 yılından beri arazisini devamlı genişletip, gazâ niyetiyle hizmetine katılanlarla devamlı güçleniyordu. Türkiye Selçuklu Sultanlığı’nın fetret devrindeki iktidar boşluğundan faydalanarak, Türk beyleri istiklâllerini îlân ediyordu. Nitekim Osman Gâzi de 1299’da istiklâlini îlân ederek devlet teşkilâtının müesseselerini kurmaya başladı. Her kaleye subaşı, dizdar ve kâdı tâyin etti. Köyler tımar olarak sipahilere dağıtıldı. Osman Gâzi adına Karacahisar’dâ Cuma hutbesi, Eskişehir’de de bayram hutbesi okundu. Hocası ve kayınpederi Edebâlî’nin talebelerinden Dursun Fakih’i, Karacahisar’a kâdı ve hatîb tâyin etti. Fetva ve hüküm işlerini ona bıraktı. 1301’de Yurdhisar ve Yenişehir kaleleri fethedildi. Osman Gâzi, Yenişehir’i merkez yaptı. Yeni merkezde; idarî, iktisâdı ve sosyal müesseseler inşâ ettirip, evler, dükkanlar, hanlar, çarşı ve hamamlar yaptırdı. Bilecik’i de kayınpederi Edebâlî’ye verdi. Hanımını ve annesini de Bilecik’te bıraktı. Oğlu Alâeddîn Paşa’yı yanına alarak, Orhan Bey’e Sultanönü (Karahisar), Gündüz Alp’e Eskişehir, Aykut Alp’e İnönü, Hasan Alp’e Yarhisar, Turgut Alp’e İnegöl bölgelerinin idaresini verdi. Böylece dört yüz çadırla Türkiye Selçuklu-Bizans hududuna yerleştirilen kayı aşîreti, 1299’da Osman Gâzi’nin adına izafeten, Osmanlı hânedânı ve devletini kurdu. Osman Gâzi, İslâm dîninin esaslarını, Türk örfünü, teşkîlât ve müesseselerini safha safha yerleştirip, mükemmelleştirdi. Teşkilât ve müessesesini kurarken İslâm dîninin farzlarından olan cihâd emrini hiç ihmâl etmedi. Devamlı genişleyip, teşkilâtlanan Osmanlı Devleti’nin meydana getirdiği tehlikeyi, huduttaki tekfurlarla hâlledemiyeceğini anlayan Bizans kayseri ikinci Andronikos Poleologos, hassa kumandanlarından Musalon’u Osman Gâzi üzerine sefere gönderdi. Musalon kumandasındaki Bizans kuvvetleri ile Osman Gâzi, İznik’in kuzeydoğusundaki Koyunhisar kalesi mevkiinde karşılaştı. 1301 Temmuz’unda yapılan muhârebeyi Osman Gâzi kazandı. Bu zaferden bir sene sonra Koyunhisar kafesi fethedildi. 1303’de Yenişehir’in güneybatısındaki Marmaracık kalesi feth edilip, İznik şehrinin kuzeyindeki Katırlı dağı eteğine kale yapıldı. Kaleye Taz Ali kumandasında yüz asker bırakılarak, İznik ablukaya alındı. 1306’da Bursa tekfurunun idaresindeki müttefik Bizans tekfurlarına karşı sefer düzenlendi. Osman Gâzi, müttefik Bizans tekfurlarının kuvvetini Dinboz’da mağlub etti. Kestel, Kite ve Ulubat kaleleri Osmanlıların eline geçti. Aynı sene Osmanlılar, ilk defa Ulubat tekfuruyla askerî andlaşma imzaladılar. Andlaşmaya göre; mültecî Kite tekfuru Osmanlılara iade edilecek, Osman Gâzi’nin neslinden hiç kimse de Ulubat köprüsünü geçmeyecekti. Andlaşmayı Osmanlılar hiç bozmadı. Âl-i Osman neslinden hiç kimse o köprüden geçmedi. Hep kayıkla geçtiler. Osman Gâzi’nin, topraklarını devamlı genişletmesi, Bizanslıları telâşa düşürdü. Kayser, İlhanlılar ile akrabalık kurarak, Osmanlı taarruzlarından kurtulmak istedi ve kızı Maria’yı İlhanlı hükümdarı Gâzân Han’a nişanladı. Onun ölümüyle de, Olcayto Han’a nişanlayıp, Osmanlı hakimiyetindeki arazilerin geri alınmasını ümid etti. Osman Gâzi, Bizans kayserinin ittifak arayışı sırasında da gazâlarını sürdürdü. 1307’de İznik’i kuşatıp, Yalova’ya akın düzenleyerek denize ulaştt. 1308’de Marmara denizindeki İmralı adası fethedilip, deniz üssüne sâhib olundu. Bizans’ın Bursa ile deniz ulaşımı ve irtibatı kontrol altına alındı. İznik civarındaki Koçhisar fethedildi. Osman Gâzi’nin Bizans hududunda te’sis ettiği âdil idare, tekfurların zulmünden, sergilerin ağırlığından bıkan hıristiyan ahâliden başka, Rum kumandanların da takdîrini kazandı. Rumlar, Osman Gâzi’nin idaresine geçmeye başladılar. Nitekim 1313’de Harmankaya tekfuru Köse Mihâl, Osman Gâzi’nin maiyyetine girip, müslüman oldu. Köse Mihâl, Gâzi adını alarak, muhârebelere katıldı ve pek çok hizmeti geçti, Marmara sahilinden Karadeniz istikâmetine akınlara devam eden Osmanlılar, 1313’de Akhisar, Geyve, Lüblüce, Lefke (Osmaneli), Hisarcık, Tekfurpınarı, Yenikale, Karagöz ve Yanıkçahisar kalelerini feth ettiler. Bursa, Osmanlı arazisi ortasında kalınca, şehir ablukaya alınıp Kaplıca ve Uludağ istikâmetinde iki kale yapıldı. Kaplıca istikametindekinin kumandanlığına Osman Gâzi’nin yeğenlerinden Aktimur, Uludağ tarafındakine de Balaban tâyin edilip, kalelere kumandanlarının isimleri verildi. Bizans’a karşı devam eden seferler sırasında, Moğol istilâsından Batı Anadolu’ya gelip, Kütahya’ya yerleşen Çavdarlı aşîreti’nin Osmanlı’ya düşmanca hareketleri, Osman Gâzi’nin oğlu Orhan Gâzi tarafından durduruldu. Oymahisar’da yapılan muhârebede, Çavdaroğlu esir edilip, aşiretin saldırganları cezalandırıldı. 1317 yılında Orhan Gâzi ve kumandanlarından Konur Alp, Sakarya ve Karadeniz istikametindeki Karatekin, Ebesuyu, Karacebeş, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci kalelerini fethedip, bu mevkileri Osmanlı hâkimiyetine aldı. Akça Koca, Sakarya nehrinin batısında İznik kalesine kadar olan mevkiyi fethetti. Buralara adına izafeten Kocaeli denildi. Osman Gâzi’nin gençliğinden beri Rum ve düşman tecâvüzlerine karşı askerî hazırlığı ve mücâdelesi, devlet kurarken idâri ve siyâsî faaliyetleri, onu altmış yaşından îtîbâren iyice yormaya başladı. Nikris (romatizma) hastalığından da muzdaripti. Gazâ akınlarında yetişip, yiğitliği, cesareti, bilgisi ve İslâm dînine sadâkati ile düşmanlarını korkutan, müslümanların takdirini kazanan oğlunun idare tarzını sağlığında görebilmek için, son yıllardaki fetih hareketlerinde, siyâsî hâdiselerde Orhan Gâzi’yi vazifelendirdi. Osman Gâzi, oğlu Orhan’ı 1321’de Mudanya, Kara Timurtaş Bey’i de Gemlik seferine gönderdi. Mudanya’nın fethi ile Bursa’nın ablukası daha da kuvvetlendirildi. On sekiz ay devam ile Osmanlı akınında Bizans topraklarından pek çok ganimet alındı. Bizans iktisadî buhrana uğratıldı. Akınlara devam edilerek 1323’de Akyazı, Ayanköy, 1324’de Karamürsel, 1325’de Orhaneli denilen Atranos fethedildi. Ayrıca Bolu, Kandıra, Ermenipazarı ve Devehisar’ı ele geçirildi. Fethedilen bölgelerin tamâmı imâr olunarak, sahipsiz evler Gâzilere dağıtıldı. Osmanlı teşkilât ve müesseseleri kuruldu. Hıristiyan ahâliden Osmanlı ülkesinde oturanlara İslâm dîninin gayr-i müslimler ile alâkalı hukuku tatbik edilerek, vergilendirildi. Uzun kuşatma ve abluka neticesinde Bursa, 1326’da teslim olmak mecburiyetinde kaldı. Osman Gâzi’nin hastalığı, Bursa’nın fethinden sonra arttı. Hocası Şeyh Edebâlî’nin ve arkasından hanımının vefâtıyla hastalığı daha da şiddetlendi. Vefât edeceği zaman, oğlu Orhan Bey’e yaptığı vasiyetnamesi, Osman Gâzi’nin İslâmiyet’e olan sevgi ve saygısını, Türk milletinin rahat ve huzurunu ne kadar çok düşündüğünü ve insan haklarına olan gönülden bağlılığını açıkça göstermektedir. Osmanlı sultanları, bu vasiyetnameye candan sarılıp, devletin altı yüz sene hiç değişmeyen anayasası yaptılar. Osman Gâzİ, 1326 senesi Ağustos ayında Söğüt’de vefât etti. Vasiyeti üzerine Bursa’daki Gümüşlü Küntbet’e defnedildi. Osman Gâzi’nin Bursa fethinden kısa bir müddet önce vefât ettiği de rivayet edilmiştir. Osman Gâzi’nin, Orhan Bey’den başka; Alâeddîn Bey, Çoban Bey, Hamid Bey, Melik Bey, Pazarlu Bey adlarında oğulları ve Fâtımâ Hâtûn adında bir kızı vardı, ölümünden sonra devletin başına oğlu Orhan Bey geçti. Osman Gâzi, sâlih bir müslüman olup, İslâm ahlâkının iyi ve güzel vasıflarına sahipti. Az sayıdaki aşîret kuvvetleriyle, Bizans ordusunu ve tekfurlarını üst üste mağlûb edip, zaferler kazanan üstün bir kumandandı. Dört yüz çadırla, dünyânın en uzun ömürlü hânedânını ve en büyük devletlerinden birini kurdu. Osman Gâzi, kurduğu hânedânla üç kıt’a yedi iklim, her çeşit ırk, din, dil, mezhep, fikir, kültür ve medeniyetteki insanı bünyesinde, Osmanlı adı altında toplayan, Kur’ân-ı kerîm, hadîs-i şerîf ve İslâm âlimlerince öğütlenen manevî hizmetlerin mirasçısı ve idarecilik vasfının on dördüncü asırdan yirminci asra kadar nesilden nesile intikâlcisidir. Osmanlı Devleti, dînî mes’elelerini, kuruluşundan îtibâren Hanefî mezhebi hükümlerince kaza merkezlerine, şehirlere tâyin edilen kâdılar vasıtasıyla gördü. Osman Gâzi zamanında askerî teşkîlât aşiret kuvvetlerine dayanıyordu. Tarihçilerin, Osman Gâzi ve kurduğu devlet hakkındaki ortak fikirleri özetle şöyledir: Türk ve İslâm târihinin en muhteşem devri Osmanlıların eseridir. Onlar, millî ve İslâmî mefkurelerinin dâhiyane terkîbi, siyâsî istikrar ve sosyal adaletleri sayesinde üç kıt’anın ortasında ve Akdeniz havzasında, beşer târihinde nizâm-ı âlem dâvasının en kudretli temsilcileri olmuşlardır. Osmanlı Hânedânı, dünyâda hiç bir aileye nasîb olmayan büyük ve dahî pâdişâhları bir biri ardından yetiştirmekle, bu devlete yalnız en büyük hayatiyeti bahşetmedi, onu millî, İslâmî ve insanî ideâller çerçevesinde milletin kalbini kazanarak cihân hâkimiyeti düşüncesinin de en sağlam teşkilâtı hâline getirdi. İslâm dîninin, beşeriyeti saadete, adalete ve insanlığa eriştirmek için îlân ettiği yüksek esaslar ve dünyâ nizâmı mefkuresi, Eshâb-ı kiramdan sonra en ileri derecesine Osmanlı devrinde ulaşmıştır. Osmanlı sultanları ilmi ve ilim adamlarını memleketlere sâhib olmaktan üstün tuttular. Kemâl sahibi ilim erbabını dâima takdir edip onlara rağbet gösterdiler. Pâdişâhlar, savaşta ve barışta, kânunların düzenlenmesinde, dînin bildirdiği hükümlere sâdık kalmakla yükselip kuvvetlendiler. İşlerinde âlimlerle istişare eylediler, Devlet nizamlarının hazırlanıp, düzenlenmesini ve teftişini onlara havâte edip, idâri mes’ûliyetlere onları da dâhil ettiler. Bunun için Osmanlı Devleti’nde ulemâ sınıfı, hürmetli bir mevkideydi. Bu yüzden korkutmaya dayanmaktan çok, adaleti yerleştiren kânunlar yapıldı. Osmanlı Devleti, kavimler, dinler ve mezhepler arasında sağlam bir ahenk, halk kitleleri arasında hiç bir fark ve tezada müsâade etmemekle, dünyâ târihinde milletler arası en kudretli ve cihânşümul bir siyâsî varlık teşkil etti. Osmanlı Devleti ve sultanlarının dâvaları da kendi tâbirleri ile “Nizâm-ı âlem” üzerinde toplanıyor, koca devletin hikmet-i vücûdu ve cihâdı da, bu millî, İslâmı ve insanî esaslara bağlı bulunan bir cihân hâkimiyeti düşüncesine dayanıyordu. Bu düşünce, gerçekten Türk-İslâm târihinde en yüksek derecesini bulmuş ve müstesna bir kudret kazanmıştı. Bu büyük siyâsî varlık, eski ve yeni devletlerden farklı olarak, ne dışta istilâ tehdîdlerine ve ne de içeride çeşitli ırk, din, mezhep mensupları ve grupların huzursuzluk endişelerine mâruz bulunuyordu. Osmanlı cihân hâkimiyeti ve dünyâ nizâmı ideâli, şüphesiz millî şuur ve uyanış yanında asıl kaynağını İslâm dîni ve onun cihâd ruhundan alıyordu. Şeyh ve evliyânın himmetleri ile yükselen gazâ ruhu, küçük Söğüt kasabasından Bursa’ya ve bu medeniyet merkezinden de Rumeli’ne yayılıyordu. Bu arada Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve cihâd ruhunun yükselişinde tasavvuf da büyük kudret kaynağı idi. Gerçekten de Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükselişinde tasavvuf tarîkatleri, şeyhler, velîler ve dervişler birinci derecede rol oynamıştır. Osman Gâzi ve haleflerinin etrafı din adamları ve evliyâ ile dolmuş ve daha ilk günden Osmanlı akınları gazâ mâhiyetini almıştır. Nitekim Osman Gâzi, dâmâdı olduğu büyük tasavvuf âlimi Şeyh Edebâlî’ye intisâb ederek her hususda onunla istişarede bulunurdu. Kendisinden sonra gelecek Osmanlı sultanlarına da İslâm âlimlerine hürmet edilmesini, onlara her türlü kolaylığın gösterilmesini ve her işte kendilerine danışılmasını tavsiye etti. Bu vasiyete lâyıkıyla uyan Osmanlı sultanları, fethettikleri yerleri medrese, zaviye, imâret, dârülkurrâ ve türbeler ile kutsîleştîrmişler, buralarda yetişen âlimlerle dünyâya İslâmiyet’i yaymışlar ve asırlarca maddî ve mânevi güç ve emeklerini bu uğurda harcamışlardır. NE DİYE AKÇE VERSİN!.. Osman Gâzi’nin fethettiği Karacahisar’da pazar kurulmaya başladı. Germiyan vilâyetinden bir kimse gelip Osman Gâzî’nin huzuruna vardı. “Bu pazarın bacını bana satın!” dedi. Osman Gâzi; “Bac da ne ki?” diye sorunca, o şahıs; “Pazara yük getiren herkesten akçe almaya denir” dedi. Osman Gâzi: “Bu pazara gelenlerden alacağın mı var ki, onlardan akçe alacaksın?” diye sorunca, o adam; “Bu, eskiden beri âdettir, her vilâyette yapılmaktadır, her yükten pâdişâh için akçe alırlar” dedi. Osman Gâzi hiddetlendi. Bugüne kadar, böyle birşeyin ille de alınması îcâbettiğini, ne bir din kitabında okumuş, ne de bir âlimin sohbetinde duymuştum. Bu, Hak teâlânın buyruğu mu, Peygamber sözü mü, yoksa her ilin pâdişâhı kendisi mi uydurmuştur?” diye suâl edince, o şâhıs; “Evvelden beri sultan töresidir” dedi. Osman Gâzi, Allahü teâlânın ve Resulünün emri olmayan bir şey hususundaki bu gayretkeşliğe iyiden hiddetlendi, adama; “Yürü, artık buralarda görünme, yoksa sana zararım dokunur. Malını kendi eli, kendi alın teri ile kazanmış kimsenin bana ne borcu var ki, havadan akçe versin?” deyip adamı gönderdi. Yanındaki dostları onun bu sözlerini işitince; “Size bir şey vermeleri gerekmezse de, pazarı bekleyenlerin emekleri zayi olmasın diye birşey vermeleri iyi olur” demeleri üzerine, Osman Gâzi; “Madem ki böyle dersiniz, bir yükü satan kimse iki akçe versin. Satmayan hiçbir şey vermesin ve de; her kime bir tımar verirsem, sebebsiz yere kimse tımarı ondan almasın. O kişi ölünce, oğluna versinler. Eğer çocuk küçük olursa, hizmetkârları, çocuk sefere yarayışlı hâle gelinceye kadar sefere gitsinler. Eğer bu kânunu her kim bozarsa, yahut benim neslime başka bir kânun öğretirse, Allahü teâlâ onu dünyâ ve âhirette zelil eylesin” dedi. OSMAN GÂZİ’NİN, OĞLU ORHAN GÂZİ’YE NASİHATİ “Oğul! Din işlerini her şeyden evvel ele alıp, yürütmek gayret ve esâsını dâima gözönünde bulundur ve bu esâsı sakın gevşekliğe uğratma. Çünkü bir farzın yerine getirilmesini sağlamak, din ve devletin kuvvetlenmesine sebeb olur. Din gayretine sâhib olmayan, sefâhete düşkün olan, tecrübe edilmemiş kimselere devlet işlerini verme! Zîrâ, yaradanından korkmayan bir kimse, yarattıklarından da çekinmez. Zulümden ve hangisi olursa olsun bid’atden, yâni İslâmiyet’e aykırı şeylerden son derece uzak dur! Seni zulüm ve bid’ate teşvik edip sürükleyenleri, devletinden uzaklaştır ki, bunlar seni yıkılışa sürüklemesinler. Allahü teâlânın rızâsı için, devlet hizmetinde ömrünü tüketen sâdık devlet adamlarını dâima gözet. Böyle kıymetli kimselerin vefâtından sonra, aile efradını koru, ihtiyâcı olanların da ihtiyâçlarını karşıla, tebeandan hiç kimsenin malına mülküne dokunma. Hak sahiplerine haklarını ver, lâyık olanlara ihsân ve ikrâmlarda bulun ve ailelerini de gözet. Özellikle, devletin ruhu mesabesinde olan ve en büyük dayanağı bulunan asker taifesini güzelce idare edip rahatlarını te’min eyle. Devletin bedeninde kuvvet mesabesinde olan hakîki âlimleri ve fazilet sahiplerini, edip ve yazarları, san’at erbabını gözetip koru. Onlara hürmet, ikrâm ve ihsânda bulun. Bir ülkede, olgun bir âlimin, bir arifin, bir velînin bulunduğunu duyarsan, uygun ve lâyık bir usûl ve ifâde ile onu memlekete getirt. Onlara her türlü imkânı tanıyarak ülkene yerleştir ki, hükümetin süresince âlim ve arifler, bilginler, memleketinde çoğalsın. Din ve devlet işleri nizâma oturup ilerlesin. Sakın, orduya ve zenginliğe mağrur olma. Hakîkî âlim ve ariflere, bilginlere hürmet edip, sarayında onlara yer ver. Benim hâlimden ibret al ki, zayıf, güçsüz bir karınca misâli, hiç lâyık olmadığım hâlde buraya geldim ve Allahü teâlânın nice nice ihsânlarına ve inayetlerine kavuştum. Sen de benim uyduğum ve uyguladığım nizâmı uygula. Muhammed aleyhisselamın dînini, bu yüce dînin mensuplarını ve itaat eden diğer tebeanı himaye eyle! Allahü teâlânın hakkını ve kullarının hakkını gözet. Dînimizin tâyin ettiği beytülmâldeki gelirin ile kanâat eyle! Devletin zarurî ihtiyâçları dışında sarfiyatta bulunmaktan son derece sakın! Senden sonra geleceklere de aynı nasihatlerde bulun ve iyice tenbih eyle. Dâima adalet ve insaf üzerine bulun. Zulme meydan verme. Herhangi bir işe başlıyacağın zaman Allahü teâlânın yardımına sığın! Tebeanı, düşmanların ve zâlimlerin saldırılarından koru. Haksız olarak hiç kimseye muamelede bulunma. Dâima halkını hoşnud edecek şeyleri arayıp, yapılmasını sağla. Onların gönlünü kazanmağı, bunun devamını ve artmasını büyük nimet bil! Tebeanın sana olan güveninin sarsılmamasına son derece dikkat eyle.” OSMAN GÂZÎ’NİN VASİYYETNÂMESİ Âkıbet-i kâr budur herkese, bâd-ı fena pir ve civana ese Azmi-bekâ eylersem ben bu dem, devlet-i ikbal ile ol muhterem! Çünkü, senin gibi halef koymuşum, rihlet edersem bu cihândan ne gam, Lîk vasiyyet ederim gûş kıl! Gayri gam-ı denî ferâmûş kıl. Dilerim ey sâhib-i ikbâl-câh! İtmeyesin cânib-i zulme nigâh! Adl ile bu âlemi âbâd kıl! Resm-i cihâd ile beni şâd kıl! Râh-ı cihâd içre edip fütûhat, memleket-i Rûm’da kıl adl-ü dâd! Eyle riâyet ulemâya temâm. Tâ ki bula, emr-i şerî’at nizâm! Her nerede işidesin ehl-i ilm, göster ona rağbet-ü ikbâl ü hilm! Asker ve mal ile gurur eyleme! Şer’i şerif ehlini dûr eyleme! Şer’dir mâyeşi şâhi ve bes! Şera muhalif işe etme heves! Matlabımız dîn-i Hudâdır bizim! Mesleğimiz râh-ı Hudâdır bizim. Yoksa kuru mihnet ve gavga değil, şâh-ı cihân olmaya dâva değil! Nusret-i din oldu çû maksad bana, maksadıma kasd yaraşır sana. Âleme in’âmını âm ide gör. Memleket emrini temâm ide gör! Hıfz-ı re’âyâ çalış rûzü şeb! Tâ ki karîn ola sana lutf-i Rab! Vasiyetnamenin özü şöyledir: “Allahü teâlânın emirlerine muhalif bir iş eylemeyesin! Bilmediğini şerî’at ulemâsından sorup anlayasın. İyice bilmeyince bir işe başlamayasın! Sana, itaat edenleri hoş tutasın! Askerine in’âmı, ihsânı eksik etmeyesin ki, insan ihsânın kulcağızıdır. Zâlim olma! Âlemi adaletle şenlendir ve Allah için cihâdı terk etmeyerek beni şâd et! Ulemâya ri’âyet eyle ki, şerî’at işleri nizâm bulsun! Nerede bir ilim ehli duyarsan, ona rağbet, ikbâl ve hilm göster! Askerine ve malına gurur getirip, şerî’at ehlinden uzaklaşma. Bizim mesleğimiz Allah yoludur. Ve maksadımız Allah’ın dînini yaymaktır. Yoksa, kuru gavga ve cihângirlik dâvası değildir. Sana da bunlar yaraşır. Dâima herkese ihsânda bulun! Memleket işlerini noksansız gör! Hepinizi Allahü teâlâya emânet ediyorum!” Osman Gâzi Devri Kronolojisi 1281 : Osman Gâzi’nin aşiret beyliğine geçmesi. 1284 : Ermenibeli savaşının kazanılması. 1285 : Kuluca Hisar’ın fethedilmesi. 1286 : Bizans tekfurlarının kuvvetlerine karşı İkizce zaferinin kazanılması. 1288 : Karacahisar’ın fethi. 1289 : Türkiye Selçuklu sultânı İkinci Gıyâseddîn Mes’ûd Şâh tarafından, Osman Gâzi’ye Eskişehir ve İnönü bölgelerinin verilmesi. 1298 : Bilecik ve Yarhisar kalelerinin fethi. 1299 : Osman Gâzi’nin bağımsızlığını ilân etmesi. 1300 : Koyunhisar ve Yenişehir kalelerinin feth edilmesi, Yenişehir’in devlet merkezi yapılması ve Koyunhisar zaferinin kazanılması. 1302 : Köprühisar’ın feth edilmesi. 1303 : İznik kuşatması, Marmaracık kalesinin feth edilmesi. 1306 : Dinboz zaferi sonucunda Kestel, Kite ve Ulubat kalelerinin fethi, ilk askeri andlaşmanın imzalanması. 1308 : İmralı adasının feth edilmesi ile Osmanlıların Marmara adasına dayanmaları. Koçhisar’ın feth edilmesi. 1313 : Harmankaya tekfuru Köse Mihâl’in müslüman olup, kalesi ve taraf darları ile birlikte Osmanlılara katılması. Akhisar, Geyve, Lüblüce, Lefke, Hisarcık, TekfurPınarı, Yenikale, Karagöz ve Yanıkçahisar kalelerinin feth edilmesi. 1314 : Bursa muhasarasının başlatılması. 1316 : Orhan Gâzi’nin büyük oğlu şehzâde Süleymân Bey’in doğumu. 1317 : Karatekin, Ebesuyu, Karacabey, Tuzpazarı, Kapucuk ve Keresteci kaleleri ile Kocaeli diyarının fethi. 1320 : Osman Gâzi’nin hastalığı ile yerine Orhan Gâzi’yi tâyini. 1321 : Mudanya’nın feth edilmesi ve Gemlik zaferi. 1323 : Akyazı ve Ayanköy’ün feth edilmesi 1324 : Karamürsel’in fethi. 1325 : Orhaneli’nin fethi. 1326 : Bursa’nın feth edilmesi. Bolu, Kandıra, Ermenipazarı ve Devhisarı kalelerinin alınması. Şeyh Edebâlî’nin vefâtı. Osman Gâzi’nin vefâtı. 1) Tâc-üt-tevârih; 2) Âşıkpaşazâde Târihi 3) Neşrî Târihi 4) Ed-devlet-ül-Osmâniyye (Seyyid Ahmed bin Zeynî Dahlân, İstanbul-1986); cild2, sh. 110 5) Münşeât-ı selâtin (Feridun Bey); cild-1, sh. 64 6) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-4, sh. 3127 7) Îzâhlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-1, sh. 2 8) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-1, sh. 40 9) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1056 10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-10, sh. 375 11) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-2, sh. 251 12) Osmanlı Devleti Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-1, sh. 103 13) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-2, sh. 28 14) Rehber Ansiklopedisi; cild-13, sh. 262 OSMAN HAN-II (Bkz. Genç Osman) OSMAN HAN-III Babası ............................ : İkinci Mustafa Han Annesi ............................ : Şehsüvar Sultan Doğumu ......................... : 2 Ocak 1699 Vefâtı ............................. : 29 Ekim 1757 Tahta Geçişi ................... : 13 Aralık 1754 Saltanat Müddeti ............ : 2 sene 10 ay 18 gün Halîfelik Sırası ................ : 90 Osmanlı sultanlarının yirmi beşincisi ve İslâm halîfelerinin doksanıncısı. Sultan İkinci Mustafa Han’ın oğlu olup, 2 Ocak 1699’da Şehsüvar Sultan’dan doğdu. Şehzâdeliğinde Osmanlı sarayında mükemmel bir eğitim görerek büyüdü. Zamanını, din, edebiyat ve tıb kitaplarını okuyarak kendisini yetiştirmekle geçiren üçüncü Osman, 13 Aralık 1754 târihinde ağabeyi birinci Mahmûd Han’ın vefâtıyla sultan oldu. Sultan üçüncü Osman, 2 Ocak 1755’de Eyyûb Câmii’nde, kılıç kuşandı. O devre kadar, yeni pâdişâh tahta çıktığı zaman mukâtaa, tımar ve zeamet sahiplerinin beratları yenilenerek bir cülûsiye vergisi alınırdı. Hazîne dolu olduğu için, sultan Osman bu vergiyi affetti. Ayrıca emeklilere de cülûs bahşişi dağıttı. Sultan üçüncü Osman’ın tahta çıktığı 1755 kışı çok şiddetti geçti. Haliç dondu ve deniz yol oldu. Osman Han’ın saltanatı huzur ve sükûnla başladı. Belgrad muâhedeleriyle başlayan sulh dönemi devam etti. Rus sınırındaki bâzı olaylar, Rusya ile bir ihtilâfa yol açacak gibi göründü ise de, iki tarafda da sulh bozulmadı. Hududlarda bâzı ayaklanmalar oldu. Mısır’da Memlûklüler başkaldırdılar ise de olaylar kısa sürede bastırıldı. Üçüncü Osman Han bu olaylarda ihmâli görülen vezîrâzam Bahir Mustafa Paşa’yı azlederek yerine birinci Mahmûd zamanında iki defa sadrâzamlık yapmış olan Hekimoğlu Ali Paşa’yı getirdi (15 Şubat 1755). Fakat Hekimoğlu kısa bir süre sonra sadâretten alınarak, yerine başdefterdâr Nailî Abdullah Paşa getirildi. Nailî Abdullah Paşa da üç ay gibi kısa bir süre sonra azledilerek yerine Silâhdâr Bıyıklı Ali Paşa tâyin edildi. Bu sırada İstanbul târihinin en büyük yangını oldu. 28 Eylül 1755’de Hoca Paşa semtinde çıkan yangın, dört kola ayrılarak büyük bir âfet hâline geldi. Yaklaşık otuz altı saat süren yangın sonunda Paşakapısı da yandığından, sadâret dâiresi bir müddet Kadırga limanındaki Esma Sultan Sarayı’na nakledildi. Sadrâzam Silâhdâr Ali Paşa’nın rüşvet aldığını anlayan sultan üçüncü Osman, Ali Paşa’yı 25 Ekim 1755’de görevden azlederek cezalandırdı ve yerine Yirmi sekiz Çelebizâde Saîd Mehmed Efendi’yi getirdi. Bir süre sonra sultan birinci Mahmûd devrinde yapımına başlanan câmi, tamamlanarak Nûru Osmaniye Câmii adıyla 5 Aralık 1755 Cuma günü ibâdete açıldı. Câminin yanında bir medrese, bir kütübhâne ve bir de türbe inşâ edildi. 6 Temmuz 1756’da, sultan üçüncü Osman devrinin ikinci büyük yangını oldu. Bu yangın İstanbul’un dörtte üçünü kül hâline getirdi. Cibâli taraflarında başlayan yangın, on üç kola ayrıldı. Unkapanı, Süleymâniye tarafları, Vefâ’dan itibaren Şehzâdebaşı, eski yeniçeri odaları, Langa tarafları, Zeyrek, Saraçhane, Etmeydanı, Aksaray, Dâvutpaşa iskelesi, Fâtih, Sultan Selîm, Ali Paşa Çarşısı, Ayakapısı semtleri harabe hâline geldi. Yangının ardından, İstanbul’un yeniden inşâası için büyük bir îmâr faaliyeti başladı. Sultan üçüncü Osman Han pâdişâhlığının üçüncü senesinde, 29 Ekim 1757’de vefât etti. Yeni Câmii yanındaki kardeşi birinci Mahmûd Han’ın türbesine defnedildi. Sultan üçüncü Osman, fakirlere, düşkünlere çok acıyıp, onlara karşı dâima cömert ve şevkatli davranırdı. Tebdil-i kıyafetle İstanbul’da dolaşıp, halkın dertleriyle bizzat alâkadar olurdu. Haksızlıkların önüne geçip, tamiri mümkün olanları tamir ederdi. Müslim ve gayr-i Müslimlerin kıyafet ve nizâmını ve davranışlarını dikkatli tâkib etti. Yalan ve rüşvetle amansız bir şekilde mücâdele etti. Kim olursa olsun rüşvetçiyle yalancıyı asla affetmedi. Kadınların dikkat çekici kıyafetler ile sokağa çıkmalarını yasakladı. Îmâr faaliyetlerine önem vererek Üsküdar’da İhsâniyye Câmii ve İhsâniyye mescidini yaptırdı. Ağabeyi birinci Mahmûd Han’ın başlattığı câmi inşâasını bitirerek Nûru Osmaniye adı ile ibâdete açtı. Câminin yanına medrese, kütüphâne, imâret, sebil ve çeşme de yaptırıp tâmiratı ve masraflarının karşılanması için vakıflar te’sis ettirdi. Midilli adası Siğrî limanında, Malta korsanlarına karşı bir kale inşâ edilerek tahkim edildi. Bâb-ı âlî’nin inşâsı tamamlandı. Ahırkapı feneri de sultan üçüncü Osman devrinde yapıldı. Sultan Üçüncü Osman Devri Kronolojisi 11 Ocak 1755 : Haliç’in donması. 15 Şubat 1755 : Bahir Mustafa Paşa’nın azledilerek yerine Hekimoğlu Ali Paşa’nın sadârete getirilmesi. 18 Mayıs 1755 : Hekimoğlu Ali Paşa’nın azli ile Nailî Abdullah Paşa’nın sadârete getirilmesi. 24 Ağustos 1755 : Sadârete Bıyıklı Ali Paşa’nın tâyin edilmesi. 27 Eylül 1755 : Büyük İstanbul yangınının çıkması. 25 Ekim 1755 : Yirmi sekiz Çelebizâde Mehmed Saîd Paşa’nın sadârete getirilmesi. 5 Aralık 1755 : Nûru Osmaniye Câmii’nin ibâdete açılması. 1 Nisan 1756 : Bahir Mustafa Paşa’nın ikinci defa sadârete getirilmesi. 4 Temmuz 1756 : İkinci İstanbul yangınının çıkması. 11 Ocak 1757 : Koca Râgıp Mehmed Paşa’nın sadârete tâyini. 29 Ekim 1757 : Sultan üçüncü Osman’ın vefâtı. 1) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-10, sh. 283 2) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-6, sh. 344 3) Osmanlı Devleti Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); cild-4. kısım-1, sh. 339 4) Îzahlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-4, sh. 36 5) Târih-i Vâsıf; cild-1, sh. 43 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-13, sh. 267 OSMAN BEDREDDÎN Evliyanın meşhurlarından. 1858 (H. 1274)’de Erzurum’da doğdu. 1922 (H. 1340)’da Harput’ta vefât etti. Türbesi, Harput’ta Meteris kabristanındadır. Kars’ta üçüncü tabur imâmlığı yapması sebebiyle İmâm Efendi lakabıyla tanındı. Asıl ismi, Osman Bedreddîn’dir. Babası Seyyid Selman Sukûtî’dir. Küçüklüğünde babasının eğitimi ve terbiyesi altında kıymetli bir cevher ve edeb timsâli olarak yetişti. Dokuz yaşında Kur’ân-ı kerîmi ezberlemekle şereflendi. Sonra da Erzurum medreselerinde; sarf, nahiv dersleri alarak Arabî öğrenmeye başladı. Kısa zamanda akranı arasında seçkin ve sevilen bir talebe oldu. Arabî’de âlet ilimlerini öğrendikten sonra; tefsîr, hadîs ve fıkıh gibi ilimlerde temel metinleri okudu. Hucurât sûresinin tefsirini okuyunca, orada buyrulduğu üzere yaptığı amellerin bilmeyerek işleyeceği hatâlar sebebiyle silinmesinden, boşa gitmesinden korkarak çok az konuşmaya başladı. Onun bu sessizliği üzerine hocaları ve arkadaşları kendisine; “Sessizce Hâfız Osman Bedreddîn” dediler. Üstün hâlleri, kabiliyeti ve mes’eleleri kavrayışı, etrâfındakilerin dikkatini çekiyor ve çok seviliyordu. Hocalarından Mehmed Tâhir Efendi bir gün ona; “Molla Hafız! Bütün bildiklerimi sana öğrettim. Ayrıca bilmediklerimi de öğrendim. Şöyle ki, bilmediklerimi sana öğretmek için önce çalışıp öğrenmeye mecbur kaldım. Bundan ötesine gidemiyorum. Artık senin, ilmi benden daha fazla olan bir hocanın dersine devam etmen gerekiyor. Bu günden itibaren ders veremeyeceğim” dedi. Bunun üzerine Osman Bedreddîn hazretleri; “Dertliyim derdim derin, derdime derman için sana geldim yâ Muîn” diyerek, Allahü teâlâya duâ etti ve medreseden ayrıldı. İlimde daha yüksek bir müderris arıyordu. Aslında zahirî ilimlerde yetişmiş, bâtınî, tasavvuf ilminde yetiştirecek bir rehber arıyordu. Onun bu arayışı sırasında Buhârâ’dan bir büyük âlim onu yetiştirmek için gelmek üzere idi. Şöyle ki; Buhârâ’daki Câmi-i kebîrde halka vâz ve nasîhat eden Seyyid Ahmed Merâmî, âni olarak ve habersizce Buhârâ’dan ayrılıp Erzurum’a gitmek üzere yola çıktı. Sevenleri bunun farkına varınca çok üzüldü. Fakat bu işin mânevi bir işaretle olduğunu anlayanlar halkı teselli ettiler. Uzun, ince boylu, beyaz sakallı ve mübarek bir zât olan Seyyid Ahmed Merâmî, Erzurum’a varınca Hasankale’nin Bevelkâsım köyüne gidip, bu köyün, imâmlık vazifesini üzerine aldı. Hoş sohbetiyle çok sevilip, sayıldı. İlmi ve şöhreti kısa zamanda bütün çevreye yayıldı. Bu arada yana yana kendisine rehberlik edecek bir hoca arayan Osman Bedreddîn hazretleri de o zâtın ismini ve medhini duydu. Bunun’üzerine huzuruna kavuşmak için derhâl yola çıktı. Bevel-kâsım köyüne verınca, aradığı zâtı bir namaz vaktinde câmide buldu. O, câmiye girer girmez, Seyyid Ahmed Merâmî bu gencin, kendisine yetiştirmesi için işaret edilen genç olduğunu anladı. Namazdan sonra; “Merhaba, hoşgeldin Hâfız Osman Bedreddîn” dedi. Bunun üzerine Osman Bedreddîn hazretleri birdenbire ürpererek, hayretler içinde yaklaşıp elini öptü. Sonra kendisinden ders almak istediğini arzetti. Bu arzusuna şöyle cevap verdi: “Buhârâ’dan kalkıp buraya kadar geliriz de senin gibi ilim isteyen bir talebeye ders vermez olur muyuz?” Sonra onu yanına alıp evine götürdü. Eve varınca, Osman Bedreddîn’in ilimdeki derecesini anlamak için bir kaç ibare Arapça metin ve hadîs-i şerif okuyup bunların mânâsını sordu. Aldığı fevkalâde cevaplar üzerine çok memnun olup, onu ve yetiştiren hocasını medhetti. Sonra şöyle buyurdu: “Şunu bilesin ki ilmin uçsuz bucaksız yolu, neticede insanı Hakk’a ulaştırır. İlmin muhtelif sahneleri ve safhaları vardır. İlmin çeşidi çoktur. Bizim sana vereceğimiz ilim, tasavvuf ilmidir. Meâlen; “Üzülme!.. Şüphesiz Allahü teâlâ bizimledir” buyrulan âyet-i kerîmenin tefsirine göre Hâlık ile mahlûk arasında kavuşturucu bir rabıta vardır. Bundaki mânâ ve hikmet; kul, Hâlık’ını unutmazsa bitmez tükenmez nimetlere kavuşur. Bu mânânın tekâmül ve tesânüdü ise, huzurdur. Huzur, Allahü teâlâyı hiç unutmamak demektir.” Hâfız Osman Bedreddîn’in bunları büyük bir dikkat ve şevkle dinlediğini gören o zât, onun istek ve meylini iyice anladı. Bundan sonra ders alacağı günleri tesbit etmek istedi. Hâfız Osman Bedreddîn her gün gelip ders almayı arzu ve teklif edince, her gün gelip ders alması kararlaştırıldı ve Osman Bedreddîn Erzurum’a döndü. Her gün Erzurum’dan Bevelkâsım köyüne gidip ders alıyor sonra dönüyordu. Şöyle ki, Erzurum ile Alvar köyü arası üç saatlik mesafe idi. Gece yarısı kalkıp yola düşer, sabah namazını Alvar köyünde kıldıktan sonra Bevelkâsım köyüne gider ders alırdı. Yaz, kış, tipi, fırtına, yağmur ve kar demeden her gün muntazaman derse devam etti. Feyz ve ilham aldığı bu hocasının derslerine devamı yıllarca sürdü. Erzurum ile Bevelkâsım köyü arası ona hiç mesabesinde idi. Bu yolda karşılaştığı meşakkatlere ve zahmetlere hiç aldırmıyordu. Bir kış günü yine bu yolda giderken, Nebiçayı dolaylarında aniden şiddetli bir tipiye tutuldu. Son derece bunalıp, çaresiz kaldı. Tipi gittikçe şiddetleniyordu. Tipinin şiddetinden bir adım ilerisi görülmüyordu. Hâfız Osman Bedreddîn hazretleri bu dehşet verici durum karşısında, Allahü teâlâya sığınarak yere diz çöküp oturdu. Annesinin kendisine ninni yerine okuyarak büyüttüğü şu ilâhîyi yavaş bir sesle tevekkül içinde okumaya başladı: Hak şerleri hayreyler, Zannetme ki gayreyler, Arif ânı seyreyler, Mevlâ görelim neyler, Neylerse güzel eyler. Çaresiz bir hâlde şiddetli tipi arasında oturmakta iken, aniden karşısına beyaz at üzerinde nur yüzlü bir genç çıktı. Selâm verdikten sonra terkisine bindirdi. Sonra; “Yolcu kardeş çok üşümüşsün” dedi. Meşin bir kırba (su kabı)’ndan şerbet içirdi. “Dağarcığımızda nasibiniz ne varsa ondan da arzu ettiğiniz kadar yiyiniz” diyerek dağarcığı uzattı. Hâfız Osman Bedreddîn dağarcığı tutup içinden bir hurma aldı. Kendisine yardımcı olan beyaz atlı, Hızır aleyhisselâm idi. Bu kanaatkar hâlini görüp, sırtını okşayarak; “Nasibin açık olsun. Feyzin bereketli olsun. Sana gelen mısâfirler senin gibi kanaatkar olsun. Sofran mübarek olsun. Hocana selâm söyle” dedi ve gözden kayboldu. Hâfız Osman Bedreddîn ise, kendini hocasının kapısının önünde buldu. Tipi hâlen ortalığı kasıp kavurmakta idi. Bu sırada hocası Seyyid Ahmed Meramı onu düşünüp duâ ediyordu. Âniden kapı çalındı. Hocası onu karşısında görünce Allahü teâlâya çok şükretti. Hocası hâlinden ve başından geçenlerin farkında idi. Sorup anlattırdıktan sonra, bunu gizlemesini söyledi. Sonra da; “Şunu bilesin ki, ilm-i zahir ile İlm-i bâtın birleşerek âid olduğu kalbde merkezleşti. Allahü teâlâya hamd ve sena olsun, size de mübarek olsun, Benim vazifem burada tamam oldu. Ben irşada me’mûr değilim. Sizi bu güne kadar yetiştirmekle, tasavvufî ahkâmı size bildirmekle vazifeli idim. Biz memleketi, memleketdekiler de bizi arzuluyor. Vâris-i enbiyâ meşârık-ı evliyâ (hissedar) olarak bir mürşîd-i kâmil aramaya hak ve selâhiyet kazandınız. Cenâb-ı Hak hayırlısıyla muvaffak buyursun” dedi. Artık o günden sonra onunla olan dersleri sona erdi. Osman Bedreddîn hazretleri hocasından ayrıldıktan sonra hayâtında yeni ve bambaşka bir safha başlatacak olan bir mürşîd-i kâmil aramaya başladı. Bu arayışı sırasında içindeki aşkın aleviyle yanıp tütüyor ve yalnız kaldıkça ağlayarak Allahü teâlâya yalvarıyor, içli göz yaşları döküyor. Annesi çevrenin bir takım sözleri sebebiyle onun hâlinden endişe ediyordu. Kocasına bu durumu anlatınca; “Oğlumuz, Allahü teâlânın ve Resûlullah’ın aşkıyla yanıyor. Bırak ağlasın. Böyle bir evlâdımız olduğu için iftihar et. Kendini üzme, Osman, selâmet seâdet üzeredir. Allahü teâlâ onu muradına erdirsin” dedi. Osman Bedreddîn hazretleri, kendisine rehberlik edecek âlim bir zât aradığı sırada yirmi yedi yaşında idi. Bu sıralarda Erzurum, Rusların hücumuna uğradı. 8 Kasım 1877’de vuku bulan, bu savaş, târihde doksanüç harbi adıyla bilinir. Azîziye tabyalarının düşmesi üzerine Erzurum halkı yediden yetmişe silâhlanıp, düşmana karşı kahramanca bir müdâfaa yapma hazırlığı içinde idi. 8 Kasım 1877 gecesi Erzurum mahallelerinde gümbür gümbür davullar çalınarak halk cihâd için uyandırıldı. Tanyeri ağarmadan önce halk kalkıp, balta, dehre, sopa ne bulduysa eline alıp hazırlandı. Tanyeri ağarırken, Ayaz Paşa Câmii şerifi minaresinden sabah ezanı okunmaya başladı. Bu ezanı Osman Bedreddîn hazretleri okuyordu. Ezan, ihlâs ve sadâkatle öyle okunuyordu ki, Erzurum’un dağı-taşı, deresi, tepesi, yamaçları, ağaçları sanki dile gelmiş, ezanı tekrar ediyordu. Ezan sesi dalga dalga yayılıyor, ufukları aşıyordu. Bu ezan halka bambaşka bir şevk ve cesaret vermişti. Okuyanda bir başka hâl vardı. Bu arada mehter de çalınmaya başladı. Erzurum halkı büyük bir heyecan ve cesaretle Allah Allah nidalarıyla, Azîziye tabyalarını işgal etmiş olan Moskofların üzerine hücum etti. İlk hücumda Moskof dağılmaya başladı. Erzurumlu miralay Bahri Bey, halkı gazâya teşvik için haykırıyor; “Urun kardaşlarım, dadaşlarım urun” diyordu. Erzurum halkı bir çırpıda Azîziye tabyalarını Ruslardan boşalttılar. Gâzi Ahmed Muhtar Paşa, halkı bu derece heyâcana getirerek ezân-ı Muhammedi’yi kimin okuduğunu öğrenmek istedi. Bulunması için yaverlerine emretti. Etrafa dağılan yaverler ve çavuşlar ezanı okuyan zâtı arayıp buldular. Bu zât, Erzurum’un Abdurrahmân Ağa mahallesinden Hoca Selman Sukûtî Efendi’nin oğlu Hâfız Osman Bedreddîn idi. Bu husus Gâzi Ahmed Muhtar Paşa’ya arzedilirken, orada bulunan cephe kumandanı Kurt İsmâil Paşa onun ismini duyar duymaz ileri çıkıp heyecanla Paşa’nın yanına yaklaştı ve şöyle dedi: “Paşam, ezanı okuyan zâtı tanıdım. Erzurumlu miralay Bahri Bey’in kumandasında, heybetli, vakarlı, temkinli hareketleriyle ve bilhassa düşmana taşla hücumu dikkatimi çekmişti, Elinde silâh yoktu. Düşmanı taşla kovalıyordu. Attığı taş mutlaka hedefine ulaşıyor ve bir düşman askerini öldürüyordu. Onun taş atması, düşmanı bir bir yıkması şaşılacak bir hâl idi. Çok dikkatle seyrediyordum. Bu zâtta manevî bir hâl var diye düşünüyordum. Bu sırada kulağıma gazâya katılan iki Erzurumlu kadının konuşmaları geldi. Nene Abla adında bir kâdın şöyle diyordu: “Hadîce bacı, bak görüyor musun? Selman Efendi’nin oğlu Hâfız Osman Bedreddîn Efendi düşmana taş atarken ikinci bir taşı atmak için yere eğilip almasına lüzum kalmıyor! Taş kendiliğinden eline yükseliyor o da atıyor.” Ben bu sözü duyunca bu sefer daha dikkatli baktım. Söylenen gerçekten doğruydu; hâdiseyi gözümle gördüm. O, yere eğilmeden taş eline geliyor, alıp atınca bir düşmanı yıkıyordu. Bu kahramanın velî bir zât olduğunu anladım ve kerâmetini gözlerimle gördüm.” Gâzi Ahmed Muhtar Paşa bu sözleri dinledikten sonra sevinç ve heyecanla; “Bre paşa kardaş niçün demezsiniz ki hu cenkde üçler, yediler, kırklar, erenler bizimle berâberlermiş. Elhamdülillah bu, Rabbimin bize bir ihsânıdır” dedi. Bunun üzerine Kurt İsmâil Paşa şöyle ilâve etti: “Şu anda o, şehîd düşen kumandanı kahraman miralay Bahri Bey’in başındadır” dedi. Bundan sonra daha çok tanınıp sevilen Hâfız Osman Bedreddîn hazretleri yirmi sekizinci alayın üçüncü taburu imâmlığına tâyin edildi ve artık “İmam efendi” diye tanındı. Bu vazifede iken evliyânın büyüklerinden Seyyid Tâhâ-yı Hakkârî hazretlerinin Oğlu ve halîfesi Seyyid Ubeydullah ile Mevlânâ Hâlıd-i Bağdadî hazretlerinin halîfeterinden Kufrevî Şeyh Muhammed ve Gümüşhâneli Ahmed Ziyâeddîn ve Erzincanlı Terzi Baba lakabıyla meşhur Şeyh Hayât’ın talebelerinden Hacı Fehmi efendiler ile sohbet etti 1882’de vazifeli olduğu tabur Palu’ya taşındı. Burada asıl hocasına kavuştu. Bu mübarek zât Mahmûd Sâminî idi. Daha Hâfız Osman Bedreddîn gelmeden önce, onun hâllerini kapalı olarak talebelerine bildirdi. Zaman zaman işâretler vererek; “Maşallah dokuz yaşında Hâfız ve fâtih olmak her kulun kârı değildir” derdi. Yine bir gün; “Fesubhânallah, ilme olan gayreti hocalarını çalışmaya mecbur ediyor.” Aradan bir müddet geçince onun hakkında yine şöyle buyurmuştur: “Hikmet-i Hüdâ onu okutmaya Buhârâ’dan âlim, fâdıl ve mutasavvıf bir hoca me’mur edildi. Allah Allah, bu ne saadet bu ne bahtiyarlıktır ki, Hızır aleyhisselâmın kırbasından şerbete, dağarcığından lokmaya kavuşmak. Moskof’un kafasına taşla darbe vurmak...” Talebeleri hayretle dinledikleri bu sözlerde kime işaret edildiğini merak ediyorlardı. Fakat açıklamıyor, sâdece işaret veriyordu. Mahmûd Sâminî hazretleri bu işaretleriyle bir gün kendi sohbetine kavuşacak olan Hâfız Osman Bedreddîn hazretlerinin hayâtını ve başından geçen önemli hâdiseleri safha safha anlatıyor ve onun gelmesini bekliyordu. O günlerde Hâfız Osman Bedreddîn hazretleri bir rüya gördü. Rüyasında hiç tanımadığı bir zât şöyle dedi: “Hafız kurban! Ben, seni bekliyorum. Sen de bizi arıyorsun. Sana verilmesi gereken emânetin altında kudret ve kuvvetim azaldı. Gözüm yoldadır. Bu kadar saklanmaya ve naz etmeye sebep nedir? Yeter artık gel bana!” Bu rüyadan sonra merakla, rüya rahmanî mi diye düşünmeye başladı. Kendini davet eden zât kimdi ve nerede idi? Ertesi gün bir rüya daha gördü. Rüyasında dört mübarek zât ile karşılaştı. Bu zâtlar, Behâeddîn Buhârî, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî, Ali Sebtî ve Vehbî-yi Hayyâtî yâni Terzi Baba hazretleri idiler. Ona şöyle buyurdular: “Aradığını Palu’da bulacaksın. Palulu Şeyh Muhammed Sâminî’nin dâvetine icabet et!” Bu işaret üzerine Palu’ya hareket etti. O yolda iken Muhammed Sâminî hazretleri de dergâhından Palu’ya gidip, beklediği talebenin kendisine gelmekte olduğunu söyleyerek talebeleri ile birlikte karşılamaya çıktı. Karşılaştıkları yerde onu şefkat ve muhabbetle bağrına bastı. Sonra onu dergâhına götürüp misâfir etti. Karşılıklı sohbetlerini dinleyen diğer talebelerin kalblerindeki; iman, muhabbet, teslimiyet, huzur, sabır artıyordu. Hâfız Osman Bedreddîn önce inâbeye (ondan tasavvufu almaya) yaklaşmadı. Mahmûd Sâminî hazretlerinin tütün içmesi ve rahatsızlığı sebebiyle gözlerinin çapaklanması dikkatini çekmişti. Sabırla bekliyordu. Hocası onun bu sabrı karşısında artık zahirî perdeyi kaldırıp bir gün şöyle buyurdu: “Hafız kurban! Misafirlik üç gündür. Senin misafirliğin on günü geçti. Yemek için çalışmak lâzımdır. Haydi bakalım bostanımızı sulama sırası sendedir.” Bu bostan, Sâminî hazretlerinin eliyle yetiştirdiği ve helâl lokma kazandığı bir bostandı. Burada kendi emeği ile sebze yetiştirir, misafirlerine ikrâm ederdi. Hafız Osman Bedreddîn, verilen emir üzerine bostanı sulamaya gitti. Havuzun suyunu saldı. Fakat daha bir evlek sebze sulamadan havuzun suyunu bitmiş gördü. Gidip durumu hocasına bildirdi. Mahmûd Sâminî hazretleri; “Hafız kurban, kocaman havuzun suyu bir evlek de mi sulamadı? Dikkat et hafızım, gören gözle bak. Havuz dolu duruyor. Git vazifeni yap!” dedi. Tekrar havuzun başına gitti. Bir de baktı ki havuz su ile dolu. Bu işte hocasının kerâmeti olduğunu anladı. O gün bostanı tamamen suladı. Aynı gün ikindi vakti hocası; “Hafız, yarın çok misafirimiz gelecek. Bostana git biraz patlıcan topla, mutfağa bırak” dedi. Bu sefer aldığı emir üzerine patlıcan toplamaya gitti. Ancak bostandaki patlıcanların henüz çiçek açmış ve yetişmemiş olduğunu gördü. Geri dönüp bu durumu hocasına bildirdi. Patlıcan yetişmemiş deyince, hocası; “Hafız, Murat suyuna gitsen kurutup gelirsin. Tekrar git patlıcanları yetişmiş bulacaksın” dedi. Gidip bakınca gerçekten çuval çuval patlıcan yetişmiş olduğunu gördü. Bu işte de hocasının kerâmeti olduğunu anladı. Ancak bir taraftan da neden tütün içiyor diye düşünüyor, bir türlü teslim olamıyordu. Bu düşüncesi ve tereddüdü o dereceye vardı ki, artık ayrılıp gitmeye karar verdi. Bu karârı verdiği günün sabahı, Mahmûd Sâminî hazretleri sabah namazını kıldırdıktan sonra, aralarında Hâfız Osman Bedreddîn’in de bulunduğu cemâate karşı dönüp oturdu. O gün hâli değişik, üzgün ve biraz da celalli bir hâlde idi. Mihrâbda bir müddet o hâlde durduktan sonra şöyle söze başladı: “Azîz kardeşlerim, bir dertli derdini tabîbe anlatmayıp gizlerse, derdine derman bulamaz. Bir âşık, aşkını maşukuna açmazsa o maşuk (sevgili) aşkını bilemez. Tasavvufda gurur yasaktır. Teslimiyet şarttır. Aşkın mecazi köprüsünü geçenler, aşk-ı hakîkîye erenlerdir. Buna erenler ise, Hakk’a inanıp bir rehbere bağlananlardır. Size bir misâl vereyim. Bir zât hazret-i Hızır elinden şerbet içmekle, bir kaç hocadan icâzetsiz izin almakla, erenler imtihanına manen katılıp beline kemer bağlamakla yolu katedemez. Bu gibiler aşılanmamış bir ahlat ağacına benzer. Meyvesi acımtırak ve lezzetsiz olur. Onu aşılamak lâzımdır. Bâzı insanlar işte böyledir. Kendi hâlinde yetişen bir çiçek misk gibi kokar fakat ne yazık ki ormandadır. Ondan kimse faydalanamaz. Beşeriyete hizmet lâzımdır. Beşeriyet latîf ve güzel kokuya muhtâctır. Bir fakir derviş, tütün içer diye sevdiği kimse ondan kaçar. Bunlar birer hikmet ve esrardır. Sürüden ayrılanı kurt kapar. Fırsat elden kaçar. Olacak olur çarnâçar, kalbini ister geniş ister dar tut. Gönül ister ki hoş olalım. Bakınız Kaygusuz Abdal nasıl söylemiş: Sana gizli bir sözüm var, gel gönüle gir gönüle. Sen senliğini elden bırak, gel gönüle gir gönüle. Bulalım dersen feth-i bâbın, gel gönüle gir gönüle. Bulam dersen aşk kenânın, gel gönüle gir gönüle. Siyahı ko, akı tut, anma işe şer katanı, Zikret müdam yaradanı, gel gönüle gir gönüle. Zühd zâhid duzağıdır, ilim, ilmin bağıdır, Gönül evi hak evidir, gel gönüle gir gönüle. Kaygusuz bu böyle olur, Hakk’a doğru yola varır, Bulanlar gönülde bulur, gel gönüle gir gönüle. Sohbetini dinleyenler, başlarını eğmiş sessiz bir hâlde oturuyorlardı. Asıl muhâtab ise, Hâfız Osman Bedreddîn idi. O da bunu gayet açık bir şekilde anlamıştı. Çünkü diğerlerinin bilmediği bir çok hâllerini saymıştı. Bu, hocasının bir kerâmeti idi. Hocası sohbetten sonra evine gidip, akşama kadar çıkmadı. Hâfız Osman Bedreddîn ise sohbeti dinleyince gitmekten vazgeçip tam bir teslimiyetle Mahmûd Sâminî hazretlerinin yanında kalmaya kesin karar verdi. Kendi kendine; “Sâminî hazretleri tütün içebilir bana ne” dedi. Sonra; “Yâ Rabbî! Âciz ve bîçâre kulun Bedrî’yi gafletten uyandır. Selâmete erdir” diye duâ etti. O gün imâmlığı kendisi yaptı. Talebelerden biri, Sâminî hazretlerinin ileri gelen talebelerinden Miyadinli Mehmed Efendi’ye; “Hoca efendi mihrabı neden bu Hâfız misafire bıraktı” diyerek sorunca; “O, daha mürşid görmeden ilk devreyi kendi güzel ahlâkı ve istidâdı ile bir hamlede atlamıştır” cevâbını verdi. Mahmûd Sâminî hazretleri, o günü talebelerinden ayrı olarak evinde geçirdikten sonra, tekrar yanlarına çıktı. Mescidde iken Osman Bedreddîn de mescide girdi. Bu sırada bir talebesine; “Mustafa! Mustafa! Hafızı bana gönder” diye heybetli bir sesle bağırdı. Bu heybetli sesi işitenler heyecana kapıldılar. Hâfız Osman Bedreddîn de birden bire titremeye başladı. Telaşla hocasına koştu. Vilâyet heybeti onu titretiyordu. Huzuruna varınca, onu tutup riyazet odasına soktu. Artık o, tam bir teslimiyet içinde hocasının elini öperek bağlılığını arzetti. Sonra; “Burada ne kadar kalacağım” diye suâl edince, şöyle cevap verdi: “Allahü teâlânın dilediği kadar, bir an, bir gün, kırk gün, belki kırk yıl. Bu bir harman, bir meydan, bir devrandır. Devran da meydan da harman da senin. Zaman Mahsul zamanıdır. Yiğitlik şimdi belli olur, manevî dereceleri katetme zamanıdır. Dikkat lâzımdır. Hafız! Hazret-i Hızır’ın şerbeti fadlına; Ahmed Merâmî hocanın emekleri ise, ilmine ve aşkına sebeb oldu. Büyüğümüz Muhammed Behâeddîn hazretleri ve diğer büyükler rehberlik ederek senin bize gelmeni işaret ettiler değil mi? “Erzurum’da Ayaz Paşa Câmii minaresinde okuduğun ezân-ı Muhammedi, maneviyât âleminin erenlerini cihâda davet etti. Yer gök sarsıldı. Bütün evliyâ, şühedâ ve sâlihlerin ruhları Erzurum semâlarında toplandı. Hafız! Moskofları, taşla kovaladığın zaman biz de orada idik. Bunlar hep evliyâlığın cilveleridir. Marifet, hakikatler, ötesindeki hakikate ermektir. Metin ol. Allahü teâlâ yardımcındır...” Osman Bedreddîn, kısa zamanda tasavvufda yetişip kemâle erdi; on sekiz günde icazet aldı. Vazifesi sebebiyle de üç-dört sene Palu’da kaldı. Bu arada hocasının sohbetlerinde bulundu. Daha sonra vazifesi îcâbı askerî taburla birlikte Dersim’e gitti. Bir kaç sene Palu kasabasında vazifeli kaldı. Taburu Dersim’den Çemişgezek’e gönderilince, senelerce orada hizmet etti. 1909 senesinde emekliye ayrılıp Harput’a yerleşti. Bundan sonra tamamen ilimle meşgul oldu. Derslerinde ve sohbetlerinde bulunan pek çok zâtı tasavvufda yetiştirdi. Pek çok insanı da cehaletten kurtarıp, sâlih kimseler hâline getirdi. İlme, marifete ve feyze susamış iki yüz bine yakın kimse onun feyz pınarından kana kana içti. Rüşt, hidâyet ve marifete kavuştu. Sohbetlerinde siyâsî ve boş şeyler asla konuşulmazdı. 1911 senesinde Harput’un ileri gelenlerinden pek çok zâtla birlikte, hacca gitti. Bu Hicaz seferinde; Şam, Mekke ve Medîne âlimleri kendisine çok hürmet ve ikrâmda bulundular. Hayâtı boyunca dâima insanları saadete kavuşturmak için çalıştı. Vâz ve nasihat etti. Vefâtından bir kaç gün evvel vasiyetini yazdı. Vefât ettiğinde, halk arasında çok sevildiğinden, cenazesinde büyük bir kalabalık toplandı. Harput’ta Meteris kabristanına defnedildi. Bilâhare kabri üzerine türbe yapıldı. Ziyaret edilmektedir. Gülzâr-ı Sâminî adındaki mektübâtı ve Gülbün-i irşâd ve Mecâlis-i Samîniyye adındaki beş cild kasideleri vardır. Sohbetleri üç kitab hâlinde basılmıştır. HOCA NASİHATİ Seyyid Ahmed Meramî, Osman Bedreddîn’den ayrılırken son nasihatlerini şöyle yaptı: “Canım yavrum Hafız! En başta güzel ahlâk ve dürüstlük gelir. Bundan zerre kadar ayrılma. İlminle amel et. İlmi yaymakta cömert ol. Erzurum ulemâsına selâm söyle. İlim meclisini terketme. Bilirsiniz ki, ilim, uçsuz bucaksız bir saray gibidir. Siz gittikçe o da gider, neticede Allahü teâlâya kavuşturur. Molla Hafız! ilim, koyu gölgeli bir ağaca benzer, gölgesinde oturanlar, gölgelenir. Meyvesi bol ve lezzetlidir. Tadanlar bilir. Bu ağacın kökü bir, dalları çatallı budaklıdır. Binbir tomurcuğu vardır. Her budağın ve her tomurcuğun istidâd ve kabiliyetlerine göre yaprağı vardır. Bakarsınız yaprağın biri hastadır. Sararır düşer. Meyvesinin biri yaralıdır, olgunlaşmadan yere düşer. Ona bakan bulunmaz. İnsanlar da böyledir. Kimisi görünüşü ile dili ile herkesi memnun eder. Fakat onun içi, kalbi hastadır. Bu, elinde lâmba tutan bir şahıs gibidir. Başkalarını aydınlatır, fakat kendisi karanlıktadır. Bu misâl ilmiyle amel etmeyenlerin hâlini gösterir. Bir başkası görünüşü ile hoş görünmez amma, sakın ona suizan etme, haramdır... ”Ayrılacakları sırada elini öpünce de; “Hafız! Bizi Unutma! İlmini sarfet, artırırsın. Hakk’ı zikret, bulursun. Ahlâk beline kemerdir. Bir insan halkı sevmekle Hakk’a erer. Huzurla kemâl bulunur. Mürşidsiz kemâlin zevâli vardır. Mürşid ara, irşada er. Gazâya karış, gâzi ol. Göz çapağı abdest bozmaz. Göz ağrısı Hak vergisidir. Sabretmek kadar güzel ilâç bulunmaz. Her işinde Allahü teâlâ sana yardım ihsân etsin. Sana emeğim helâl ve faydalı olsun oğlum!” Sonra gözlerinden öperek ayrıldı. Bu son sözlerinde karşılaşacağı önemli hâdiselere işaret etti. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1117 2) Sohbetnâme (Cemâleddîn Emiroğlu) OSMANLI EDEBİYÂTI Osmanlı Devleti zamanında ortaya konan edebiyat. Selçukluların dağılmasına kadar bir varlık gösteremeyen ve sâdece konuşma dilinde kalan Oğuz Türkçesi, Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılması üzerine, ortaya çıkan beyliklerin hükümet merkezlerinde birden bire serpilmeye başlamış ve yeni yeni kültür merkezleri ortaya çıkarmıştır. Orta Türkçe’nin Oğuz kolu böylece Selçuklu Türkçesinden sonra yerini, Osmanlı Azerî sahası Türkçesini birleştiren Eski Anadolu Türkçesine bırakmıştır. Beylikler devrinde Anadolu’nun çeşitli yerlerinde kültür merkezleri teşekkül etmiş, halkın kültüre yönelmesi; tebeanın terbiyesi için müellifleri Türkçe yazmaya zorlamış, beyler de bu hâle yardımcı olmuşlar ve Türkçe’ye gereken değeri vermişlerdir. Karamanoğlu’nun Türkçe üzerinde durmasına rağmen beylikler içerisinde kültür faâliyetlerinin en fazla olduğu beylikler, Germiyan ve Osmanlı beylikleri olmuştur. On üçüncü asrın son çeyreğinde Türkçe, resmî yazışma dili olarak kendisini göstermiştir. Müelliflerin Türkçe eser yazmaları başlıca şu sebeplere bağlı idi: 1- Pâdişâhların ve emirlerin isteği ile Türkçe eser yazmaları ve bunlarla kültür faaliyetlerini desteklemeteri, 2- Tamâmen Türk olan tebeanın Türkçe öğrenme istekleri, 3- Tarikat büyüklerinin halkı irşâd maksadı ile Türkçe yazıp, söylemeleri, 4- Müellifin, mensubu bulunduğu millete ilim yönünden hizmette bulunması, hayır duâ ile anılma ve unutulmama düşüncesi, 5Meslek gayreti, 6- Mevzuda çeşitlilik ortaya koyma düşüncesi, 7- İbret için eser yazma, 8- Müelliflerdeki Türkçe şuuru. On üçüncü asırda verilen eserler pek az olmasına rağmen çeşitli bölgelerde bir parıltı durumunda kalır. Anadolu’da Türk Edebiyatının ne zaman başladığını kestirmek zordur. Selçuklular zamanında bir sözlü edebiyatın varlığı dâima mevcuttu. Fakat Anadolu’da ilk eserlerin neler olduğu bilinmemektedir. Devrin içinde bulunduğu kargaşa, bütün yazılanların kaybolmasına sebeb olduğu sanılmaktadır. II. Murâd Han zamanından îtibâren Anadolu’da Türk birliğinin kurulmasından sonra bütün kültür faaliyetleri Osmanlı sarayına taşındı. Türklüğün en büyük yazı dili olan Oğuz Türkçesi ile, sayısız eserler vücûda getirilerek, Osmanlı, Türk kültürünün hâmisi olarak târihteki yerini aldı. Türk dili devlete izafeten Osmanlıca olarak adlandırıldı. On üçüncü asırda karşılaşılan simaların başında, eserlerinde yer yer Türkçe kelimelere ve mülemmâlara yer veren Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî (1207-1273) görülmektedir. Bunu takiben oğlu Sultan Veled’in (1226-1312) Türkçe manzumeler yazması, ayrıca hakkında çok fazla bilgi bulunmayan, Bahâeddîn Veled’in talebelerinden olduğu söylenen Ahmet Fakih’in, dünyânın geçiciliğini ve rüya olduğu konu edilen 83 beytlik Çarhnâme’si ile Evsâf-ül-mesâcid adlı Mesnevîleri bu asırda zikredilmesi gereken eserlerin başında gelmektedir. Bunun yanında, Şeyyâd Hamzanın Yûsuf ile Zelîha’sı ile Dâsitân-i Sultan Mahmûd Mesnevîsi zikre değer eserlerdir. Diğer taraftan tasavvufî ve dînî konuları işlemekle beraber, İran şiirinin özelliklerini taşıyan gazellerinde mazmunlara yer vererek Osmanlı edebiyatının temelini ve nüvesini teşkil eden ve dîvân şiirinin ilk temsilcisi sayılan Hoca Dehhânî bu asrın önemli şairlerindendir: Yine bu asırda Battalnâme, Dânişmendnâme yazıya geçirilmiştir. On üçüncü asrın ikinci yarısından sonra, yalnız devrinin değil, her zaman ve her yerde kendisini kabul ettiren edebiyatımızın en büyük şâirlerinden olan Yûnus Emre yetişmiştir. Selçuklu devri sonu ile Osmanlı devri başında yaşıyan, şiirlerine mecmualarda rastlanan Yûnus Emre’nin nereli olduğu belli değildir. Yadigâr olarak bıraktığı, dili çok açık ve anlaşılır olan Dîvân’ından, onun tahsilli, İslâmî ilimlere vâkıf bir Türk dervişi olduğu ve bir çok yerleri dolaştığı anlaşılmaktadır. Eserlerinde ilâhî aşkı, varlık-yokluk ile hayât ve ölümü işleyen, Yûnus Emre kadar ölümü içli ve samîmi anlatan şâir çok azdır. Yâlnız kendisinden sonra bâzı Yûnuslar ortaya çıkmış ve şiirleri onlarınki ile karıştırılmıştır. On dördüncü asırda, on üçüncü asra göre eserlerin bir hayli çoğaldığı, konu ve türde çeşitliliğin arttığı görülmektedir. Bu yüzyılda Yûnus Emre’nin Dîvân’ından başka dîvânlar görülmeye başlandı, özellikle Mesnevî alanında yazılan eserler, bu devrin edebî hareketine çeşitlilik ve canlılık kazandırmıştır. Gerçekte bu asır, klasik edebiyatının kuruluş devridir. Dînî, tasavvufî, ahlâkî konular dışında eser veren şâirler çoğalmış ve din dışı Mesnevîler bir hayli fazla yazılmıştır. Manzum aşk ve mâcerâ hikâyeciliğine yer verilmesi, mesnevî tarzının gelişmesinde büyük rol oynamıştır. Yûnus Emre’nin 1307’de yazdığı 562 beytlik Risâlet-ün-nüshiye’si asrın ilk Mesnevîsidir. Dînî destânî Mesnevîler, edebî ve ilmî mâhiyetteki Mesnevîlere nisbetle daha fazla görülür. Bu asırda yazılan Mesnevîlerin sayısı, ele geçmeyenler hâriç elli sekizi bulmaktadır. Bu Mesnevîlerden bâzıları beyler adına yazılmıştır. Bunlar arasında Maktel-i Hüseyn, Felahnâme, Tabiatnâme, Hurşidnâme ve İskendernâme sayılabilir. Bu yüzyılda Türkçecilik şuuru ile karşılaşılmaktadır. Şâirlerin hemen hepsi bu açıdan eserlerini vermeye çalışmışlardır. Türkçe hakkında eserlerinde çeşitli görüşlere yer vermişlerdir. Bu yüzden Anadolu’da, bir millî edebiyat çağının açılmasında rol oynamış ve millete değer vererek kalıcı eserler bırakmayı başarmışlardır. Anadolu sahasında olmaları bakımından siyâsî birliğin yanında ve sonradan Osmanlıların gayreti ile kültür alanında sağlanan birlik gozönüne alınarak, bu asrın bütün şâir ve müelliflerini, hangi sahada olursa olsunlar, Osmanlı Türk edebiyatının bir başlangıcı olarak almak gerekmektedir. On dördüncü asırda yazılan Mesnevîler kısmen, kurulmakta olan Dîvân edebiyatı ile Halk edebiyatı arasında gerek mevzu, gerekse tür itibariyle bir köprü teşkil eder. Bunun yanında bir millî birlik arayışı da devrin eserlerinde görülür. Ayrıca dînî konular ağır basar. Bütün bunlardan ayrı olarak Dede Korkut Hikâyeleri önceki asırda teşekkül etmesine rağmen bu asırda yazıya geçirilmiştir. On beşinci asırda Osmanlı edebiyatı gelişerek yaygın bir temele yerleşmiştir. Bu asrın başında Ankara savaşı (1402) gibi arzu edilmeyen bir hâdisenin bulunması, Anadolu siyâsî birliğini geciktirdiği gibi, kültürdeki dağınıklığın da devamına sebeb olmuştur. On beşinci asrın önceki asırlardan farkı edebiyatta Mesnevî türünün devam etmesinin yanında, nesir eserlerin ve dîvânların fazlalaşması, millîliğe önem verilerek târih şuuru açığa çıkarak, Osmanlı târihinin yazılmaya başlanmasıdır. Bu asırda da dînî mesnevîler ağırlık kazanır. Bunların başında Ahmedî’nin ve Süleymân Çelebi’nin Mevlid’i gelmektedir. Ayrıca didaktik olan ve nasîhatnâme türünden eserler de görülmektedir. Ayrıca tasavvufî eserler de mevcuttur. Sultan İkinci Murâd Han’ın devrine kadar, mesnevî alanında verilen eserler yirminin üstündedir. Bu asırda ve bütün bir Osmanlı Türk edebiyatında varlığını sürdürecek ve günümüze kadar Türk milleti tarafından tutulacak eserlerin başında, Süleymân Çelebi’nin 1410 yılında tamamladığı ve Bursa’da yazdığı Mevlid’i (Vesîlet-ün-necât) gelmektedir. Bu asır eserlerinin arasında Yazıcı Salih’in Şemsiyye’si, Ahmedî’nin; İskendernâme, Çemşîdü Hurşîd ve Tervîh-ül-Ervâh’ı yanında Camasbnâme Tercümesi, Vasiyet-i Nûşinrevân, Mensûrnâme, Tıbb-i Nebevî Tercümesi sayılabilir. Sultan İkinci Murâd Han bu asrın ikinci çeyreğinde ilim ve kültür hayâtına büyük bir canlılık getirmiştir. San’ata, ilme ve fenne düşkünlüğü, şairliği, ilim adamlarına verdiği kıymet sayesinde artık Osmanlı sarayını Türk ve İslâm dünyâsının merkezi hâline getirmeye başlamıştır. Kuruluşundan beri devletin hayâtında görülen kültür faaliyetleri ancak İkinci Murâd Han devrinde şahsiyetini bulmuş ve pek çok eserin millî açıdan te’lif ve tercüme edilmesine, hattâ bu pâdişâh adına manzum ve mensur pek çok eserin yazılmasına ve Osmanlı Edebiyatının gelişmesine sebeb olmuştur. Devrinde Osmanlı sarayı, ilmin ve san’atın merkezi hâline gelmiştir. Murâd Han’ın etrafında Hacı Bayram-ı Velî, Emîr Buhârî gibi devrini ahlâkî yönden dirilten ve cemiyetin terbiyesini üstlenen büyükler, Molla Yegân, Molla Gürânî, Alâaddîn-i Tûsî, Şerâfeddîn-i Semerkandî, Acem Sinân, Alâaddîn Ali Arabî, Fahreddîn-i Acemî ve Seydî Ali Acemî gibi Arabistan’dan, Türkistan’dan ve Kırım’dan gelmiş âlimler yer almıştır. Tezkirelerin kaydettiğine göre, Osmanlı pâdişâhları arasında ilk şiir söyleyen de ikinci Murâd Han’dır. Zamanında Türk-Siyâsî birliğinin kurulmaya başlanması ile kültür ve san’at faaliyetleri Osmanlı sarayına taşınmıştır. Devrinde yazılan mesnevîler konu itibariyle daha ziyâde dînî, tasavvufî, aşk ve mâcerâ, târih-hamâsî, ahlâkî ve dînî, destanımsı-efsânevî, nasîhatâmiz, ansiklopedik ve mizahîdir. Bunlara örnek olarak Balıkesirli Devletoğlu Yûsuf’un Kitâb-ul-Beyân’ı, Muhammed Hatiboğlu’nun Ferahnâme’si, Şeyh Elvân-ı Şîrâzî’nin Gülşen-i Râz’ı, Yûsuf Sinâneddîn’in Hüsrev ü Şîrîn’i sayılabilir. 126 beytten meydana gelen ve Şeyhî tarafından yazılan Harnâme’de, Osmanlı edebiyatı içinde ilk defa mizaha ve hicve yer verilmiştir, İlhamını Arapça bir atasözünden alan Şeyhî, eserinde tabiî ve canlı bir dil kullanmıştır. 1436’da Muinüddîn bin Mustafa tarafından yazılan Mesnevî-i Murâdiyye, 14.404 beytten ibaret olup, devrin en hacimli eseridir ve Mevlânâ’nın Mesnevî’sinin birinci defterinin tercüme ve şerhidir. Sultan İkinci Murâd zamanında yazılan ve mevzuu bakımından dikkati çeken tek eser Gelibolulu Zaîfî tarafından yazılan ve Sultan’ın savaşlarına yer veren Gazâvât-i Sultan Murâd İbni Muhammed Han adlı eseridir. On dördüncü asrın diğer eserleri arasında Kasım bin Muhammed Karahisârî’nin İrşâdül-mürid ilel-Murâd’ı, Kemâleddîn bin Îsâ el-Dumeyrî’nin Hayât-ül-Hayavân’ı, Mansûr bin Muhammed Şirvânî’nin Tuhfe-i Murâdî’si, Mercimek Ahmed’in Kâbusnâme Tercümesi, Yazıcıoğlu’nun Târih-i Âl-i Selçuk’u, İbn-i Celâleddîn’in İbn-i Kesir Târihi Tercümesi, Muhammed bin Kâdı Manyas’ın Aceb-ül-U’câb’ı, Arif Ali Molla’nın Dânişmendnâme’si, Mustafa bin Seyyid’in Cevâhirnâme-i Sultan Murâdî’si, Mehmed bin Abdüllatîf’in Bahr-ül-Hikem’i, Hızır bin Abdullah’ın Kitâb-ül-Edvâr’ı, Mü’min’in Tâhire-i Murâdiyye’si ile Miftâh-ün-nûrve Hazân-is-sürûr adlı eserlerin zikredilmesi gerekir. On beşinci yüzyılda Osmanlı sarayının kudretli şâiri Şeyhî idi. Sultan İkinci Murâd’dan sonra Şeyhî, yerini Ahmed Paşa’ya bıraktı. Fâtih zamanında Osmanlı Türkçesi’nin en güzel sesini aksettiren Ahmed Paşa, Sultân-üş-şuarâ (şâirlerin sultânı) ünvânını almıştır. İnce, zarîf, nüktedân, keskin zekâlı ve hazır cevap bir şâir olan Ahmed Paşa, aynı zamanda Fâtih’in sohbet arkadaşı idi, Ahmed Paşa ile Osmanlı edebiyatına nazîrecilik de girmiştir. Yine târih düşürme san’atı da onda önemli yer tutmaktadır. Bu asırda Necati, Türkçe’yi en güzel bir şekilde kullanan şâirlerin başında gelir. Bu yüzden sesi asırlara hâkim olarak te’siri devam etmiştir. Devrin diğer şâirleri arasında Hümâmî, Atâyî, Safî, Cemâli, Adnî, Nisanî, Melihî, Sadî-i Cem, Mesîhi ve Aydınlı Visâlî sayılabilir. On beşinci asırda dîvânların çoğalmasına karşılık mesnevî edebiyatı da varlığını devam ettirmektedir. Yûsuf ile Zelîha, Kıyâfetnâme, Tuhfetü’l-Uşşak, Leylâ ve Mecnûn ve Mevlid adlı eserlerden meydana gelen Hamse sahibi Akşemseddînzâde Hamdullah Hamdi, mesnevî yazanların başında gelmektedir. Devrin diğer bir mesnevî şâiri de Edirneli olan ve Revânî diye de anılan meşhur İlyas Şücâ Çelebi’dir. Dîvân’ından başka İşâretnâme adlı bir Mesnevîsi vardır. Şiirlerinde mahallî renklere rastlanılan Revânî’nin İşâretnâme’si ile Osmanlı edebiyatında yeni bir konu işlenmiştir. On altıncı asrın başlarında konulardaki çeşitlilik daha da genişleyerek, Osmanlı edebiyatı çok fazla bir gerçekçiliğin içine girmiştir. Ayrıca Sinân Paşa’nın Tazarrûnâme’si, Maarifnâme’si ve Tezklret-ül-evliyâ’sı ile Ali bin Hüseyin’in Tâc-ül-Edeb adlı eserleri bu asırda yazılanlar arasında saymak gerekir. On beşinci asırda Halk edebiyatı olarak Hacı Bayrâm-ı Velî ile başlayan bir ekol, daha ziyâde tekke içi edebiyatı olarak devam etmiştir. Din dışı mevzularda ise, Osmanlı destanları, bir destan havası içinde, efsânevî Osmanlı târihini işleyerek Halk edebiyatı sahasında yeni bir çığır açmıştır. Fakat bunların bâzıları tam olarak ele geçmemiştir. On altıncı asır, şâir pâdişâhlarla devam eder. Bu durum, taşrada şehzâde mahfillerine kadar genişlediği gibi, şiirlerinin bir kısmını Osmanlı Türkçesi ile terennüm eden ve Osmanlı Devleti’ne bağlı Kırım hanları sarayına kadar uzanmıştır. Böylece hükümdarların ilimden ve şiirden kültür faaliyetlerine katılıp hoşlanmaları, âlimleri ve şâirleri etrafına toplamalarına sebeb oldu. Devletin bu asırda ulaştığı sınırlar göz önüne alınınca, gerek mahallî ve taşralı, gerekse İstanbul içinden edebiyatın hemen her sahasında saymakla bitmez şâirlerin yetişmesi devrin bir başka hususiyetidir. Ayrıca bu asırda sakînâmeler, kırk hadîsler, şehrengizler, gazâvâtnâmeler ve bu cinsten eserler olan Selîmnâmeler, Süleymânnâmeler, hicivler, tarîkler, makteller, şikâyetname gibi mektûblar, işleniş tarzı ne olursa olsun, bir mevzu genişliğine sebeb olmuşlardır. Başta Dîvân’ı olmak üzere, Şevâhüd-ün-Nübüvve, Ne-fehât-ül-üns, İbretnâme, Şeref-ül-insan, Maktel-i İmâm-ı Hüseyn, Hüsn ü dil, Letâif gibi eserlerin yazarı olan Mahmûd Lâmiî (1472-1532) bu asır edebiyâtçılarındandır. Tokatlı Kemâlpaşazâde ise, on altıncı asrın ikinci çeyreğinde Dîvânı, Esrarnâme tercümesi, Yûsuf ile Zelîha ve ikinci Bâyezîd’in işareti üzerine yazdığı Tevârih-i Âl-i Osman adlı eserleri ile dikkati çeker. Asrın; cild cild gazel yazan, bir noktada Bakî gibi kudretli şâirlerin yetişmesini sağlayan şâiri Zâtî’dir (1471-1546). Sahaflar’daki dükkânını, şiir mahfili hâline getiren Zatînin en büyük eseri Dîvân’ıdır. Ayrıca Mesnevî olarak Şem’ü Pervane, Ahmed ü Mahmûd, Siyer-i Nebî ve Mevlid gibi eseri vardır. Kânûnî Sultan Süleymân devrinde taşradaki sesler de İstanbul’da yankılanmıştır. Bunlardan birisi, Azerî Türk edebiyatı içinde dil bakımından yer alsa bile, gönüldeki bağla İstanbul’a bağlanan Fuzûlî’dir. Diğeri ise, Vardar yenicesinden seslenen Hayâlî’dir. Otuz civarında eser veren Fuzûlî’nin Bağdâd gibi büyük bir kültür merkezinde yaşamasının, eserlerinin çeşitliliğinde ve konuları işleyişindeki derinlikte önemli bir te’siri olmuştur. Dîvân’ı yanında Leylâ ile Mecnûn ve mensur Hadîkat-us-Suedâ’sı mühim eserlerdendir. Ayrıca mektûbları zikre değer. Bu asırda mizah edebiyatının temsilcisi, genç yaşta hayâtını kaybeden şâir Figânî’nin sâdece bir Dîvânçe’si vardır. Trabzonlu olan bu şâir, 1532 senesinde bir iftiraya kurban giderek öldürülmüştür. Gazâlî de bu yönü ile tanınan asrın diğer bir şâiridir. Asrın üçüncü çeyreğinde ölen Emrî de, muamma ve târih düşürmeye hevesli olmasına rağmer, hiciv şiiri yazan şâirler arasında yer alır. Ayrıca bu devrin dîvân sahibi olan iki büyük şâiri Nev’î ile Rûhî-i Bağdâdî’dir. Kırk yaşına geldiği zaman şâir, cengâver kudretli büyük bir hükümdarın ölümüne ağlayan ve mersiyesi ile canlı ve içli bir şekilde bu hâdiseye yer veren, devrin ünlü hocalarından ders gören, medrese havasının çekiciliğine kapılan ve yetişmesi ile şeyhülislâmlık makamına liyâkat kesbeden, hâsılı asrın ikinci yarısını dolduran ve Kânûnî Sultan Süleymân Han’a candan bağlı olan şâir Bakî (15261600) asrın Sultân-üş-şuarâsıdır. Söz dizmede ve seçmede ona yetişen şâir yoktur. San’atı yüce, hissi ve duyuşu derin olan Bakîyi daha sonra taklid eden şâirler çıkmış ve Bakî mektebi kurulmuştur. İmparatorluğun dört bir yanından ses veren şâirler onun gibi söylemeye gayret ederek bu mektebin devamını te’min etmişlerdir. Dîvân’ından başka Meâlimü’l-Yakîn, Fezâilü’l-Cihâd gibi mensur eserleri vardır. Mesnevi edebiyatı on altıncı yüzyılda görülen dîvânlarla eşit durumdadır. Kara Fazlı (? 1563), Nahlistân adlı mensur hikâyesi yanında, Lehcet-ül-Esrâr, Hümâ ve Hümâyûn ile Gül ü Bülbül adlı Mesnevîleri yazmıştır. Bu asırda Mesnevî türünde Azerî İbrâhim Çelebi’nin Nakş-ı Hayâl, Ravzât-ül-Envâr’ı, Bursalı Cenânî’nin Mahzen-elEsrâr’ı, Riyâz-ül-Cinân ve Cilâ-ül-Kalb adlı mesnevîleri ve Lârendeli Hamdî’nin Kıssa-i Leylâ vü Mecnûn’u sayılabilir. Bu asrın Gencine-i Rab, Kitâb-i Usâl, Yûsuf ü Züleyhâ, Şah u Gedâ ve Gülşen-i Envâr adlı mesnevîleri ile hamse sahibi olan Taşlıcalı Yahyâ Lâmii Çelebi’nin yanında mesnevîleri ile ayrı bir yer tutar. On altıncı asırda nesir sahasında belli başlı eserler târih ve tezkire alanında verilmiştir. Bu sahada Kemâlpaşazâde Şemsüddîn Ahmed’in Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Tosyalı Celâlzâde Mustafa Çelebi’nin (1494-1517) Tabakât-ül-Memâlik fî Derecet-ilMesâlik’i, Lütfî Paşa’nın (1488-1563) Asâf-nâme ve Tevârih-i Âl-i Osman’ı, Selânikî Mustafa Efendi’nin Rûznâme-i Hümâ-yûn’u, Hoca Sâdeddîn Efendi’nin Tâc-ütTevârih adlı eserleri yer almaktadır. Devrin başka bir tarihçisi Gelibolulu Ali’dir. En mühim eseri Künh-ül-Ahbâr’dır. Beylikler devrinden on altıncı asra kadar hemen her sahada gittikçe genişleyen Osmanlı edebiyatında, şiir mecmûalarıyla başlayan zevk üstünlüğü, bu asırda tezkirelerin ortaya çıkmasına sebeb olmuştur. Tezkirecilik daha önceleri İran ve Çağatay Türkçesi edebiyatlarında görülmüştür. Osmanlı tezkirecileri bilhassa kendilerine örnek olarak, Devletşâh ve Nevâî tezkirelerini seçmişler ve bu klâsik tarzın takipçisi olmuşlardır. Bu asrın tezkirecilerinin başında dîvân sahibi olan Sehî (öl. 1548) Heşt Behişt adlı tezkiresiyle ilk sırada yer alır. Latîfî’nin (1491-1582) kendi adı ile anılan Latîfî Tezkiresi, Âşık Çelebi’nin (1520-1572) Mesâir-üş-şuarâ’sı, Kınalızâde Hasan Çelebi’nin Tezkiret-üş-şuarâ’sı, Gelibolulu Ali Efendi’nin Künh-ül-Ahbâr adlı eserinin son bölümü, Ahdî’nin Gülşen-i Şuarâ’sı bu asırda yazılan tezkirelerin başlıcalandır. Ayrıca Mecmâ-un-nezâir ve Câmi-ül-meâni gibi antolojiler de bu asırda görülen şiir mecmualarıdır. Bu yüzyılda ayrıca seyahat edebiyatı da başlamıştır. Seydi Ali Reis (öl. 1562) bu sahada Kitab-ül-Muhit ve Mir’at-ül-Memâlik adlı eserleri yazmıştır. Bundan başka Pîrî Reis’in Kitâb-ı Bahriye’si bu asırda yazılmıştır. Bu asırda da Halk edebiyatında, tekke şâirleri ön plânda yer almaktadır. Bunlar arasında Şeyh İbrâhim Gülşenî, Ahmed-i Sârbân ile Ümmî Sinân’ın önemli mevkileri vardır. Ayrıca Muhyiddîn Üftâde (öl. 1580) Seyyid Seyfullah Halveti ve İdris-i Muhtefî (öl. 1615), bu asırda yetişen mutasavvıflar arasında yer alır. Bunların hepsi devlete bağlı, millete inanan, bir bakıma halkın terbiyesini üzerine alan tekke şâirleridir. Fakat bu asrın azılı Osmanlı düşmanı ve ihtilâlci şâir Pîr Sultan Abdal’ın halk edebiyatında devlete ihânet yönünden ayrı bir yeri vardır. Halk edebiyatı içinde bu asrın zikre değer diğer şâirleri; Kul Mehmed, Öksüz Dede, Çıldırlı Hayalî ve Köroğlu’dur. Bir celâlî eşkıyası olduğu söylenen Köroğlu, kendi adı ile anılan Köroğlu Destanı’nın kahramanıdır. Te’sirleri on yedinci asır Osmanlı saray edebiyatına da ulaşan bu edebiyat sayesinde, dîvân şiirinde bile mahallîlik ortaya çıkmış, hattâ devrin Nedîm gibi ünlü şâirleri bu cereyanın içinde türkü bile yazmıştır. On yedinci asırda halk edebiyatı, yine tekke ve saz kolu olmak üzere iki kolda genişlemiştir. Bu yüzyılın tekke edebiyatı içinde yer alan başlıca şahsiyetleri; Âdem Dede, Azîz Mahmûd Hüdâî ve Niyâzî-i Mısrî’dir. Bu şâirlerin hepsi bir tarîkate mensup olup, evliyânın büyüklerindendirler. Onlar meydana getirdikleri mahfillerde, halkı irşâd ve terbiye yönüne gitmişler ve te’sirli şiirler söyleyerek eserler meydana getirmişlerdir. Âdem Dede, mevlevî olup, zekî, nüktedân, arif ve hoşsohbet bir zât idi. Arapça ve Farsça şiirlerinin yanında, Türkçe gazelleri de vardır. Onun en mühim özelliği Mevlevîlik içinde hece ile Yûnus tarzında şiirler söylemesidir. Azîz Mahmûd Hüdâî ise, Celvetiye yolunun kurucusudur. Dîvân’ından başka Nefâis-ül-Mecâlis ve Câmi’ül-Fezâil adlı eserleri vardır. Niyâzî-i Mısrî, Halvetiyye yoluna mensup olup, Mısır’da tahsîl gördüğü için Mısrî denilmiştir. Yûnus Emre’nin on yedinci asırdaki sesi olup bâzı şiirlerini şerh etmiştir. Arapça ve Türkçe çeşitli eserleri mevcuttur. Osmanlı saz şâirleri ise bu asırda alabildiğine çoğalmıştır. Muhtelif askerî topluluklar içinde saz şâirleri yetiştiği gibi, ülkenin dört bir tarafında pek çok saz şâiri çıkmıştır. Saz şâirleri arasında en önde geleni, Karacaoğlan’dır. Şiirlerinden anlaşıldığı gibi, onun bütün devletin topraklarını dolaştığı görülmektedir. Zekî ve hisli bir Türkmen olan Karacaoğlan, halk dilini ve halk zevkinin bütün inceliklerini konuşturmuştur. Şiirinde içtimaî mes’eleler, âdetler, gelenek ve görenekler yer aldığı gibi, san’atlı söyleyişi, tasvirlere ve mecazlara yer vermiştir. Gevheri ve Âşık Ömer de devrin halk şâirleridir. Gevheri, devrinin sosyal hayâtına ve cemiyet dâvalarına fazla ilgi duymadığından, âşıkane duygularla söylediği şiirlerle tanınmıştır. Koşma, semaî, türkü ve türkmânî gibi şiirlerinde dîvân şâirlerinin kullandığı kelime ve kâfiyelere yer vermiştir. Âşık Ömer, savaşlara katılmasının verdiği bir hâlle; Rus, Avusturya ve Venedik harplerine âid manzumeler yazmıştır. Gezici bir şâir olması, Âşık Ömer’in diğer bir yönüdür. Şiirlerine nazireler söylenmiştir. Bu asırda yetişen şâirler arasında Kuloğlu, Kâtibi, Kayıkçı Kul Mustafa, Öksüz Ali, Keşfi, Üsküdâri, Memioğlu, Şâhinoğlu, Mecnûn da sayılabilir. Yine bu asırda Kerem ile Aslı, Âşık Garip gibi hikâyeler teşekkül etmiş, Karagöz ve Kukla oyunu ortaya çıkmıştır. On yedinci asırda dîvân şiiri, devletin duraklama devrine girmesine rağmen yükselmesine devam etmiştir. Bu asrın pâdişâhları da şiiri elden bırakmamışlardır. Adlî mahlasını kullanan sultan üçüncü Mehmed ile şiirlerinde Peygamber efendimize duyduğu derin muhabbet ve saygıyı eksik etmeyen ve Bahtî mahlası ile şiirler yazan sultan birinci Ahmed, Fârisî’yi en iyi şekilde kullanan sultan İkinci Osman bu devrin şâir hükümdarlarıdır. Bu asrın en büyük şâiri Nefî’dir (1575-1635). Şiirlerinde şimşekler çakan bu şâir, kelime seçmede çok mahir olup, şiirde ses unsuruna değer vermiştir. Şiirin mânâ ve söyleyiş bakımından kusursuz olması gerektiğine inanan Nef’î, dîvân şiirine heybetli söyleyiş kazandırmış, şiir lisânına kulağa hoş gelen bir âheng ve ses vermeye muvaffak olmuştur. Bu belki şâirin keskin ve ince zekâsının akisleridir. Kasîdeciliği ise, bir başka meşhur tarafıdır. Bu alanda edebiyatımızın en önde gelen simâsı olup, klasik edebiyatta kasîde üstadı olarak bilinir. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi (1561-1644) güzel ve zarif gazelleriyle devrin diğer bir dîvân şâiridir. Bu ilim ve devlet adamının aydınlığa açılan hür bir san’at havası vardır. Dîvânındaki şiirler on yedinci asır Türk san’at dünyâsının duygu ve düşüncelerini aksettirmektedir. O, asrında Bakî ile Nedîm arasında bir köprüdür. En önemli eseri Dîvân’ıdır. Sâkinâme’si 77 beytlik küçük bir Mesnevîdir. Fetvaları Fetevâ-yı Yahyâ adlı bir eserde toplanmıştır. Dîvân şiirinin üstad şâirleri arasında yer alan Nailî (öl. 1606) asrın kudret ve şiire mânâ derinliği veren şairlerindendir. Şiirlerine nazireler söylenmiştir. Şeyhülislâm Bahâî Efendi (1604-1653), devrin bir başka şâiridir. Asrın önde gelen iki mevlevî şâiri Neşâtî (öl. 1674) ve Cevrî’dir (öl. 1654). Neşâtî, Edirne Mevlevî tekkesinin şeyhi olup, Nefî’nin te’sirinde şiirler söylemiştir. Cevrî ise, Celâleddîn-i Rûmî’ye candan bağlı derviş, çalışkan ve san’atkâr bir şâirdir. Dîvân’ından başka, Hilye-i Çihâryâr-i Güzîn, Ayn-ül-Füyûz adlı eserleri vardır. Vecdid (öl. 1660), Fehim-i Kadim (öl. 1648), Nedîm-i Kadîm (öl. 1670), asrın diğer dîvân şâirleridir. Bu asırda Azmîzâde Hâletî, rubâî tarzının üstadıdır. Dîvân’ından başka Sâkînâme’si ve Münşeat’ı vardır. Yaşı bakımından on sekizinci asrın ilk çeyreğine de taşan Nâbî, on yedinci yüzyılın terbiye ve tefekkür ekolünü açan şâirdir. Şiirlerinde açık fikre ve didaktik bir düşünceye yer vermiştir. Bu itibârla onda bir sadelik görülür. Rindâne ve süfiyâne söyleyişe sahiptir. Farsça şiirler de yazmıştır. Dîvân’ı, Hayriyye, Sûnâme ve Hadîs-i Erbâîn Tercümesi manzum; Fetihnârae-i Kemaniçe, Tuhfet-ül-Harameyn, Zeyl-i Siyer-i Veysî ve Münşeat adlı eserleri ise mensur eserleridir. Bu yüzyılın Mesnevî edebiyatında Nevîzâde Atâyi (1583-1636), ön sıralarda yer alır. Hamse’si; Âlemnümâ, Nefhat-ül-Ezhâr, Sohbet-ül-Ebkâr, Hefthân ve Hilyet-ülEfkâr adlı eserlerden meydana gelmiştir. Yine bu asırda Mirâciye ve Şehname’si ile Mesnevî edebiyatı içinde görülen Ganîzâde Nâdiri (öl. 1626) bu sahada üzerinde durulması gereken bir şâirdir. Asıl adı Alâeddîn Ali olan Bosnalı Sabit, bu asırda Nâbî mektebinin te’sirinde kalan bir başka mesnevî edebiyatı şâiridir. Dîvân’ı bulunmasına rağmen, şöhretini Mesnevîler ile yapmıştır. Zafernâme en önemli Mesnevîsidir. Derenâme ve Berbernâme adlı Mesnevîleri daha ziyâde avâmîdir. Bu asrın nesrinde ön sırayı işgal edenler şiir dili yönünden sadelik gösteren Nergisî (öI. 1635) ve Veysî’dir (1561-1628). Nergisî mensur olarak bir hamse kaleme almıştır. Eserlerinde hiç alışılmamış ve kullanılmamış kelimelere yer veren Nergisî, söz güzelliğini san’atlı söylemede aramıştır. Devrin nesir sahasının kurucusu ve öncüsü olarak kabul edilir. Alaşehirli Veysî de nesirle şöhret bulmuştur. Şiirlerinde daha çok devrin içtimâi mes’elelerine yer vermiştir. Dürret-üt-Tâc fî Sâhib-il-Mi’râc adlı siyer kitabından başka, Vâkıanâme, veya Hâbnâme-i Veysî adlı eserleri vardır. Dîvân’ının dili nesrine göre açık ve sâdedir. Nesir sahasında önemli şahsiyetlerden biri de Kâtip Çelebi’dir (1609-1660). İlme bağlı ve ilmin zevkini tadan bir şahsiyettir. Cihânnümâ, Keşf-üzZünûn, Fezleke ve Mîzân-ül-Hak onun bıraktığı en mühim eserlerdir. Seyahat edebiyatı içinde yer alan Evliyâ Çelebi; ilmî, edebî ve târihî bir şahsiyete sahiptir. On cildlik seyâhat kitabı ile Osmanlı Devleti’nin her tarafından bilgiler getirmiştir. Yine bu yüzyılın nesir sahasında yetişen diğer şahsiyetleri târihî eser yazanlar olup, bunların başında Târih-i Peçevî’nin yazarı Peçevî İbrâhim Efendi gelmektedir. Mustafa Nâimâ (1655-1716) ise kendi adı ile anılan eserine Ravzat-ül-Hüseyn fî Hülâsât-i Ahbâr-ı Hafakayn adını vermiştir. Asrın kritiğini yapan eserler olarak karşımıza çıkmalarına rağmen, bu asırda görülen tezkireler on altıncı asır tezkirelerine kıyasla az sayıda kalırlar. Nesir sahasında yer alan bu eserlerin başlıcaları; Riyâzî Mehmed Efendi’nin (1572-1644) Riyâz-üş-Şuarâ’sı Kafzâde Fâizî’nin Zübdet-ül-Eş’âr’ı, Ali Güftî’nin (öl. 1677) Teşrîfât-üş-Şuarâ’sı, Âsım’ın (öI.1676) Zeyl-i Zübdet-ül-Eş’âr’ı sayılabilir. Yine on yedinci asrın nesir sahasında yazılan diğer önemli eserleri arasında mesnevî şerhleri de yer almaktadır. Devrin ilk büyük mesnevî şerhi, Ankaravî İsmâil Rüsûhî Efendi’nin eseridir. Rusûhi mahlası ile şiirler yazmasının yanında yedi cildlik mesnevî şerhinden başka, Câmi-ül-Ayât, Fakih-ül-Ebyât, Miftâh-ül-Belâga, Misbâh-ülFesâha ve Minhâc-ül-Fukarâ adlı eserleri de vardır. Sarı Abdullah Efendi (15841660)’de asrın mesnevî şârihlerindendir. On sekizinci asırda Osmanlı edebiyatı, devletin düştüğü iç ve dış sarsıntılara rağmen, on yedinci yüzyıldaki kuvvet ve kudretinden bir şey kaybetmemiştir. Sâdece bu asır edebiyatında cemiyete dönüklük ve bir mahallilik cereyanı görülmektedir. Bu devirde san’ata düşkün ve milletin refahını te’mine çalışan hükümdarlar da bulunmaktadır. Bu pâdişâhların hayatlarında ve zamanlarında cereyan eden hâdiseler de birbirlerine benzerlik gösterir. Asrın ilk çeyreğinde, şâir ve san’ata düşkün olan sultan üçüncü Ahmed, Osmanlı Devleti’nin başında bulunmaktadır. Asrın sonunda ise, san’ata ve şiire düşkün dîvân sahibi bir şâir olan sultan üçüncü Selîm Han devletin başındadır. Ne yazık ki her iki pâdişâh da isyânla tahttan indirilmiştir. Sultan üçüncü Ahmed zamanında Melik-üş-şuarâ ve Reis-i Şâirân ünvânları ile taltif edilen Osmanzâde Tâib (öl. 1724) ile Seyyid Vehbi (öl. 1736), Neylî, Kâmi (öl. 1724). sultan üçüncü Ahmed’in nedimlerinden Ahmed Devri (öI. 1722), Nâbî ve Rûhî ekollerinin bir nevî takipçisi olan Sami, İstanbullu Nazım, Selîm Efendi (1661-1725), Dâmâd İbrâhim Paşa, İzzet Ali Paşa (öl. 1739) ve Şâir Nedim (öI. 1730) gibi san’atkârlar yer almaktadır. Bunların hemen hepsi açık lisana yönelen ve mahallileşme cereyanına açık şâirlerdir. İçlerinden Nedim, çağında sönük bir şâir olarak görünse bile, yerli bir edebiyat cereyanının kudretli temsilcisidir. Lisanı temiz ve ahenklidir. Sâde ve samîmi bir söyleyişe sahiptir. Bir bakıma şiirlerinde semt semt İstanbul’u verir. Bu onun zarif bir İstanbul çocuğu olmasından ileri gelmektedir. Halk edebiyatında on yedinci yüzyılın Karacaoğlan’ı ne ise on sekizinci asrın Dîvân edebiyatında Nedim de o mesabededir. Hece vezni ile söylediği türküsü onu bir açıdan Halk edebiyâtına yöneltmiştir. Asrın zîneti olan diğer şâirler, Tokatlı Kânî (1712-1792), Râsih, Koca Râgıb Paşa (1699-1765), Fıtnat Hanım (öI. 1780) ve Şeyh Gâlip’tir (1757-1799). Bunlar arasında Koca Râgıp Paşa ile Şeyh Gâlib’in müstesna yeri vardır. Râgıp Paşa, mânâ derinliği veren beytleri ile Türk tefekkür edebiyatında müstesna bir mevkîye sahiptir. 1756 târihinden îtibâren ölünceye kadar sadrâzamlık yapmış ve sarayın dâmâdı olmuştur. Dîvân’ı ve Münşeat’ından başka, Fethiyye-i Belgrad adlı siyâsî bir risalesi vardır. Osmanlı-Türk edebiyatının bu asırdaki en kudretli temsilcisi Şeyh Gâlib’dir. O, aynı zamanda Türk dîvân edebiyatının da en son temsilcisi sayılmaktadır. Şiirlerinde mânâ, duygu, tarz bakımından Bakî, Nefî, Fuzûlî, Nedîm, Nâbi gibi geçmiş Osmanlı şâirlerinin etkisi vardır. O, şuarânın büyüklerini hakkıyla tanımış ve herbirinin verdiği hava ile şiirlerini ortaya koymuştur. Gâlib’in bir tarafı da halk edebiyatına yöneliktir. Bu, on yedinci asır tekke şâiri Âdem Dede’nin te’sirinden kaynaklanmaktadır. Târih manzumelerinin yanında Dîvân’ı ve Hüsn ü Aşk adlı bir Mesnevîsi vardır. Bu îtibârla o asrın mesnevî edebiyatı içinde yer alır. Mesnevî edebiyatı bu asırda varlığını Süleymân Mehmed Nahîfî (öl. 1778), Sünbülzâde Vehbî (öI. 1809), Enderûnlu Fâzıl (öl. 1810) gibi şahsiyetlerle sürdürmüştür. Nahîfî daha çok Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin Mesnevî-i Şerifini aynı vezinde tercüme etmiştir. Ayrıca Dîvân’ı, Kasîde-i Bürde Tahmisi ve Şerhi, Bânet Suâd Tahmisi ve Hilyetül-Envâr’ı sevilen ve çok okunan eserleridir. Sünbülzâde Vehbi, Reisi şâirân ünvânını alan bir dîvân şâiridir. Ancak Nâbî yolunda oğlu Lütfullah için yazdığı Lütfiyye’si ile mesnevî şâirleri içinde yer atır. Ayrıca Farsça-Türkçe lügat olan Tuhfe-i Vehbî’si ile Arapça’dan Türkçe’ye Nuhbe-i Vahli’sini yazmış ve bir bakıma lügatçilik sahasında yer işgâl etmiştir. Her iki lügat da manzumdur. Bu asrın bir başka mesnevî şâiri Enderûnlu Fâzıldır. Hûbânnâme, Zenân-nâme ve Çenginâme adlı eserleri vardır. Fâzıl, eserlerinde daha çok mahallîdir. Nedîm tarzını kendisine göre devam ettirmiştir. Sâhibzâde Feyzullah da asrın bir başka mesnevî şâiridir. Yüzyılın târih yazarları ise, eserlerini mensur olarak vermişlerdir. Eserleri daha ziyâde kendi isimleri ile anılır. Râşid’in (öl. 1735) târihinden başka Sıhhatnâme ve Fütûhâtnâme’si vardır. Münşeat’ı iki ayrı mecmuada toplanmıştır. Kendi adı ile anılan Râşid Târihi ise, Nâimâ’nın bir devamı durumundadır. İlmi, efendiliği, hoşsohbeti ve zekîliği sayesinde sevilmiş olan Çelebizâde Âsım (1685-1760) hem şâir hem de hattattır. Dîvân’ı, Münşeat’ı ve Acâib-ül-Letâif adlı küçük bir tercümesi vardır. Çelebizâde Târihi ise, meslekî îcâbı ortaya konmuştur. Silâhdâr Fındıklılı Mehmed Ağa’nın (1658-1724) en mühim eserleri Zeyl-i Fezleke ile Silâhdâr Târihi’dir Defterdâr Mehmed Paşanın Zübdet-ül-Vakâ-i ve Vâsıf Efendi (öl. 1806) Mahâsin-ülÂsâr ve Hakâ-yık-ut-Ahbâr adlı târihleri bu asrın önemli târih kitaplarıdır. Tezkireler bu asırda da varlıklarını devam ettirirlerse de on yedinci asır tezkirelerinden pek farklı değildir. Safâî’nin Safâî Tezkiresi, İsmâil Behiç Efendi’nin Güldeste-i Rıyâzi İrfân’ı ve Nühbet-ül-Âsâr bi Zeyl-i Zübdet-ül-Eşâr’ı, Sâlim’in Salim Tezkiresi, Râmiz’in Âdâb-ı Zürefe’si, Saffet Mustafa Efendi’nin Saffet Tezkiresi, Akif Bey’in Mir’ât-ı Şiir’i bu alanda yazılmış eserlerdir. Bu asırda seyahat edebiyatı içinde sefaretnâmeler ortaya çıkmıştır. Bunların yazarları eserlerinin adından da anlaşılacağı üzere yabancı ülkelerde sefirlik vazifesinde bulunmuşlardır. Yirmi sekiz Çelebi Mehmed Efendi, Sefaret nâme-i Fransa adlı eseri ile bu sahada ön plânda gelir. Ahmed Resmî Efendi (1700-1738)’de Prusya Sefâretnâmesi’ni sâde, renkli ve gerçekçi bir şekilde yazmıştır. On sekizinci asırda halk edebiyatı Tekke kolu Diyârbekirli Ahmed Mürşidî ve Erzurumlu İbrâhim Hakkı hazretleri ile temsil edilir. Ahmed Efendi’nin eserinin adı Pendnâme olup, on bin beyte yakındır. İbrâhim Hakkı hazretleri ise, İlâhînâme olarak adlandırdığı Dîvân’ında şiirlerini. toplamıştır. Ayrıca Mârifetnâme’si büyük bir ilimler ansiklopedisidir. Her iki şâir de şiirlerinde, heceye yakın aruz kalıplarını kullanmışlardır. Saz şâirleri bu devirde daha çok savaşları konu almışlardır. Bunlardan Âşık Remzi, Âşık Mustafa, Âşık Kâmil, Derviş Mûsâ, Aşık Mehmed, Âşık Nûrî önde gelen şâirlerdir. Devrin iç mes’elelerini dile getiren şâirlerin başında Hükmî mahlasını kullanan bir halk şâiri görülür. Yine bu yüzyılda Cezâyir Mağrîb ocaklarında vazifeli ordu şâirleri vardır. Benli Ali, Kara Hamza, Mağriboğlu ve Seferlioğlu bu ocağa mensup şâirlerdir. Bu devirde ayrıca azınlıklar, bilhassa ermeniler arasından aşug adı verilen halk şâirleri de yetişmiştir. Âşık Mecnûnî, Âşık Vartan ve Âşık Cüvân bunlardan bâzılarıdır. Osmanlı Devleti, on dokuzuncu asra karışıklıklar içinde girmiştir. Devlet düzenli ordudan mahrumdur. Artık yeniçeri ocağı asker olmaktan çıkmış, devletin başına gaileler açmaktadır. Avrupa’nın durumu da gün geçtikçe Osmanlı aleyhine gelişmekte idi. Sultan İkinci Mahmûd Han zarurî olan yeniliklere devletin kapısını açmıştı. Onun ilk işi yeniçeri ocağını kaldırarak Asâkîr-i Mansûre-i Muhammediye adında yeni bir ordu kurması oldu. Çeşitli mektepler açarak yeniliğe ayak uydurmaya çalışılan bu devirde, kıyafet inkılâbı yapılmış ve Takvîm-i Vekâyî adında bir gazete çıkarılmıştı. Bu yenileşme hareketlerinin arkasından Hâriciye nâzırı Mustafa Reşîd Paşa, İstanbul’da 1839 Kasım’ında, Gülhâne hatt-ı hümâyûnunu okuyarak Tanzîmât’ı ilân etti. Encümen-i Dâniş, daha sonra da Cemiyyet-i İlmiye-i Osmâniyye gibi Akademi mesabesinde ilmî cemiyetler kuruldu. Mecmûa-i Fünûn neşre başladı. Başta Mustafa Reşîd Paşa, Âlî Paşa ve Keçecizâde Fuâd Paşa gibi batı kültürü ile yetişen diplomat ekibler ile bu kültüre bağlı muallimler yetişti. Yeni ilimlerin kelime hazînesini Mütercim Âsım’in çalışmaları karşıladı. O devrin büyük lügatcısı idi. Burhan-ı Kâtı’ı üçüncü Selîm Han’a, Kâmûs’u da ikinci Mahmûd Han’a sunmuştur. Münşî ve tarihçi idi. Bu asırda gazetecilik, devrin bir başka yönünü veriyordu. Böylelikle her şey halka intikâl ediyordu. İlk gazeteyi Villiam 1840 senesinde çıkarmaya başlamıştı. 1860’da ise, Agâh Efendi, Tercümân-ı Ahvâl’i çıkardı. Bunu Şinâsî ile Agâh Efendi’nin birlikte çıkardıkları Tasvîr-i Efkâr adlı gazete tâkib etti. Asrın dîvân şâirleri arasında başta Adlî mahlası ile şiirler yazan sultan İkinci Mahmûd gelmektedir. On sekizinci yüzyıl şâiri Nedîm’e benzer bir söyleyişle Enderûnlu Vâsıf (öl. 1824) dikkati çekerse de başarısı azdır. Keçecizâde İzzet Molla (1785-1829) kendi hayâtını ve yolculuğunu eserine katar. Mihnet-i Keşan’ı hicve kaçan ve hâdiseleri gülünç gösteren bir eserdir. Bahâr-ı Efkâr ve Hazân-ı Âsâr adlı iki dîvânı vardır. Akif Paşa devrin şâirlerinden olup, Dîvân edebiyatının kendi tekâmülü içinde yetişen bir şâirdir. Hece vezni ile yazdığı mersiyesi onu halk şiirine çeker. Dîvân sahibi şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey de eski edebiyatın bir uzantısı olarak görülür. Eski şiir bu asırda Encümen-i şuarâ şâirleri ile devam etmiştir. Bu asrın kadın şâirleri Leylâ Hanım, Şeref Hanım, Âdile Sultan’dır. Nesirde Esad Efendi vardır. O vak’anüvis bir tarihçidir. Dîvân’ı, Târihi, Üns-i Zafer’i ve Şuarâ Tezkiresi vardır. Tezkiresinin adı Behçe-i Safâengiz’dir. Asrın diğer şuarâ tezkireleri Şefkat’in tezkiresi, Ârif Hikmet Bey’in yarım kalmış bir eseri, Dâvûd Fâtih Efendi’nin Hâtimet-ülEş’âr’ıdır. Halk edebiyatı; târihi ve an’anevî ictimâiliğini bu asırda da devam ettirmiştir. Klâsik halk şiirini devam ettiren şâirler bulunmasına rağmen, aruzlu yazılmış gazeller, dîvânlar, müseddesler de söylemişlerdir. Hattâ şiirlerinde dîvân şiirinin dilini, mazmunlarını kullanan şâirler de mevcuttur. Mevzu itibariyle Kırım, Sivastopol ve Silistre gibi Ruslarla yapılan savaşlardan Nizip harbine kadar iç ve dış hâdiselerin hepsi halk şiirine aksetmiştir. Ayrıca taklitli karakter örneği koyan sosyal satir örneği, Karagöz gibi halk hikayecilerinin ortaya koydukları çeşitli tipler, roman bilhassa tiyatro dalında Avrupaî Türk edebiyatına te’sir etmiştir. Orta oyunu ise bilhassa bu asırda rağbet görmüş ve yayılmıştır. Ferhad ile Şerife Hanım hikâyesi gibi çeşitli halk hikâyelerinin doğduğu ve destanların söylendiği de bir gerçektir. Asrın tanınmış saz şâirleri ise, Bayburtlu Zihnî (1795-1859), Erzurumlu Emrah (öl. 1860), Aşık Dertli (1772-1845) ve isyâncı şâir Dadaloğlu’dur (öl. 1868). Asrın ikinci yarısından îtibâren Osmanlı-Türk edebiyatı artık batı te’sirinde, romandan tiyatroya kadar çok fazla eser verecek ve cemiyet hayâtında gazete büyük yer tutacaktır. Tanzîmât, Osmanlı edebiyatında Avrupaî bakımdan bir başlangıç noktası olarak görülür. Şinâsî, Nâmık Kemâl ve Ziyâ Paşa, Tanzîmât devrini meydana getiren ilk şâir, gazeteci ve yazarlar olmalarına rağmen, bir taraftan da eski edebiyata dönerler. Gazel ve kasîde tarzını kullanmalarına rağmen, şiirlerinin muhtevası yenidir. Nâmık Kemâl eski şiir an’anesine göre bir dîvân ortaya koymuştur. Şinâsî daha çok gazeteci olarak görülür. Gazetede çıkan makalelerinden başka, Müntehabât-ı Eş’âr’ı, Şâir Evlenmesi, Durûbi Emsâl-i Osmâniyye gibi eserleri vardır. Ziya Paşa (1829-1880) bir tarafıyla dâima eskiye bağlıdır. Külliyât-ı Ziya Paşa adıyla şiirleri Süleymân Nazif tarafından toplanmıştır. Zafernâme, Paşa’nın hiciv üslûbu ile yazdığı ve Âlî Paşa’yı hedef aldığı bir diğer eseridir. Nâmık Kemâl’e gelince, bunların içinde en çok eser verenidir. Bakî te’sirinde yazdığı Vatan kasîdesi az çok kendi rûh hâlini verir. Nâmık Kemâl tiyatro sahasında Vatan Yahut Silistre, Gülnihal, Akif Bey, Kara Belâ; roman sahasında İntibah, Cezmi gibi eserlerin sahibidir. Nesir sahasında Rüya, Celâl Mukaddimesi, Me-Prison Muâhezenâmesi, Renan Müdâfaanâmesi, Mektuplar, Evrâk-i Perîşân ve Osmanlı Târihi diğer eserleridir. Tanzîmât edebiyatının ikinci devresini Ekrem-Hamîd-Sezâi mektebi teşkil eder. Recâizâde Mahmûd Ekrem (1847-1914) daha çok üstâd Ekrem olarak anılır. Şiirlerinden başka hikâye, roman ve tiyatroları vardır. Nağme-i Seher, Yâdigâr-ı Şebâb ve üç parçadan ibaret olan Zemzeme şiir kitaplarını meydana getirir. Pejmürde’si daha çok mensûreleri ihtiva eder. Romanın adı Araba Sevdası’dır. Abdülhak Hâmid’in (18571937) ilk şiir kitabı Hep Yahut Hiç adını taşır. Belde, Sahra, Makber, Ölü onun diğer şiir kitaplarıdır. Şiirlerinde yeni şekillere yer vermiştir. Makber adlı eseri, Türk mersiye edebiyatının şaheseridir. Osmanlı Devletinin yıkılışını ve Cumhûriyet’in ilk on dört senesini gören bu şâirin; Mâcerâ-yi Aşk, Sabr u Sebat, Duhter-i Hindû, Nesteren, Târık, Tezer, Eşber, Sardanapal Lîberte, İbn-i Mûsâ, Abdüllah-üs-Sagîr ve Finten gibi tiyatro eserleri vardır. Ancak tiyatrolarının sahneye ayarlanması oldukça güçtür. Târih ve millet şuuruna yer vermesi eserlerinin başka bir yönüdür. Sâmipaşazâde Sezâî bu iki edibin yanında daha sönük kalır. Sergüzeşt adlı romanı mühimdir. Bu devrede Ekrem-Muallim Naci çatışması ortaya çıkmıştır. Bu daha çok eski-yeni çarpışması olarak adlandmlmışsa da, Naci şiirde Ekrem kadar yenidir. Her ikisini de tâkib eden gençler vardır. Naci, Ekrem Bey’in Zemzeme’sine, Demdeme ile karşılık vermiştir. Ayrıca Istılâhât-ı Edebiyye’yi yazmıştır. Naci’ye asrın en büyük pâdişâhı sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından Târihnüvis-i Âl-i Osman ünvânı verilmiş, maaş bağlanmış ve nişan tevcih edilmiştir. Naci’nin en mühim hususiyetlerden biri şiirinde açık dil kullanmış olması ve şarklı kalmasıdır. Medrese Hâtıraları’nı, Muhâberât ve Muhâverât’ını, Ömer’in Çocukluğu’nu hep bu açık dille yazan Muallim Naci’nin, bâzı şiirleri, Recâizâde Mahmûd Ekrem tarafından Tâlim-i Edebiyat adlı esere alınmıştır. Yetişmesinde manevî bir terbiyenin bulunması, kuvvetli inancı; şarkla garbı mukayeseye iktidarı, millî olmasını ve edebiyatımızın kendi içinde yenileşmesini isteyen bir şahsiyet olmasını te’min etmiştir. Şiirlerinde zenginlik ve millîlik göze çarpar. İlk şiirlerini Tuna gazetesinde neşretmiştir. İlk şiir kitabı ise, Ateşpâre’dir. Şerare, Fürûzân, Sünbüle diğer şiir kitaplarıdır. Hamiyet veya Mûsâ bin Ebü’l-Gazan ve Zatûn Nitakayn adlı eserinin mevzuu İslâm târihinden alınmıştır. Ertuğrul Bey Gâzi manzum eseri ise, Kayı Türklüğü’nün Anadolu’ya gelip yerleşmesini işler. Bu onun millî târihe olan hürmetinin aksidir. Osmanlı şâirleri, Esâmii Islâhât-ı Ebediyye diğer eserleridir. Recâizâde’yi tâkib eden gençler, Tanzîmât edebiyatının ikinci nesli Servet-i Fünûn edebiyatı arasında bir köprü vazifesi görürler. Ara nesil olarak adlandırılan bu grup, daha çok edebî faaliyetlerini dergilerde gösterirler. 1861-1862 senelerinde devrin dîvân şiiri ile uğraşan şâirleri Encümen-i şuarâyı kurmuşlardır. Encümenin her hafta Salı günü Hersekli Ârif Hikmet Bey’in evinde toplantıları olurdu. Buraya devam eden şâirler, Osman Şems Efendi, Manastırlı Hoca Nailî, Manastırlı Faik, Ekrem Bey’in kardeşi Recâizâde Celâl, Ziya Bey, Nâmık Kemâl, Kâzım Paşa, Hâlet Efendi, Hakkı Efendi, Hersekli Ârif Hikmet ve Faik Memdûh’tan ibaretti. Edebiyât-ı Cedide olarak adlandırılan Servet-i Fünûn edebiyatı şiirde Mehmed Tevfik Fikret ile Cenâb Şahâbeddîn, nesirde ise Hâlid Ziya ile temsil edilmiştir. Bu zümre içinde Süleymân Nazif (1869-1927), Faik Ali (1876-1950), Ali Ekrem (1867-1937), Süleymân Nesîb (1866-1917), Hüseyin Suâd Yalçın (1867-1942), Hüseyin Siret (1872-1959), Ahmed Reşîd Bey (1870-1956), Celâl Sâhir (1838-1935), şiir sahasında eser veren şâirlerdendir. Hâlid Ziya (1865-1945), Mehmed Rauf (1874-1931), Hüseyin Câhid (1857-1957) roman ve hikâye alanında bu zümrenin önde gelen şahsiyetlerindendir. Ayrıca Cenab Şehâbeddîn, nesri ile de dikkati çeken bir şahsiyettir. Tanzîmât devrinin eskserî paşaları da Avrupa edebiyatının içinde yer almışlardır. Yalnız Cevdet ve Münif Paşalar bu devrin ilim ve irfanına çok şeyler ilâve etmişlerdir. Cevdet Paşa, büyük bir gayret, ilmî mesaî sayesinde dev eserler ortaya koymuştur. Münif Paşa Mecmûa-i Fünûn’u çıkarmış ve tedrisât üzerine eğilmiştir. Süleymân Nazîf gibi Servet-i Fünûn içinde yer alan ve Rızâ Tevfik gibi şâirler, daha sonra şiirlerinde, geçmiş günlerin hasreti ile sultan İkinci Abdülhamîd Han’dan af dileyen şiirler yazmışlardır. Avrupaî Türk edebiyatının kadın şâirleri de vardır. Nigâr Hanım (1862-1918), Fatma Aliye Hanım (1864-1924), Abdülhak Nihrünnisâ Hanım (1865-1943) bunların başında gelirler. Emine Saniye Hanım ise, devrin kadın muharrirlerindendir. Bu asırda halk için eser yazan muharrirlerin başında Ahmed Midhat Efendi (1844-1913) gelmektedir Ebüzziyâ Tevfik (1843-1913) ise, Türk matbaacılığının unutulmaz simasıdır. Matbaacılıkta, devrin pâdişâhı ikinci sultan Abdülhamîd Han geniş imkânlar tanımış, ikinci Murâd Han’la başlayan kültür faaliyetleri onunla dünyâya yayılmış, Osmanlı-Türk edebiyatı, ilim ve kültürüne âid eserlerin pek çoğu bu büyük kültür Pâdişâhının hizmeti ile basılmıştır. İlk roman ve hikayecilerin arasında Nâbizâde Nâzım’ın da büyük yeri vardır. Mizancı Murâd, hem târih hem roman yazarı olarak görülür. Ahmed Vefik Paşa (1823-1871) tiyatroda, bilhassa adaptasyon sahasında hizmetleri görülenler arasında yer alır. Ayrıca devrin milliyetçilik hareketleri içinde de bulunur. Süleymân Paşa (1838-1892) Ali Süâvî (1839-1878), büyük lügât ve ansiklopedi yazarı Şemseddîn Sami (1850-1904) bu akım içinde yer alırlar. Ancak Osmanlı Müelliflerinin yazarı Bursalı Tâhir Bey (1861-1926), Necib Âsım (1861-1935), Veled İzbudak (1869-1950), Ahmed Hikmet Müftüoğlu (18701927), Mehmed Emip Yurdakul (1869-1944) bu cereyanın belli başlı san’atkârları durumundadırlar. Servet-i Fünûn’dan sonra ise, popüler edebiyatı, Hüseyin Rahmi (1864-1944) ve Ahmed Râsim (1864-1932) devam ettirirler. Yirminci asır Osmanlı-Türk edebiyatının belli başlı edipleri Cumhuriyet devrinde de yaşarlar. Bu asrın şiirle uğraşan tek pâdişâhı sultan beşinci Mehmed Reşâd’dır. Asra girerken Fecr-i Atî Edebî zümresi ile karşılaşılır. Bu zümre içinde Şehâbeddîn Süleymân (1855-1967), Tahsin Nâhid (1887-1918), Müfid Râtık (1887-1917), Emin Bülend (18861942), İzzet Melih, Fâzıl Ahmed Aykaç (1887-1967) ve M. Behced Yazar yer almışlardır. Bu asrın millî edebiyat cereyanı içinde Ömer Seyfeddîn (1884-1920), Ali Cânîp Yöntem (1887-1976), Ziya Gökâlp (1876-1924), Fuâd Köprülü (1890-1966), Hamdullah Suphi (1886-1966) yer alırlar. San’atta ve şekilde milliyetçiliği ise Enis Behic (1891-1949), Hâlid Fahri (1891-1971), Orhan Seyfi (1890-1972), Yûsuf Ziya (1895-1947) âşık tarzı te’sirlerle şiirler yazar. 1) XIII XVI. Asır Dil Yadigârlarının Türkçe yazılış sebepleri (Kemâl Yavuz) Türk Dünyâsı Araştırmaları Dergisi-1983 Sayı: 27 2) Sultan II. Murâd Devri Mesnevîleri (Amil Çelebioğlu) Erzurum-1976 3) Kenz-ül-Küberâ ve Mehekk-ül-Ulemâ (Kemâl Yavuz) Erzurum-1982 4) Türkçeyi Devlet Dili Yapanlar (Kemâl Yavuz) Türkiye Gazetesi, 3 Haziran 1983 5) Osmanlı Târih Yazarları ve Eserleri (Franz Babinger) 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 57 7) Resimli Türk Edebiyat Târihi 8) Modern Türk Edebiyatının Ana Çizgileri (Kenan Akyüz) 9) XIX. Asır Türk Edebiyat Târihi 10) Ziya Paşa (K. Bilgegil) OTLUKBELİ MUHÂREBESİ Fâtih Sultan Mehmed Han’ın Akkoyunlu sultânı Uzun Hasan ile 11 Ağustos 1473’de, Otlukbeli mevkiinde yaptığı büyük meydan muhârebesi. Uzun Hasan hükümdarlık tahtına geçinceye kadar, Akkoyunlularla Osmanlı Devleti arasında herhangi bir problem yoktu. Fakat onun iş başına gelmesiyle birlikte durum değişti. Çünkü o, Karakoyunlu hükümdarı Cihânşâh ile, Mâverâünnehr hükümeti hükümdarı Ebû Saîd Mirânşâh’ı öldürmeye ve topraklarını da kendi arazisine katmaya muvaffak oldu. Daha sonra Horasan hükümdarı Hüseyin Baykara’yı yenerek topraklarından bir kısmını zapteden Uzun Hasan, bu suretle Fırat havalisinden Mâverâünnehr’e kadar uzanan büyük ve kuvvetli bir devlet kurmuş oldu. Topraklarının genişlediği nisbette gururunun arttığı görülen Akkoyunlu hükümdarının ayrıca cihângir olmak sevdası da vardı. Nitekim o, Ebû Saîd’i mağlûb ettiği gün atını meydana sürerek; “Bu diyarın serdârları şecaatim âsârını gördüler. Fırsat elverirse, cür’et ve celâdetimi Hüdâvendigâr’a (Osmanlı hükümdarı) da gösterem” demişti. Ancak Osmanlı Devleti’nin şimdiye kadar mağlûb ettikleri ile kıyaslanmayacak kadar güçlü olduğunu bilen Uzun Hasan, Fâtih Sultan Mehmed karşısında başarı sağlıyabilmek için büyük hazırlıklara girişirken, elverişli bir zamanı da kollamaya başladı. Ayrıca Osmanlılarla ihtilâf hâlinde bulunanları himaye ederek onlara bilfiil askerî yardımda bulunurken, Osmanlılar aleyhine hıristiyan devletlerle de ittifak etti. Öte yandan Fâtih Sultan Mehmed ise, bir taraftan Avrupa’da fetih hareketiyle meşgul olurken diğer taraftan Anadolu’da Türk birliğini te’mine çalışıyordu. Ancak 1460 yılında Uzun Hasan’ın Osmanlı hududuna tecâvüzü ve Koyulhisar’ı zaptetmesi Fâtih sultan Mehmed’i son derece müteessir etti. Bunun üzerine ordusuyla derhâl harekete geçerek Erzincan üzerine yürüdü ve Yassıçemen denilen yerde ordugâhını kurdu. Ancak Osmanlı pâdişâhının Akkoyunlulara hücuma hazırlandığı bu sırada Uzun Hasan’ın bir elçi hey’eti geldi. Aralarında Uzun Hasan’ın annesi Sara Hâtun’un da bulunduğu elçilik hey’eti Osmanlı memleketlerine ve onların himayeleri altındaki yerlere tecâvüz etmemek ve Trabzon-Rum İmparatorluğuna yardımda bulunmamayı kabul ederek bir anlaşma yapmaya muvaffak oldular. Karamanoğullarının yaptığı gibi kâfirleri takviye edici ve müslümanları zaafa uğratıcı hareketlerde bulunmadıkça müslüman memleketlerine hücum etmeyen Fâtih Sultan Mehmed Han, bu anlaşmayı yeterli görerek Trabzon Rum İmparatorluğunun üzerine yürüdü. Ancak bu sırada Osmanlılarla baş edemiyeceğini düşünen Uzun Hasan, hazırlıklarına devam etmekten geri durmadı. Nihayet 1472 yılında kendisini yeteri kadar kuvvetli hissettikten sonra, yanına sığınmış bulunan Karamanoğlu Pir Ahmed ve Kasım beylere 30.000 kişilik bir kuvvet katarak Tokat’ı vurdurdu. Tokat’ta yağma ve katliâm yapan bu kuvvetler, daha sonra Osmanlı idaresi altındaki Karaman topraklarına girerek, aynı hareketleri tekrarladılar. Bölgede bulunan Gedik Ahmed Paşa, emrindeki kuvvetlerle bunlara karşı koyamıyacağını anlayınca, Karaman vâlisi şehzâde Mustafa’nın yanına çekildi. Fâtih’in emriyle Anadolu beylerbeyi Dâvûd Paşa da bu kuvvetlere katılınca, Konya vâlisi şehzâde Mustafa büyük bir sür’atle hareket ederek Kıreli mevkiine geldi. Yusufca Mirza, Osmanlı ordusunun bu kadar kısa zamanda harekete geçeceğini tahmin edemediğinden, Kıreli meydan muhârebesinde büyük bir hezimete uğradı. Bir çok Türkmen beyi bu savaşta öldü. Yaralı olarak ele geçirilen Yusufca Mirzâ da diğer esirlerle birlikte İstanbul’a gönderildi (18 Ağustos 1472). Diğer taraftan Tokat’ın tahrîbî ve Akkoyunlu kuvvetlerinin Karaman topraklarında faaliyette bulunmaları, Osmanlı Sultânını son derece müteessir etti. Bu sebeple derhâl sefer için hazırlanıp, baharda Bursa Yenişehir’inde toplanmaları hakkında eyâletlere hükümler ve emirler gönderildi. Hattâ Fâtih, çadırını Anadolu tarafına geçirterek orada kurdurdu. Osmanlı ülkesinde harp hazırlıklarının başladığı sırada, Uzun Hasan cür’etini büsbütün artırarak Fâtih’e gönderdiği bir mektupta, Kapadokya ile Trabzon’un kendisine terk edilmesini istedi. Bunun üzerine Fâtih Sultan Mehmed Han, Uzun Hasan’a şu mektubu gönderdi: “Bundan önce annenin ricasıyla pençe-i gazabımdan kurtulmuştun. Biz de seni akıllanmış kabul ederek affetmiştik. Hâlbuki senin gibi hâin bir Türkmen’in benim zâmân-ı ma’delet nişân-ı hüsrevânemde saltanat ve istiklâl dâvasında bulunması haramdır. Senin kendin gibi olan bir kaç kimseye şiddet yoluyla galip gelmene, kendi topraklarında gösterdiğin gurur ve azametine, hattâ bütün kudret ve şevketine bizim müsâde ve müsamahamız sebeb oldu. Buna rağmen bâde-i gurur ile mestü medhûş olarak ve inâyât-ı pâdişâhânem hukukunu unutarak adaletli idarem altında yaşayan Tokat’a ve sonra da Karaman ülkelerine askerlerini göndererek tîynet-i redîen (alçak huyun) müktezâsınca ahâliye zulmettirdiğin, birtakım şiddetlere başvurduğun ve rezaletlere sebeb olduğun mâlûmumuzdur. Onun için seni öldürmek ve memleketini elinden almak üzere bu yılın baharında harekete karar verdik. Seni affetmek kat’iyyen düşünülmemektedir. Beyhude zahmet çekme. Sen, vilâyet yıkmayı pâdişâhlık mı zannettin? Çekinmeden, korkmadan topraklarımıza tecâvüz ettiğin için kılıcımız senin göğsünde kana bulanmalıdır. Er isen meydana gel. Kadın gibi delikten deliğe girme. Hazırlıklarını yap, haber verilmedi deme. Zîrâ ki vücûd-i habîsin arz-ı telefdür ve bu bâbda özür ve bahâne bertaraf dur.” Fâtih Sultan Mehmed Han kesin karârını Uzun Hasan’a bu mektubuyla bildirdikten sonra, Mısır Memlûklülerine elçi gönderip tarafsızlıklarını sağladı. Nihayet bütün hazırlıkların tamamlandığı ve ordunun toplanma yerinde hazır olduğu sırada, Fâtih Sultan Mehmed Han Rumeli’nin muhafazası için şehzâde Cem’i Edirne’ye göndererek, Nisan ayında Üsküdar’dan hareket etti. Bursa Yenişehir’e geldiği zaman Rumeli beylerbeyi Has Murâd Paşa ve Rumeli kuvvetleri orduya iltihak ettiler. Karaman vâlisi şehzâde Mustafa Beypazarı’nda ve Amasya vâlisi şehzâde Bâyezîd ise, Kazova’da eyâlet ve maiyyet kuvvetleriyle orduya katıldılar. Osmanlı ordusunun mevcudu 40.000 kişilik kapıkulu ocakları askeri, 20.000 kişilik şehzâde maiyyetleri ve 60.000 kişilik Anadolu ve Rumeli eyâlet askerleriyle 100.000’i aşmıştı. Ordu, Sivas’a geldikten sonra işler güçleşti. Çünkü bundan sonra çok dağlık ve sarp bir araziye giriliyordu. Hattâ yüksek dağların aşıldığı sıralarda Osmanlı ordusu kar fırtınasına bile tutuldu. Bundan başka Osmanlı sınırı geçildiğinden her an bir düşman kuvveti ile karşılaşmak da mümkündü. Bunun için Fâtih Sultan Mehmed Han, bir ihtiyat tedbîri olmak üzere, orduyu tertipledi. Bu tertibe göre sağ kola şehzâde Bâyezîd komutan yapılıp emrine Rumeli beylerbeyi Has Murâd Paşa ile kırk sancak beyi verilmişti. Yirmi bin Rumeli azabı da bu koldaydı. Sol kol kumandanı şehzâde Mustafa’nın emrinde ise, Anadolu beylerbeyi Dâvûd Paşa ile yirmi dört sancak beyi ve yine yirmi bin azab askeri bulunuyordu. Pâdişâh ortada bulunuyor, önünde yeniçeriler, sağında ve solunda ise, sipâhî ve silâhdar bölükleri yer alıyordu. Yürüyüş hâlindeki ordunun öncü kuvvetlerinin başına Has Murâd Paşa getirilmiş, peşinden de Dâvûd Paşa gönderilmişti. Ordu bu şekilde kırk günden fazla bir yolculuk yaptığı hâlde hâlâ Uzun Hasan’dan haber alınamamış ve Erzincan’a kadar gelinmişti. Bu arada Uzun Hasan’ın beş bin kişilik bir kuvvetiyle karşılaşıldı. Fakat Turhanoğlu Ömer Bey’in idaresindeki beş bin kişilik bir Osmanlı kuvveti Akkoyunluların bu kuvvetlerini mağlûb etti. Bunlardan ganîmet ve esir alan Osmanlı ordusuna, Tercan’a gelindiği vakit, dağlara sığınmış olan bir çok insan gelip teslim oldu. Bu olaylar üzerine Akkoyunlu ordusuna yaklaşıldığını hisseden Fâtih Sultan Mehmed Han, vezîriâzam Mahmûd Paşa’yı öncü kuvvetlerin başına vererek Rumeli beylerbeyi Has Murâd Paşa ile birlikte ileri gönderdi. Bu kuvvetlerin Fırat’ı tâkib ederek doğuya doğru yürüdüğü esnada Uzun Hasan’ın kuvvetleri de karşı sahilde göründüler. Uzun Hasan, Osmanlı ordusunun hareketinden daha önceden haberdâr olduğu için oğlu Uğurlu Mehmed kumandasındaki bir kısım kuvveti, sağını nehre verip, arkasını dağlara dayayarak Fırat kenarında müsait bir mevkie yerleştirmişti. Bu kuvvetlerin kumsal yerlerin birinden beriye geçeceğini tahmin eden Mahmûd ve Has Murâd paşalar buna zaman bırakmadan karşıya geçmeye karar verdiler. Karşıya ilk olarak Has Murâd Paşa geçecekti. Tâyin edilen yerden, Uzun Hasan kuvvetlerinin mâni olmak istemesine rağmen karşıya geçildi. Uzun Hasan kuvvetleri geriye doğru çekilmeye başlayınca bu kolay başarıdan şüphelenen vezîriâzam Mahmûd Paşa, hemen haber gönderip Has Murâd Paşa’nın durmasını emretti. Fakat genç ve tecrübesiz Mürâd Paşa bu emri dinlemeyip ileri atıldı ve pusuya düştü. Maiyyetinde bulunan on iki bin kişilik kuvvetin büyük bir kısmı zayi ve esir olup çok azı kurtulabildi. Kendisi de ölenler arasındaydı. Bu galibiyet Akkoyunlular için önemli bir hâdise idi. Çünkü Osmanlı askerinin morali bozulmuştu. Fakat bu durumdan Akkoyunlular faydalanamadı. Uzun Hasan, Has Murâd Paşa kuvvetlerine karşı başarı kazanan oğlu Uğurlu Mehmed’in hemen hücuma geçilmesi teklifini kabût etmedi. Bu hâdiseden, sonra da Uzun Hasan kuvvetleri tekrar kayboldular. Bunun üzerine Bayburt yönünden ilerleyen Fâtih, altı gün boyunca düşmandan haber alamadı. Fakat yedinci gün yâni 11 Ağustos 1473 Çarşamba günü Tercan civarında Üçağızlı denilen dar ve geçilmesi zor bir yere gelindiğinde, tepelerde düşman görünmüştü. Hayvanların bile yorgunluktan yürüyecek hâlinin kalmadığı, mola verilmek istenildiği ve ordunun tertipten mahrum olduğu bir anda, Gavur İshak komutasındaki düşman kuvvetleri ortaya çıkmıştı. Bu durumu sür’atle değerlendiren Fâtih Sultan Mehmed Han tehlikeyi ânında sezerek vezîriâzam Mahmûd Paşa ve Anadolu beylerbeyi Dâvûd Paşa’yı hiç vakit kaybetmeden Gavur İshak’ı karşılamakla görevlendirip harp nizâmı aldı. Çok hızlı hareket eden Dâvûd ve Mahmûd paşalar Gavur İshak kuvvetlerinin üzerine saldırarak tepeden inmelerine mâni oldukları gibi, tepeye çıkmaya da muvaffak oldular. Gavur İshak bu; müthiş saldırı karşısında dayanamayıp geri çekilince tepeye çıkmış olan Osmanlı kuvvetleri de hemen gerekli bütün tedbirleri aldılar. Bunun üzerine Akkoyunlu ordusunun sağ kanadına kumanda eden Kör Zeynel, kuvvetlerini buraya sürünce, tepedeki düzlükte kanlı bir savaş başladı. Dâvûd ve Mahmûd paşaların Uzun Hasan kuvvetlerine karşı gösterdiği mukavemet ve onları lüzumu kadar oyalaması, Osmanlı ordusunu kötü durumdan kurtarmıştı. Asıl kuvvetlerden ilk önce şehzâde Mustafa tepeye tırmanıp Kör Zeynel kuvvetlerine yüklendi. Peşinden şehzâde Bâyezîd ve Fâtih de tepeye çıktı ve Osmanlı ordusu mükemmel manevralarla harp nizâmı alıp topluca savaşa girdi. Akkoyunlu ordusunu ilk sarsan şehzâde Mustafa oldu. Çılgınca savaşa girip büyük gayretle çarpışmakta olan Akkoyunlu ordusu sağ cenah kumandanı Kör Zeynel Mirzâ’yı ustaca manevralarla azab askerleri içine çekerek öldürdü. Sonra da morali bozulan düşmana şiddetle saldırıp dağıttı. Şehzâde Mustafa’nın zaferi ile Osmanlı lehine dönen savaş, sağ koldaki şehzâde Bâyezîd’in babasının emriyle tam zamanında taarruza geçerek düşmanın sol kolunu dağıttıktan sonra, merkezdeki Fâtih Sultan Mehmed Han ve topçu desteğiyle Uzun Hasan’a doğru harekete geçmesi ile düşman için tam bir bozguna dönüştü. Sağ ve sol kanadın bozulduğunu gören ve evlâd acısıyla yanan Uzun Hasan, şehzâde Bâyezîd kuvvetlerinin kendisine iyice yaklaştıklarını farkedince, atına atlayarak sür’atle muhârebe alanından çekilerek canını zor kurtardı. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın birliklerini ve topçu ateşini dehâsına has bir şekilde kullanması, kesin netîcenin sekiz saat içinde alınmasını sağladı. Akkoyunlu ordusu müthiş zâyiât verdiği gibi, yüz yetmiş Akkoyunlu kumandanı ve bir çok prens Osmanlı ordusu tarafından esir alındı. Bu durum karşısında Uzun Hasan’ın, kaçarken yanındaki, kendisinin savaşa girmesinin baş suçlularından olan Karamanoğlu Pir Ahmed Bey’e hitaben; “Behey Karamanoğlu! Hânedânın harâb olsun! Bed-nâm olmama sebeb oldun, Benim Osmanoğlu ile ne işim vardı” dediği meşhurdur. Fâtih Sultan Mehmed Han, Otlukbeli zaferi ile yıllardan beri kendisini tehdîd eden Akkoyunlu tehlikesini 1473 yılının yazında bir daha Osmanlılar için bir tehlike olmayacak şekilde ortadan kaldırdı. Akkoyunlu Devleti’nin kuvvetlenmesi ne kadar sür’atli oldu ise, zaafiyete gitmesi ve çökmesi de o kadar çabuk oldu. Otlukbeli’nde yediği kuvvetli darbenin te’sirinden kendisini asla kurtaramadı. Fâtih ona verdiği dersten o kadar emindi ki, mümkün olduğu hâlde onu tâkib etmek lüzumunu dahi duymadı. Nitekim savaştan bir gün sonra toplanmış olan dîvânda Uzun Hasan’ın tâkib edilip edilmemesi hususunda yapılan müzâkere sırasında, bir kısım emirler onun peşinden gidilmesini, şehir ve kasabalarının yağma ve tahrip edilmesini ileriye sürüyorlardı. Fakat Pâdişâh bu fikre uymadı ve; “Maksadımız kendisini te’dip etmekti (yola getirmekti). Bu fazlasıyla olmuştur. İntikam alacağım diye onun arkasından gitmek bir çok yerleri harâb etmek, mahvetmek demektir. Bu ise, günâha girmekten başka bir işe yaramaz. Aynı zamanda batıda hıriştiyanlara karşı girişmiş olduğumuz işlerin geri kalmasına sebeb olur” diyerek gitmek isteyenlere müsâade vermedi. Otlukbeli’nde savaştan sonra iki veya üç gün kalan Osmanlı ordusu, buradan Bayburt üzerine yürüyerek orayı da aldı ve İstanbul’a döndü. 1) Otlukbeli Meydan Muhârebesi (Genel Kurmay, Ankara-1986) 2) Fâtih Sultan Mehmed’in Siyâsî ve Askerî Faaliyeti (Dr. Selâhaddîn Tansel); sh. 299 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-13, sh. 347 4) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-4, sh. 148 5) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 93 6) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-1, sh. 320 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh. 65 8) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 542, 544 9) Târih-i Ebü’l-Feth (Dursun Bey); sh. 152-154 OTUZBİR MART VAK’ASl Meşrûtiyetin muhafazası için Selânik’den İstanbul’a getirilen avcı taburlarının 13 Nisan 1909’dâ başlattığı isyân. Rûmî takvimle 31 Mart 1325’de vuku bulduğu için Otuzbir Mart Vak’ası diye bilinir. Bu vak’a bahanesi ile sultan İkinci Abdülhamîd Han tahttan indirilerek Selânik’e gönderildi. 23 Temmuz 1908de İkinci Meşrûtiyet’in ilânından sonra, İttihâd ve Terakkî memleketin yönetiminde hâkim duruma geçti. Meşrutî idare îcâbı pâdişâhın yetki ve mesuliyetleri kısıtlandı. Fakat kurulan hükümetlerde vazife almaktan çok, hükümet üzerinde baskı ve tehdîd yoluyla etkili olmaya çalışan İttihâd ve Terakkî, emniyetten uzak, karışık bir durumun meydana gelmesine sebeb oldu. İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinden Talât, Enver, Şükrü, Hayri, Habib, Dr. Nâzım, Bahâeddin Şâkir ve İsmâil Hakkı beyler hükümeti kontrol için Selanik’ten İstanbul’a gelerek, sadrâzam ve diğer devlet erkânına baskı yapmaya ve hükümet işlerine karışmaya başladılar, ilân edilen umûmî af ile yurda dönen Jön Türkler ve dağlardan silâhlarını bırakarak inen komitacıların da katıldığı sun’î kardeşlik havası te’sis edilmeye çalışıldı ise de fazla sürmedi. İttihâd ve Terakkî’nin ilk anda yaptığı hatâlar sebebiyle, 5 Ekim 1908’de Bulgaristan Osmanlı Devleti’nden ayrılarak istiklâlini îlân etti. Bir gün sonra da Avusturya-Macaristan İmparatorluğu Bosna ve Hersek eyâletini ilhak etti. Girid eyâleti meclisi de, 6 Ekim 1908’de Osmanlı Devleti’nden ayrılıp, Yunanistan’a katıldığını açıkladı. Adakale, Avusturya askeri tarafından işgal edildi. Hükûmet ve onu etkisi altında tutan İttihâd ve Terakkî ise, bu hâdiseler karşısında âciz kalıp, bir şey yapamadı. Bu arada ordu içindeki subaylar grublara ayrıldılar. İkinci ordudaki İttihâdcı subaylar tâlim ve eğitimi ilere sürerek, askerlerin ibâdet etmelerine mâni oldular. Ordu içindeki dînine, vatanına ve devlete bağlı subaylar, ordunun gençleştirilmesi adı altında tasfiye edildi. Devlet idaresinde keyfî tasfiyeler yapıldı. İttihâdcı subaylar askerlere; “Hocalarla kat’iyyen görüşmeyeceksiniz. Askerlikte diyânet mes’elesi aranmaz. Pâdişâh ve efrâd-ı ahâlî, İttihâd ve Terakkî cemiyetinin elindedir” telkinlerinde bulundular. İttihâd ve Terakkî mensubları partizanca davranarak kendilerinden olmayanları vatan hâini îlân ettiler. Meşrûtiyetin verdiği serbestlik üzerine yurda dönen Jön Türkler ve devleti yıkmaya yönelik faaliyetleri sebebiyle sürüldükleri yerlerden İstanbul’a dönen kimseler ile azınlıklar, çıkardıkları gazete ve dergilerde istedikleri gibi yazmaya başladılar. İttihâdcı gazeteler muhaliflerine ateş püskürüyor, muhalif gazeteler de aynı şeyi yapıyordu. Vaktiyle Paris’e kaçan Jön Türklerden Murâd Bey, İstanbul’a dönerek çıkardığı Mîzân gazesinde İttihâdcıların aleyhinde yazılar yayınladı. Kıbrıslı Derviş Vahdeti isminde birisi de çıkardığı Volkan gazetesinde, İttihâdcılara karşı halkın dînî duygularını galeyana getiren şiddetli bir neşriyata başladı. Her iki gazete, halkı ve orduyu İttihâdcılara karşı isyâna teşvik etti. Orduda ve me’murlar arasında çeşitli bahanelerle yapılan tasfiyelerde, büyük bir memnûniyetsizlik meydana getirdi ve alaylı tâbir edilen subaylar çıkartılıp, komutanları Refik Paşa hapsedildi. İttihâdcı subay ve me’murlar, ordudaki ve devlet kademelerindeki kilit noktalara getirildiler. İttihâd ve Terakkî ileri gelenleri, meşrûtiyetin ilânından sonra kurulan Saîd Paşa hükümetinde vazîfe almaktan çekindiler. Tanin gazetesinde Hüseyin Câhid (Yalçın) sorumluluk altına girilmemesi gerektiğini yazdı. Kabineye girilmeyip, iktidar, Saîd Paşa hükümetine bırakıldı. Partinin Selanik merkezi İstanbul’a nakledildi. İttihâdcıların hükümet işlerine sık sık müdâhale etmeleri sebebiyle ülkede bir iktidar boşluğu meydana geldi. Hem iktidarı almıyorlar, hem de müdâhale ediyorlardı. Pâdişâh’ın da devlet işlerinden uzak tutulması, devletin otorite buhranına düşmesine sebeb oldu. Müesseselerde ortaya çıkan başıboşluk ve otoriter bir gücün mevcûd olmayışı, isyânlara müsait bir zemin hazırladı. Nâzır tâyini mes’elesinde İttihâd ve Terakkî ile anlaşamayan Saîd Paşa hükümeti İstîfâ etti. Yerine Kâmil Paşa sadrâzam oldu. Kâmil Paşa, Nâzım Paşa’yı harbiye nâzırlığına getirdi. İttihâd ve Terakkî’ye muhalif Ahrar fırkası kuruldu. Fırka, İttihâd ve Terakkî’nin karşısında faaliyet gösterdi. Yurt içinde ve dışında meydana gelen çeşitli hâdiseler sebebiyle, îtibârı zayıflamaya başlayan İttihâd ve Terakkî, meşrûtiyetin muhafazası ve İstanbul’un emniyetini sağlamak bahanesiyle Selanik’teki Üçüncü orduya bağlı avcı taburlarını İstanbul’a getirterek Taşkışla’ya yerleştirdi. İttihâd ve Terakkî’nin tahrikçi uygulamaları, subaylar ve me’murlar arasında yapılan tasfiyeler zâten mevcûdolan huzursuzlukları arttırdı. Mîzân, Tanin ve Volkan gibi gazeteler de yayınladıkları yazılarla; subayların, subaylar ve erlerle aralarının açılmasına sebeb oldu. Volkan gazetesi sahibi Derviş Vahdetî, İttihâdcı subayların erler arasında dîne karşı takındıkları menfî tutumları istismar ederek, orduyu ve halkı isyâna teşvik etti. Sûi-kasdlar birbirini tâkib ederken İsmâil Mâhir Paşa, Sultanahmed meydanında öldürüldü. Katil kaçmayı başardı. Hükümet avcı taburlarıyla hiç meşgul olmadığı gibi, İstanbul’un emniyeti avcı taburu çavuşlarının emrine verildi. Bunların eğlence hayâtına dalmaları yüzünden, askerlikle alâkaları kesilmeye başladı. Subaylarının bir kısmı izine ayrılan, başsız ve disiplinsiz bu taburlar; içeriden ve dışarıdan tahrik edildiler. İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinden Enver Bey’in Berlin’e, Ali Fuâd Bey’in Viyana’ya, Fethi Bey’in Paris’e, Hâfız Hakkı Bey’in de Roma’ya ataşemiliter tâyin edilmelerinden faydalanan harbiye nâzırı Nâzım Paşa, ordu içinde İttihâd ve Terakkî’ye karşı bir grub kurmaya teşebbüs etti. Sadrâzam Kâmil Paşa da İttihâdcıların baskısından kurtulmak istedi. Avcı taburlarını, Yanya civarında isyân eden Yunan çetelerine karşı göndermek istedi. Buna karşı çıkan İttihâd ve Terakkî, Meclis-i meb’ûsân’daki ekseriyetine dayanarak gıyabında yapılan bir gensoru ile Kâmil Paşa hükümetini düşürdü. Sultan İkinci Abdülhamîd Han Meclis’in karârına uyarak, Kâmil Paşa’nın istifasını kabul etti ve yerine Hüseyin Hilmi Paşa’yı sadrâzamlığa getirdi. Kâmil Paşa, bundan sonra muhalefetle işbirliği yapmaya başladı. 23 Ocak 1909’da Harbiye mektebinde çıkan bir karışıklık neticesinde altmış talebe atıldı. 6 Şubat’ta Kıbrıslı Derviş Vahdeti tarafından İttihâd-ı Muhammedî cemiyeti kuruldu. Derviş Vahdeti çıkardığı Volkan gazetesinde askerleri ve halkı tahrik edici yazılar neşretmeye devam etti. Askerlerin ve ordunun büyük bir kısmının, kurduğu cemiyete üye olduğunu iddia etti. Bu sırada Harbiye nezâreti bir tamim neşr ederek, ordunun siyâsetle meşgul olmasını yasakladı. Medrese talebeleri imtihanla ilgili bir kânun teklifi sebebiyle yürüyüş yaptılar. 7 Nisan 1909’da Serbesti gazetesi başyazarı Hasan Fehmi Bey fâilî meçhul bir şekilde öldürüldü. 13 Nisan’da dördüncü avcı taburuna bağlı askerler gece yarısından sonra saat 04.00 sıralarında isyân ederek, subaylarını hapsettiler. Ayasofya’daki Meclis-i meb’ûsân önüne gelerek, burada toplanmaya başladılar. Derviş Vahdeti ve arkadaşları da isyâncı askerler arasındaydı. İsyancılar Tanin ve Şûra-i Ümmet gazetelerinin idarehanelerini tahrîb ettiler. Meşru gerekçelerden, kuvvetli lider ve idarecilerden mahrum isyâncıların en önde gelen sîmâsı Hamdi Çavuş idi. Halk ayaklanmanın dışında kaldı. İlmiye sınıfı mensubları ve din adamları ayaklanmada yer almadıkları gibi, başında çavuşların bulunduğu başıbozuk hareketi tenkîd ettiler. İlim adamlarından müteşekkil cemiyet-i ilmiye, siyâsi teşekküller ve çeşitli basın organları aralarında birleşerek meydana getirdikleri Hey’et-i müttefika-i Osmaniye teşkilâtıyla meşrûtiyete sadâkatlerini beyân ederek isyâna karşı çıktılar. Pâdişâh sultan İkinci Abdülhâmid Han, isyânı sadrâzam Hüseyin Hilmi Paşa’nın gönderdiği bir telgraf neticesinde öğrendi. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı devirmek ve iktidarı tam manâsıyla ele geçirmek için İttihâd ve Terakkî’nin hazırladığı isyân gelişti. Sultan Abdülhamîd Han, meclisdeki telgraf merkezi ile irtibat kurarak isyânın mahiyetini ve âsîlerin isteklerini öğrenmeye çalıştı. İsyâncılar Meclis-i meb’ûsâna gönderdikleri tezkirede sadrâzam Hüseyin Hilmi Paşa’nın sadrâzamlıktan alınmasını, Nâzım Paşa’nın harbiye nâzırı olmasını ve daha önce ordudan tasfiye edilen alaylı subayların orduya geri alınmasını istediler. Pâdişâh bunun üzerine Hüseyin Hilmi Paşa’yı sadrâzamlıktan aldı. Hırsları körüklememek için tarafsız olan Tevfik Paşa’yı sadrâzamlığa, Gâzi Edhem Paşa’yı da Harbiye nâzırlığına getirdi. Mâbeyn başkâtibi Cevâd Bey’i isyâncılara göndererek isteklerinin kabul edildiğini, vazgeçerlerse affedileceklerini bir hatt-ı hümâyûn ile bildirdi. Bunun üzerine isyâncılar yatışarak dağıldılar. Kâmil Paşa’nın oğlu Saîd Paşa, İsmâil Kemâl, Mizancı Murâd ve Derviş Vahdetî gibi İttihâd ve Terakkî muhaliflerinin tahrikleri neticesinde ertesi gün tekrar ayaklanan isyâncılar, Ahmed Rızâ’ya benzetip Adliye nâzırı Nâzım Paşa’yı, Hüseyin Câhid’e (Yalçın) benzeterek Lazkiye meb’ûsu Emir Sekip Arslan’ı ve Âsâr-ı Tevfik zırhlısı kaptanı Ali Kabûlî’yi öldürdüler. Bu defa da Pâdişâh tarafından gönderilen Gâzi Osman Paşa’nın nasîhat etmesinden sonra yatışarak dağıldılar. Sonraki günlerde de devam eden isyân sebebi ile dâireler kapandı. İttihâd ve Terakkî merkez-i umûmî mensubları Selânik’e kaçtılar. Meb’ûslar ve Âyân meclisi azaları da izlerini kaybederek saklandılar. Hüseyin Câhid, Suriyeli bir hıristiyan aile olan Mutranların evine, oradan da Rus elçiliğine sığındı. Dr. Nâzım, Vefâ’da Münir Bey’in yanında saklandı, daha sonra Selânik’e kaçtı. Ahmed rızâ, topçu subayı Süleymân Bey’in delaletiyle Şehzâdebaşı’nda Ali Bey’in evinde gizlendi. Bahâeddîn Şâkir ise, Fransız sefaret me’muru Mr. Roe’nin evinde saklanıp sonra hareket ordusuna katıldı. Milletten ve halktan gelmeyen, tahrik ve teşvikler neticesinde çıkan isyân, on bir gün müddetle İstanbul’u karıştırdı. İsyanın plânladıkları gibi gerçekleştiğini gören İttihâdcılar, isyânı bastırmak için Selanik’te kuvvet toplamaya ve trenlerle İstanbul’a göndermeye başladılar. Sırp, Bulgar, Yunan, Makedon ve Arnavut çetecileriyle sözde gönüllülerin de bulunduğu, Frenk silâhlarını taşıyan ve hareket ordusu adı verilen ordunun başına önce Hüseyin Hüsnü Paşa, sonra da üçüncü ordu kumandanı Mahmûd Şevket Paşa getirildi. Edirne’deki ikinci ordu ile de temasa geçilip, bunların katılması sağlandı. Hareket ordusu Hadımköy’e geldiğinde Şevket Turgut Paşa kumandasındaki Trakya gönüllüleri de katıldı. Askerlerin bir kısmı gerçek durumdan haberdâr olmayıp, pâdişâhı kurtarmaya geldiklerini zannediyorlardı. Hareket ordusu 22 Nisan 1909’da Yeşilköy’e geldi. Bu sırada Yeşilköy’de Meclis-i meb’usan ve Meclis-i âyân azaları, Meclis-i umûmî-i millî adı altında ve Kânûn-i esâsiye göre Âyân meclisi reisi Küçük Saîd Paşa’nın başkanlığında toplandı. Meclis-i meb’ûsân reisi Ahmed Rızâ Bey saklandığı için, toplantıya gelemedi. Şark Mason Locaları ve Meclis-i meb’ûsânın ikinci reisi olan Talât Bey, İttihâd ve Terakkî’nin başı sıfatıyla Meclis-i millîye hâkimdi. Gerek Meclis-i millî, gerekse Hareket ordusu kumandanı Mahmûd Şevket Paşa tebliğler yayınlayarak, Hareket ordusunun Pâdişâh’ı âsîlerin elinden kurtarmak maksadıyla İstanbul’a gireceğini bildirdiler. Meclis-i umûmî-i millînin toplantısında bilhassa Küçük Saîd Paşa’nın da teşvikiyle sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın hal’ edilmesine karar verildi. Fakat ordu henüz İstanbul’a girmediği ve girdiği takdirde neticenin ne olacağı meçhul olduğu için mes’ele son derece gizli tutuldu. Hattâ bu kadarla kalınmıyarak Âyân reisi Saîd ve ikinci reîsi Gâzi Ahmed Muhtar ile Meclis-i meb’ûsân birinci reis vekîli Talât paşaların imzalarıyla sadâret makamına çekilen telgrafta Pâdişâh’a teminât verildi. Hareket ordusu kumandanı da bizzat Pâdişâh’a çektiği telgrafta; “Ordu-yı hümâyûnun Dersaâdet’e gelmesi sebebiyle bâzı bedbahtlar, ordunun zât-ı şahanelerini hal’ edeceği havadisini neşrediyorlar. Hâşâ sümme hâşâ, ordu böyle bir şeyi aslâ kabul etmez, bu büyük bir iftiradır” demiştir. Hareket ordusu 23 Nisan Cuma günü dört koldan İstanbul üzerine yürümeye başladı. Mahmûd Şevket Paşa kumandasındaki kuvvetler Davutpaşa ve Rami kışlalarını zaptederek, Bâyezîd’deki Harbiye nezâreti binasına doğru ilerliyerek, Taksim kışlasını ele geçirecekti. Taşkışla ve Yıldız Sarayı’na karşı ise Edirne’den gelen Şevket Turgut Paşa kumandasındaki fırka hareket edecekti. Bu fırkanın Erkân-ı harbiye reîsi ise Kolağası Kâzım (Karabekir) Bey idi. 24 Nisan’da Topkapı ve Edirnekapı’dan ilerleyerek yollar üzerindeki askerî karakolları teslim alan Hareket ordusu, Harbiye nezâretini işgal etti. Taksim kışlasında ve Taşkışla’daki mukavemet, şiddetli top ateşi karşısında kırıldı. Pâdişâh’a sâdık Birinci ordu subayları, sultan Abdülhamîd Han’a gelerek Hareket ordusunu dağıtmak için izin istediler. Bu kuvvetleri kısa zamanda dağıtacaklarını söyleyip ısrar ettilerse de, Sultan; yalnız pâdişâh” değil, aynı zamanda halîfe olduğunu, otuz üç senedir asla kan dökmediğini, bu yaştan sonra da müslümanı müslümana kırdırmıyacağını söyleyerek paşaları geri gönderdi. Birinci ordu kumandanı Nâzım Paşa’ya, Hareket ordusuna kat’iyen mukavemet etmemesi için emir verdi. İsteseydi Taksim ve Taşkışla’daki talimli asker ve sâdık subaylar gelen çapulcu alaylarını darmadağınık edebilirdi. Fakat kan dökülmesini istemedi. İstanbul’a giren Hareket ordusu kumandanı Mahmûd Şevket Paşa, 25 Nisan’da örfî idare (sıkıyönetim) îlân edip, duruma hâkim oldu. Hareket ordusu Erkân-ı Harbiye reisliğini de, Berlin’de ataşemiliter olarak bulunduğu sırada Selânik’e, oradan da İstanbul’a gelen binbaşı Enver Bey üstlendi. Enver Bey Selânik’den gelirken azılı Bulgar komitacı Sandanski’nin çetesini de peşine takıp getirdi. İstanbul’a girip sıkıyönetim îlân ederek duruma hâkim olan hareket ordusu kumandanı Mahmûd Şevket Paşa, Yıldız Sarayı’nı muhasara etti. Sarayı teslim alıp saray muhafızlarının silâhlarını toplatarak Hareket ordusuna teslim etti. Saray ve civarını besleyen büyük mutfakların ateşlerini söndürtüp, sultan ve maiyyetini aç bıraktı. Saraya giren Hareket ordusu kumandanları, millete âid olup Pâdişâh’ın bekçiliğini yaptığı hazîneyi, asırlardan beri toplanmış olan kıymetli yadigârları ve dünyânın en zengin kütüphânelerinden olan saray kitaplığını yağmaladılar. Pâdişâh’ın altın arabasını bile parçalayıp paylaştılar ve pek çok insanı öldürdüler. Mahmûd Şevket Paşa, Yeşilköy’de toplantı hâlinde bulunan Meclis-i umûmî-i millî reisliğine çektiği telgrafta; “Yıldız me’murları, hademeleri, ağaları ve tüfekçileri dahi kamilen teslim alınarak vapurlara bindirilmiş ve bu netice ile Hareket ordusunun askerî harekâtı hitâma ermiş bulunduğu arz olunur” dedi. İstanbul’un Hareket ordusu tarafından teslim alındığını haber alan Meclis-i umûmî-i millî azaları 26 Nisan’da İstanbul’a döndüler. Ayasofya’da sonradan yanmış olan Adliye nezâreti binasında 27 Nisan Salı günü Meclis-i umûmî-i millî toplandı. Gâzi Ahmed Muhtar Paşa kürsüye gelerek önceden kararlaştırıldığı gibi Pâdişâh’ın hal’ini teklif etti. Bu teklif ittifakla kabul edilerek sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın hal’ine ve bu konuda fetva alınmasına karar verildi. Fetva emîni Hacı Nûrî Efendi’ye adam gönderip davet edildi. Hacı Nuri Efendi gelince Meclis-i âyân reîsi Saîd Paşa ile Meclis-i meb’ûsan reîsi Ahmed Rızâ, sadrâzam Tevfik Paşa, şeyhülislâm Ziyâeddîn Efendi, nâzırlar, meb’uslardan Elmalılı Küçük Hamdi Efendi ve Mustafa Âsım Efendiler, Ahmed Rızâ Bey’in odasında toplandılar. Hal’ fetvasının ilk müsveddesini Elmalılı Hamdi (Yazır) Efendi yazdı. Fetva emîni Hacı Nuri Efendi dürüst bir kimse olduğu için, meclisin hazırladığı fetvaya İttihâdcıların ileri sürdükleri hal’ sebeplerinden hiç birinin sahîh sayılmayacağını söyleyerek karşı çıktı. Kendisine uzatılan fetvayı imzalamadı. Fetva vermenin kendine âid olmayıp, şeyhülislâma âid olduğunu, zâten kendisinin fetva emînliğinden istifa ettiğini söyleyince, Elmalılı Hamdi Efendi; “Hoca, neden kızarsın? Bir kimse size fetva emîni sıfatı ile değil bir ulemâ sıfatıyla müracaat edip, bunun caiz olup olmadığını sorsa, cevap vermeye şer’an mecbur değil misiniz?” dedi. Bu sırada meclis reîsi Ahmed Rızâ ve İstanbul meb’ûsu Mustafa Âsım Efendi fetva emîni Hacı Nuri Efendi ile husûsî olarak bir müddet görüştüler. Bu görüşme esnasında Mustafa Âsım Efendi fetva emînine; “Yıldız Sarayı kuşatıldı. Rumeli’den gelen askeri zabtetmek çok güçtür. Müessif hâdiseler olabilir (Sultan Abdülhamîd Han öldürülebilir). Ehven olan, hal’in fetvasını vermenizdir” dedi. Hacı Nuri Efendi, Elmalılı Hamdi Efendi’ye; “Sen akıllı adama benziyorsun. Fakat hal’de şeamet vardır. Bunu yapmayınız. Rus muhârebelerinden önce Abdülazîz’i hal’ ettiler de başımıza felâketler geldi. Yarın siz de aynı hâle düşebilirsiniz. Eğer mutlaka tebdîl-i saltanat isteniyorsa, Meclise teklif edilsin. Abdülhamîd nefsini azletsin. Yâni istifa etsin” dedi. Bunun üzerine Mustafa Âsım Efendi; “O hâlde fetvayı ferâgat-i saltanat teklifi veya hal’sureti olarak iki şık üzere yazalım. Ne dersiniz?” dedi. Hacı Nuri Efendi; “Bu olabilir” dedi. Elmalılı Hamdi Efendi fetvayı iki şık olarak yazdı. Hacı Nuri Efendi de imzaladıktan sonra, şeyhülislâm Mehmed Ziyâüddîn Efendi tarafından da imzalanan fetva, Meclis-i umûmî-i millî’de görüşüldü. Bir kısım meb’ûslar hal’, bir kısmı ise istifa teklifini müdâfaa etti. Fakat İttihâd ve Terakkî’nin ileri gelenlerinden olan Talât Bey, meb’usları tehdîd ederek hal’ karârını aldırdı. Meclise başkanlık eden Saîd Paşa; “Efendiler! Okunan fetva ve milletin arzusuna müsteniden İkinci Abdülhamîd’in hilâfet ve saltanattan hal’ine karar veriyor musunuz?” diye sorunca, meb’ûslar; “Karar veriyoruz” diye bağırdılar. Reis; “Abdülhamîd hal’olundu. Yerine meşru velîahd Mehmed Reşâd Efendi’nin iclâsına (oturtulmasına) karar veriyor musunuz?” diye sordu. Meclis azaları; “Karar veriyoruz. Yaşasın Mehmed Hân-ı Hâmis” diye bağırdılar. Meclis-i umûmî-i millîde alınan hal’ karârını sultan Abdülhamîd Han’a tebliğ etmek üzere yahûdî Emanuel Karasso, arnavut Esad Toptanî, ermeni Aram Efendi ve Pâdişâh’ın uzun seneler yaverliğini yapan nesebi meçhul Arif Hikmet Paşa’dan meydana gelen bir hey’et gönderildi. Bir Türk pâdişâhına ve İslâm halîfesine bir yahûdî, bir ermeni, bir Arnavut ve bir nankörden ibaret olan hey’etin hal’ karârını tebliğ etmesinden sonra, 27 Nisan 1909 gecesi sultan Abdülhamîd Han İttihâdcılar tarafından İstanbul’dan alınıp, o gece 38 kişilik maiyyetiyle trene bindirilerek Selânik’e gönderildi. Hiç bir şeyini almasına izin verilmedi. Bütün topraklarına, nakid parasına, tahvillerine el kondu ki, değeri bir kaç yüz milyon altın tutuyordu. Çoğu çarçur edildi. Hânedân bu servetten mahrum olarak devlete ve hükümete el açar duruma getirildi. Pâdişâh’a sürgünde henüz evlenmemiş 3 kızı ile oğullarının ikisi refakat etti. Selanik’teki Alâtini köşkü kendisine tahsis edildi. Burada sıkı bir nezâret altında acıklı yıllar geçirdi. Bu arada gazete okumasına asla izin verilmedi. Otuzbir Mart vak’asıyla, Avrupa siyâsetine hâkim olmuş, otuz üç senelik bir tecrübeyle, millî menfaatlerimiz için Avrupa devletleri arasındaki çıkar çatışmalarını koz olarak kullanmış, ileri görüşlü, zekî, İngiltere sefîri Nicolas O’connor’un; “Bir Cihân harbi belâsından kurtulmak için bütün Avrupa milletlerinin ona duâ etmekle mükellef olduklarını”, Fransa sefiri Maurice Bompard’ın; “Bütün Avrupa’da onun ayarında tek bir diplomat yoktur” dediği, daha sonra ona karşı olanların da takdîr ettiği, onu medh etmek için şiirler yazdıkları, sultan İkinci Abdülhamîd Han tahttan indirildi. Memleket, devleti yıkmak için İngiltere, Rusya ve Fransa gibi hıristiyan Avrupa devletleriyle ve Bulgar, Sırp, Ermeni ve Rum çetecileriyle işbirliği yapan millî târih ve kültürden mahrum, din câhili, tecrübesiz maceracı kimselerin eline düştü. Otuzbir Mart vak’asından sonra İttihâd ve Terakkî diktatörlüğüne giden yol açılmış oldu. Meşrûtiyet baskı ve terör rejimi hâline döndürüldü. Ordudaki yüksek subaylar, istikbâli, İttihâd ve Terakkî meddahlığında gördükleri için İttihâd ve Terakkî’ye katıldılar. Osmanlı Devleti’nde her yönüyle bir anarşi ve yıkım devri başladı. Dağlardan inerek meşrûtiyeti selâmlayan Balkan komitacıları, tekrar dağlara çıkarak kirli emellerini gerçekleştirmek için müslüman Türklere akla gelmedik zulm ve işkenceler yaptılar. Bulgar asimilasyonu bu yılların artıklarıdır. Bu zemin İttihâd Terakkî ile açılmıştır. Hükûmeti ele geçiren, din işleri başkanı olan şeyhülislâmları da dâhil mason olan İttihâdcılar, Osmanlı ülkesini siyâsî idamlar ve sû-i kasdlar ülkesi hâline getirdiler. Çok kimseyi suçsuz yere îdâm ettiler. “Su testisi su yolunda kırılır” sözünün gereği, birbirlerini hattâ kendi başkumandanları olan Mahmûd Şevket Paşa’yı da dört aylık sadrâzam iken öldürttüler. Herkes ölüm, habs korkusu içinde yaşadı. Can ve mal emniyeti kalmadı ve haksızlıklar koyulaştı. Memleketin dört bir yanında isyânlar ve iç karışıklıklar başgösterdi. İtalyanlar Trablusgarb’ı işgal ettiler. Daha önce Osmanlı Devleti’nin adaletinden ve nimetlerinden istifâde eden Balkan milletleri, İttihâd ve Terakkî’nin yanlış siyâseti sebebiyle bir araya geldiler. Balkan harbi çıktı ve pek çok vatan toprağı elden gitti. İttihâd ve Terakkî’nin uyguladığı baskı politikası, meclis içinde ve dışında güçlü bir muhalefetin doğmasına, gelişmesine ve yeni iç bunalımların meydana gelmesine sebeb oldu. Ordu içindeki subaylar yeniden gruplara ayrılarak politikaya iyice bulaştı. İttihâd ve Terakkî erkânının maceracı istekleri sebebiyle, Osmanlı Devleti Birinci Dünyâ harbine sokuldu. Anadolu haricindeki bütün topraklarımız elden çıktı. Milyonu aşan müslüman-Türk genci çeşitli cephelerde aç ve sefil bir hâlde telef oldu. Koca İmparatorluk yağma edildi. Otuz bir Mart vak’asını tertipleyenler ve sultan Abdülhamîd Han’ı tahttan indirenler, sonunda, memleketi düşman çizmelerinin altında bırakarak kaçtılar. İş bununla da kalmadı, koskoca devleti yıkmak ve sultan Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmek için işbirliği yaptıkları kimseler tarafından öldürüldüler. Bu olayların hepsi, Otuzbir Mart Vak’ası ile başlamış ve on sene içinde devlet ve millet yok olma noktasına gelmiştir. OTUZBİR MART VAK’ASINA DÂİR... Tarihçi İsmâil Hami Danişmend, Otuzbir Mart vak’ası adlı eserinin 21. sayfasında şöyle demektedir; “O zamanki Rûmî takvimin 31 Mart 1325 târihine tesadüf ettiği Otuzbir Mart vak’ası denilen bu meşhur irtica hâdisesi, Pâdişâh’ın teşvik ve hattâ tertibiyle olmuş gibi gösterilmişse de kat’iyyen doğru değildir. Sultan Hamîd’in bu vak’ada hiç bir taksiri, te’sir ve herhangi şekilde olursa olsun, zerre kadar bile bir alâkası yoktur. Bu târihî safsata, İttihâd ve Terakkî cemiyeti’nin ortaya attığı ve yıllarca propagandasını yaptırdığı siyâsî bir iftiradır; bunun böyle olduğu işte şu kat’î delillerle sabittir: 1- Sultan Reşâd ve sultan Vahideddîn devirlerinde uzun zaman mâbeyn başkâtipliğinde bulunmuş olan Ali Fuâd Bey’in, Görüp İşittiklerim ismiyle 1949’da Türk Târih Kurumu tarafından neşredilen hatıratının 49. sayfasında şu cümleye tesadüf edilir: “Zâten Talât Paşa da Abdülhamîd’in Otuzbir Mart vak’asında medhali (rolü-parmağı) olmadığını bana bir çok defa söylemişti.” Bundan anlaşıldığına göre, İttihâd ve Terakkî cemiyetinin en mühim şahsiyeti bile sultan Hamîd’in ma’sûmiyyetine kaanidir. 2- Otuzbir Mart vak’asından beş gün sonra İstanbul’a gelmiş olan Marcelle Tinayre’in, Notes d’une Voyageuse en Turgue ismindeki eserinin 47. sayfasında Meclis-i meb’ûsân reisi Ahmed Rızâ Bey’in bu irtica hareketinde sultan Hamîd’i bitaraf (tarafsız) gösteren beyanâtından bahsedilmektedir. 3- Sultan Reşâd devrinde Van, Sûriye vesaire vâliliklerinde ve cumhuriyet devrinde de Üçüncü Umûmî Müfettişlikte bulunmuş olan Tahsin Uzer, Otuzbir Mart vak’ası esnasında Selanik merkez kaymakamlığında ve aynı zamanda Polis Müdür vekilliğinde bulunmuş olduğu gibi, İttihâd ve Terakkî’nin de Merkez-i umûmi âzâsındandır. “Baykuş” ve “Heykel-i zulm-ü i’tisâf” gibi ağır tâbirler kullanacak kadar sultan Hamîd’e düşman olan bu eski İttihâdcı, şimdi ailesi nezdinde bulunan üç cildlik gayrimünteşir hatıratının birinci cildinin 38. ve ikinci cildinin 28. sayfalarında Pâdişâh’ın vak’a çıktıktan sonra bile âkılâne hareket edip, kan dökülmesine meydan vermediğinden bahsetmekte ve bu harekete hayranlığını şöyle anlatmaktadır: “Abdülhamîd Hân-ı Sânı basîretkâr davrandı; ister sâika-i havf ile olsun ve ister beyn-elasâkir kan dökülmekten ihtiraz ile eser-i şefkat göstermiş bulunsun, her hâl-ü-kârda büyüklük gösterdi.” 4- İbn-ül-Emin Mahmûd Kemâl’in, Son Sadrâzamlar ismindeki eserinin 1709. sayfasında Osmanlı İmparatorluğu’nun son sadrâzamı olan Tevfik Paşa’nın bir îzâhına tesadüf edilir. Hareket ordusu İstanbul önlerine geldiği sırada, sadâret makamında bulunan Tevfik Paşa’ya sultan Hamîd şöyle bir teklifte bulunmuştur: “Mademki beni istemiyorlar, saltanatı biraderime ferağ ederim; devleti o idare etsin. Fakat bir komisyon mu, meclis mi, ne derseniz deyiniz, teşkil olunup benim bu vak’ada medhalim olup olmadığını meydana koymalıdır!” Tevfik Paşa bu teklifi Âyân Reisi Saîd Paşa’ya şifahen tebliğ etmişse de, evhâmiyle meşhur olan Saîd Paşa ber-mu’tâd vesveseye kapılıp; “Tebrie ederse sonra bizim hâl-ü-mevkıimiz ne olur?” diye resmî tahkikat açılmasını reddetmiştir. 5- Şeyhülislâm Cemâlüddin Efendi’nin 1336’da neşrolunan Hâtırât-ı siyâsiyye’sinin 16. sayfasında şu mühim fıkraya tesâdüf edilir: “Cümlece malûm olduğu üzere bu Otuzbir Mart hâdisesinde önayak olan Avcı taburları îlân-ı müteâkib, Selânik’den İstanbul’a getirilmiş ve Kâmil Paşa tarafından kıtaât-ı askeriyyelerine iadeleri teşebbüsünde bulunulduğu hâlde cemiyetçe muvafakat edilmemiş idi. Muhâfaza-i meşrûtiyet içün Dersaâdet’e getirilen bu taburların hilâf-ı me’mûl olarak hâdise-i mezkûreyi îka’a cür’etleri ve bu hâdise sebebiyle erkân-ı cemiyetin merkez-i saltanatta takviye-i nüfuza muvaffakiyetleri câlib-i nazar-ı dikkat ahvâldendir.” Bu fıkraya göre Otuzbir Mart vak’ası, cemiyet tarafından tertîb edilmiştir. Abdülhamîd-i Sânî ve devr-i saltanatı adlı eserin üçüncü cildini yazan müverrih Ahmed Refik de bu garazkârâne eserinin hemen her sayfasında sultan Hamîd’e küfürler savuracak kadar düşmanlık ettiği hâlde, Otuzbir Mart vak’ası’nı, “İttihâd ve Terakkî cemiyetini düşürmek için mezkûr cemiyete zıd olanlar” tarafından tertib edilmiş göstermektedir. 6- Sultan Hamîd isyânı teskin için elinden geleni yapmış, âsîlere muhtelif mühim şahsiyetler göndererek isyâna nihayet verdikleri takdirde afv-i umûmî ilânı vadinde bulunmuştur. 7- Pâdişâh’ın vak’a esnasındaki dürüst hareketi de ma’sûmiyetinin en mühim delillerindendir. 8- Bu vak’ayı saltanatın ilgasından sonra tedkîk eden müellif ve muharrirler de sultan Hamîd’in hâdiseyle hiç bir alâkası bulanmadığı fikrinde birleşirler.” 1) Otuzbir Mart Vak’ası (İ. H. Danişmend, İstanbul-1974) 2) İkinci Meşrûtiyetin Îlânı ve Otuzbir Mart Hâdisesi (F. Reşit Unat, Ankara-1985) 3) Halkın İstemediği İnkılâp (O. N. Lermioğlu İstanbul-1976) 4) Otuzbir Mart Vak’ası (S. Albayrak, İstanbul-1988) 5) Otuzbir Mart Vak’ası (C. Rıfat Atilhan İstanbul-1964) 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-13, sh. 363 7) Büyük Türk Klasikleri; cild-8, sh. 58 8) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 228 9) Hâtırât-ı Abdülhamîd Han; sh. 107 10) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 370 11) Otuzbir Mart Faciası (Mustafa Turan, İstanbul 1966) ÖMER SEYFEDDÎN Yirminci yüzyıl Türk realist hikayecilerinin en meşhuru. Millî edebiyat döneminin en güzel hikâye örneklerini veren Ömer Seyfeddîn, 1884’de Gönen’de doğdu. Kuvvetli bir ihtimâlle Kafkas Türklerinden olan babası, binbaşı Ömer Şevki Bey’dir. Annesi, kaymakam Mehmed Bey’in kızı Fatma Hanım’dır. Ömer Seyfeddîn, ilk tahsil hayâtına Gönen’de başlayıp, Ayancık’ta devam etti. Daha sonra annesiyle birlikte İstanbul’a geldi. Aksaray’da Mekteb-i Osmânî’de okudu. 1893 yılında Eyyûb’deki Baytar Rüşdiyesi’ne verildi. Bu okulun, asker çocuklarına mahsus kısmında okuduğu için, burayı bitirince Kuleli Askerî İdâdîsi’ne devam etmesi gerekirken, Edirne Askerî İdâdîsi’ni tercih ederek tahsîlini orada tamamladı. Bu sırada batı te’sirindeki Türk edebiyatının meşhur kabul edilen simalarını tanımak imkânını buldu ve edebiyata karşı merâkı gittikçe arttı. İşe şiirle başlayan Ömer Seyfeddîn, ilk şiirlerini Edirne’de yazdı ve ilk manzumesini 1901 yılında Mekteb-i Harbiye’de iken İstanbul’da Mecmûa-i Edebiyye’de neşretti. 1903’de Harbiye’den me’zun olan Ömer Seyfeddîn muhtelif yerlerde görev yaptı. 1908’den sonra Selanik’teki Üçüncü ordunun nizamiye taburuna tâyin edildi. Bir süre sonra, Bulgar hududundaki Yokarit kasabasında bulunan hudut bölüğüne gönderildi. Burada, Bulgar eşkıyasını takip maksadıyla, bir çok yerleşim merkezlerini gezdi. Türk ve İslâm düşmanı komitacıların, müslümanlara karşı yaptıkları pek vahşî ve son derece barbarlık örneği hâdiseleri yerinde gördü. 1909 yılında Hareket ordusu ile İstanbul’a geldi, Buradan yazdığı mektuplarla, Selanik’teki Ali Cânib’e, dilde yapmayı düşündüğü yenilikleri açıkladı. Bu mektuplar, Hüsn ve Şiir adıyla çıkan derginin yeniden düzenlenerek Genç Kalemler şeklinde çıkmasına sebeb oldu. Yeni Lisan adlı makalesi, Genç Kalemler’in 18 Nisan 1911 târihli ilk sayısında yayınlandı. Ziya Gökalp’in katıldığı yeni bir edebiyatçı topluluğu doğdu. Genç Kalemler Dergisi, İttihâd ve Terakkî’nin yayın organı idi. Ömer Seyfeddîn de bu cemiyete üye oldu. Fakat sâhib olduğu millî mefkureler, onu zamanla bu cemiyetten uzaklaştırdı. 1910’da ordudan istifa edip, Selânik’e dönen Ömer Seyfeddîn, Genç Kalemler’de, Ali Cânib ve Ziya Gökalp ile birlikte bir müddet çalıştıktan sonra, Balkan savaşının çıkması üzerine tekrar askere alındı (10 Ekim 1912). Savaşta; Kamanova’da Sırplara, Yanya’da Yunanlılara karşı çarpıştı ve esir düştü. Bir yıl kadar Yunanistan’da esaret hayatı yaşadı. Kalem mahsûllerini Ali Cânib marifetiyle; Türkiye’de Halka Doğru, Türk Yurdu, Zekâ isimli mecmualarda neşretti. Balkan savaşından sonra ordudan ayrıldı, İstanbul’da Türk Sözü mecmuasında baş muharrir olarak neşriyat hayâtına girdi. Oldukça fazla neşriyatta bulunduğu bu devrede ayrıca, Kabataş Sultanîsi ile İstanbul Erkek Muallim Mektebi’nde edebiyat hocalığı yaptı. 1913’den sonra bir taraftan neşriyata büyük bir şevkle devam ederken, bir yandan da dil vadisinde başlattığı faaliyetlerine devam etti. Türk dilini, her devirden daha çok sun’îleştiren, Türk edebiyatına frenk modasını hayranlık derecesinde tatbik ederek, eserler vermeye gayret eden Servet-i fünûncularla ciddî münâkaşalara girişti. Onlar hakkında düşüncelerini; “İşte biz Türk dilini bu edebiyat zâlimlerinin elinden kurtarmaya çalışacağız. Halka kendi faydasına yarayacak şeyler yazacak ve memleketimizde okuma muhabbeti uyandırmaya çalışacağız” şeklinde ifâde etti. Makale ve hikâyelerini Türk Sözü mecmuasından başka Büyük Mecmua, Diken Dergisi, Vakit ve Zaman gibi gazete ve mecmualarda neşreden Ömer Seyfeddîn, kalem mahsûllerinin en verimli olduğu bir sırada, yakalandığı amansız bir hastalık sonucu 6 Mart 1920’de vefât etti. Hikâyelerinin yanında değişik mahlaslarla şiirler de yazan Ömer Seyfeddîn’in esas edebî faaliyeti, Genç Kalemler mecmuasının ilk sayısında neşrettiği Yeni Lisan adlı makalesinde görülür. Bu makalede; edebiyatımızın Garb’a yönelmeden önce Şark edebiyatını, Garb’a yöneldikten sonra da Fransız edebiyatını taklide yöneldiğini anlattıktan sonra, kendi anlayışına göre, edebiyatımızın tâkib etmesi îcâb eden esaslar hakkında bilgi verir. Bu anlayış, edebiyatımız hakkında, bilhassa sadeleşme mevzuunda söyledikleri, günümüze kadar söylenmişlerin en doğruları olarak kabul edilmektedir. Milliyetçilik hakkındaki görüşlerini de bu yazısında bulmak mümkündür. Diğer yazılarından da anlaşılacağı gibi, milliyetçilik anlayışını ırktan çok, dil, din, terbiye ve örf esaslarına bağlayan yazar; inançları, terbiyeleri, kültürleri, gelenekleri bir olan insanların meydana getirdikleri birliğin daha kalıcı, sağlam ve uzun ömürlü olacağını kabul eder. Yirminci yüzyıl Türk realist hikayecilerinin önemli simalarından olan ve çok güzel hikâyeler kaleme alan Ömer Seyfeddîn’in hikâyelerini, kaynaklarına göre, altı sınıfta mütâlâa etmek mümkündür: 1- Çocukluk hâtıralarından alınmış hikâyeler: Bunlar, çocuk edebiyatımızın en güzel örnekleridir. Baba ocağının şefkat ve muhabbet dolu hâtıralarının, ilkokul günlerinin dile getirildiği eserlerdir. Bâzıları hafif bir mîzah karıştırılarak anlatılmıştır. And, Falaka ve Kaşağı bu devrenin mahsûlü hikâyelerdir. 2- Yokorit sınır bölüğünün ilham ettiği hikâyeler: Balkan kavimlerinin, özellikle Bulgareşkıyasının müslüman-Türk halkına ve Osmanlı tebeası olan kendi soylarından insanlara karşı işledikleri çirkin ve pek âdı cinayetler, tecâvüz ve tasallutlar dile getirilmiştir. Bu gün insanlığın gözleri önünde cereyan eden, Türklere karşı işlenen insanlık suçu, o devirde de aynen devam ediyordu. Ömer Seyfeddîn, Balkan kavimlerindeki bu insanlık dışı Türk-İslâm düşmanlığını, Beyaz Lâle ve Tuhaf Bir Zulüm gibi hikâyelerinde ele aldı. 3- Türk savaş târihinden çıkarılan hikâyeler: Ömer Seyfeddîn, Türk’ün kahramanlığına, vatan sevgisine, îmânına hayrandı. Son zamanlarda Türk münevverinin Garb’a karşı hayranlığı, Türk aydınında korkunç bir aşağılık duygusunun doğmasına sebeb olmuştu. Ömer Seyfeddîn, mazideki muhteşem devirleri, Türk’ün yenilmez, aşılmaz îmân gücünün sembolü, yiğitlikleri dile getirmek suretiyle yeni kahramanların yetişmesine yardımcı olmak istiyordu. Bu maksatla yarısı târih, yarısı destan havası taşıyan hikâyelerini yazıp neşretti. Çok sevilen bu hikâyeler, Birinci Dünyâ harbinin muhtelif cephelerinde çarpışan insanlarımıza moral kaynağı oldu. 4- Folklörden ve Anadolu efsânelerinden çıkarılan hikâyeler: Bunlar, Anadolu ve Rumeli Türkleri arasında dolaşan hikmetli kıssalardır. Yazar, bu efsâneleri modern hikâye tekniği ile ifâde etmiştir. Yâni tahris-tehzib kaidesine göre değerlendirmek suretiyle meydana getirilmiştir. Yüz Akı, Üç Nasihat, Kurumuş Ağaçlar gibi. Yine bitirilememiş Yalnız Efe adlı bir roman tasarısı da, mevzuunu bir Anadolu efsânesinden almıştır. 5- Bir fikri yermek veya övmek için yazılmış hikâyeler: Hikâye tekniği itibariyle zayıftırlar. Bu hikâyelerde Türklüğü inkâr eden kozmopolit kişiler ve zümrelere ateş püskürür, onlara karşı isyâneder. Efrûz Bey, Fon Sadriştayn’ın Oğlu, Kızıl Elma Neresi, Primo Türk Çocuğu gibi. 6- Günlük hayattan alınmış hikâyeler: Onun en realist olduğu hikâyelerdir. Çoğunda açık bir mîzâh göze çarpar, Bâzıları ise fikir ağırlıklıdır. Mahçupluk, İmtihan, Perili Köşk, Gizli Mâbed, Bahar ve Kelebekler bunlardandır. Hikâyelerinde görülen millîlik vasfı; Balkan savaşı öncesinde ve sonrasında bizzat gördüğü vahşet ve dehşete karşı kendisinde uyanan reaksiyondan doğmuştur. Eserlerinin birçoklarının konularını; yüzyıllardır halk arasında anlatıla anlatıla, yoğrula yoğrula gelen halk hikâyelerinden seçmesi, yalnız İstanbul’da değil yurdun değişik bölgelerinde geçen hâdiselere yer vermesi, kahramanların; yiğitlik, dürüstlük, cömertlik gibi ahlâki meziyetlerle yüceltilmiş, kötü ahlâklıların yerilmiş ve cezalandırılmış olması; bir destandan, bir atasözünden, bir vecizeden modern bir hikâyenin çıkarılması; Ömer Seyfeddîn’in en çok sevilen hikayecilerimizden biri olmasına sebeb olmuştur. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 21 2) Doğumunun Yüzüncü Yılında Ömer Seyfeddîn (Ankara-1985); sh. 1, 34, 51, 84, 113 3) Ömer Seyfeddîn’in Şiirleri (F. Abdullah Tansel, Ankara-1972) 4) Ömer Seyfeddîn Ülkücü Bir Yazarın Romanı (Tâhir Alangu, İstanbul-1968) 5) Ömer Seyfeddin (Ali Cânib, İstanbul-1947) ÖRF VE ÂDET İslâm hukukunun kaynaklarından. İslâm hukukunun kaynakları iki kısımda mütâlâa edilir. Kitâb (Kur’ân-ı kerîm), Sünnet (Hadîs-i şerifler), icmâ (Bir asırda bulunun âlimlerin bir mes’ele üzerinde ittifakı) ve kıyas, birinci derecede (aslî) kaynakları teşkîl eder. Bu dört ana kaynaktan başka, ikinci derecede (talî) kaynaklar da vardır ki, istihsân, mesâlih-i mürsele, istishâb, örf ve âdetler bunlardandır. Örf; lügatta, tanıma, bilme, îtirâf ve insanlar arasında tanınan, güzel görülen, red ve inkâr olunmayan mânâlarına gelir. Bu mânâ ile örfe, ma’rûf da denmiştir. Âdet ise, îtiyâd yâni alışkanlık demek olup, teamül de denir. Örf, işle ve sözle, âdet ise işle ilgilidir. Örf ve âdet arasında lügat itibariyle fark bulunmamakla beraber, fıkıh âlimleri her ikisi için müşterek bir ıstılahı tarif yapmışlardır. Buna göre örf ve âdet; tekrar tekrar yapılmakla insanların tabiatlarında yerleşmiş ve akl-ı selim (doğruyu eğriden ayırabilen, yanlış düşüncelerden kurtulmuş olan akıl) sahiblerinin kabul ettiği şeydir. Hülâsa örf ve âdet, dînin ve aklın güzel gördüğü şeydir. İslâmiyet’ten önce bütün milletlerin bu arada Arabların hakûkî münâsebetlerinin çoğu örf ve âdete göre düzenleniyordu. İslâm dîni bunların zararlılarını kaldırmış, faydalılarına dokunmamış, bâzılarını da ıslâh ederek, cemiyet hayâtında kalmalarına müsâde etmiştir. Meselâ; içki, ribâ, avret mahallini açmak, necasetten sakınmamak, Kâbe-i muazzamayı çıplak tavaf etmek gibi câhiliyye âdetlerini yasaklamıştır. Nikâh, talâk ve benzeri gibi muameleleri, bâzı değişikliklerle dînî işlerden saymıştır. Zamanın nukûd denilen külçe veya meskük yâni basılmış altın ve gümüş paraları, dokunulmayan, aynen bırakılan âdetlerdendir. Resûlullah sallallahü aleyhi ve sellem, o zaman halkın kullandığı bu paraların değiştirilmesini, zaman içerisinde şartlara ve ihtiyâca göre müslümanların isteğine bırakmıştı. O sırada tedavüldeki gümüş paralara dirhem; altın paralara dînâr deniliyordu. Bunlar, farklı ağırlıklara sahipti. Bu durum, hazret-i Ömer’in hilâfetine kadar devam etti. Hazret-i Ömer’in halîfeliğinin son zamanlarında görülen lüzum üzerine muhtelif vezindeki dirhemler, vezn-i seb’a yâni, yedi vezin denilen mâlî bir esâsa göre birleştirilip, yeni bir örf meydana geldi. Halîfe Abdülmelik zamanında dirhemler örfe göre kesildi (Bkz. Akçe). İşte İslâmiyet geldiğinde, halkın piyasada alış-veriş için kullandığı bu paralar ile buna benzer örf ve âdetlerini muteber ve geçerli saydı. Onun için İslâm hukukunda, hakkında nass yâni âyet-i kerîme ve hadîs-i şerif bulunmayan, ancak; dîne, akla ve umûmun maslahat ve faydasına ters düşmeyen örf ve âdetler, mes’elelerin hükmünü beyân hususunda bir delîl kabul edildi. Hattâ hâkimin vasıflarından biri de, örf ve âdetlere vâkıf olup bilmesi idi. Çünkü, bir çok hüküm, örf ve âdetlere dayanır. Hâkim, örf ve âdetleri bilmediği takdirde, hükmünde isabet edemez. Meccelle’nin 37. maddesinde; “İnsanların kullanması, âdetleri, bir hüccettir. Buna uymak vâcib olur” denilmektedir. Örf ve âdetlerin dînî ve fer’î delillerden olduğu, âyet-i kerîme ve hadîs-i şerif ile sabittir. A’râf sûresi 199. âyet-i kerîmede meâlen; “Affa sarıl, örf ile emret. Câhillerden yüz çevir” buyrulmaktadır. Bu âyet-i kerîmede örfün kıymet ve ehemmiyeti açıkça bildirilmiştir. Ebû Bekr el-Cessâs er-Râzî (r. aleyh), Ahkâm-ül-Kur’ân isimli kitabında; “Bu âyet-i kerîme, örf ve âdetin hüccet olduğunda kuvvetli bir delildir” demektedir. Hadîs-i serîfden deliline gelince; Resûlullah efendimiz; “Müslümanların güzel gördükleri şey, Allah indinde de güzeldir” buyurmuştur. Mecelle’de zikredilen; “Adet muhakkemdir, yâni hakem kılınır” kaidesinin aslı da bu hadîs-i şeriftir, örf ve âdetin, Selef-i sâlihîn devrinde delîl olduğunu gösteren pek çok misâi olup, bu hususta Sahîh-i Buhârî’de, meşhur Kâdı Şüreyh’in şu hükmü nakledilmektedir: “İplik büküp satan esnaf, bir mes’ele için Kâdı Şüreyh’e müracaat etmişler ve muhakeme esnasında, san’atlarına dâir âdetlerinden bahsetmişlerdi. Bunun üzerine Kâdı Şüreyh; “Sünnetüküm beyneküm =Aranızda câri olan âdetiniz muteberdir” diye hükmetmiştir.” Bunun gibi, Selef-i sâlihîn devrinde örf ve âdet delîl olarak kullanılmak suretiyle pek çok hüküm verilmiştir. Sahabe (r. anhüm) devrinden itibaren, müctehid âlimler pek çok hâdisenin hükmünü örf ve âdete göre bildirmişlerdir. İslâm fetihleri genişledikçe, Tabiîn ve Tebe-i Tabiîn devirlerinde örf ve âdetin amelî yâni tatbikattaki kıymeti daha da arttı. Abbâsîlerin en parlak dönemine rastlayan bu devirlerde, müslümanların hâkimiyeti, Hind okyanusu’ndan Atlas okyanusu’na kadar uzanıyordu. Bu geniş memleketlerde umûmî veya husûsî bir takım âdetlere tesadüf ediliyordu. Bunlardan bâzıları, nassın (âyet-i kerîme ve hadîs-i şeriflerin) hükmüne dâhil olduğu gibi, nassın açıkça hükmünü tâyin etmediği âdetler de görülüyordu. İçlerinde nassın açık mânâsına muhalif olanlar da vardı. Bütün bunların hukukî durumlarını ortaya koymak, müctehid âlimler için ictihâd zemini oldu. Başta dört mezhebin imâmları olmak üzere müctehidler, insanların örf ve âdetlerini fer’î bir delîl olarak kabul ettiler. Fakîher yâni İslâm hukuk âlimleri bu devirlerde örf ve âdete dayanan hukukî hâdiseleri tedkîk ve tasnif etmişler, her sınıf hâdiseyi birer asla bağlayıp, bir takım kaideler ortaya koymuşlardı. Örf ve âdet üç kısma ayrılmıştır: 1- Örf-i âmm (Umûmî, herkese âid örf): Kim tarafından ortaya konduğu bilinmeyen, belirli bir cemiyetin müşterek örfüdür. Örf ve âdetin umûmî olması için; Eshâb-ı kiram (r. anhüm) zamanından kalması, bir de müctehidler tarafından kullanılması ve devamlı olması lâzımdır. Fıkıh âlimleri, bunu kabul etmişler, nass bulunmadığında bu örfün icmâ’ derecesinde olduğunu bildirmişlerdir. Örf-i âmm ile hükm-i âmm (umûmî hüküm) sabit olur. Şöyle ki, bir kimse; “Falanın evine ayağımı basmam” diye yemîn etse, ayak basmamanın bir lügat, bir de Örf-i âmm mânâsı vardır. Lügat mânâsı, çıplak ayağı koymamaktır, örf-i âmm mânâsı ise eve girmemektir. Bu sözün lügat mânâsı terk edilmiş olup, Örf-i âmm mânâsında kullanılmıştır. Bu sebeble böyle yemîn eden birisi bahsettiği yere ister hayvan üzerinde, ister yürüyerek girmiş olsun, hânis yâni yemînini bozmuş olur. Fakat eve girmeden kendisi dışarıda iken, sâdece ayağını içeri bassa yemînini bozmuş olmaz. 2- Örf-i hâs: Mu’ayyen bir beldenin veya cemâatin aralarında tekrar ile yapageldikleri şeydir. Meselâ, bir çeşit menkûlün vakfı, bir memlekette örf veâdet olup, başka bir beldede de örf olmasa, o menkûlün vakfedilmesi, sâdece örf ve âdet olan beldede sahîh olup diğerinde olmaz. Çünkü, örf-i hâs ile hükm-i hâs sabit olur. Örf-i âmm’ın delîlliği kabul edilmesine karşılık, örf-i hâsda ihtilâf vardır. Eşbâh sahibi İbn-i Nüceym (r. aleyh), örf-i hâssı muteber saymış, Mecelle de bunu kabul etmiştir. Nitekim örf-i hâssa göre hükümler verilmiştir. 3- Örf-i şer’î; Bir lâfzın lügat mânâsından alınıp, şer’î (dînî) mânâda kullanılmasıdır. Bu yüzden meselâ, namaz ve hac lafızlarının şer’î mânâlarından dolayı lügat mânâları terk edilmiştir. Namaz, yâni salât; Arabîde duâ mânâsına iken dinde bildiğimiz ibâdet için kullanılıp, lügat mânâsı bırakılmıştır. Yine hac; kast etmek, yönelmek mânâsına iken, bildiğimiz ibâdet için Mekke-i mükerremeye gitmek mânâsına naklolunmuştur. Örf ve âdet, başka yönden de ikiye ayrılmaktadır: 1- Örf-i amelî: Bir yerde bir işin halk arasında âdet hâline gelmesidir. Bir beldede buğday ekmeği ve koyun etinin yenmesinin âdet hâline gelmesi böyledir. Buna göre, birisi diğerine; “Bana ekmek veya et al dese, bu işi üzerine alan ancak buğday ekmeği veya koyun eti alabilir. Çavdar ekmeği ile deve eti alamaz. Alırsa, hâkimin hükmü ile bunları almasını emreden kimseye kabul ettiremez. 2- Örf-i kavlî: Bir cemâatin, bir lafzı lügat mânâsından başka bir mânâda kullanmalarıdır. O cemâatten o lafzı işiten yalnız o mânâyı anlar. Bir kimse diğerine şu kadar altına, şu eşyayı al dese, piyasada alış-verişte hangi çeşit altının kullanılması âdet ise, o altınla satın alır. Başka cins altınla alırsa, aldığı o eşya kendisine kalır. Kendisine emreden kimseye veremez. Meşru olan örf ve âdetin delîl olabilmesi için iki şartın bulunması lâzımdır: 1- Âdetin gâlib olması, yâni devamlı veya ekseriyetle işlerin ona göre görülmesi: Bir beldede alış-verişte Reşâd altın kullanmak âdet olsa, bir mal, altının cinsi söylenmeden satın alınınca, Reşâd altınına göre hesaplanır. Başka cins altına meselâ Hamîd altınına göre hesap görülemez, örf ve âdetin delaletiyle, alış-veriş sırasında Reşâd altını açıkça söylenmiş ve şart kılınmış gibi olur. 2- Sonradan ortaya çıkan bir örf ve âdet olmaması: Örf ve âdet, üzerine hamlolunacak hâdisenin meydana geldiği sırada mevcûd olması lâzımdır. Onun için mevcûd olmayan ve daha sonra çıkan bir örfe göre bir mes’ele hakkında hüküm verilemez. Zaman değiştikçe; insanların ihtiyaçları, hâlleri, örfleri ve hareket tarzları da değişir. Onun için örfe bağlı hükümler de değişir. Meselâ, önce gelen Hanefî âlimlerine göre; bir evi satın almak için, önceden bir odasını görmek kâfi olup, evi satın aldıktan sonra diğer odaları görünce muhayyerlik hakkı kalkar. Sonradan gelen âlimlere göre; satın almadan önce her bir odasını görmedikçe hıyâr-ı rü’yet (diğer odaları görme muhayyerliği) bakî kalır, önce gelen âlimlerle, sonraki âlimler arasındaki ihtilâf, delil ve hüccete bağlı bir ihtilâf olmayıp, inşâat hakkında örf ve âdet farklılığından doğan bir İhtilâftır. Önceki âlimler zamanında evlerin her odası aynı tarzda yapıldığından, satın almadan önce, bir odayı görmek, diğerlerini de görmek yerine geçmekteydi. Sonradan evlerin odalarını değişik yapmak âdet hâline gelince, odalardan birini görmek, diğer odaları görmek yerine geçmediğinden, her odayı ayrı ayrı görmek lüzumu hâsıl oldu. Mekanların değişmesiyle hükümlerin değişmesine gelince: Bir kimse Ramâzan-ı şerîfde mescide bir mum gönderip, yakıldıktan sonra, üçte biri yanmazsa, o kimsenin açık izni olmadan imâm ve müezzin, kalan kısmı alamaz. Ancak o beldede, açıkça izin almadan mumu almak örf hâline gelmişse, o zaman alınabilir. Mumun alınması örf ve âdet olan yerde helâl olur. Alınması örf ve âdet olmayan yerlerde ise haramdır. Çünkü, örf-i hâs ile hükm-i âmm sabit olmayacağından, mumu gönderenin açık izni olmadan kalan mumun hademe tarafından alınması bir beldede örf olmakla alınabilir, örf olmayan diğer beldede ise alınamaz. Görüldüğü gibi asırların değişmesiyle, örf ve âdete dayanan fıkhı mes’eleler de değişmektedir. Nass (âyet-i kerîme ve hadîs-i şerîf) ile sabit olan umûmî hükümlerde ise böyle bir değişiklik söz konusu değildir. İslâmiyet; ferd, cemiyet, devlet ve bunların birbirleri ile olan münâsebetlerine dâir, değişmez kavramlar (ıstılahlar) ile temel hükümler bildirmiştir. Bu değişmez hükümlerin, hâdiselere, vak’alara tatbikini sınırlamamış, örf ve âdetlere göre kullanılmasını emretmiştir. Bu itibârla zuhur eden bir çok hâdisenin hükmünü tesbitte, meşru örf ve âdetler esas alınmıştır. Fıkıh kitapları bunun misâlleri ile doludur. İslâm âlimleri, dünyânın her yerinde ortaya çıkan mes’eleleri fıkıh kitaplarında bildirilenlere benzeterek hükümlerini beyân etmişler, asırlardan beri, karşılaştıkları hâdiselerin hükmünü ortaya koymakta çaresiz kalıp sıkıntıya düşmemişlerdir. Daha önceki İslâm devletlerinde olduğu gibi, Osmanlı Devleti’nde de pâdişâhlar Osman Gâzi’den itibaren İslâm hukukunun kendilerine verdiği yasama yetkisine dayanarak mülkî, askeri ve cezaî alanda önemli kânunlar vazetmişlerdir. Şüphesiz pâdişâhlar şerîatin kendilerine bahşettiği bu imkân ve yetkilerden hareket ederken, koymuş oldukları karar ve kânunları müftîlerin ve şeyhülislâmların tasdikinden de geçirmekte idiler. Osman Gâzi’den itibaren her pâdişâh döneminde ortaya konan kânun ve kararlar, Fâtih Sultan Mehmed’in hazırlattığı kanunnâmede bir araya getirilmiştir. Daha sonra Yavuz Sultan Selim ve Kânûnî Sultan Süleymân’ın hazırlattığı kanunnâmesi 300 maddeyi ihtiva etmekteydi (Bkz. Kanunnâme). Meşrû örf ve âdetler İslâm hukukunun kaynaklarından olduğu için ve bu kânunlar İslâmî esâslara göre çıkarıldıklarından yine İslâm hukukunun şümûlüne girmekte, onun içerisinde mütâlâa edilmektedir. Buna göre, Goldzier gibi bâzı müsteşrikler ile bâzı yerli yazarların, örfî hukuk adını verdikleri ve meşru örf ve âdetlere göre hazırlanan kanunnâmelere bakarak, Osmanlılarda, İslâm hukuku ve örfî hukuk şeklinde bir hukuk ikiliğinden bahsetmeleri; devletin yapısını, kânunların tatbikatını, İslâm hukukunun esâsını bilmediklerinden ileri gelmektedir. 1) Neşr-ul-urf (İbn-i Âbidîn, Beyrut-Târihsiz) 2) Mecâmi-ul-hakâyık; sh. 14 3) Dürer-ül-hükkâm şerhu Mecellet-il-ahkâm; cild-1, sh. 97 4) El-Mebsût; cild-13, sh. 14 5) Osmanlı İmparatorluğu’nda Ziraî Ekonominin Hukukî ve Mâlî Esâsları (Barkan) 6) El-Eşbâh ven-nezâir 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 24 8) İslâm Târihi Ansiklopedisi 9) Türk Hukuk Târihi; sh. 131 ÖŞÜR Toprakdan alınan mahsûlün zekâtı. Kelime mânâsı, onda bir demektir. Yağmur, nehir veya dere suyu ile sulanan haraclı olmayan bütün topraklardan (öşürlü toprak olmasa bile) ve vakf toprakdan çıkan şeylerden onda bir öşür (zekât) olarak verilir. Öşür vermek âyet-i kerîme ile emredilmiş, onda birinin verilmesi ise hadîs-i şerîf ile bildirilmiştir. Kur’ân-ı kerîmde En’âm sûresinin yüz kırk birinci âyet-i kerîmesinde meâlen şöyle buyrulmuştur: “Çardaklı, çardaksız, Cennet gibi üzüm bağlarını, meyvaları ve lezzetleri çeşitli hurmaları, hububatı, bir bakıma birbirine benzeyen, bir bakıma benzemeyen zeytinleri, narları inşâ eden (yetiştiren) O’dur. Her birinin verdiği (yetişip olgunlaştığı) vakit mahsûlünden yeyin! Devşirildiği veya biçildiği gün de hakkını (öşrünü) verin ve (sadaka vermede) israf etmeyin. Zîrâ Allah israf edenleri sevmez.” Hadîs-i şerîfte de; “Yağmur, nehir veya dere suyu ile sulanan ağaçların ve ekinlerin öşrü, yâni onda biri verilir. Hayvan gücü veya dolap, kova ile sulanan yerdeki mahsûl elde edilince, öşrün yarısı, yâni yirmide biri verilir” buyruldu. İmâm-ı a’zam’ın (r. aleyh) ictihadına dayanan fetvalara göre; her sebze ve meyve, az olsun, çok olsun, mahsûl topraktan alındığı zaman, onda birini veya kıymeti kadar altın veya gümüşü, müslüman fakirlere vermek farzdır. Hayvan gücü veya dolap, motor ile sulanan yerdeki mahsûl elde edilince, yirmide biri verilir. İster onda bir, ister yirmide bir olsun; hayvan, tohum, âlet, gübre, ilâç ve işçi masraflarını düşmeden evvel vermek lâzımdır. Bir sâ’dan (3,5 kg.) az mahsûlün öşrü verilmez. Toprağın sahibi; çocuk, deli, köle bile olsa, öşrü verilir, öşrü vermeyenden hükümet zorla alır. Ne kadar olursa olsun, ev bahçesindeki meyve ve sebzeler için, odun, ot ve saman için öşür verilmez. Balın (fennî te’sisât ve masraflar yapılsa dahi), pamuğun, çayın, tütünün, dağdaki ağaç meyvelerinin (meselâ zeytinlerin, üzümlerin) onda biri, öşür olarak verilir. Zift, petrol ve tuz için öşür yoktur. Çift sürmekle hâsıl olsun, bağdan hâsıl olsun, mahsûlün onda birini fakîr müslümana vermeden önce yemek haramdır. Eğer ölçü ile çıkarıp, ölçü ile yedikten sonra, yediğinin de öşrünü hesâb edip verirse, önce yediği helâl olur. On kile buğday alan; bir kilesini müslüman fakire vermezse, yalnız o bir kilesi değil, on kilenin hepsi haram olur. Sahibinin rızâsı yok iken, onun yerini ekip mahsul alan kimseye, elde ettiği mahsûlden yalnız masrafı, sermâyesi kadarı helâl olup, fazlası haram olur. Fazlasını fakirlere sadaka vermesi lâzımdır, öşürde sene geçmesi şart olmadığı için, bir yerden senede bir kaç defa mahsûl alınırsa, her defasında öşür vermek vâcib olur. Öşrünü vermediği bilinen toprak sâhiblerinin gönderdiği hediyenin onda birini ayırıp, fakîre verdikten sonra geri kalanı yemek daha iyidir. İmâm-ı Ebû Yûsuf ve İmâm-ı Muhammed’e (r. aleyhimâ) göre, öşür vermek için, toprakdan çıkan mahsûlün bir sene dayanıklı ve mikdârının bin iki yüz elli litre olması lâzım ise de, fetva İmâm-ı a’zam’ın (r. aleyh) ictihadına göre verilmiştir. Hükûmetin kaldırması ile öşür affolmaz. Toprak sahibinin, öşrünü, Beytülmâl’den hakkı olanlara vermesi lâzım olur. Devlet, Beytülmâl’de toplanan zekâtı, zekât verilen, yedi sınıf kimseye verir. Bunlardan başkasına veremez. Verirse, öder. Osmanlılar zamanında, Beytülmât’e âit mîrî toprakları tapu ile kiralayanların, tımarcılara mahsûlün onda birini vermelerini sultânlar emretmiş olup, bu verilenlere öşür denilmekde ise de, bu zekât mânâsındaki öşür olmayıp, kira ücretidir. Ebüssü’ûd Efendi’nin fetvasına göre mîrî topraktan devletin aldığı kira harac gibidir. harac alınan topraktan öşür alınmaz, öşür tâbiri, İslâm dîninde; bilhassa özel mülk sahiplerinin, elde edilen mahsûlün belli bir nisbetini fakîr, muhtâc ve diğer hak sâhiplerine zekât olarak vermesi mânâsında kullanılır. İslâm dîninde öşür; ne bir kira, ne de vergidir, dînin emrettiği farz bir ibâdettir. İslâm’ın temel şartlarından biridir. Öşrü verilen topraklara arâzi-yi öşriyye denir. Bunlar: 1- Müslüman devlet başkanının izniyle, müslümanların mevât (ölü=işlenmemiş) araziden ihya ettikleri topraklar, 2- Harb ile fetholunup, gâzilere veya başka Müslümanlara taksim edilen araziler, 3- İslâmiyet’i isteyerek kabul edenlerin ellerinde bırakılan araziler olmak üzere üç kısımdır. Devlet reîsi toprağı kimseye vermeyip, Beytülmâl’e de verebilir. Böyle toprağa mîrî toprak denir. Öşürlü ve haraclı toprağın sahibi ölüp, hiç vârisi kalmazsa, bu toprak Beytülmâl’ın olur. Yâni mîrî toprak olur. Memleketimizde mîrî arazinin çoğu, devlet tarafından vakfedilmiş veya millete satılmış, her iki şekilde de öşürlü olmuştur. Böylece Anadolu ve Rumeli’deki toprakların hemen hepsi, milletin mülkü olup, öşürlü olmuştur (Bkz. Toprak Hukuku). Bir kimse, öşürlü toprağını kiraya verirse, mahsûlünün öşrünü, İmâm-ı a’zam’a göre kendisi verir. Kira ücreti yüksek olan yerlerde, böyle fetva verilir. İki İmâma göre, kiracı verir. Kira az olan yerlerde de bu fetva uygulanır. 1) Redd-ül-muhtâr; cild-2, sh. 49 2) Kitâb-ül-emvâl; sh. 77, 686 3) El-Ahkâm-us-sultâniyye; sh. 153 4) Kitâb-ul-harâc; sh. 71 5) Mîzân-ül-kübrâ; sh. 370 6) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 259 7) El-Mebsût; cild-3, sh. 18 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 30 ÖZDEMİROĞLU OSMAN PAŞA On altıncı yüzyıl sadrâzamlarından. Meş’âleler savaşının muzaffer kumandanı. Kafkasya fâtihi... 1527 yılında Mısır’da doğdu. Babası Özdemir Paşa, Memlûklüler zamanında Mısır’da yerleşmiş bir çerkes ailesine mensûb olup, Osmanlı Devleti hizmetinde beylerbeyliğe kadar yükselmiş, Yemen ve Habeş fütûhatı ile tanınmıştı. Annesi, Abbasî halîfeleri sülâlesindendir. Osman Paşa, babasının çok faal bir kişi olması dolayısıyla genç yaşta devlet hizmetleriyle yüz yüze geldi. Daha yirmi yaşına basmadan sancak beyliğine yükseldi. 1561’de Mısır emir-i haclığına getirildi. Babasının vefâtı üzerine, onun yerine Habeş beylerbeyi olup, yaklaşık yedi yıl bu vazîfede kaldı. 1569 yılında Yemen eyâletinin, Yemen ve San’a diye ikiye ayrılması üzerine, Osman Paşa San’a beylerbeyi oldu. Bu arada zeydî İmamlarından Topal Mutahhar’ın isyân ederek Yemen beylerbeyi Murâd Paşa’yı pusuya düşürüp öldürmesi üzerine, her iki eyâlet birleştirilerek Osman Paşa’ya verildi. Bu tâyinin yapıldığı sırada Mısır’da bulunan Osman Paşa, yanına üç-dört bin asker ve Kızıldeniz donanması kaptanı Kurdoğlu Hızır Reis’i de alarak yola çıktı. On yedi gemi ile Süveyş’ten hareket eden Paşa, Cidde’ye uğrayarak süvârîleri karaya çıkardı ve bunların karadan güney istikâmetinde ilerlemelerini emretti. Kendisi de denizden yoluna devamla Hudeyde’de karaya ayak basıp, doğruca Taaz üzerine yürüdü. Yemen’in en önemli yerlerinden olan bu şehri, bozuk inanışlı zeydîlerden kurtardı. Taaz’ı alan Özdemiroğlu Osman Paşa, Kahire üzerine yürüdü. Müstahkem bir kale olan Kahire, Paşa’nın kuşatmasına şiddetle mukavemet ederken, âsî reîsi Topal Mutahhar büyük bir kuvvetle Kâhire’nin imdadına geldi. Kudretli bir kumandan olan Özdemiroğlu, iki ateş arasında kalmasına rağmen mücâdeleye devam etti. Erzak ve cephanesinin iyice azaldığı bir sırada, bölgedeki harekâta serdâr tâyin edilen Koca Sinân Paşa’nın yetişmesiyle bu zor durumdan kurtuldu. Topal Mutahhar kaçtı. Bundan sonra tâkib edilecek harekât plânı üzerinde serdâr Sinân Paşa ile anlaşmazlığa düşen Özdemiroğlu, Sinân Paşa tarafından azledilince, İstanbul’a geldi ve ikinci Selîm Han tarafından 1571 senesinde Basra beylerbeyliğine tâyin edildi. Bu görevde iken, Portekizlilerin zaptedip müstemleke idaresi kurmaya çalıştıkları Hürmüz’ün fethine me’mur edilen Paşa, sefer hazırlıklarını bitirip harekete geçeceği sırada, vazifeden alınarak Diyarbekir beylerbeyliğine tâyin edildi. Dört yıl bu görevde kaldı. 1576 yılında bu göreve Derviş Paşa’nın tâyin edilmesiyle boşta kalan Paşa, kış mevsiminin gelmesi sebebiyle İstanbul’a gitmeyip kışı Diyarbekir civarında bir kışlakta geçirdi. Bu arada, yeni İran Şahı ikinci İsmâil zamanında Safevî kuvvetlerinin Osmanlı idaresindeki Gürcistan’a saldırmaları, yağma ve tahrib hareketinde bulunmaları üzerine, 1578 yılında İran üzerine açılan sefere Özdemiroğlu Osman Paşa da katıldı. Serdâr Lala Mustafa Paşa kumandasındaki ordu Erzurum’a geldiğinde, harb meclisi toplanarak, yapılacak işler görüşüldü. Bu görüşmeler sonunda sünnî halkın çoğunlukta olduğu Gürcistan, Şirvan ve Dağıstan’ın zaptına karar verilip hareket edildi. Osmanlı öncü birlikleri kumandanı olan Diyarbekir beylerbeyi Derviş Paşa, 8 Ağustos 1578’de Çıldır’a geldiğinde, Tokmak Han kumandasındaki 30 bin kişilik İran ordusuyla karşılaştı. Genç bir yiğit olan Derviş Paşa, durumu anlayınca geriye yardım için haber gönderip, yanındaki çok az askeriyle saldırdı ve düşmanı şaşırtıp dağıttı. Bir ara atından düştü. Adamları derhâl yardıma gelerek atına bindirdiler. Tekrar düşman üzerine atıldı. Derviş Paşa’nın tam yaralanıp düştüğü ve Osmanlı kuvvetlerinin dağılacağı sırada, Özdemiroğlu Osman Paşa yetişerek büyük bir hızla düşman üzerine saldırdı. Hava yağmurlu olduğundan ateşli silâhların kullanılmadığı bu çatışma, çok kanlı bir şekilde akşama kadar sürdü. Akşam karanlığı bastırırken muhârebenin sonucu belli olmaya başladı. Beş binden fazla kayıp ve beş yüz esir veren İran kuvvetleri savaş meydanını terketti. Osmanlı zâyiâtı bin civarında idi. Bu zaferde, şehîd olan Derviş Paşa’nın ve eski Maraş beylerbeyi Maytabzâde Ahmed Paşa’nın fedakârca çarpışmalarına rağmen en büyük pay, Özdemiroğlu Osman Paşa’nındı. Muhârebe sahasına sür’atle gelerek derhâl harbe girmesi, yerinde ve zamanında gerekli tedbirleri alması, onun üstün kumandanlık vasıflarını ortaya koyuyordu. Çıldır zaferi diye anılan bu kanlı muhârebede elde edilen galibiyet üzerine bir çok Gürcü kaleleri mukavemetsiz teslim oldu. Tiflis ele geçirilip, bölgenin en kuvvetli krallığı olan Kakheti haraca bağlandı. Öte yandan Çıldır muhârebesinde bozulan ordusunun intikamını almak ve bir taraftan da Osmanlı ordusuna Şirvan yolunu kapamak isteyen İran hükümeti, Tebriz vâlisi Emîr Hân’ın emri altına Tokmak Han’ın da bulunduğu bir çok namlı vâlilerini vermiş ve bu yolla hazırladığı yirmi bin kişilik kuvveti bölgeye yollamıştı. Osmanlı ordusunun Şırak bozkırında beklediği günlerde bu kuvvetler Kür nehrinin Koyun geçidi mevkiine gelerek, beri tarafa geçtiler ve İslâm askerinin otlakta yayılan deve ve davarlarına el koyup, az sayıdaki muhafızları öldürdüler. Bunu haber alan serdâr Lala Mustafa Paşa, Özdemiroğlu’nu, Halep beylerbeyi Mehmed Paşa’yı ve Dulkadir beylerbeyi Mustafa Paşa’yı üzerlerine yolladı. Özdemiroğlu Osman Paşa’nın emri altındaki Osmanlı kuvvetleri bölgeye vardığı zaman, düşman Koyungeçidi’nde savaş düzenini almış hazır beklemekte idi. Derhâl saldırıya geçen Özdemiroğlu düşmana göz açtırmaksızın yüklendi. İran kuvvetleri inatla direnerek karşı koymaya çalıştıysa da, Özdemiroğlu’nun sür’atli hareketlerinden şaşkına dönerek binlercesi telef olduktan sonra kaçmaya başladı. Bu ric’at ve kargaşa onlara daha pahalıya mâloldu ve telaşla kaçan askerin geçidi bulamadıklarından kılıç korkusuyla derin suya atlaması neticesinde, büyük bir kısmı boğuldu (9 Eylül 1578). Bu arada İran kuvvetlerine yardımcı gelen Şirvan vâlisi Urus Han nehri geçip saldırdı. Ancak kısa zamanda bütün kuvvetleri dağıtıldı. Kaçanları ise, silâhlanarak Osmanlı ordusuna yardıma gelen Şirvan’ın sünnî halkı tarafından yakalanıp yok edildi. Çıldır zaferiyle devlete Gürcistan’ı kazandıran Özdemiroğlu Osman Paşa, Koyungeçidi zaferiyle de Şirvan denen Kuzey Azerbaycan topraklarını fethetmiş oluyordu. Şirvan ekseriyetle sünnî müslümanların meskûn olduğu bir bölge olduğu için, fethi, İstanbul’da sevinçle karşılandı. Bir müddet Şirvan’ın merkezi Ereş’te kalan Lala Mustafa Paşa, muazzam bir kale yaptırıp 100 top yerleştirdi. Saruhan (Manisa) sancakbeyi Kaytas Bey’i Şirvan beylerbeyliğine tâyin etti. 8 Ekim 1578’de serdar Lala Mustafa Paşa’nın Erzurum kışlağına çekilmesi üzerine, Safevîler büyük kuvvetlerle Özdemiroğlu’nun üzerine yürüdüler ise de Osman Paşa yanındaki cüz’î bir kuvvetle Şamahı’da bunlara büyük bir darbe daha vurdu. Osman Paşa’nın emrindeki pek az kuvvetlerle Safevî ordularını peşpeşe mağlûbiyete uğratması, İran’ın merkezinde büyük bir şaşkınlık uyandırdı. Osman Paşa’ya karşı ancak hânedândan birinin karşı koyabileceği fikriyle imparatorluk veliahdı Hamza Mirza 100.000 kişilik orduyla harekete geçti. Osmanlı kuvvetleri ise, birinci Şamahı muhârebesinden yeni çıkmış 13.000 Osmanlı askeri ile 25.000 kişilik Kırım atlılarından ibaretti. Üstelik Adil Giray emrindeki Kırım atlıları ise Şamahı’dan çok uzaktı, Mahmûdâbât taraflarındaydı. Ani bir baskınla Safevî kuvvetleri Şamahı muhafızlarının toparlanmasına fırsat vermeden şehre girdiler. Birinci gün mümkün olduğu kadar kuvvetlerini toparladıktan sonra, Safevîleri top ateşiyle baskı altına alan Osman Paşa, ikinci gün mukabil bir taarruzla şehre giren İranlıları geri püskürttü. Çok kanlı sokak çarpışmaları sebebiyle bir kaç bin askeri kalan Osman Paşa’nın üçüncü gün Adil Giray’a gönderdiği bir istimdâd mektubunu ele geçiren Selman Han, bu yardımı önlemek için bir mikdâr abluka kuvveti bırakıp, Adil Giray üzerine yürüdü. Üç gündür düşmana 2000 telefat verdiren Osman Paşa, bu fırsatı kaçırmayıp, son bir gayretle yarma hareketine girişip, Demirkapı’ya çekildi (27 Kasım 1578). Adil Giray ise pusuya düşürülerek Şirvan beylerbeyi Piyâle Paşa’yla beraber esir edildi ve İran’ın payitahtı Kazvin’e götürüldü. Şirvan’dan harekete geçen Safevî ordusu, 1579 Mart ayı sonlarında Tiflis’i kuşattı. On bin kişiyle yapılan bu muhasaraya karşı, Tiflis beylerbeyi Ferhad Paşazade Mehmed Paşa efsâne kahramanlarını imrendirecek bir müdâfaada bulundu. Yalnız Sipâhî ve azablardan meydana gelen ve gittikçe eriyerek 1800’den 700’e kadar inen askeri açlığa ve susuzluğa ehemmiyet vermeyip, gerektiğinde at, eşek, gibi hayvanları kesip yiyerek müdâfaaya devam ettiler. Kaleye ancak dört ay sonra yardım ulaştırılabildi. Maraş beylerbeyi Mustafa Paşa kumandasındaki 12.000 kişilik imdat kuvveti kaleye yaklaştığında, çalınan mehter sesini duyan düşman ordusu, muhasarayı kaldırıp firar etti. Bu arada harekâta devam eden Özdemiroğlu Osman Paşa 11 Ekim’de Demirkapı’dan hareketle Bakü’ye, oradan da Şirvan’a girdi. Bölgeyi savunmak isteyen Safevî beylerbeyi Mehmed Han 15.000 askeriyle imha edildikten sonra kış mevsimi girdiğini bahane eden Kırım hanı Mehmed Giray, Osman Paşa’nın kalması için yaptığı bütün ısrara rağmen, kardeşi Gâzi Giray kumandasındaki küçük bir birliği Özdemiroğluna bırakarak geri döndü. Bu durumu fırsat bilerek Şirvan’ı ele geçirmek isteyen Safevîler, Selman Han kumandasında 18.000 kişilik bir kuvveti bölgeye gönderdiler ise de bu ordu Özdemiroğlu Paşa’nın elinde bulunan az bir kuvvetle gönderdiği Gâzi Giray tarafından imha edildi. Bu dönemde büyük başarılarına rağmen şark cephesindeki ordunun büyük bir kısmının hareketsiz bir hâlde Erzurum’da bekletilmesi sebebiyle askeri azalan Özdemiroğlu Osman Paşa iyice bunalmıştı. Kırım Hanı Mehmed Giray’dan da ümidini kesen Özdemiroğlu Osman Paşa, doğrudan doğruya üçüncü Murâd Han’a nâme yazıp yardım istedi. Dîvândaki liyakatsiz adamların oyuncağı olarak İran cephesinde yıllardır atıl kaldığını, Kırım hanının kendisine yeteri kadar yardım etmediğini, büyük fırsatların kaçırıldığını, bu durum düzelmezse devletin şerefinin lekeleneceğini arzetti. Özdemiroğlu’nun bu arîzasına karşı çok hassas davranan üçüncü Murâd Han, bir taraftan Kırım hanı Mehmed Giray’ı tekrar sefere me’mûr etmekle beraber, bir taraftan da Sivas beylerbeyi Haydar Paşa ile Köstendil, Silistre ve Niğbolu sancakbeylerinin askerlerini toplayıp derhâl Kefe’ye gitmelerini emrettikten başka, İstanbul’dan da üç bin yeniçeri ile kethüda Sinân Ağa kumandasında silâhdâr bölüklerini, yola çıkardı ve 140.000 altın da para gönderdi. Kefe’de toplanan bu kuvvetler, Kefe beylerbeyi Cafer Paşa kumandasında hareket ederek 24 Kasım 1582’de Demirkapı’ya geldi. Osman Paşa, uzun zamandan beri beklediği taze kuvvete kavuştu. 28 Mart 1583’de Ferhad Paşa’nın şark serdârlığına tâyin edilip, 60.000 askerle yola çıktığını öğrenen Safevî Gence (Karabağ) vâlisi İmâmkulu Han, serdârın Erzurum’daki kuvvetlerle birleştikten sonra İran’a yürüyeceğini sezip, bu kuvvetler gelmeden Osman Paşa’ya büyük bir darbe vurmak istedi. 50.000 askerle yola çıkıp Şirvan ve Dağıstan’ı ayıran Samur ırmağının güney kıyısına kadar yaklaştı. Bu arada İmamkulu Han, on bin kişilik bir kuvveti ayırarak Rüstem Han kumandasında öncü olarak ileri sürmüş ve bu kuvvetler Saburan şehri yakınlarındaki Niyâzâbâd ovasına gelmişti. Burada Osman Paşa’ya yardıma gelen Silistre sancakbeyi Yâkûb Bey’in komutasındaki Rumeli askeriyle karşılaştılar. Rumeli askeri, Osman Paşa’nın ihtiyatlı hareket etmeleri yolundaki emirlerine ve az sayıda olmalarına rağmen, derhâl taarruza geçti ise de sayıca fazla Safevî kuvvetleri karşısında bozuldu. Kurtulabilenlerin pek azı Demirkapı’ya ulaşabildi. Bu vaziyet üzerine düşmanı Demirkapı dışında karşılamak isteyen Özdemiroğlu Osman Paşa, hareketinden on bir gün sonra Bilasa ovasında düşmanla karşılaştı. Osmanlı ordusunun harb nizâmında baş kumandan Özdemiroğlu Osman Paşa, yeniçeri ve silâhdâr bölükleriyle merkezde, Sivas beylerbeyi Haydar Paşa, Anadolu askeriyle sağ, Kefe beylerbeyi Cafer Paşa da, Rumeli ve Şirvan askeriyle sol cenanda bulunuyordu. Safevî ordusunda ise; merkezde İmamkulu Han, sağ cenahda Niyâzâbâd muhârebesini kazanan Rüstem Han, sol cenahda da bir süre önce Osmanlı Devleti’ne ihanet edip Safevîler tarafına geçen Şirvanşahlar sülâlesinden Ebû Bekir Mirza kumanda ediyordu. Ayrıca Safevîler tarafında, Osmanlılardan yüz çevirip karşı tarafa geçen bir takım Gürcü ve Dağıstan beyleri de vardı. 8 Mayıs’ta başlayan muhârebenin ilk günü bilhassa öncü kuvvetlerin müsâdemeleriyle geçtiği için netîcesiz kaldı. İkinci gün bütün şiddetiyle başlayan savaşta her iki taraf da akşama kadar canla başla harbettiği hâlde sonuç alamadı. Fakat gece meşaleler yakılarak savaşa devam edildi. Bu sebeple de bu savaş Meş’aleler savaşı diye meşhur oldu. Üçüncü gün, her iki taraf da yorgun, mecalsiz kaldığı için harb olmamış, fakat düşmanı şaşırtıp ric’at ettiği hissini vermek isteyen Özdemiroğlu Osman Paşa, ordunun ağırlıklarını geri naklettirdiği için Safevîler savaşı kazanacağı ümidine kapılmışlardı. Düşmana bu ümîdi verdikten sonra dördüncü gün sahte bir ric’at manevrasıyla işe başlayan Osman Paşa’nın bu ustaca harekâtına kapılarak Demirkapı yolunu kesmek için süvari kuvvetleri sevkeden düşman, birden bire şiddetli topçu ateşiyle karşılaştığı gibi, iki koldan da sarılmaya başlandı. Çok geç anladığı bu manevraya mâni olmak isteyen îmamkulu Han, bir aralık şiddetle Cafer Paşa kumandasındaki Osmanlı sol kanadına yüklenip duruma hâkim olmak istedi ise de, Osman Paşa yetiştirdiği takviye kuvvetleriyle buna imkân vermedi. Osmanlı askerinin kendisinden sayıca fazla olan düşmana karşı celâdetle savaşması, neticede Safevî ordusunun dağılıp kaçmasına yol açtı. İmamkulu Han son bir gayretle askerini toplamak istediyse de iyice gözü yılan kuvvetlerini toplamaya muvaffak olamayıp kendisi de kaçtı. Safevî ordugâhı zaptedildi. Fakat düşman tâkib edilmedi (11 Mayıs 1583). Özdemiroğlu’nun bu büyük zaferiyle Şirvan tekrar ele geçirilip, Dağıstan ve Gürcistan fütûhatı korunmuş oldu. Asî Dağıstan ve Gürcü prensleri itaat altına alındı. O zamana kadar elde edilemeyen Kür ırmağı güneyinin fütûhatı kolaylaştı. Bundan sonra yola çıkıp beşinci defa Şamahı’yı ele geçiren Özdemiroğlu Osman Paşa, buraya büyük bir kale yaptırdı. Çevresine hendek kazdırıp, Pirsagot çayının suyu ile doldurup, Amasya sancakbeyi Mehmed Bey’i paşa yaptı ve Şirvan beylerbeyiliğine tâyin etti, Buradan hareketle Bakü’ye gelen Osman Paşa, bir müddet kalıp petrol kuyularını ıslâh edip Demirkapı’ya döndü. Beş seneden fazla bir zamandır Kafkas cephesinde bulunan ve üst üste kazandığı parlak zaferle Kafkasya’nın boydan boya fethini te’min ettikten başka, en ümitsiz zamanlarda bile bu fütûhatın muhafazasını üstlenen bu şanlı kumandan, Cafer Paşayı Dağıstan vâliliği kaymakamlığına bırakarak bir mikdâr askeriyle İstanbul’a gitmek üzere 21 Ekini 1583’de Demirkapı’dan hareketle Kefe’ye geldi. Özdemiroğlu Osman Paşa buraya geldiğinde, üçüncü Murâd Han’ın Kırım hanı Mehmed Giray’ın hal’ edilmesini bildiren fermanını aldı. Çünkü Mehmed Giray, Kafkas harekâtı sırasında, pâdişâhın açık emrine rağmen Osman Paşa’ya gereken yardımı yapmamıştı. Bunu haber alan Mehmed Giray devlete alenen isyân edip, 50.000 kişilik kuvvetle Kefe’yi muhasara etti ise de kısa zamanda duruma hâkim olan Özdemiroğlu, Mehmed Giray’ı yakalayıp cezalandırdı. Yeni Kırım hanı İslâm Giray’a sükûn içinde bir ülke bırakarak İstanbul’a geldi. İstanbul halkı tarafından büyük bir coşkuyla karşılanan Paşa, üçüncü Murâd Han tarafından kabul edilip, iltifatına mazhâr oldu. Murâd Han Yalı köşkünde kabul ettiği Paşa’ya dört saat boyunca Kafkas harplerini anlattırıp duâlarda bulundu. Üçüncü Murâd Han, 25 Temmuz’da Siyavuş Paşa’yı azledip, Özdemiroğlu Osman Paşa’yı vezîriâzam yaptı. Dört aya yakın İstanbul’da kalıp devlet işleriyle uğraşan Paşa, Kırım’ın tekrar karışması sebebiyle, kendi isteğiyle serdâr tâyin edildi. Yerine Mesih Paşa’yı sadâret kaymakamı (vekili) bırakıp 2 Kasım’da karadan yola çıktı. Sinop’ta donanmaya binip Kırım’a gitmeyi düşünen Paşa, Kastamonu’ya geldiği sırada, Kırım’daki karışıklığın bastırıldığı haberini aldı. Kastamonu’da bulunduğu sırada, İstanbul’dan gelen bir hatt-ı hümâyûn ile doğu serdârlığına tâyin edildiğini öğrendi. Bu ferman üzerine eyâletlere tamîm göndererek; on iki beylerbeyi ve yetmiş iki sancakbeyinin, askerleriyle birlikte Sivas’ta orduya iltihak etmeleri emrini verdi. Ayrıca sipâhî ve silâhdâr bölüklerinin 400 topla İstanbul’dan hareket edip orduya katılmalarını istedi. Ancak sıhhati bozulmuş, Habeşistan, Sudan ve Yemen’in çok sıcak ikliminde, Basra ve Lahsa’da çölde geçirdiği uzun yıllardan sonra, altı yıl Kafkasya’nın dondurucu ikliminde üşümüş, yorgun ve bîtap bir hâle gelerek hastalanmıştı. Bu sebeple ata binemiyor, taht-ı revanla yol alıyordu. Özdemiroğlu Sivas’a gelince 200.000 askeri toplanmış buldu. Bu kadar kuvvetin iaşesinin de zorlukları olacağını düşünerek, 40.000 askeri geri gönderdi. 160.000 askerle yola çıkıp, 1 Ağustos’da Erzurum’a geldi. Burada, yıllar önce Kafkas harpleri sırasında maiyyetinde bulundukları sırada Safevîlere esir düşüp Alamut kalesine hapsedilen yakın dostları Gâzi Giray’la Dal Mehmed Bey’in kaçıp geldiklerini görünce çok sevindi. On gün Erzurum’da kalan Paşa, 7 Eylül’de Çaldıran ovasına geldi. Şâh’ın Tebriz’den kaçtığını duyunca çok üzüldü. Hastalığı da iyice artmıştı. Tebriz yakınlarına gelen ordu, burada İran velîahdı Hamza Mirzâ’nın büyük bir ordusuyla karşılaştı. Fakat İran veliahdı Tebriz’i savunamayıp geri çekildi, Özdemiroğlu, Tebriz’in Osmanlılarca tekrar fethini gerçekleştirip Tebriz beylerbeyliğini kurdu. 25 Eylül’de şehre girip, 26 Eylül’de Ramazan bayramı tebriklerini kabul etti. 27’sinde şehirde Cuma namazı kılıp, 29”unda büyük bir kale inşâatına başladı. Bir ay sonra biten kaleye 8.000 asker yerleştirdi. Rahatsızlığı iyice artınca yanındaki tek vezir Cağalazâde Sinân Paşa’yı serdâr kaymakamı yapıp, Cafer Paşa’yı Tebriz beylerbeyliğine tâyin etti. Tebriz’de kalan askerin maaşını uzun zaman peşin olarak kendi hazînesinden ödeyip, şehirden çıktı. Ordu-yı hümâyûnunun başında 28 Ekim 1685 akşamı Şenb-i Gazan banliyösüne geldi. Hamza Mirza, Paşa’nın öldüğüne dâir yanlış bir istihbarat alıp gece baskın düzenlediyse de bozularak geri çekildi. Bu da Osman Paşa’nın duyduğu son zafer haberi oldu. 29 Ekim’i 30 Ekim’e bağlayan gece, gece yarısına doğru şehîd oldu. Özdemiroğlu Osman Paşa, on altıncı asrın en büyük Osmanlı kumandanlarındandır. Daha sonraki asırlarda bu çapta bir asker gelmedi denilebilir. Şehîd olduğu zaman annesi, zevcesi ve kızı İstanbul’da hayattaydı. Vefâtı İstanbul’da büyük teessürle karşılandı. Nâşı, 30 yıllık atı Kaytas ters eğerlenerek üzerine kondu, vasiyyeti üzerine Diyarbakır’a götürüldü. Bütün Diyarbakırlıların katıldığı büyük bir cemâat tarafından cenaze namazı kılınıp önceden yaptırdığı türbesine defnedildi. İKİ CİHÂNDA YÜZÜN AK OLSUN!.. Kafkasya’yı fethederken şiî Safevî ordularıyla yaptığı meydan muhârebeleri, savunma savaşları sonunda kazandığı muvaffakiyetleriyle dillere destan olan kahraman Osmanlı paşası Özdemiroğlu, İstanbul’a geldiğinde büyük bir coşkuyla karşılandı. Üçüncü Murâd Han bu kahramanı bizzat görüşmek üzere Yalı Köşkü’ne davet etti. Paşa, huzura girdiğinde Sultan, saray âdetlerini bozarak; “Hoş geldin Osman, otur!” dedi. Osman Paşa oturmadı. Ayakta durdu. Pâdişâh tekrar; “Otur Osman!” dedi. Osman Paşa oturdu. Fakat haya edip tekrar ayağa kalktı. Murâd Han, dördüncü defa, oturmasını ve Kafkasya’daki muhârebelerini anlatmasını emredince, oturdu ve anlatmaya başladı. Kafkas harplerini anlatması dört saat sürdü. Osman Paşa, Urus Han’ı nasıl mağlûb ettiğini anlattığı sırada Sultan, heyecanlanıp sözünü keserek: “Güzel hareket etmişsin Osman!” dedikten sonra üzerinde murassa bir iğne bulunan sorgucunu çıkarıp Osman Paşa’nın başına taktı. Osman Paşa anlatmaya devam etti. Hamzâ Mirzâ’ya karşı kazandığı zaferi anlattığı sırada Sultan yine sözünü kesip; “Bunların semeresini toplayacaksın!” diyerek belindeki murassa hançeri çıkarıp Osman Paşa’nın beline taktı. Osman Paşa, İmamkulu Han’ın Gence önündeki hezimetini anlatırken, Murâd Han, ilk önce verdiğinden daha kıymetli murassa bir iğne bulunan sorgucunu çıkarıp Paşa’nın başına taktı. Nihayet Özdemiroğlu Osman Paşa, Kırım hânına karşı, Kefe’de bir kaç bin kişi ile nasıl mücâdele ettiğini ve hanın yakalanarak cezalandırılmasını anlatıp sözüne son verince, memnuniyetinden gözleri yaşaran Murâd Han, kendini tutamayıp ellerini açarak; “İki cihânda yüzün ak olsun! Allahü teâlâ senden razı olsun! Her nereye gidersen muzafferiyet arkadaşın olsun! Cennet’te, nâmdaşın hazret-i Osman ile bir köşkte ve bir sofrada beraber bulun! Bu dünyâda uzun müddet şeref ve iktidar ile yaşa!” diyerek duâ etti. 1) Hadikat-ül-vüzerâ; sh. 38 2) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-7, sh. 147 3) Osmanlı Târihi, (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 55 v.d. 4) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-7, sh. 202, cild-8, sh. 57, 59, 89, 267 5) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi (Danişınend); cild-3, sh. 13-99 6) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1316-1358, 1389 7) Büyük Türkiye Târihî; cild-4, sh. 269-277, 392-429 8) Târih-i Peçevî; cild-2, sh. 15, 32-93 9) Özdemiroğlu Osman Paşa (Ahmed Refik T.O.E.M) 10) Özdemiroğlu Osman Paşanın Dağıstan ve Şirvân Seferleri (Ebû Bekir bin Abdullah, Millet Kütüphânesi T.Y. No: 366) PÂDİŞÂH Osmanlı Devleti’nde hükümdara verilen en meşhur ünvân. On dördüncü ve on beşinci asırlarda Osmanlı hükümdarları İslâmî bir niteliği olan sultan ünvânı ile beraber, örfî hükümdarlık (töre) sıfatlarını ifâde eden resmî ünvân olarak “bey” ve “han”ı kullandılar. Osman Gâzî ve Orhan Gâzi’nin adı kaynaklarda Osman Bey ve Orhan Bey olarak geçmektedir. Osmanlı hükümdarları, hâkimiyet ve nüfuzlarının temeli olarak gâzi, sultân-ül-guzât ve mücâhidin (mücâhid ve Gâzilerin sultânı) ünvânını da benimsediler. Bütün ünvânlarına bu gâzi sıfatını eklemeye itinâ gösterdiler ve gâzi hükümdar otarak anıldılar. Devletin kuruluş dönemlerinde Osmanlı hükümdarları büyük hükümdar mânâsında hüdâvendigâr ve hünkâr ünvânmı da kullandılar. Sultan birinci Murâd Han bu ünvânı ile meşhur oldu. Hüdâvendigâr ünvânı, Osmanlıların Anadolu’daki diğer beylikler üzerinde hâkimiyet kurmaya başlamalarının bir işareti olarak da kabul edilmiştir. Osmanlı pâdişâhlarının adının başına dâima “sultan” ve sonuna da “han” kelimesi gelmektedir. Halk arasında ise, en fazla hünkâr ve pâdişâh isimleri söylenmiştir. Sultan tâbiri sonraları Osmanlı pâdişâhlarının erkek evlâtlarına, kızlarına ve hattâ pâdişâh vâlideleri ile ailelerine kadar şâmil olmuştur. Sultan ünvânı pâdişâhın erkek çocuklarında ismin evveline, kızlarda ise ismin sonuna geliyordu. Sultan Selîm, sultan Mehmed, Ayşe Sultan, Esma Sultan gibi. Pâdişâh vâlidelerine Vâlide Sultan ve zevcelerine de Haseki Sultan, Hürrem Sultan denilmekteydi. Sadrâzamın pâdişâha takdim ettiği telhis ve takrirlerinde sultan tâbiri kullanılmayıp, onun yerine pâdişâhım denilmekte idi. Osmanlılarda hükümdardan başka, hiç bir kimseye verilmeyen tek ünvân hünkâr tâbiridir. Osmanlılarda pâdişâhın yetkileri uç beyliğinden başlayarak devletin gelişmesi oranında arttı. Fâtih Sultan Mehmed Han’a kadar uç beyleri olarak hıristiyanlığa karşı gazâ öncüleri gözüyle bakılan Osmanlı hükümdarları, İstanbul’un fethinden sonra İslâm dünyâsının en büyük güç kaynağı sayıldılar, İstanbul’u fetheden Fâtih, Anadolu ve Rumeli’nin ve İslâmiyet’in en büyük cihâd temsilcisi oldu. 1509 yılında Portekizliler Hind Okyanusu’ndan Memlûklülerin donanmalarını yakarak Kızıldeniz’e gireceklerini, Peygamber efendimizin Kabr-i şerifine zarar vereceklerini bildirince, bütün İslâm dünyâsının gözleri Osmanlı Pâdişâhına çevrildi. Pâdişâh-ı İklim-i Rûm bu durum üzerinde Memlûklülere yardım için Mısır’a mütehassıs Osmanlı gemicileri gönderdi. Bu suretle Memlûklüler de Osmanlıların gazâ yoluyla İslâm âleminde üstünlüğünü tanımış oldular. Bu hâkimiyet, Yavuz Sultan Selîm ve Kânûnî zamanlarında kuvvetlendi. 24 Ağustos 1516 tarihindeki Mercidâbık meydan muhârebesinden sonra Hâdim-ülharemeyn veş-şerîfeyn ünvânını kullanan Yavuz Sultan Selîm Han, İstanbul’a döndüğünde pâdişâh ünvânının yanında, son Abbasî halîfesinden aldığı halîfe ünvânını da ekledi. Hilâfet alâmet ve emânetlerinden, Peygamber efendimizin hırka-i seâdeti, sancak-ı şerîfi ve diğer mübarek emânetleri İstanbul’da husûsî bir hazîneye koydu. Pâdişâh Yavuz Sultan Selîm Han, halîfe-i Rûy-i zemin (dünyâdaki bütün müslümanların halîfesi), Zıllullahi fil erd (Allahü teâlânın yeryüzündeki vekîli) ünvanlarıyla anılmaya başlandı. Bunun neticesi olarak ondan sonraki Osmanlı pâdişâhları bütün İslâm dünyâsının tek hükümdarı ve halîfesi sayıldılar. 29 Ağustos 1516 târihinden 4 Mart 1924 târihine kadar Osmanoğullarından 29 halîfe gelip-geçti. Osmanlı pâdişâhlarının örfî selâhiyetleri, İslâm hukukuna muhalif olmamak şartıyla, eski Türk-İslâm devlet geleneklerine dayanıyordu. Fâtih devri tarihçilerinden Dursun Bey, Târih-i Ebü’l-Feth adlı eserinin mukaddimesinde, pâdişâhların sâhib olması gereken salâhiyetleri geniş açıklamaktadır. Dursun Bey’e göre; “Pâdişâhın varlığı mecburîdir. Pâdişâh olmazsa nizâm olmaz. İnsanlar birbirlerini yok ederler. Bu sebeple nizâmı sağlayan pâdişâha kesinlikle bağlılık gerekir. Pâdişâh, İslâm hukukunu tatbik etmek ve korumakla yükümlüdür. Pâdişâhın selâhiyetlerini İslâmiyet sınırlar.” Osmanlı Devleti’nde; İslâm hukukunun tatbîki ve yayılması da pâdişâhın vazifeleri cümlesindendir. Ancak yapılacak bütün önemli işler, şeyhülislâmın fetvasına dayanılarak icra edilirdi. Osmanlı Devleti’nde kânun ve nizâm şuurunun hâkim olması o derece önemli idi ki, Kânûnî Sultan Süleymân Han, vefât ettiğinde, devrindeki çeşitli konularda aldığı şeyhülislâm Ebüs-sü’ûd Efendi’nin fetvalarını beraberinde defnedilmesini vasiyet etmişti. Osmanlı sultanları da Selçuklu ve daha önceki İslâm devletlerinde olduğu gibi, devlet mes’elelerini dâima müzâkere eden bir dîvân teşkilâtına sahiptiler. Fâtih zamanından beri Osmanlı kanunnâmeleri, Dîvân-ı hümâyûnun haftada dört gün vezîriâzamın başkanlığında (önceleri pâdişâhın) nasıl toplanıp devlet ve memleket mes’elelerini kânunlara göre hâlletiğini tafsilatıyla yazarlar. Osman Gâzi’den îtibâren 1451 yılına kadar gelen Osmanlı hükümdarları, daimî suretle halkla temas hâlinde idiler. Dîvânda bizzat dâva dinledikleri gibi, devlet işlerini görürler ve muhârebe meydanlarında ise askerlere silâh arkadaşı olurlardı. Fâtih Sultan Mehmed Han, dîvân müzâkerelerinde başkanlığı vezîriâzama bırakınca, pâdişâhla halk arasındaki görüşme Cuma namazlarına münhasır kaldı. Cuma namazından çıkışlar, devlet erkânıyla birlikte bayram namazları gibi muhteşem olurdu (Bkz. Cuma Selâmlığı). Bunun yanında pâdişâhlar tebdîli kıyafetle (kıyafet değiştirerek) gezmeyi âdet etmişlerdi. Böylece bulundukları mahallin ahvâlini tahkik ve teftiş ederler, şehirdeki işlerin nasıl gittiğini ve verilen emirlerin yerli yerince tatbik edilip, edilmediğini öğrenirlerdi. Osmanlı devlet nizâmı içinde pâdişâhların da askerler gibi mîrî toprak üzerindeki hasların gelirine dayalı maişetleri vardı. Bu durum onları dahi temsil ettikleri devlet veya cemiyetin yüksek bir me’muru hâline getirmişti. Her birisi muhteşem câmi, kervansaray, hastahâne ve medreseler inşâ eden Osmanlı sultanlarının kendileri için çok mütevazı saraylar yapmaları onların hâlis niyetlerini ve gerçek emellerini ortaya koymaktadır. Ayrıca oturdukları saraylar ve eşyaları devlet malı idi. Pâdişâhlar sâdece tasarruf hakkına hâizdiler. Bilhassa savaşlarda ve fevkalâde zamanlarda sıkışıklık olunca, pâdişâh kendi hazînesinden devlet hazînesine ihtiyâç nisbetinde para verir ve bu para çoğu defa geri gelmezdi. Osmanlı pâdişâhları, şehzâdeliklerinde on altıncı yüzyıl sonlarına kadar muhtelif vilâyetlerde sancak beyliği ve savaşlarda ordu kollarında kumandanlık yaparak, memleket idaresinde ve muhârebe usûllerinde tecrübe kazanırlardı. Böylece önceleri pâdişâhlar teşkilâtçı özelliğe sahip birer idareci idiler. Bundan dolayı da kıymetli devlet adamlarını çevrelerinde toplamışlardı. Osmanlı pâdişâhları, orduların bizzat başkumandanı idiler. Büyük ve mühim seferlere kendileri giderler, küçük seferlere ise, selâhiyetli bir kumandan tâyin ederlerdi. Pâdişâhların seferlere gidemedikleri zamanlarda, başkumandanlık, serdâr-ı ekrem ünvânıyla ve kendi yetkilerini hâiz vezîriâzam tarafından yürütülürdü. Osmanlı pâdişâhlarının mutlak şekilde en çok ehemmiyet verdikleri şey gazâ ve cihâd idi. Nitekim bu husus Osman Gâzi’nin vasiyetnamesinde; “Bizim mesleğimiz Allah yoludur ve maksadımız Allah’ın dînini yaymaktır” ifadesiyle tezahür etmektedir. Osmanlı pâdişâhları, muzaffer kumandanlara en büyük kadirbilirliği gösterir, çok cömertçe mükâfatlandınrlardı. Bu karakter son pâdişâha kadar hiç değişmemiştir. Pâdişâh bir devlet adamının herhangi bir muvaffakiyetinden son derece memnun olmuşsa, sırtındaki kürkü veya kaftanı o zâta hediye eder, hattâ sırtından çıkarıp bizzat giydirirdi. Bu en büyük mükâfattı. Sultan üçüncü Süleymân Han, kaftanını Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa’ya bizzat giydirmişti. Ağabeyi sultan dördüncü Mehmed Han ise, Mustafa Paşa’nın ağabeyi Fazıl Ahmed Paşa’ya Kandiye’yi fethedip Girid fütûhatını tamamlayınca, kaftanını kendisine göndermiştir. Osmanlı târihinde eşine ender rastlanan mükâfatlardan biri de sultan üçüncü Murâd Han’ın belindeki murassa kılıcını, murassa hançerini, kavuğundaki emsâlsiz pırlantalarla süslü sorgucu çıkanp Özdemiroğlu Osman Paşa’ya vermesidir. Zîrâ Özdemiroğlu Osman Paşa, 1584’de 300.000 Kilometre kare büyüklüğündeki Kafkasya’yı devlete katmıştı. Pâdişâh için en büyük üzüntü, ordunun mağlûbiyet haberi idi. Mağlûbiyetten büyük hiç bir üzüntü tasavvuru mümkün değildi. Pâdişâh, ordusunun mağlûb olmaması için her türlü fedâkârlıkta bulunurdu. Sultan üçüncü Selîm Han yeni tahta çıkınca, devlet erkânını toplamış ve özetle şöyle hitâbda bulunmuştur: “Abâ vü ecdadım mücâhid ve cihângir pâdişâhlar olup, kırk-elli şahlık yerleri İbtidâ Allahü teâlânın tevfîk u inayeti ve saniyen Hacı Bektaş müridleri ve din yolunda sinelerini düşmanların top ve tüfeğine siper eden yeniçeri ocağı gâzîleri ve sâir ocaklar ve müretteb olan askerler sa’y ü sebatı ile feth ettiler. Ve ol gâziler ve dilaverler, pâdişâhlarını manevî baba gibi bilip âyet-i kerîme mucibince emrini mutî ve rızâsını tahsil ve düşman karşısında demirden duvar gibi durup ve şiddetlere ve mihnetlere sabır ve tahammül ile Allahü teâlâ ve din uğrunda arslanlar gibi düşmana hücum etmeleriyle, Rabbül âlemin muvaffak edip kıyamete kadar adları hayır ile yâd olunmaktadır. Cenâb-ı Hak hepsinin mekânını Cennet eylesin. Amin. Elhamdülillah bizim zamânımızdaki askerlerimiz dahî onlar gibidir. Bu ne hâl ü ne keyfiyettir ki, Allah ve Peygamberimizin düşmanı bir alay kâfirden yüz döndürüp a’dâyı din (din düşmanları) memleketlerimizi almaya başladı. Bunun sebebi, niyetlerini ve derûnlarını (kalplerini) tasfiye etmemekten ve gerçekten gönüllerinde din hizmetine hulûs (ihlâs) olmamaktan iktizâ eder. Cenâb-ı Hak bizlere nusret ü zafer ihsân eyleye. Âmîn.” Osmanlı sultanlarında vatan sevgisi o derece ileri idi ki Ukrayna’da (Karadeniz’in kuzey ucundaki) Özi kalesinin Rusların eline geçtiğini ve kaledeki müslümanların kılıçtan geçirildiğini bildiren sadâret tezkiresi okunurken, sultan birinci Abdülhamîd üzüntüden felç olup ertesi sabah vefât etmiştir. Osmanlı pâdişâhlarının, cülûslarında ve şehzâdelerin doğumlarında toplar atılarak bunun halka îlân olunması âdet idi. Pâdişâhların gerek saraydaki ağalardan ve gerek vezir ve beylerbeylerinden müsâhib denilen malûmatlı, sözünden sohbetinden istifâde edilen veyahut zarîf nüktedân ve hazırcevap zâtlardan maiyyetleri olurdu. Pâdişâh kendisine takdim edilen san’at ve ilim eserlerini mutlaka mükâfatlandırırdı. Hattâ eser sahipleri çok yüksek te’lif ücretleri ile mükâfâtlandırılırdı. Dehâsı ile tanınmış, büyük ilim ve san’at adamlarının ithaf ettikleri kitapları okurlardı. Hutbe, sikke, tabl, sancak, tuğ; pâdişâhın saltanat alâmetlerinden olup, Osmanlı Devleti’nde Cuma namazı kılınan câmilerde hatîb efendi, hutbesinde pâdişâhın ismini hürmetle anardı. Te’siri muazzamdı. Kendi adına sikke kesmek (mâdeni para bastırmak), İslâm hukukunda hutbeden sonra en bâriz hükümdarlık alâmeti idi. Sultan Osman Bey, tahta geçtikten sonra Osmanlıda ilk sikke kestiren yâni madenî para bastıran hükümdar olmuştur. Tabl, davul demek olup târih terimi olarak askerî mızıka mânâsındadır. Osmanlıda saltanat alâmeti olan tabl, belirli zamanlarda belirli yerlerde (kalelerde, pâdişâh veya vâli sarayları önünde, meydanlarda) nevbet vurmakla millî hisleri canlı tutardı. Nevbet ancak hükümdar, pâdişâh adına olurdu. Osmanlıda devletin askerî mızıkasına mehterhane-i hümâyûn denmiş, 1826’dan sonra adı mızıkayı hümâyûn olmuştur (Bkz. Mehter ve Mehterhane). Sancak, açık hükümdarlık alâmeti idi. Bayrak ve sancak kutsal idi. Bayrağa hakaret pâdişâha hakaret suçu ile aynı değerde kabul edilirdi. Bayrak, pâdişâhı ve dolayısiyle devleti temsil ederdi. Zîrâ pâdişâh, devleti temsil ettiği için kıymetli ve üstün tutulurdu. Tuğ, sancağa çok yakın bir saltanat alâmeti idi. Tuğ, rütbe gibi pâdişâh tarafından verilir ve pâdişâhı temsil eder, mehter ve sancak gibi tuğ da pâdişâhındı. Cülûs bahşişi ve kılıç alayı da pâdişâhın saltanat alâmetlerinden idi. Hele kılıç alayı olmadan pâdişâh tahta oturmuş sayılmazdı. Kılıç alayı ihtişamlı gösterilerinden biri olurdu (Bkz. Kılıç Alayı, Cülûs Bahşişi). Pâdişâh muâyede yâni bayramlaşma merasimlerinde âlimleri ayakta karşılar onlara çok hürmet ederdi. Şeyhülislâm hâriç diğer erkân pâdişâhın elini öperlerdi. Pâdişâhlar sefer-i hümâyûnlar dışında, seyahate de çıkarlardı. Yalnız devlet dışına gitmezlerdi. Tek istisnası sultan Abdülazîz Han’ın Avrupa seyahatidir. Pâdişâh vefât ettiğinde cenâzesi İslâm dîninin emirlerine göre kaldırılırdı. Pâdişâh cenazesi ile sâde bir müslüman cenazesi arasında, şeklen fark yoktu, ikisinin de namazı er kişi niyetine diyerek kıldırılırdı. Pâdişâhlar türbelere gömülürdü. Kendi müstakil türbesinde yalnız yatanlar azdır. Daha ziyâde bir kaçı bir türbeye defnedilirdi. Altı yüz seneden fazla Türklerin ve müslümanların lideri durumunda olan pâdişâhlık müessesesi, Türkiye Cumhûriyeti’nin kurulmasıyla kaldırılmıştır. 1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 46 2) Osmanlı Tarih Deyimleri; cild-2, sh. 748 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 9 4 Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 34 PARA (Bkz. Akçe) PARİS ANDLAŞMASI Kırım harbinden sonra, 30 Mart 1856 târihinde Osmanlı Devleti ile Avusturya, Fransa, İngiltere, Prusya, Rusya ve İtalya arasında Fransa’nın başşehri Paris’te imzalanan sulh andlaşması. Bu andlaşmayla Kırım harbi sona erdi. On dokuzuncu yüzyılın ilk yarısında dünyâda iki büyük İslâm devleti vardı. Birisi Osmanlı Devleti, ikincisi Hindistan’daki Gürgâniye Devleti idi. Her iki devletin sultanları İslâm dîninin bekçisi idiler. İslâm’ın en büyük düşmanı olan İngilizler, bu iki bekçiyi yok etmek için pek sinsi plânlar hazırladılar. Önce Gürgâniye Devleti’ni parçalamaya karar verdiler. Böylece Hindistan’daki müslümanları başsız bırakmayı ve Hindistan’ın hazînelerine, ticâretine hâkim olmayı düşündüler. Böyle bir harekete mâni olacağından korktukları Osmanlı Devleti’ni devre dışı bırakmaya çalıştılar. Osmanlılarla Rusları savaştırmaya gayret ettiler. Avusturya ve Prusya, Osmanlı-Rus savaşının önlenmesini istedilerse de İngilizler elde ettikleri Mustafa Reşîd Paşa’yı harbe teşvik ettiler. Yardım edeceklerine, zafer kazanacağına, böylece Osmanlıların bir numaralı adamı olacağına inandırdılar. Mustafa Reşîd Paşa, Bâb-ı âlî’de 163 kişiyi toplayarak Rusya’ya karşı harb açılmasına karar verdirdi. Bu karârı bir hileyle sultan Abdülmecîd Han’a da tasdîk ettirdi. Böylece 1853 yılında Rusya’ya karşı harb ilân edildi. İngilizler, Rus çarı birinci Nikola’nın Kudüs’de katoliklere karşı Ortodoksları ayaklandırdığını ileri sürerek, Rusların Akdeniz’e inmesini istemeyen Fransa’yı harbe soktular. İngiltere ve Sardunya’nın (İtalya) da katıldığı Rusya’ya karşı yapılan Kırım harbi, Rusya’nın mağlubiyetiyle sona erdi. Savaş sona ermesine rağmen Rusya sulha yanaşmak istemedi. Avusturya’nın ültimatomu üzerine bu devletle de savaşa girişmemek isteyen Rusya, barış görüşmesini kabul etti. 1 Şubat 1856’da Viyana protokolü ve sulhun ana hatları kabul edildi. Savaş resmen sona erdi. Protokole göre sulh konferansı Paris’te toplanacaktı. 25 Şubat 1856’da Paris’te sulh konferansı açıldı. 1 ay 4 gün süren ve 30 Mart’ta imzalanan sulh görüşmelerine; İngiltere, Fransa, Osmanlı Devleti, Rusya, Avusturya, Prusya ve Sardunya (İtalya) devletleri katıldı. Osmanlı Devleti’ni sadrâzam Alî Paşa ile Mustafa Reşîd Paşa’nın oğlu Paris büyükelçisi Mehmed Cemil Bey’in temsil ettiği sulh müzâkereleri sırasında, İngiltere’yi hâriciye nâzırı Lord Clorendon, Fransa’yı hâriciye nâzırı Kont Walevvski, Rusya’yı Kont Orlof, Avusturya’yı hâriciye nâzırı Kont Buot-Schauenstein, Prusya’yı hâriciye nâzırı Baron Manteuffel, Sardunya’yı (İtalya) başbakan Kont Cavour başkanlığındaki hey’etler temsil etti. Osmanlı Devleti’nin toprak kaybına sebeb olmadığı hâlde, siyâsî yönden aleyhine olan Kırım harbi sonunda Paris’te toplanan barış konferansında, müttefik devletler arasında anlaşmazlık çıktı. Osmanlı Devleti ve İngiltere, Rusya’ya karşı ağır şartlar ileri sürülmesinden yanaydılar. Fransa ise, Osmanlı Devleti’nin kendilerinden çok İngiltere’ye yanaştığını düşünerek ve Avusturya ile Prusya’nın birlikte hareket etmelerinden gocunarak, Rusya’ya yanaşmak istedi. Hattâ Fransız delegesi Walevvski, Rus delegelerine karşı; “Savaş sahasında kaybettiğinizi siyâset masasında kazanırsınız” deme cesaretini gösterdi. Bu sözü işiten Rus delegeleri müttefikler arasında görüş ayrılıklarının olduğunu sezerek, barış görüşmelerini kendi çıkarları doğrultusunda yönlendirmek istediler. Osmanlı ve İngiliz delegelerinin karşı çıkması üzerine pek başarı elde edemediler. Fransız delegesi Walevvski’nin başkanlık ettiği Paris konferansı bir aydan fazla sürdü. Uzun müzâkerelerden sonra 34 madde olarak Paris andlaşması imzalandı. Andlaşma şu hususları ihtiva ediyordu: 1- Andlaşmanın tasdîkinden itibaren müttefik devletler ile Rusya arasındaki sulh devamlı kalacak. 2- Taraflar aldıkları yerleri geriiade edecekler, 2, 3, 4, 30 ve 31. maddelere göre; Osmanlılar ve diğer müttefik devletler Rusya’ya; Sivastopol, Balaklava, Kamış, Gözleve, Kerç, Yenikale, Kılburnu’nu, Rusya ise; Anadolu cephesinde işgal ettiği Kars’ı ve çevresindeki diğer yerleri Osmanlı Devleti’ne iade edecekler. Anadolu’daki hudud ihtilâfını sekiz ay içinde hâlletmek için iki Osmanlı, iki Rus, bir İngiliz ve bir Fransız komiserinden meydana gelen komisyon kurulacaktır. 3- Beşinci maddeye göre; andlaşmayı imzalayan devletler harb suçlularına umûmî af îlân edecekler. Altıncı maddeye göre esirler karşılıklı değiştirilecektir. 4- Yedinci maddeyle; Osmanlı Devleti Avrupa hukukundan faydalanacak, Osmanlı Devleti’nin istiklâli ve toprak bütünlüğü korunacaktır. 5- Sekizinci maddeye göre; Osmanlı Devleti ile Paris andlaşmasını imzalayan diğer devletlerden biri veya bir kaçı arasında sulhu bozacak önemli bir ihtilâf vuku bulduğu takdirde, mes’ele taraflara bildirilip halledilecektir. 6- Dokuzuncu maddeye göre; Bâb-ı âlî’nin 18 Şubat 1856 târihinde îlân ettiği Islâhât fermanı devletlerce tescil edilecek ve bu devletler pâdişâh ile tebeası arasına girmeyecekler, Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmayacaklardır (Bkz. Islâhat Fermanı). 7-10, 11, 12, 13, 14. maddelere göre; Boğazların kapalılığına dâir 1841 Londra andlaşması aynen yürütülecek, Karadeniz tarafsız duruma getirilecek, bütün devletlerin ticâret gemilerine açık fakat savaş gemilerine sürekli kapalı olacak, Osmanlı Devleti ve Rusya Karadeniz’de donanma bulunduramayacağı gibi tersaneleri yıkıp yenilerini yapamıyacaklar, sahil muhafazası için en büyüğü 300 tonluk altışar, 200 tonluk dörder gemi bulundurabileceklerdir. 8-15, 16, 17, 18 ve 19. maddelere göre; Tuna nehrinde ulaşım serbest olacak, bunu andlaşmada imzası bulunan devletlerin temsilcilerinden kurulacak bir komisyon yürütecek, Rusya tarafından terk edilecek olan Tuna nehri deltasının bir bölümü Boğdan’a verilecek, Tuna’daki gemi işletmeciliği ve muhafazası Avrupa devletlerinin kefaletinde olacaktı. 9- 20 ve 21. maddelere göre; Kırım Rusya’da kalmak şartıyla, Besarabya’nın Câhu, İsmâil ve Belgrad kazalarından meydana gelen kısmı, Osmanlı hakimiyetindeki Boğdan beyliğine verilecek, Rusya Tuna nehri ağzından uzaklaştırılacaktı. 10- 22, 23, 24, 25, 26, 27. maddelere göre; Memleketeyn denilen Eflâk ve Boğdan beylikleri Osmanlı himayesinde olacak, ancak bunların sâhib oldukları imtiyaz ve haklar genişletilecek, kânunlarını kendileri yapacaklar, millî bir ordu bulundurabilecekler. Bâb-ı âlî, Memleketeyn’de çıkan bir hâdiseyi devletlerle müşavere ettikten sonra düzeltmeye çalışacak. Bu verilen imtiyaz ve haklar andlaşmada imzâsı bulunan devletlerin ortak garantisi altında olacak, hiç bir devlet bu beyliklerin iç işlerine karışmıyacaktır. 11- 28 ve 29. maddelere göre; sırbistan prensliği Osmanlı hâkimiyetinde kalmak şartıyla, tarafların kefaletinde imtiyazlı olacaktı. Devletlerin onayı alınmadan, Osmanlı Devleti Sırbistan’a hiç bir şekilde asker sokamayacak, ancak eskiden olduğu gibi bir kaç Sırbistan kalesinde Osmanlı askeri bulunabilecekti. 12- 32, 33, 34. maddeler ise Osmanlı Devleti’yle ilgili değildi. Bu maddeler bâzı sınır tashihleri yanında, Baltık denizindeki Aland adalarıyla ilgiliydi. Fin adaları için Fransa, İngiltere ve Rusya aralarında özel andlaşmalar imzaladılar. Bu andlaşmaya bağlı olarak, andlaşmaya katılan devletler arasında 1841’de imzalanan Londra andlaşmasını yenileyen Paris Boğazlar Sözleşmesi, Osmanlı Devleti ile Rusya arasında Karadeniz’le ilgili Paris andlaşması imzalandı. Daha sonra da yine Paris andlaşmasına bağlı olarak Osmanlı Devleti ile Rusya arasında 5 Aralık 1857’de Rusya ile sınır andlaşması imzalandı. Osmanlı Devleti’nin toprak kaybına sebeb olmayan, fakat siyâsî ve ekonomik zararına yol açan, dış borçlanma sebebiyle Avrupa’ya bağımlılığın kapısını aralayan, Kırım harbi sonunda imzalanan Paris andlaşması, Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmalarına sebeb oldu. Gayr-i müslimlerle ilgili maddeler konulması, hattâ Osmanlı Devleti’nde yapılacak ıslâhatların müşterek kefalet altına alınması bunun delili idi (Bkz. Islâhat Fermanı). Paris barış andlaşmasıyla Kırım harbine son verilmek suretiyle Osmanlı Devleti’nin daha fazla yıpranması önlendiyse de, hâkimiyeti altındaki Memleketeyn ve Sırbistan’a muhtariyet verilmekle, Osmanlı Devleti’nin hükümranlık hakları zedelendi ve devletin bölgedeki nüfuzu azaldı. Karadeniz’in tarafsızlığının sağlanmasıyla ve Eflak-Boğdan ve Sırbistan topraklarındaki idarelerin, konferansa katılan devletlerin ortak garantisi altına alınmasıyla, bu bölgedeki Rus nüfuzu da ortadan kaldırıldı. Rusya’nın güneyinde bir tampon bölge meydana getirildi. Bu suretle Rusya’nın güneye inme ve Akdeniz’e açılma politikası önlendi. Bu ise, Rusya’nın Asya’da genişleme politikasına önem vermesine sebeb oldu. Osmanlı Devleti kongreye galip devletler arasında katıldığı hâlde, Karadeniz’le ilgili hususlarda mağlûb devlet olan Rusya ile aynı statüye tâbi tutuldu. Osmanlı Devleti’nin devletler hukukundan faydalanması ve bununla Avrupa devletler ailesinden sayılması kabul edildi. Ancak bu husus görünüşten ileri geçemedi. Çünkü Osmanlı Devleti’nin Avrupa devleti sayılması ve devletler hukukundan faydalanabilmesinin pratikte bir önemi yoktu. Avrupa devletleri kendi aralarında bile bu prensiplere pek saygı göstermiyorlardı. Bu sebeple bundan sağlanacak garantilerin kâğıt üzerinde kalması kesindi. Gayr-i müslimler lehine yeni hak ve imtiyazlar sağlayan ve Alî Paşa tarafından ilân edilen Islâhat fermanının Paris barış andlaşmasında yer alması Osmanlı Devleti aleyhine yeni bir faktörü ortaya çıkarttı. Avrupa devletleri her ne kadar bu madde ile Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmamayı garanti ettilerse de aslında bu fermanın uygulanmasından doğacak mes’eleler ile Osmanlı Oevleti’nin iç işlerine aynı zamanda ve ortaklaşa müdâhale edebilecekleri yeni bir kapıyı açmış oldular. Gayr-i müslimlere ve Avrupa devletlerine verilen ticarî imtiyazlar hüviyetindeki kapitülasyonların kaldırılmayıp, sürdürülmesi de bu müdâhaleyi kolaylaştırdı. Bu sebeplerle Paris andlaşması uygulama imkânlarından mahrum şartları ile Osmanlı Devleti’nin geleceği için bir garanti olmaktan uzaktı. Bu ise, barışın uzun ömürlü olmamasına sebeb olacaktı. Paris andlaşması Kırım savaşına katılan diğer devletlere doğrudan çıkar sağlayan bir durum meydana getirmedi. Ancak dolaylı olarak her devlet kendisine göre bâzı çıkarlar elde etti. İngiltere, Rusya’nın Karadeniz’deki donanma ve tersanelerinin yok edilmesi ve bu denizde donanma bulundurmasını önlemekle, sömürgeleri ve yakın doğu ticâreti için büyük bir tehlikeyi bir müddet için de olsa kaldırmış oldu. Fransa, Rusya’nın özellikle mukaddes yerler mes’elesini bahane ederek, Boğazlar ve Akdeniz’e inerek kendi nüfuz sahasına göz diktiğini gördüğünden savaşa girmişti. Paris andlaşmasıyla bu tehlike önlendi. Ayrıca Kırım savaşı ve bu müddet içinde yapılan ittifaklar ile önceden kendisine karşı kurulmuş ittifak grubunu parçaladı. Andlaşmanın Paris’te imzalanması ise, Fransa’nın Avrupa siyasetindeki nüfuzunun yükselmesini sağladı. Sardunya (İtalya) da, Paris konferansına katılmakla, İtalyan birliğini kurma düşüncesini devletler arası bir kuruluşta tanıtma ve savunma imkânına kavuştu. Böylece İtalyan birliği mes’elesini Avrupa politikasının konuları arasına sokturma fırsatını elde etti. Netice olarak, Kırım savaşı sonunda imzalanan Paris andlaşmasıyla, Avrupa’da yeni bir siyâsî denge kurulmuş oldu. Bütün bunlara rağmen Paris andlaşmasının getirdiği barış çeşitli sebeplerle uzun ömürlü olmadı. Nitekim andlaşmanın hemen arkasından Osmanlı Devleti ve diğer Avrupa devletleri yeni iç ve dış mes’elelerle karşılaşmaya başladılar. 1) Büyük Türkiye Târihi; cild-7, sh. 54 2) Osmanlı Târih Lügati; sh. 276 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 86 4) Siyâsî Târih (Rıfat Uçarol); sh. 156 5) Eshâb-ı Kiram; sh. 141 PATRONA İSYÂNI Târihte Lâle devri olarak bilinen döneme son veren isyân hareketi. Patrona ihtilâlini hazırlayan çeşitli; siyâsî, ekonomik, sosyal ve idâri sebepler vardır. Merkezde sadrâzam Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’ya karşı olan devlet adamları, bilhassa devlet içerisinde yapılan idarî ve sosyal ıslâhatların askerî teşkîlât içerisinde de yapılacağını öne sürerek, yeniçeri ocağını isyâna teşvik ediyorlardı. Bu arada uzun süren ve Lâle devri denilen sulh devresinde İstanbul’u güzelleştirmek amacı ile girişilen saray, konak, yalı ve bahçe gibi inşâatları da, lüks ve israftan sayarak halkı kışkırtmaktan geri durmuyorlardı. Son olarak 1723 İran seferinin başlangıçta muvaffakiyetli netîceler alınmasına rağmen, sonradan Osmanlı Devleti aleyhine dönmesi ve bozgun haberlerinin İstanbul’a gelmesi üzerine, yeniçeriler ile birlikte İstanbul halkı ve esnafının da İbrâhim Paşa idaresine karşı hoşnutsuzluk belirtmeleri, isyân için fırsat kollayanları harekete geçirdi. Bunların başında, Patrona lakabıyla tanınan ve o târihe kadar ufak tefek disiplinsizlikleri yanında. Niş ve Vidin’de meydana gelen yeniçeri ayaklanmalarına katılarak dâima menfî davranışlarda bulunan ve kapdân-ı derya Abdi Paşa’nın tavassutuyla idamdan kurtulan, Halil adında bir serseri gelmekteydi. Patrona Halîl, etrafında topladığı İstanbul’daki gayr-i Türk serseri takımından meydana gelen avânesi ile isyân hazırlıklarına başladı. Bu arada sultan üçüncü Ahmed Han, bizzat İran seferine çıkmak üzere Üsküdar’a geçmiş bulunuyordu. Nitekim Pâdişâh’ın İstanbul’dan ayrılmasını fırsat bilen Patrona Halîl; Muslu Paşa, Ali Usta, Kara Yılan, Emir Ali, Çınar Ahmed, Oduncu Mehmed, Laz Mustafa, Turşucu İsmail, Gavur Ali, Ciğerci Ramazan gibi âsîlerle 28 Eylül 1730 Perşembe günü isyân etti. İsyanı Bâyezîd’de başlatan âsîler, esnafdan, dükkânlarını kapayıp kendilerine katılmalarını istediler. Patrona Halîl, daha sonra bir mikdâr âsiyle Ağa kapısına gitti. Yeniçeri ağası Hasan Ağa, üç yüz kişi ile karşı koydu ise de tutunamayıp geri çekildi. Yeniçeri ağasının geri çekilmesi, âsîleri cesaretlendirdi ve Ağa kapısındaki ve başka hapishanelerdeki mahkûmları serbest bırakıp, kendilerine kattılar. Sipâhî çarşısı ve Bit pazarında buldukları silâhları yağma ederek, Saraçhane’yi kapattılar. İstanbul kaymakamı Mustafa Paşa, isyânı haber alır almaz, hâdiselerden Pâdişâh’ı haberdâr etti. Sultan Ahmed Han ve devlet adamları İstanbul’a geldiler ise de, Lâle devrinin sulh, sükûn ve huzuruna alışan devlet adamlarının isyânı bastırmak için uzun müzâkereler ile vakit geçirmeleri, âsîlerin iyice kuvvetlenmesine sebeb oldu. Asîler ikinci gün bir liste yapıp kırk bir kişinin kendilerine teslim edilmesini istediler. Listede; sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa, kapdân-ı derya ve İstanbul kaymakamı Mustafa Paşa, sadâret kethüdası Mehmed Paşa, şeyhülislâm Abdullah Efendi ile otuz yedi kişinin isimleri vardır. Sultan Ahmed Han, âsîlerin istediği şahısları vazifeden alıp, İstanbul’dan uzaklaştırarak, hâdiselerin önüne geçmek istedi. Vezirliğe silâhdâr Mehmed Paşa tâyin edildi. Şeyhülislâmın öldürülmesi dînen caiz olmadığına dâir ulemânın fetva vermesi üzerine, âsîter şeyhülislâmın öldürülmesinden vazgeçtiler. Ancak diğer üç vezirin başını istemede ayak direttiler. Pâdişâh, âsîlerin isteğine baş eğmek mecburiyetinde kaldı. Dâmâd İbrâhim Paşa, âsîlerin eline geçince, Kaymakam Mustafa ve Mehmed paşalarla beraber hunharca öldürüldü. Pek çok hayır ve hasenat, şaheser mîmârî ve ilmî eserlerin bânîsi Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’nın öldürülmesiyle, âsîler daha da şımararak kendilerince tâyinler yaptırıp gittikçe cesaretlendiler. İlk önce sadâkatle bağlılıklarını ve Pâdişâh’dan hoşnûd olduklarını bildiren âsîler, asıl niyetlerini ortaya koyarak sultan üçüncü Ahmed Han’ın hal’ini istemeye başladılar. Sultan üçüncü Ahmed Han, tahttan çekilmedikçe âsilerin isteklerinin tükenmeyeceğini anlayınca, isyânın önüne geçmek ümidiyle, kardeşinin oğlu şehzâde Mahmûd adına saltanattan feragat etti. 1/2 Ekim 1730 gecesi velîahd-şehzâde Mahmûd, Osmanlı sultânı oldu. Birinci Mahmûd Han, üçüncü Ahmed Han’ın feragati ve âsîlerin arzularıyla Osmanlı sultânı olduğu zaman, hâkimiyet tamamen âsilerin elinde idi. Âsilerin reisi Patrona Halîl ve avânesi devletin önemli mevkilerine kendi tarafdarlarını getirtmişti. Asîler, istediklerini yapıyorlardı. Sultan Mahmûd, buna mâni olmak için Patrona Halîl ve adamlarını ortadan kaldırmaya karar verdi. Asilerin devlet kadrosuna tâyin ettiklerini vazifeden alıp, onları İstanbul’dan uzaklaştırma çârelerini araştırdı. Birinci Mahmûd Han, âsileri ortadan kaldırabilecek devlet adamlarını dikkat çekmeden önemli yerlere getirdi. Sonra Patrona Halil’e Rumeli beylerbeyliği rütbesini verdi ve hil’at giymek için geldiği Revân köşkünde, on yedinci bölük ağası Halîl Ağa’ya boğdurttu. Dışarıda bekleyen âsî elebaşları da; “Hil’at giydirilecektir” denilerek birer birer içeri alındı ve hepsi öldürüldü (15 Kasım 1730). Böylece İstanbul’da asayişi yeniden te’min eden sultan birinci Mahmûd, devlet otoritesini kuvvetlendirdi. 1) Osmanlı Târihi (Prof. İ.H. Uzunçarşılı); cild-4, bölüm-1, sh. 204 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 107 3) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); sh. 294 4) Îzâhlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-4, sh. 18 5) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-10, sh. 239 6) Patrona İsyânı (M. Münir Aktepe); sh. 1 7) Destari Salih Târihi; sh. 1 8) Mir-üt-tevârih; cild-1, sh. 1, 19 PENÇİK OĞLANI (Bkz. Kapıkulu Ocakları) PÎRÎ REİS Coğrafya bilgini, amiral. Dünyânın en büyük kartograf (haritacı) ve coğrafyacılarından biridir. Karamanlı Hacı Ali Mehmed Efendi’nin oğlu olup, 1470 yılı civarında Gelibolu’da doğdu. Mühyiddîn Pîrî ismi verilen geleceğin büyük denizcisi, çocuk yaşında deniz seferlerine katıldı. Tanınmış denizci Kemâl Reis’in yeğeni olması, onun küçücük yaşından itibaren denizlerde büyümesine ve denizcilikle ilgili bilgileri öğrenmesine vesîle oldu. Dînî ilimlerde yetişti. Kemâl Reis’le birlikte Kuzey Afrika’deki Bicâye şehrine gitti. Burada yüz yirmi yaşlarındaki Seyyid Muhammed Tuvattî isimli bir Allah dostunun evinde misafir kalıp, onun feyz ve bereketlerinden istifâde etti. Kemâl Reis’in komutasında reis olarak Venediklilerle yapılan savaşa katıldı. 1501’de yapılan bu savaşta Navarin, Venediklilerden geri alındı. Zaferden sonra Kemâl Reis müjdeci olarak yeğenini İstanbul’a gönderdi. Sultan İkinci Bâyezîd Han’ın huzuruna çıkan Pîrî Reis, mükâfatlandırıldı. Akdeniz’i karış karış dolaşan hıristiyan korsanlara aman vermeyen Kemâl Reis’in yanında şehâdetine kadar kalan Piri Reis, uğradıkları her limanı inceleyerek haritalarını yaptı. 1511’de Kemâl Reis, Gelibolu yakınlarında gemisi batıp boğulunca, Pîrî Reis bir müddet denizlerden uzak kaldı. Denizlerden uzak geçirdiği bir kaç yılda da kitap ve haritalarla uğraştı. Gazâya alışkın ve deniz tutkunu olan Pîrî Reis, deryalardan fazla uzak kalamayıp, Oruç Reis’in emrine girdi ve yıllarca kılıç salladı. Allahü teâlânın dînini yaymak, mazlumları zâlimlerin elinden kurtarmak için çalıştı. Oruç Reis tarafından 1516’da İstanbul’a gönderildi ve Yavuz Sultan Selîm Han’ın huzuruna kabul edildi. Aynı sene Mısır seferine çıkan Osmanlı donanmasında amiral olarak vazifelendirildi. Daha sonraki senelerde hizmetlerine devamla 1547’de Süveyş’teki Osmanlı donanmasına, Hind kaptân-ı deryası tâyin edildi. Aden’i Portekizlilerden 26 Şubat 1548’de geri aldı. Portekizlilerin daha önce elde ettikleri yerlerin hepsini geri alarak onları Umman denizinden çıkarıp attı. Mustak’taki Portekiz garnizonunu işgal etti. Basra körfezinde bâzı yerleri de feth ettikten sonra Katar yarımadasını, Bahreyn adalarını, Lahsa (Hasâ) kıyılarını Türk hâkimiyetine soktu. Yaşının ilerlemesine rağmen mücâdelelerine yılmadan devam eden Pîrî Reis, 27 parça gemisini Basra’da bırakıp üç kadırga ile Süveyş’e dönmesi, yanlış anlamalara ve ithamlara sebeb oldu. Ömrünü denizlerde küffâra karşı mücâdele ile geçiren Pîrî Reis, 1555’de öldüğü zaman ardında, o güne kadar bilinmeyen bir çok deniz bilgileri ile dolu, cildlerle eser bıraktı. Bugün bile hayranlıkla seyredilen haritalarla dolu olan bu eserler, çeşitli dillere çevrilerek basılmış ve onun şöhreti, bilhassa yirminci asırda, dünyâya yayılmıştır. Türk denizcileri arasında başarılı bir kaptân-ı derya olan Pîrî Reis, aynı zamanda bir ilim adamı olarak bıraktığı eserlerde târihin sayfalarında unutulmazlar arasına girmiştir. Akdeniz kıyılarını ve adalarını bütün teferruatı ile gösteren Kitâb-ı Bahriye, Pîrî Reis’in en önemli eseridir. Pek çok deniz haritasından meydana gelen geniş hacimli eser, alâka çekici îzâhatlarla süslenmiştir. Pîrî Reis’in 1521’de tamamladığı bu eserinde, Amerika kıt’asının keşfi ve dünyânın yuvarlak olduğu kesin şekilde anlatılmaktadır. Bâzı düzeltmeler yapıldıktan sonra 1525’de Kânûnî Sultan Süleymân Han’a sunulan eser, pâdişâh tarafından beğenilerek takdîr edilmiştir. O günkü teknik ve bilgilere göre akıl almaz doğrulukta olan deri üstüne çizdiği haritalar ise tek kelime ile şaheserdir. Yeni keşfedilen Amerika’ya da yer vermesi bakımından dikkat çekici olan 1513 yılında yaptığı harita, Yavuz Sultan Selîm Han’a takdim edilmiştir. Haritayı yaptığı târihten henüz yirmi beş yıl önce keşf edildiği iddia edilen bu kıt’anın, teferruatları ile îzâh edilmesi düşündürücü ve bu yerlerin daha önceden bilindiğinin açık işaretleridir. Bu haritayı, üzerinde gerekli düzeltmelerden sonra 1528’de tekrar yapmıştır. Her ikisi de, büyük haritalar şeklinde sekiz renk üzerine deriye yapılmıştır. Bütün dünyâda büyük hayranlık uyandıran bu büyük eserlerde Grönland’dan Florida’ya kadar olan kısımlar, büyük bir doğrulukla çizilmiştir. Topkapı Sarayı Müzesi’nin düzenlenmesi esnasında diğer târihî kıymetli eserler arasında ele geçen deri üstüne yapılmış haritalar, 1926’da olduğu gibi yayınlanarak dünyâ milletlerinin tedkîkine sunulmuştur. 1) Pîrî Reis’in Hayâtı ve Eserleri (Ankara-1983) 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 170 3) Osmanlı Türklerinde İlim; sh. 74 4) Kitâbı Bahriye (İstanbul-1935); sh. 5, 82 5) Sicilli Osmânî; cild-2, sh. 44 6) Topkapı Sarayı’nda Deri Üzerine Yapılmış Eski Haritalar (İbrâhim Hakkı Konyalı, İstanbul-1936); sh. 5 PLEVNE MÜDÂFAASI 1877-1878 Osmanlı-Rus harbinde Gâzi Osman Paşa’nın Ruslara karşı Plevne’de yaptığı savunma. Abdülazîz Han’ın hal’ edilip şehîd edilmesinden sonra, meydana gelen kargaşa ortamında işbaşına geçen devlet adamları, şan şöhret için savaşa girmek sevdasına düştüler. Sultan beşinci Murâd’ın kısa süren saltanatından sonra Abdülhamîd Han başa geçmiş ve Midhat Paşa da sadrâzam olmuştu. Midhat Paşa savaşın aleyhinde olan Pâdişâh’ı razı etmek için bâzı câhilleri para ile tutup İstanbul’da gösteriler yaptırdı. Toplanan istişare meclisi savaş karârı aldı. Rusya ile uzlaşma köprüleri yıkıldı. Zâten bahane arayan Ruslar, 1877 senesinin 24 Nisan günü Osmanlı Devleti’ne harb îlân ettiler. Harbin îlânından bir gece evvel hücuma kalktılar. Anadolu ve Rumeli’de açılan cephelerde, Osmanlı ordusu önceleri zafer kazandı ise de sonradan Ruslar, doğuda ve batıda galip gelip İstanbul kapılarına kadar dayandılar. 1878 yılı Ocak ayının son gününde yapılan Edirne mütârekesine kadar devam eden ve Doksanüç harbi nâmıyla bilinen savaşın en kanlı çarpışmaları Plevne önlerinde cereyan etti. Ruslar, Rumeli cephesindeki Osmanlı ordusunun kumanda eksikliği sebebiyle Tuna ve Balkan tabiî sınırlarını kolaylıkla geçtiler. Bu sırada Vidin’de bulunan Garb ordusu kumandanı Osman Paşa’ya, Plevne’yi işgal edip tahkim etmesi emredildi. Osman Paşa, İstanbul’da sultan Abdülhamîd Han’ın başkanlığında teşkil edilen askerî meclisin karârı ile verilen bu emri, hemen yerine getirmek üzere harekete geçti. Aynı zamanda Ruslar da, Plevne’nin askerî ehemmiyetini kavrayıp işgal için yola çıkmışlardı. Osman Paşa, altmış bin kişilik ordusundan on iki bin kişilik bir kuvvet alarak, elli dört topla birlikte yola çıktı. Yüz doksan iki kilometrelik yolun yüz yetmiş iki kilometresini beş günde katederek Plevne’ye bir günlük mesafeye geldi. Burada Rusların da yolda olduklarını haber aldı. Ertesi gün savaşın başlayacağını dikkate alarak yorgun askerlerine hazır olmaları emrini verdi. Atıf Paşa komutasında bir kol, Plevne’yi işgal edip tahkimata başladı. Asker, Vid suyu üzerindeki köprüyü geçerken Ruslar top atışma başladılarsa da, Gâzi Osman Paşa’nın şanlı mücâhidleri, üç bin Rus askerini öldürüp düşmanı geri püskürttüler. Osmanlı askeri de bin şehîd verdi. 20 Temmuz 1877 günü Osmanlı askerinin kazandığı bu zafer, Rusları telaşlandırdı. Asker sayısını otuz beş bine, top sayısını da yüz yetmişe çıkardılar. Osman Paşa da, takviye kuvvetler alıp asker sayısını yirmi bine çıkardı. Muhafazası zor bir mevki olan Plevne civarındaki hâkim tepelerde, topraktan bir çok tabya, piyade siperleri ve avcı hendekleri inşâ ettirdi. Otuz Temmuz günü Ruslar iki koldan hücuma geçtiler. Osmanlı askerinin siperde ve toplarının uzun menzilli olması, Rus toplarının pek çoğunu te’sirsiz hâle getirdi. Açıktan kalabalıklar hâlinde hücuma geçen Rus askerleri, Osmanlı topçusuna açık hedef oldular. Osmanlı askerleri, zaman zaman istihkâmlarından çıkıp Ruslara hücum ederek yedi bin üç yüz zâyiât verdirdiler. Gecenin karanlığından istifâde ile geri kaçan Ruslar, kaçış esnasında da çok zâyiât veriyor ve Osmanlı korkusu paniğe sebeb oluyordu. Boşanan bin atın rastgele koşmasını; “Türkler geliyor” diye birbirlerine, haber veren Rus askerleri, korku ve dehşet içinde Ziştovi’ye kadar kaçıp canlarını kurtarmaya çalıştılar. Fakat ne yazık ki, Gâzi Osman Paşa, elde etmiş olduğu üstünlüğün neticesinden, ihtiyat ve süvari yokluğu sebebinden istifâde edememişti. Plevne’de parlak bir zafer kazanacağını zannederek savaş mevkii yakınlarına gelmiş olan Rus çarı da, karargâhına çekilip; “Hıristiyanlık mahvoluyor” feryâdıyla yeni bir haçlı seferi çağrısında bulunarak Romanya prensinden yardım istedi. Plevne’yi tahkîme devam eden Osman Paşa, Vidin ve Sofya’daki ihtiyatlarını karargâhına getirtti. Osman Paşa’nın zaferi, Pâdişâh’ın taltif ve mükâfatına mazhâr olurken, Avrupalılara da parmak ısırttı. Doğu Anadolu’daki Osmanlı ordularının da Ruslar karşısında muzaffer olması sebebiyle, Osmanlı Devleti’nin sulh isteyip istemediği bile, Alman sefareti baş tercümanı tarafından araştırılmaya başlanmıştı. Fakat müttefiksiz olan Osmanlı Devleti, savaşa devam etmek mecburiyetinde kalmıştı. Bu zaferinden sonra tahkimata devam eden Osman Paşa, Ağustos ortalarına doğru ordu mevcudunu kırk bine çıkardı. Ruslar tarafından bağımsızlık vadi verilen Romen prensi Karol’un şeklî kumandası altındaki Rus-Romen müttefik ordusunun sayısı ise, yüz bin asker, 450 parça topa ulaşmıştı. Kışın yaklaşması, geriden destek alması güç olan Osmanlı ordusunun aleyhineydi. 26 Ağustos’da, Rus topçusu Osmanlı istihkamlarını kesif bir şekilde dövmeye başladı. Osmanlı topçusu ise, cephane azlığından idare edecek şekilde cevap veriyordu. Zâten siperler Osmanlı askerini Rus ateşinden koruyordu. Açıkta bulunan Rus piyadesi bol zâyiât veriyordu. Rusların sol kanadı ilerlerken, merkezleri, Osmanlı askeri karşısında geri çekilmeye mecbur oluyordu. Merkezde serbest kalan Osmanlı kuvvetleri, sola kayınca Rus ilerlemesi durduruldu. Ertesi gün (1 Eylül) Ruslar geri çekildi. Fakat cephanesi azalan Osmanlı askeri, düşmanı tâkib edemedi. Ruslar, yirmi iki bin zâyiât vermişler, dört bin Osmanlı askeri de yaralanmış veya şehîd olmuştu. Dost-düşman herkes Türkaskerinin Rus’dan daha üstün olduğunu kabul etmişti. Üstüste gelen hezimetler, bütün ümidini Plevne’ye bağlayan çar ikinci Aleksandr’ı çileden çıkarıyordu. Çar’ın harbiye nâzırı; “Biz Osmanlı’yı tanımadan harbe girmişiz” demek mecburiyetinde kalmıştı. Bu hezimetlerinden yedi gün sonra Ruslar, müttefikleri Romenlerle beraber tekrar taarruza kalkıştılar. Yedi Eylül’den, on bir Eylül’e kadar Türk mevzilerini top ateşine tuttular. Kayakdere mevkiine girmeye muvaffak oldularsa da verdikleri yirmi bin kişilik zâyiât karşısında geri çekilmek zorunda kaldılar. Bu parlak zaferleri, Abdülhamîd Han’ın Osman Paşa’ya Gâzilik ünvânı vermesine sebeb oldu. Rusların sabrı iyice taşmıştı. Kalabalık sürüler hâlinde getirdikleri askerleri ile Osmanlı ordusunun çevresini sarıp abluka altına almaya karar verdiler. En tecrübeli komutanlarını iş başına getirdiler. Osmanlı askerini her türlü yardımdan mahrum bırakarak, açlıkla teslim olmaya zorlayacaklardı. Yedi Ekim’de son Osmanlı imdat kuvveti Rus hatlarını yararak Plevne’ye girdi. Yirmi dört Ekim’de yüz otuz beş bin Rus ve Romen askeri, Gâzi Osman Paşa ordusunun çevresini yetmiş beş kilometrelik bir çenber içine alarak telgraf hattını kesti. Gâzi Osman Paşa’nın emrinde kırk bin muharip, on bin de gayr-i muharip vardı. Kasım’ın yirmi ikisinde Osmanlı ordusunun zahiresi bitti. Hayvan yemi ve cephane sıkıntısı başladı. Osman Paşa, Süleymân Paşa kumandasındaki Osmanlı ordusunun imdada gelmesini bekliyordu. Fakat Elena civarında düşmanı yenen Osmanlı kuvvetleri, Süleymân Paşa’nın ağır davranması sonucu Maçka muhârebesinde Ruslara yenildi. Gâzi Osman Paşa, Süleymân Paşa’dan gelecek imdattan da ümidini kesti. Erzak ve cephane bitiyordu. Ya insanlığın yüzkarası zâlim Ruslara teslim olacak, veya askerlerinin başında girişeceği bir yarma harekâtına teşebbüs edecekti. Bu da kurtuluşa veya şehâdete götürürdü. Bunlardan ikincisini tercih etti. Otuz Kasım günü komutanlarını toplayarak düşüncelerini söyleyen Osman Paşa, onların rızâlarını aldı. Karârı bir mazbataya geçirdi. Düşmanın teslim teklifini reddetti. Askerini iki gruba ayırdı. Birinci grubta; başta kendisi ve muharipler, ikinci grupta; yaralılar ve yerli Türk halkı vardı. Birinci grup yarma harekâtını gerçekleştirecekti. Aralık’ın dokuzunda silâh ve yiyecekleri askere dağıttı. Vid ırmağı üzerine köprü kurdurdu. On Aralık seher vakti, Vid suyunu aştı. Birinci muhasara hattını yararak arzu ettiği şekilde askerini topladı. Fakat, gayr-i muharip kimselerden meydana gelen ikinci gruptakiler, yavaş hareket ediyorlardı. İkinci grup Vid suyu üzerindeki köprüyü geçerken Rus topçusu ateşe başladı. İkinci grub kurtarmaya çalışılırken, birinci grub da taarruza devam etti. Rusların ikinci hattını yaran Osmanlı askerleri, daha bir kilometre gitmeden üçüncü bir muhasara hattı ile karşılaştılar. Burada başlayan kanlı çarpışmalar, Plevne Gâzilerinin son çırpınışları oldu. Çevredeki bütün Rus ve Romen birlikleri bir avuç Gâzinin başına üşüştüler. Yüz elli binlik RusRomen müttefik kuvvetleri, düşmanlarına ve kendilerine mevcutlarının bir buçuk misli zâyiât verdiren bu kahramanlara karşı, bütün hınçları ile saldırıyorlar, top atışı ile Osmanlı kuvvetlerine zâyiât verdirmeye çalışıyorlardı. Çarpışmanın en şiddetli olduğu bir sırada, Osman Paşa’nın atına bir şarapnel parçası isabet etti; kendisi de sol bacağından yaralandı. Osman Paşa’nın düştüğünü gören askerin adetâ eli ayağı tutuldu. Saflarda dağılma başladı. En huzurlu devirlerini Osmanlı hâkimiyetinde yaşadıklarını unutarak Ruslara yardıma koşan Romenler, bu sırada ikinci grubla yaya olarak yol almaya çalışan müslümanları, teslim almaya başladılar. Komutanlar, Osman Paşa’ya durumu arzettiler. Osman Paşa, başka çâre olmadığını görünce, müslümanların fazla kırılmaması için teslim bayrağı çektirdi. Fakat Rus topçusu durmak bilmiyordu. Fırsat ele geçmiş iken bir kişi fazla öldürmeye bakıyorlar, kan içmeye doymuyorlardı. Hele özel işaretlerle belirlenmiş hasta araba ve çadırlarına ateş etmekten büyük bir zevk alıyorlardı. Türk askerleri de, yer yer hedefsizce ateş ediyorlardı. Granadir kolordusu komutanı general Ganetski, Gâzi Osman Paşa’nın yaralı olması ve askerinin teslimi ile ilgili hiç kimseye yetki vermemesi üzerine general Starokov’u Osman Paşa’nın çadırına göndererek teslim aldı. Az sonra general Ganetski de gelip Osman Paşa’yı ziyaretle, savunmadaki başarısını tebrik etti. Osman Paşa, Âdil Paşa’ya emrederek askere silâh bıraktırmasını söyledi. Emrin tebliğinden sonra, soğuktan donmak üzere olan kırk binden fazla Osmanlı askeri, silâh bıraktı. Artık Ruslar için engel kalmamıştı. Yeşilköy’e kadar geldikten sonra 3 Mart 1878’de Ayastafanos mütârekesi imzalandı. Gâzi Osman Paşa’nın tedavisi ve istirâhati için Ruslar, her türlü ihtimamı göstererek yabancı gazetecilerin gözlerini boyadılar. Hattâ esaret sembolü olarak alınan kılıcı bile iade edildi. Teslim oluşunun ertesi günü Çar’la öğle yemeği yediler. Rus komutanları büyük ilgi gösterdiler, takdîr ve hayranlıklarını ifâde ettiler. Fakat bu sırada, Osmanlı esirleri, soğuk ve açlıkla mücâdele ediyorlardı. Üzerlerinde taşıdıkları yiyecek ve giyecekler; Rus askerleri tarafından ilk anda yağmalanmıştı. Daha on gün geçmeden dört bin müslüman soğuk ve açlıktan şehîd olmuştu. Avrupalı hümanist gazetecilerin gözleri, Gâzi Osman Paşa’ya gösterilen iltifatlarla boyanmıştı. Hıristiyan gazeteciler, yılbaşı eğlenceleri ile içip sızarken, Rus askerleri Osmanlı esirlerine zulmederek eğleniyorlardı. Hâlbuki Gâzi Osman Paşa, aldığı esirlerin hiç birine kötü muamele yaptırmaz, onları askerlerinden daha güzel yemeklerle beslerdi. Çok ağır kış şartlarında Rusya’ya doğru yola çıkarılan Osmanlı esirlerinden ancak on beş bini Rusya’ya ulaşabildi. Bunlardan da on iki bini tekrar Osmanlı topraklarına dönebildi. Kırk binden fazla Osmanlı’dan, yirmi dokuz binden fazlası soğuk Rus topraklarında, “Tuna Nehri Akmam Diyor” kitabının yazarı Rubert Fernaux’un dediği gibi; “İnsanın insana olan insafsızlığının kurbanı olarak” yok olup gitmişlerdi (Bkz. Gâzi Osman Paşa). 1) Plevne Hâtıraları (İbrâhim Edhem. Hazırlayan Seyfullah Esin, İstanbul-1979) 2) Öncesiyle sonrasıyla Doksanüç Harbi; sh. 72 3) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 303 4) Plevne Müdâfaası (F.W. Von Herbert, İstanbul-1954) 5) Mir’ât-ı Hakikat; sh. 446 6) 1877-1878 Osmanlı-Rus ve Romen Savaşı (Halil Sedes, İstanbul-1955); cild-12, birinci ve ikinci kısım. 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 155 PRENS SEBAHADDÎN Osmanlıların son zamanlarında yaşamış, siyâset adamı ve sosyolog. Jön Türkler hareketinin idarecilerinden. Babası, Dâmâd Mahmûd Celâleddîn Paşa, annesi ise, sultan Abdülmecîd Han’ın kızı Senîha Sultan’dır. 1879’da İstanbul’da doğdu. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın kızkardeşinin oğlu olduğu için prens diye anıldı. Dâmâd Mahmûd Celâleddîn Paşa, Prens Sebahaddîn’in tahsiline özel ehemmiyet verdi. Avrupa’dan muallimler getirterek Fransızca öğretti. Arabî ve Fârisî lisanlarını da öğrenen Sebahaddîn, İsmâil Safâ’dan edebiyat, Sâdık Beliğ’den hukuk, Kadınhanlı Emin ve Hoca Hayret efendilerden Arap edebiyatı, Muallim Fevzi ve Hüseyin Dânîş beylerden Farsça dersleri aldı. İsviçreli Mr. Bachille Bertratod ve Mr. Charlier’den Fransızca, Hepe’den piyano, İtalyan sanatkârlarından Avrelli Valery’den resim dersleri aldı. Küçük yaştan itibaren Fransızca’yı ana dili gibi konuştu. Adliye nâzırlığından azledilmesini hazmedemeyen ve sonra verilen görevleri de kabul etmeyen babası Mahmûd Celâleddin Haşa, oğulları Prens Sebahaddîn ve Lütfullah beylerle birlikte Seniha Sultan’ın bile haberi olmadan 1899’da Paris’e kaçtı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’a karşı düşmanlık besleyen ve Avrupa’ya kaçmış olan kimselerle birlikte hareket etmeye başladı. Osmanlı Devleti’nin parçalanmasını ve yıkılmasını isteyen hıristiyan Avrupa devletleriyle birlikte hareket eden ve sultan Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesini isteyen Jön Türklerle yakın münâsebette bulunan Mahmûd Celâleddîn Paşa, Brüksel’de ölünce bu muhalefeti oğlu Prens Sebahaddîn devam ettirdi. Fransız yazarı Edmond Domolins’in fikirlerinden etkilenen Prens Sebahaddîn, Osmanlı Devleti’nin parçalanmasına yönelik fikirleri savundu. Muhtelif Avrupa şehirlerini dolaşarak Osmanlı Devleti’ne ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’a karşı olan unsurlarla işbirliği yaptı. Çıkardıkları çeşitli gazete ve dergilerle sultan İkinci Abdülhamîd Han aleyhinde asılsız propagandalar yapan Jön Türklerin ileri gelenlerinden oldu. Zamanla biraz canlanan Jön Türkler’in 1902’de Paris’de topladıkları birinci kongrelerinde önemli görüş ayrılıkları ortaya çıktı. Jön Türklerden bir kısmı Ahmed Rızâ’nın etrafında toplanarak Meşveret gazetesini çıkardılar ve Osmanlı İttihâd ve Terakkî cemiyeti adını aldılar. Adem-i merkeziyetçilik (desentralizasyon) fikirlerini savunan Prens Sebahaddîn, tarafdârlarıyla birlikte Terakkî gazetesini çıkardı. Tarafdârlarını Teşebbüs-i şahsî ve Adem-i merkeziyet cemiyeti adlı bir cemiyetin çatısı altında topladı. Ahmed Rızâ grubuna karşı cephe alan Prens Sebahaddîn, onları itham etmeye başladı. Bir taraftan da tarafdâr kazanmak için program ve fikirlerini yaydı. 1907’de yine Paris’te toplanan ikinci Jön Türk kongresine başkan seçilen Prens Sebahaddîn ve adamları sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmeye yönelik kararlara katıldılar. Doğu Anadolu’da müstakil bir Ermenistan devleti ile, yine o devirde Osmanlı Devleti’nin hâkimiyeti altında bulunan İşkodra, Yanya ve Kosova gibi vilâyetlerden meydana gelen müstakil bir Arnavutluk Devleti’nin kurulmasını ve çeşitli unsurlara muhtariyet veya bağımsızlık verilmesini savundular, İttihâd ve Terakkî cemiyetinin, Jön Türklerin temsilcisi durumuna geçmesi üzerine, ikinci derecede kalan Prens Sebahaddîn arkadaşlarıyla birlikte 23 Temmuz 1908’de meşrûtiyetin îlânından sonra yurda döndü. Çeşitli gazetelerde Adem-i merkeziyet ve Teşebbüs-i şahsî fikirlerini neşr etti ve kendine tarafdâr topladı. Bu arada İttihâd ve Terakkî’nin birleşme teklifini reddederek, icraatlarını tenkîd etti. Bir ara pâdişâha tenbellik ve merkeziyetçilik bizi mahv ediyor diye bir yazı yazdı. Bu yazı İttihâdçıları iyice öfkelendirdi. Yeni kurulan Ahrar fırkası, programında onun görüşlerine yer verdi. Onun Adem-i merkeziyetçi görüşlerini benimseyen gençler Nesl-i cedîd kulübünü kurdu. Daha sonra İttihâd ve Terakkî’ye muhalif olarak kurulan, çeşitli unsurları bünyesinde toplayan Hürriyet ve İtilâf fırkası da Prens Sebahaddîn’in Adem-i merkeziyet ve teşebbüs-i şahsî fikirlerini savundu. İttihâdcılar tarafından sadrâzamlığa ve harbiye nezâretine getirilen Mahmûd Şevket Paşa’nın öldürülmesi hâdisesine adı karıştırıldığı için yeniden Avrupa’ya kaçtı. Gıyabî olarak îdâma mahkûm edildi. Avrupa’da iken kendisinin Mahmûd Şevket Paşa’nın ölümüyle ilgisi bulunmadığına, bir de İttihâd ve Terakkî’nin uyguladığı politikaların yanlış olduğuna dâir beyannameler neşretti. Birinci Dünyâ harbi müddetince Avrupa’da katan Prens Sebahaddîn, Osmanlı pâdişâhı ve dayısı olan beşinci sultân Mehmed Reşâd’a yazdığı mektubda, kendisinin te’sirsiz kaldığını, Osmanlı Devleti’nin tamamen zararına olarak harbe devam edilmekte olduğunu bildirdi. Osmanlı Devleti’nin İngiltere ve Fransa ile münferid sulh imzalamak suretiyle harbden çekilmesi için çalıştı. İngiliz ve Fransız hükümetleri Prens Sebahaddîn’in bu yönden teklifini kabul ettilerse de İttihâd ve Terakkî ileri gelenleri kabul etmediği için netîce alınamadı. 30 Ekim 1918’de Mondros mütârekesi imzalanmak suretiyle Birinci Dünyâ harbi sona ermiş, Osmanlı Devleti’nin bu harbe girmesine sebeb olan İttihâd ve Terakkî erkânı, yurt dışına kaçmışlardı. Sadrâzam Tevfik Paşa, İsviçre’de bulunan Prens Sebahaddîn’e mektub yazarak, Avrupa devletlerinin diplomatlarıyla Osmanlı Devleti lehine irtibat kurmasını istedi. 1919 senesinde tekrar yurda dönen Prens Sebahaddîn, Türkiye’de bulunduğu müddet içinde sosyal ve siyâsî görüşlerini açıklayan yazılar yazdı. Yazılarıyla Anadolu’daki millî mücâdele hareketini destekledi. Cumhuriyetin îlânından sonra, 1924’de Osmanlı hânedânının Türkiye’den çıkarılması ile ilgili kânun üzerine diğer Osmanlı hânedân mensuplarıyla birlikte Avrupa’ya giderek İsviçre’ye yerleşti. Osmanlı Devleti’ni parçalamak ve yıkmak ve sultan Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmek hususunda kendini destekleyen Avrupalı dostlarının desteğinden uzak, gayet sıkıntılı bir hayât sürdü. 30 Haziran 1948’de tutulduğu hastalıktan kurtulamıyarak öldü. Mumyalanan cesedi dört seneyi aşkın bir müddet İsviçre’deki bir hastahânenin mahzeninde kurşundan bir tabut içinde muhafaza edildi. 1952 senesi sonbaharında İstanbul’a getirilerek, 12 Eylül Cuma günü Bâyezîd Câmii’nde kılınan namazdan sonra, Eyyûb Sultan’da Bostan iskelesinde Hüsrev Paşa Kütüphânesi’nin karşı köşesindeki aile türbesine kurşun tabut içinde defnedildi. Türkiye’de Durkheim sosyolojisine karşı, kaynağını Le Palay ve Edmond Demoulins’in fikirlerinde bulunan ferdiyetçi (bireyci) sosyoloji anlayışının kurucusu ve tanıtıcısı sayılan Prens Sebahaddîn’e göre, bir toplumun, bir devletin temelini fertler teşkil eder. Toplumu kuran, ona varlık bütünlüğü ve yaşama gücü kazandıran ferd olduğu için, sosyolojinin, işe fertleri ele alarak başlaması gerekir. Fert toplum için değil, toplum fert içindir. İçlerinde Ziya Gökalp’in de bulunduğu Durkheim’in görüşlerini benimsemiş olan İttihâdcılarla anlaşamayan Prens Sebahaddîn, bu görüşlerini özellikle Paris’de bulunduğu yıllarda yazdığı mektuplarında açıkladı. Osmanlı Devleti’ndeki geleneksel teşkilâtlanmayı çağdaş gelişmeye ayak uyduramamanın sebebi olarak gören Prens Sebahaddîn, eskiye âit değerleri inkâra yönelmiştir. Çeşitli unsurları, İslâmiyet’in verdiği birlik ve kardeşlik duyguları içinde asırlardır birlikte yaşatan Osmanlı Devleti’nin idarî yapısının değişmesini istedi. İdâri merkeziyetsizlik ilkesini savunarak Osmanlı Devleti sınırları içinde bulunan bölgelerde yaşayan çeşitli unsurların İstanbul’a bağlanmaktan kurtarılması gerektiğini iddia ettiği gibi, Devleti’nin parçalanması ve yıkılmasında düşmanlarla işbirliği yaptı. “Devletin idare biçiminin değiştirilmesiyle yenileşme ve reform olmaz. Reform ancak fert hayâtının gelişimini durduran, özel teşebbüsü önleyen kurumların değiştirilmesi, yenilerinin kurulmasıyla olur. Türkiye’de yapılması gereken en önemli yenilik eğitim ve öğretim düzeninde olmalıdır” diyen Prens Sebahaddîn’in çeşitli dergilerde yayınlanan; Teşebbüs-i Şahsî tevsi-i mezuniyet hakkında bir îzâh (1908), Teşebbüs-i şahsî ve adem-i merkeziyet hakkında ikinci bir izah (1908). İttihadaların tenkidlerine karşı yazdığı mektub ve makaleleri içine alan Mesleğimiz hakkında üçüncü ve son îzâh (1911) ve Türkiye Nasıl Kurtarılabilir (1918) adlı eserleri vardır. 1) Jön Türklerin Siyâsi Fikirleri; sh. 213 2) Modern Türkiye’nin Doğuşu; sh. 199 3) İnkılâp Târihimiz ve Jön Türkler; sh. 219, 260 4) Prens Sebahaddîn Hayâtı ve İlmi Müdâfaaları (N.N. Ege, İstanbul-1977) PREVEZE ZAFERİ Kapdân-ı derya Barbaros Hayreddîn Paşa’nın, Andrea Doria komutasındaki haçlı donanması ile yaptığı deniz savaşı. Savaş, 27 Eylül 1538’de Adriyatik denizinin Arta körfezi kıyısında Preveze kalesi önündeki açık sularda yapılmış, Osmanlı donanmasının zaferi ile sonuçlanmıştır. Üç kıt’aya hâkim olan Osmanlı Devleti’nin güçlü hükümdarı Kanunî Sultan Süleymân Han komutasındaki kahraman ordusu, doğu ve batıdaki düşmanlarına karşı zaferler kazanıyordu. Bu sırada Midilli’de doğup denizlerde büyüyen Barbaros Hayreddîn Paşa da, Cezâyir sultanlığını elde etmiş olmakla beraber, cihân pâdişâhı Kânûnî’nin elini öpüp, duâsını almak şerefine kavuşmak saadetine ermişti. Yüce Pâdişâh da kendisine düşeni yapmış, haçlı korsanlarına Akdeniz’i dar eden mazlumların sığınağı Barbaros Hayreddîn Paşa’ya, kapdân-ı deryalık vermişti. Sahip olduğu sür’atli gemiler, usta reisler ve kahraman leventlerine, pâdişâh duâsını da ekleyen Barbaros Hayreddîn Paşa, Cihân devletinin kapdân-ı deryası olarak Akdeniz’de haçlıların bir tahta parçasını bile yüzdürmelerine müsâade etmedi. Bir zamanlar Akdeniz’de vahşet, kan ve zulmün bayrakdârlığını yapan hıristiyan devletlerin korsan gemileri, iç koylardan dışarı çıkamaz oldular. Artık haçlı mezâlimi yerine Akdeniz’in engin sularında Osmanlı adaleti hüküm sürmeye başladı. Müslümanlığın en geniş yayılma devri olan bu yıllarda, bir taraftan Hint denizinde, bir taraftan Akdeniz’de, bir yandan da Avrupa’nın Avusturya ve Boğdan cephelerinde, Türk ordu ve donanmaları zaferden zafere koşuyorlardı. Hilal-haç kavgasının son safhası, Almanya imparatoru ve İspanya kralı beşinci Charles Ouint’in, Tunus seferiyle başlamış ve ondan sonra birbirini tâkib eden; İtalya, Venedik, Avusturya, Hindistan ve Boğdan seferleri aynı zincirin halkaları olarak devam etmişti. Almanya imparatorluğu ve İspanya krallığı. Papalık ve Venedik hükümetleri, müslümanTürkleri Akdeniz’den atmak için, Osmanlı Devleti’ne karşı ittifak kurdular. Bunun üzerine Kânûnî, 1537-38 kışında yeni bir donanma hazırlanmasını emretti. Dört elle işe başlayan kapdân-ı derya Barbaros Hayreddîn Paşa, daha hazırlıklarını bitirmeden Mısır’dan yola çıkan hazînenin muhafazası için kırk gemi ile denize açılmak mecburiyetinde kaldı. Mısır’dan gelecek gemileri vurmak için Girid sularında kırk gemiyle pusuya yattığı haber alınan Andrea Doria, Barbaros’un geldiğini duyunca kaçtı. Fakat Osmanlı donanması, geri dönmeyip, Şira, Patnos, Naksos vesâir adaları aldı. Bu esnada tamamlanan doksan gemi de donanmaya katıldı. Mısır’dan gelen Salih Reis komutasındaki yirmi parça gemi de Barbaros’un gemileri arasına katıldı. Gemi sayısı yüz elliye ulaştı. Girid adası kalelerini zorlayıp bir hayli ganimet alan Barbaros Hayreddîn Paşa, kürekçi ve asker ikmâli yaptı. Barbaros komutasındaki Osmanlı donanması, İstanköy adasında ikmâl ve istirâhatle meşgul olurken hıristiyan ittifakı da gittikçe güçlendi. Barbaros korkusundan, Akdeniz kıyılarındaki koylara hapsedilmiş bir vaziyete giren haçlı devletleri, Osmanlılara karşı sıkı birlik kurdular. İrili ufaklı filolardan muazzam bir haçlı donanması meydâna getirdiler. Bu haçlı donanmasının başına getirilen meşhur Cenevizli amiral Andrea Doria, Osmanlı’ya tâbi Mora yarımadası kıyısındaki Preveze’ye taarruz ederek kaleyi muhasara etti. Haberi alan Barbaros, Turgut Reis komutasında yirmi gemilik bir gönüllü filosu gönderdi. Zanta sularında kırk gemilik düşman karakol filosuna rastlayan Turgut Reis, hemen dönüp Barbaros’u haberdâr etti. Zanta’daki düşman filosu da Andrea Doria’ya Osmanlı donanmasının yaklaşmakta olduğunu haber verdi. Barbaros’un yaklaştığını öğrenen Andrea Doria, Preveze muhasarasını kaldırıp, donanmasını toplamak üzere kuzeye çekildi. Venedik’e âid Kafelonya adasını bombardıman eden Hayreddîn Paşa, Preveze’ye varıp kaleyi tamir ve tahkîm ettirdi. Denizlerdeki müslüman hâkimiyetini ortadan kaldırmak için bir araya gelmiş olan müttefik haçlı donanması, Korfu civarında toplanarak, Osmanlı donanmasını nasıl yeneceklerini tartıştılar. Kara harekâtı teklifine karşı olan Andrea Doria’nın isteği kabûl edildi. Haçlı donanmasının mevcudu 162 kadırga ve 140 bârca olup tamâmı 302 idi. Bu gemilerde iki bin beş yüz top ve altmış bin asker vardı. Türk donanması ise, kürekli yâni çekdiri sınıfından olarak yüz yirmi iki parçadan ibaretti. Gemilerin baştarafında üçer adet uzun menzilli 166 adet top bulunuyordu. Ayrıca donanmada, gemi mürettebatı yanında yeniçeri ve tımarlı sipahilerden olmak üzere toplam 20 bin asker bulunuyordu. Görüldüğü gibi Türk donanması adet îtibâriyle düşmana nazaran üçte bir ve top îtibâriyle on altıda birdi. Bundan başka Türk donanmasında sekiz bin cenkçi askere karşı, müttefiklerin gemilerinde altmış bin silâhlı asker bulunuyordu. Müttefik donanması henüz Preveze önüne gelmeden evvel Barbaros, kumandanları toplayarak görüştü. Kumandanlardan Sinân Reis ile sancakbeyleri düşman donanmasının Akceom burnuna asker çıkarma tehlikesine karşı orasının tahkim edilmesini söyledilerse de Barbaros buna lüzum olmadığını beyân etti. Fakat kumandanların ısrarı üzerine, teklife muvafakat ederek oraya bir miktar asker çıkardı. Kendisi gemi kaptanlarına lâzım gelen talimatı verdi. Gerçekten de Akceom’a asker çıkarılması çok isabetli oldu. Preveze önüne gelen müttefik donanması Akceom sahiline keşif müfrezeleri gönderdiyse de Türklerin tüfek atışıyla karşılaştıklarından geri döndüler. Körfez içindeki Barbaros’a bir şey yapamayan haçlılar, çekip gitmeye de cesaret edemiyorlardı. Barbaros ise, onları gafil bir ânında yakalamak istiyordu. Düşman devamlı yoruluyor, deposundaki su ve yiyeceklerini tüketiyordu. Osmanlı donanması ise, Preveze’de istirâhatle meşguldü. Ertesi gün (27 Eylül) sabahı Barbaros, ana kuvvetle birlikte keşif için Pakso adasına doğru hareket etti. Müttefik haçlı donanması da bilmeden Osmanlı donanmasına yaklaşmakta idi. Denizcilik târihinin bu en meşhur savaşında, iki donanmadan Osmanlı tarafında merkezde Kapdân-ı derya Barbaros Hayreddîn Paşa, sağ kanatta Salih Reis, sol kanatta büyük coğrafya ve matematik âlimi meşhur denizci Seydi Ali Reis, ihtiyatta da, Turgut Reis, Murâd, Sâdık, Güzelce reislerle gönüllüler vardı. Müttefik haçlı donanmasının başında Avrupa’nın en meşhur amirali Andrea Doria ve Venedikli Marco Grimari ile Papalık donanma komutanı Vicent Capallo bulunuyordu. Haçlılar çeşitli devlet ve milletlerden meydana geliyordu. Aralarında Türk düşmanlığı hissinden ve haçlı dayanışmasından başka birliği teşkil eden unsur yoktu. Osmanlılar ise kumandanlarına son derece hürmetkar olup, maneviyâtları pek yüksekti. Muhârebe başlamadan önce Barbaros Hayreddîn Paşa bütün reisleri, Kaptdân-ı derya baştardasına toplayıp, gemi, silâh ve sayıca fazla olan düşman donanmasının tabiye üstünlüğünün safdışı edileceğini anlattı. Gâlib gelindiği takdirde Akdeniz’de mutlak bir Osmanlı hâkimiyetinin te’sis edileceğini ifâde edip, maneviyâtlarını yükseltti. Gemilere üçer top yerleştirip, hilâl şeklinde muhârebe nizâmına soktu. Haçlı komutanı Andrea Doria’nın yaptığı harb nizâmında Venedik ve Papa filoları önden gidiyor, İspanya ve Ceneviz filoları onları tâkib ediyordu. Rüzgâr haçlı donanmasının arkasından esiyor, Osmanlı donanmasına adım atma fırsatı vermiyordu. Preveze önündeki limanın girişini kapatarak Osmanlı donanmasının çıkışını engellemek isteyen haçlı donanması, kuvvetli rüzgârı arkasına alıp Preveze’ye doğru hareket etti. Hava çok sisli idi. Rüzgârın Osmanlı donanması lehine yön değiştirmesi ve sisin dağılması ile, haçlı donanması kendisini Türklerin önünde buldu. Barbaros Hayreddîn Paşa, kırk gemilik bir filoyla haçlı müttefik donanmasına saldırıp, onları ikiye ayırdı. Andrea Doria geri çekilerek, Korfu adasına döndü. Müttefik donanma amirallerinin ısrarı ile gemileri üç saf hâlinde tertib edip, tekrar taarruza geçti. Haçlı donanmasının en önünde büyük savaş gemileri olan kalyonlarla karakalar, ikincisinde kadırgalar, üçüncüsünde de küçük gemiler arka arkaya dizilmişti. Andrea Doria, birinci safı kendisine siper alıp, ikinci safta savaşı idare ediyordu. Her türlü manevra imkânı olan Osmanlı gemileri önünde can derdine düşen Venedik kaptanı, geriden gelen Andrea Doria’dan yardım istedi. Fakat haçlı gemilerini yakalamakta usta olan Barbaros bu fırsatı kaçırmayıp, bâzısını batırıp, kimisini de esir aldı. Geri kalanlar kaçtı. Andrea Doria, durumun kötüye gittiğini görünce, müttefiklerinin imdat istemelerine bakmayarak selâmeti kaçmakta buldu. Barbaros Hayreddîn Paşa, batırdıklarından başka yirmi dokuz gemi ve üç bine yakın haçlı askerini esir aldı. Osmanlılar ise, dört yüz şehîd ve sekiz yüz yaralı verdi. Bir Osmanlı gemisi de hasar görmüştü. Aldığı gemileri tamir edip, yaraları sardıktan sonra, kaçan düşmanı aramak için yola çıkan Barbaros, Korfu adasına, sonra Avlonya’ya gitti. Fakat haçlıları yakalayamadı. Kışın yaklaşması üzerine Preveze’ye, Turgut Reis’i bırakarak İstanbul’a döndü. Preveze zaferi, Boğdan seferinden dönüşte Barbaros’un oğlu başkanlığında gönderilen bir hey’et vasıtasıyla Yanbolu’da iken sultan Süleymân Han’a arzedildi. Bu zafer haberine çok sevinen sultan Süleymân Han, Barbaros ve arkadaşlarına duâdan sonra, kaptan paşa haslarına yüz bin akçe zam yaptı ve bütün ülkelere fetihnameler gönderdi. Preveze zaferinden sonra Akdeniz Türk gölü hâline geldi. Herbiri birer deniz kurdu olan Osmanlı levendlerine denizler dar gelip, okyanuslara açıldılar. Avrupa krallarının desteğindeki deniz korsanlığının önüne geçilip, deniz seyahati, ticâreti ve sahildeki halkın emniyet ve huzuru sağlandı. Kuzey Afrika’daki İslâm devletleri Avrupa devletlerinin tecâvüzlerinden korundu. Deniz yoluyla hac farizası emniyet altına alınarak, hacılar korsan taarruzundan emin olarak hac yaptılar. 1) Kitâb-ı Bahriye (Pîri Reis, hazırlayan Yavuz Senemoğlu); cild-1, sh. 289 2) Osmanlı Deniz Harp Târihi (Afif Büyüktuğrul, İstanbul-1970); cild-1, sh. 237 3) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh. 477 4) Gazevât-ı Hayreddîn Paşa (Ertuğrul Düzdağ); cild-2, sh. 188 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 216 6) “Cidde ve Preveze” Deniz Kuvvetleri Dergisi (J.F. Guilmartin); sayı-494, sh. 20 7) “Batı kaynaklarına göre Preveze Deniz Muhârebesi” Deniz Kuvvetleri dergisi; sayı504, sh. 11 PRUT SEFERİ 1700 İstanbul andlaşması hilâfına, Osmanlı topraklarına giren Rusya’ya karşı 1711’de üçüncü Ahmed Han zamanında sadrâzam Baltacı Mehmed Paşa serdârlığında yapılan meşhur sefer. 1700 yılında Osmanlı Devleti ile andlaşma imzalayan Rusya, Azak denizinde ve Polonya’ya (Lehistan’a) âid olması gereken Ukrayna topraklarında serbest hareket etme imkânı bulmuş, Kırım hanlığını tehdîd eder hâle gelmişti. Sıcak denizlere inmek için çalışan ve genişleme siyâseti güden çar birinci Petro, Osmanlı Devleti’ne bağlı Kırım’da, Or Kapı’dan on iki saatlik mesafede Komenka adlı bir kale inşâ ettirdiği gibi, Samarak suyunun Özi’ye katıldığı yerde Yeni Kale, Azak kalesinin kırk mil berisine de Taygan Kalesini yaptırmıştı. Ayrıca, Ukrayna taraflarında Bender kalesine sekiz saat mesafede Raşkova kalesini, Yaş’ın karşısına İstekin kalesini inşâ ettirmiş, Hotin ve Kamaniçe kalelerine de külliyetli mikdârda Rus askeri yerleştirmişti. Rus çarlığının, Osmanlı Devleti’nin kuzey sınırları boyunca giriştiği bu askerî hazırlıklar, doğrudan doğruya devleti tehdîd etmekteydi. Yine bu yıllarda İsveç kralı Demirbaş Şarl, Rusya içlerine dalıp Ukrayna’ya kadar inerek, Harkov’un güneybatısındaki Paltova’da çarın sayıca çok üstün ordusuyla karşılaştı ve giriştiği muhârebede büyük bir yenilgiye uğradı. Bu yenilgi yeni bir siyâsî gelişmeye yol açtı (1709). Bu muhârebede esir olmaktan zor kurtulan Demirbaş Şarl ve bir mikdâr askeri, memleketlerine dönüş yolları Ruslar tarafından kapatıldığı için, kendilerine yardım eden Ukrayna kazakları hatmanı Mazeppa’yla beraber, Dinyester’t geçip Osmanlı Devleti’ne iltica ettiler. Bunu fırsat bilen Rus orduları, Demirbaş Şarl’ı tâkib etme bahanesiyle İstanbul andlaşması hilâfına Osmanlı topraklarına girdiler. Sınırdan kırk sekiz saatlik mesafeye kadar gelip, Aksu kıyısında, Boğdan-Çernoviç’de ve Kırım-Çekçeken geçidi taraflarını yağma edip geri çekildiler. Rusların Osmanlı topraklarını yağmalaması, sultan üçüncü Ahmed Han’ı çok öfkelendirdi ve özür dilemeye gelen Rus elçisini huzurundan kovdu. Topladığı olağanüstü bir mecliste durumu müzâkere etti. Mecliste alınan karardan sonra, şeyhülislâm Paşmakcızâde Seyyid Ali Efendi’nin verdiği fetva ile Rusya’ya harb îlân edildi (20 Ekim 1711). Bu karar üzerine Rusya’daki Osmanlı tüccarlarının memlekete selâmetle dönmeleri için Rus elçisi Tolstoy ve yetmiş kadar maiyyeti tevkif edilerek Yedikule’ye hapsedildi. Derhâl savaş hazırlıklarına başlanarak eyâletlere emirler gönderildi. Sefer mevsimi gelinceye kadar Rusya’nın yıpratılması düşünülerek, kış aylarında Rusya içlerine akın hareketleri için Kırım hânına emir gönderildi. Bu emir üzerine, Devlet Giray Han komutasındaki Kırım kuvvetleri Ukrayna içlerine yayıldılar. 1711 yılının Ocak-Şubat aylarında yapılan ve Harkov’a kadar uzanan bu akın sonunda, otuz iki şehir tahrib edilip iki yüz kadar müstahkem mevki ele geçirildi. Baharın ilk aylarında da Bucak Tatarları ile Kalgay Mehmed Giray, İsveçli Orlik ve Kazak Potocki adlı voyvodalar ile Podolya üzerine ikinci bir akın yaptı. Rus seferi için serdâr-ı ekrem tâyin edilen sadrâzam Baltacı Mehmed Paşa ise, Ordu-yı hümâyûnla 9 Nisan’da Dâvudpaşa’dan hareketle, 21 Mayıs’da Edirne’ye ve 15 Haziran’da Isakçı köprüsüne vardı. Baltacı Mehmed Paşa 19 Haziran’da Kartal’da yeniçeri ağası Yûsuf Paşa, Kırım hanı Devlet Giray Han ve sadâret kethüdası Antalyalı Osman Ağa ile savaş plânı üzerinde müşavere etti. Bu toplantıdan sonra, Rusların Bender’e saldırmak ihtimâli göz önünde tutularak ordu-yı hümâyûnun Prut kıyısı boyunca kuzeye doğru ilerlemesi ve Rus ordusu ile karşılaştığı yerde savaşı kabul etmesi kararlaştırıldı. Devlet Giray Han, 20-30.000 Tatar askeriyle öncülerin başında, 10 Temmuz günü hareket etti. Asıl ordu da onu takiben plâna göre ilerliyordu. Bu şekilde yol alan ordu, 14 Temmuz’da Kekeçağzı’na, 18 Temmuz’da da Han tepesine dört saat mesafedeki Bahul menziline gelip buraya kondu. Osmanlı Devleti savaş îlân ettiğinden beri Rusya da boş durmamış, Osmanlı sınırları içindeki hıristiyan tebeayı ayaklandırmak için tahriklere başlamıştı. Rusların Ortodoks olmaları ve Rus çarının da Ortodoks hıristiyanlarının hâmisi olduğunu îlân etmesi, Osmanlı Devleti’ne bağlı ve kendileri de Ortodoks olan Eflak ve Boğdan beylerini de Rusya’ya meylettirmişti. Nitekim Boğdan voyvodası Dimitri Kantemir, Ruslarla Yaroslav muahedesini imzalayarak, topraklarını genişletmek şartıyla Rusya’ya tâbi prensliği kabul etti. Ayrıca Rus çarı Osmanlı Devleti’ne harb îlân edip Boğdan’a girer girmez, Kantemir de henüz bağlı olduğu Osmanlı Devleti’ne isyân ederek asker ve zahire ile Ruslara yardım edecekti. Eflak voyvodası Brankovan ise, Rusya’ya meyletmekle beraber, Boğdan beyi gibi muahede imzalamamış, tedbirli hareket edip, vaziyeti tedkîk ile icâbında otuz bin askerle yardım etmeyi ve zahire vermeyi gizlice taahhüd etmişti. Nitekim Rus öncü kuvvetleri kumandanı Şeremitiyev, Dinyester yakınlarına geldiğinde, Boğdan beyi Kantemir’den Osmanlı ordusunun on gün önce Edirne’den yola çıktığını belirten ve kendisine yardımcı kuvvetler gönderilmesini isteyen bir mektup aldı. Yaş’a bir mikdâr Rus askeri gönderdikten sonra Osmanlılardan evvel İsakçı’yı tutmak üzere yola çıkan Şeremitiyev, Osmanlı ordusunun kendisinden evvel isakçı’ya geldiğini öğrenince, Yaş’a çekilip, durumu çar’a bildirdi. Bunun üzerine çar büyük bir orduyla Yaş’a geldiyse de, Osmanlı ordusunun muntazaman ilerlemesi karşısında korkan Eflak voyvodası Brankovan’dan, erzak yardımı görmedi. Erzak sıkıntısını gidermek için Kantemir’in teklifiyle İbrâiI ve Falcı’daki Osmanlı erzak depolarını ele geçirmek gayesiyle yedi bin kişilik bir süvari kolunu bölgeye gönderdi ve kendisi de ordu ağırlıklarıyla ilerlemeye başladı. Halbuki Baltacı Mehmed Paşa komutasındaki yüz yirmi bin kişilik Osmanlı ordusu süratle gelerek, Rus çarı daha Dinyester kıyılarındayken, Prut nehrinin sağ tarafına geçmek üzere Kırım hanlığı kuvvetleriyle birleşerek Falcı mevkiine yürümüştü. Osmanlı serdâr-ı ekremi Baltacı Mehmed Paşa ise, Falcı geçidinden bir buçuk saat mesafede durup, orduyu Falcı sahiline geçirmek için köprü kurmaya başladı. Düşman öncüleri buna mâni olmak istedilerse de muvaffak olamadılar. Bu suretle Osmanlı ordusu Prut nehrinin karşı tarafına geçti. Bu sırada düşman öncülerinin geri çekilme hareketini sezen Baltacı Mehmed Paşa, kuvvetli bir süvari kolunu ileri göndererek Ruslara ağır kayıplar verdirdi. Diğer taraftan Kırım hanı Devlet Giray da, 20 Temmuz günü Rus nakliye kollarını basarak epeyce zâyiât verdirdi. Ayrıca çeşitli eşya ile dolu 600 arabayı da ele geçirdi. Bu suretle Rus ordusu ağırlıklarını tamamen kaybetti. Öğleden sonra Rus askerine verilen istirâhatten faydalanan Devlet Giray, Tatar birlikleriyle Yaş yolunu kesince, Rus ordusu çok kötü duruma düşürüldü. Kuzey yâni ric’at hattı, Kırım atlıları; sağ kanat da Çerkez Mehmed ve Sâlih paşaların emrindeki sipahiler tarafından tutulunca, Rus ordusu artık tamamen sıkıştırılmış bulunuyordu. Ruslar ilk gün yalnız topçu desteği olmadan açıktan yapılan yürüyüşü yeniçerilerin gayretsizliği sebebiyle durdurmaya muvaffak oldular. Fakat bu çarpışmalar sonunda, çarın hareket imkânları da tamamen önlendi. Prut ırmağının karşı kıyısına da Cin Ali Paşa komutasındaki Bender askerleri yerleştirilince, çevirme işi tamamlanmış ve Osmanlı topçusunun mevzilere girmesiyle de Ruslar büyük zayiatlar vermeye başlamışlardı. Ordusunun gıdasızlık yüzünden fena bir durumda olduğunu, çenberden kurtulmanın imkânsızlığını ve zayiatının da git gide artmakta olduğunu gören Petro, bir meclis topladı ve bu meclisde Türklere sulh teklifinde bulunmayı kararlaştırdı. Çarın müsâdesiyle mareşal Şeremitiyev bir mektup yazarak, resmen sulh teklif etti. Baltacı Mehmed Paşa mektubu getiren Rus subaylarının karnını doyurup tevkif ettirdi ve Rus ordusunun bombardıman edilmesini, top ateşine fasıla verilmemesini emretti. Bunun üzerine Şeremitiyev, ikinci bir mektup yazarak daha ziyâde kan dökülmeksizin sulh için bir karar vermesini Baltacı Mehmed Paşa’ya tekrar rica edip, aksi takdirde canla başla tekrar harb edeceklerini bildirdi. Serdâr-ı ekrem 21 Temmuz’da Şeremitiyev’den ikinci mektubu aldıktan sonra bu hususu görüşmek için Kırım hanı ve ordu erkânını toplayıp, sulh yapılıp yapılmaması hakkında görüştü. Topladığı hey’ete; “Rus çarı sulh istiyor ve her ne talep edilirse vermeyi kabul ediyor, ne dersiniz? Arzumuz gibi hareket ederse sulhe mi müsâade edelim, yoksa amanına bakmayıp harbe mi devam edelim?” diye sordu. Kırım hanı sulhe muhalif olmasına rağmen, ordu erkânının ekserisinin; “Eğer istediğimiz kaleleri bize teslim eder ve tekliflerimize razı olursa sulh yapmak kazançtır. Ayrıca yeniçeriler arasında savaşa karşı bir isteksizlik sezilmesi ve mâzallah fena bir durumda savaşın bozgunla netîcelenme ihtimâli vardır. Bizim istiyeceğimiz kalelerin her biri bin bir müşkilâtla elde edilir. Hazır bu kadar kaleler zahmet ve meşakkatsiz ele geçecek iken bunu kabul etmezsek, Allah muhafaza etsin, çekilmek ihtimâli vardır” diye mukabele ettiğinden sulhe karar verildi. Ertesi gün ordugâha davet edilen Rus murahhası Petro Şafirof ile görüşmelere başlandı. Bu andlaşma sırasında Rus çariçesi Katherina ile Baltacı Mehmed Paşa’nın buluşmaları tamamen hayâl mahsûlüdür. Katherina ne Rus ordugâhından çıkmış, ne de serdâr-ı ekrem veya başka bir Türkle yüzyüze gelmiştir. Esasen Baltacı Mehmed Paşa’nın Katherina ile buluştuğu rivayeti yeni bir şeydir ve o zamanki hiç bir Türk ve Avrupa kaynağında böyle bir iddia yoktur. Prut seferi sırasında Rusların ve Türklerin tuttukları rûznameler ve sefere iki taraftan katılan şahısların bir çok hatırat, rapor ve şehâdeti günümüzde incelendiği hâlde bunların hiç birinde îmâ yoluyla olsun, Katherina ile serdâr-ı ekrem Baltacı Mehmed Paşa’nın yüz yüze geldikleri dahi söylenmemiştir. Prut seferinden hemen sonra Baltacı’yı sadâretten düşürmek için olmadık iftiralarda bulunanlar bile, böyle bir iddiada bulunmamışlardır. Sonradan, bir Osmanlı paşasının edeb, ahlâk ve vatanperverliğini hayâl dahi edemeyip kendileri gibi basit birer insan sanan romancılar, Baltacı-Katherina buluşması tasavvur etmişler ve bu hayâli buluşma da ilmî olmayan bâzı kitaplarda yer almıştır. Rus murahhası Petro Şefirof’la yapılan görüşmeler sonunda 21 Temmuz 1711’de Rusya’nın; daha önce Osmanlılardan aldığı Azak kalesini iade etmesi, Türk sınırına yaptığı bütün kaleleri yıkması ve içindeki mühimmatı Türk ordusuna teslim etmesi, hiç bir suretle Lehistan ve Ukrayna’nın Lehistan’a tâbi kısımlarına karışmaması şartıyla andlaşma imzalandı. Bu andlaşmayla Ruslar daha önce indikleri Azak denizinden uzaklaştırılarak uzun bir müddet için Karadeniz’e inme hayâllerine son veriliyordu. 1) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 3 v.d. 2) Büyük Türkiye Târihi; cild-6, sh. 273 v.d. 3) Osmanlı Târihi; cild-4/1, sh. 76 4) Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye; cild-1 sh. 313 5) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-10, sh. 200 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 227 7) Prut Seferi (Genel Kurmay Basımevi, Ankara-1981) REÎSÜLKÜTTÂB Osmanlı Devleti’nde, dîvân-ı hümâyûnda, doğrudan doğruya vezîriâzama bağlı yazı işleri ile meşgul kalemlerin ve buradaki kâtiplerin faaliyetine nezâret eden dâire reisi. Emevîler, Abbasîler ve Memlûklüler devirlerinde dîvânın başında çeşitli ünvânlar altında (kâtibü’d-dast, kitâbü’d-divân ve nâzırü’d-dîvân gibi) görev yapan bir kâtip bulunurdu. İlk zamanlarda bunların vazifesi; sultana gelen yazıları okuduktan sonra, onun düşünceleri doğrultusunda gereken mektup ve vesikaları yazmaktı. Osmanlılarda ilk defa Fâtih Sultan Mehmed kanunnâmesinde görülen reîsülküttâb tâbirinin daha evvelki târihlerde de mevcûd olduğu anlaşılmaktadır. Bu kanunnâmeye göre, reîsülküttâb, dîvânda vezîriâzamın önünde durarak muamele görecek yazıları okurdu. Reîsülküttâb kâtipler sınıfından gelirdi. Dîvân-ı hümâyûnda kitabet sınıfında yetişir ve muayyen kademeleri geçtikten sonra bu makama getirilirdi. Dîvân-ı hümâyûn kâtipleri arasında terfî sırası şu şekilde idi. Kâtiplikten baş halîfelik veya kisedârlığa, buradan beylikçiliğe ve sonra mektupçuluğa geçilirdi. Kisedârlık veya başhalîfelikten doğrudan doğruya mektupçuluğa geçilmesi de mümkün idi. Tezkireci, mektupçu veya beylikçi reîsülküttâblığa tâyin olunurdu ve genellikle bu yol tâkib edilirdi. Ancak zaman zaman çavuşbaşı, âmedci, defter emîni ve büyük rûznâmecinin de reîsülküttâblığa getirildiği vâki idi. Reîsülküttâb bütün divân kâtiplerinin reisi idi. Tâyin ve tevcih beratları, idâri emirler ve hükümler, kâtipler tarafından yazıldıktan sonra ona gösterilirdi. Bütün beyler ve ulemâ ile diğer mansıp sahipleri, beratların ve dîvân hükümlerinin yazılmasında onun dediğine îtimâd etmek zorunda idiler. Reîsülküttâb, bu çeşitli vazifelerini yerine getirebilmek için, emrindeki kâtipleri, kalem veya oda adı altında üç dâirede çalıştırır ve faaliyetlerine nezâret ederdi. Bunlar: 1-Beylikçi veya dîvân kalemi, 2- Tahvil veya nişan kalemi, 3Rüûs kalemi idi. Sonraları dördüncü bir dâire olarak âmedî kalemi kurufdu (Bkz. Dîvân-ı Hümâyûn). Reîsülküttâb ve dîvân-ı hümâyûn kâtipleri dîvân sırasında ikinci ve üçüncü kubbeler arasında otururlardı. Dîvân toplanırken, reîs defterdâr yönünden gelip vezîriâzamın sağ tarafına telhis kesesini koyar ve söylenecek bir şey varsa, kulağına yavaşça söyledikten sonra yerine çekilirdi. Onun arkasında reise tâbi dîvân kâtiplerinden divitdâr efendi vezirin önüne divit koyardı. 16. yüzyıl sonlarına kadar dîvân toplantılarında arz-ı hâlleri reîsül-küttâblar yüksek sesle bizzat okudukları hâlde, sonraları bu işi birinci ve ikinci tezkireciler görmeye başladı. Ancak tezkirecinin dîvânda bulunmadığı zamanlar arz-ı hâlleri reîs efendi okurdu. Gizli yazılar kâtiplere bırakılmayıp, bizzat reîs tarafından yazılır ve muhafaza edilirdi. Bu arada yeniçerilere ulufe dağıtımına âid telhîsi, sadrâzamın ağzından reîs bizzat yazar ve bir destmal yâni (mendil veya havlu) içinde kapıcılar kethüdası ile pâdişâha gönderirdi. Daha sonra, pâdişâhın hatt-ı hümâyûnu ile geri gelen telhîsi sadrâzam alır ve okuması için reîse verirdi. Muahedeler ve pâdişâh irâdeleri reîs tarafından husûsî torba ve sandıklarda saklanmakta olup, bu torbalara harita adı verilirdi. On sekizinci asırda her yıl sadrâzamın huzurunda yapılan yıllık tevcihât merasiminde, me’muriyetleri bildirme vazifesi reîsülküttâba âid idi. O, nezâreti altında hazırlanmış olan beratları kendi eli ile sadrâzama verirdi. Reîsülküttâbin surre-i hümâyûnun gönderilmesi sırasında da vazifesi vardı. Surrenin gönderilmesinden bir gün evvel dârüsseâde ağası tarafından davet edilen reîs efendi, Bâb-ı âlî’de Mekke emîrine hitaben yazılan nâme-i hümâyûnu saraya götürüp bizzat dârüsseâde ağasına teslim ederdi. Reîsülküttâb sadrâzam ile birlikte sefere gittiği zaman, payitahtta sultânın yanına rikâb reîsi ünvânı ile bir kaymakam tâyin edilirdi. Bu me’muriyete rikâb-ı hümâyûn riyaseti denilirdi. Rikâb reisleri merâtip göz önünde tutularak umumiyetle büyük tezkirecilerden seçilirdi. Reîsülküttâb terfî ederse, Fâtih kânununa göre; nişancı veya defterdâr olabilirdi. Nitekim nişancı veya defterdârlıktan beylerbeyliğe veya vezirliğe yükselen pek çok reîsülküttâb vardır. Abdurrahmân, Okçu Mehmed, Abdürrezzâk Bahir, Feyzi Süleymân paşalar beylerbeyliğine; Rami Mehmed, Râgıb Mehmed, Naili Abdullah, Halil Hâmid ve Mehmed Emîn Vâhid gibi paşalar da vezirliğe yükselen reîsülküttâblardır. Azledilen reîsülküttâblar, çok defa eminlerden birine ve husûsiyle meşakkatli ve masraflı bir iş sayılan tersâne-i âmire emânetine tâyin edilirlerdi. Reîsülküttâbların ehemmiyeti on sekizinci asırdan itibaren önemli ölçüde artmıştır. Nitekim bu asırda dîvân kalemi reisliği de üzerinde olmak kaydıyla bütün haricî işler reislere havale edilmiştir. Bu görevleri dolayısıyla ecnebi muharrir ve seyyahları, reîsülküttâbı, devlet sekreteri ve hâriciye nâzırı olarak tarif etmişlerdir. Sultan İkinci Mahmûd Han tarafından 1835 senesinde reîsül-küttâb ismi ve teşkilâtı kaldırılarak Umûr-i hâriciye nezâreti kuruldu. Son reîsülküttâb olan Yozgatlı Mehmed Akif Efendi de müşirlik rütbesiyle hâriciye nâzırı oldu. 1) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı; sh. 242-248 2) Târih Deyimleri Sözlüğü; cild-3, sh. 29 3) Hammer Târihi; cild-7, sh. 193 4) Lütft Târihi; cild-5, sh. 108 5) Râşid Târihi; cild-3, sh. 213 REŞÂD HAN (Bkz. Mehmed Reşâd) REŞÎD PAŞA Osmanlı sadrâzamlarından. Tanzîmât hareketinin mîmârı olarak bilinir. Koca Reşîd Paşa diye meşhur olmuştur. 13 Mart 1800’de İstanbul’da doğdu. Babası, ikinci Bâyezîd evkafı rûznâmecisi Mustafa Efendi’dir. İlk okuma yazmayı babasından öğrendi. Daha sonra medrese tahsiline devam etti. Fakat babasının 1810 yılında vefât etmesi üzerine tahsilini tamamlayamadığı gibi, devrin ilim dili olan Arapça ve Farsça’yı da tam olarak öğrenemedi. Eniştesi Ispartalı Seyyid Ali Paşa’nın himayesinde büyüdü ve bir müddet sonra onun mühürdârlığına tâyin edilerek, ilk me’mûriyetine başladı. 1821 Ekim’inde, Rum isyânını bastırmak için, Mora seraskerliğine tâyin edilen eniştesîyle birlikte, sefere iştirak etti. Seyyid Ali Paşa’nın Mora seraskerliğinden azledilmesini müteakip, İstanbul’a geldi. Bu sırada Mısır’ın dîvân efendisi İbrâhim Efendi’nin kızı Emine Şerîfe Hanım’la evlendi ve kayınpederinin konağına yerleşti. Bu evliliğinden ilk oğlu Mehmed Cemil doğdu. Bir-iki yıl geçtikten sonra eniştesi ölünce, Emine Şerife Hanım’ı boşayarak, zenginliğine kapıldığı eniştesinin câriyelerinden olan Âdile Hanım’la evlenerek, onun Kabataş’daki konağına yerleşti. İkinci evliliğinden de Ali Gâlib, Ahmed Celâl, Mazhar ve Salih adında dört oğlu dünyâya geldi. İşsiz bir hâlde olan Mustafa Reşîd, Bâb-ı âlî kalemlerinden birinde vazife almak istedi ve Bâb-ı âlî mektûbî kalemine me’mûr olarak girdi. 1827’de Osmanlı-Rus harbi esnasında, sefere me’mur edilen sadrâzam Selîm Mehmed Paşa, onu ordu kâtipliğine getirerek, beraberinde götürdü. Sefer dönüşü Pertev Efendi’nin tavsiyesiyle, sultan İkinci Mahmûd Han’ın iltifatına mazhâr olup, Fransızca öğrenmesi tavsiye olundu. Maaşı 1500 kuruşa çıkarıldığı gibi, âmedî odası hulefâlığına tâyin edildi. 1829’da Girid adası ianesine teşvik me’mûriyetiyle Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ya gönderilen Pertev Paşa ile birlikte Mısır’a gitti. Mısır dönüşünü müteakip, 1831’de âmedî vekili, 1832’de asaleten âmedî tâyin olundu ve yabancı sefirlerle irtibatını artırdı. 1832’de Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın isyânı sonunda, Mısır kuvvetlerinin Kütahya’ya kadar ilerlemesi üzerine, mes’ele’yi görüşme yoluyla halletmekle vazifelendirildi. Pâdişâh’ın; Mısır, Girid ve Cidde eyâletlerine ilâveten, Kudüs ve Nablus sancaklarının da Kavalalı Mehmed Ali Paşa’ya verilmesiyle ilgili bir fermanını alarak Tophane müşîri Halîl Rifat Paşa’yla birlikte Mısır’a gitti. Kavalalı Mehmed Ali Paşa’yla yapılan görüşmelerden netice alınamayınca, Bâb-ı âlînin talimatı gereğince, Halîl Rifat Paşa Mısır’da kaldı. Mustafa Reşîd Bey ise, İstanbul’a döndü. İstanbul’a dönüşünden bir kaç gün sonra Mart 1833’de Kütahya’ya kadar ilerlemiş olan İbrâhim Paşa’yla görüşmek üzere gönderildi. Bu yolculukta, Reşîd Bey’in memleket mes’elelerini ve memleketin geleceğini danıştığı Fransız maslahatgüzarı da vardı. İbrâhim Paşa ile yaptığı görüşmeler sonucu andlaşma sağlandı. Andlaşma neticesinde, Reşîd Bey’in, Şam ve Haleb eyâletlerinden başka Fransız maslahatgüzarının te’sirinde kalarak, Adana muhassıllığını da İbrâhim Paşa’ya vermesi sultan İkinci Mahmûd Han’ın hiddetine sebeb oldu. Fakat bâzı dostlarının teşebbüsleri neticesinde affedildi. Bu sırada Osmanlı Devleti ile Avrupa devletlerinin münâsebetlerini tanzim, devlet hakkında Avrupa’da meydana getirilen menfi hükümleri müsbet yöne çevirmek ve Mısır mes’elesini hâlletmek için dâimi sefaretler (elçilikler) ihdas edildi. Mustafa Reşîd Bey de 1834 senesi Temmuz’undan fevkalâde orta elçilikle Paris’e gönderildi. Paris’de bulunduğu sırada Fransızca öğrendi. 1830 yılında Fransızlar tarafından işgal edilmiş olan Cezâyir-i Garb Eyâleti’nin Osmanlı Devleti’ne iadesi mes’elesinde başarı elde edemedi. Reşîd Bey, iyi bir tahsil görmediği, İslâm bilgilerinden ve millî meziyetlerden mahrum olduğu için kısa zamanda Avrupai fikirlerin te’sirinde kaldı. 1835 Mart’ı sonlarında elçilik tercümanı Ruheddîn Efendi’yi Paris’te maslahatgüzar bırakarak, İstanbul’a döndü. İstanbul’a gelişinden üç ay kadar sonra, büyükelçilikte tekrar Paris’e gönderilen Mustafa Reşîd Bey, Eylül 1836’da Londra büyükelçiliğine nakledildi ve hâriciye müsteşarlığı payesi verildi. Londra’da sefirliği sırasında İskoç mason teşkilâtının kurnaz üyesi Lord Statford Redklif Rading ile dostluk kurup, mason locasına girdi. Mustafa Reşîd Bey, hâriciye nâzırı Ahmed Hulûsî Paşa’nın 1837’de vefâtı üzerine, batılıların baskısı ile müşir rütbesi verilerek hâriciye nâzırlığına tâyin edildi. Hâriciye nâzırlığı sırasında, sultan İkinci Mahmûd Han’a, Avrupa’da gördüklerini ve İskoç mason locası ileri gelenlerinden İngiliz sefiri Lord Rading’in kendisine dikte ettirdiklerini anlatarak, devlet idaresinde Avrupai tarzda ıslâhatlar yapılması gerektiği telkinlerinde bulundu. Batılıların, Osmanlı Devleti’ne, bilhassa müslüman ve hıristiyan tebea arasında eşitlik gözetilmediği için düşman olduğunu, müslim ve gayr-i müslim ayrılığının kaldırılması gerektiğini, bu hususlarla ilgili yapacağı ıslâhatı, bir hatt-ı hümâyûnla ilân etmesini teklif etti. Hazırladığı lâyihada bu ıslâhatın esaslarını Pâdişâh’a arzetti. Ancak Reşîd Bey’in anlattıklarının İngiliz isteklerinin aynısı olduğunu bilen ikinci Mahmûd Han, bunu reddetti. Mustafa Reşîd Paşa, hâriciye nâzırlığını bilfiil idare ettiği bu dönemde, İngilizlerle, Osmanlı Devletini iktisadî bakımdan çökertecek Baltalimanı andlaşmasını imzaladı (1838). Aslında İngiltere son on yıldır, böyle bir andlaşmayı yapabilmek için uğraşıyordu. Çünkü on sekizinci yüzyılın sonlarına doğru sanayi inkılâbıyla Avrupa’da daha fazla hammaddeye ihtiyâç duyulmaya başlanmıştı. Bu sebeple Osmanlı Devleti, 1826’dan itibaren hammaddenin dışarıya çıkmasına mâni olarak, esnafımızın işsiz kalmasını önlemek istedi. Böylece bir nevi himaye sistemi olan yed-i vâhid usûlünü uygulamaya koydu. Bu uygulama, İngiliz elçisi başta olmak üzere İstanbul’daki yabancı elçilerin şikâyetlerine sebeb olmuştu. Bu andlaşmanın imzalanmasıyla, Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında ihtilâf konusu teşkil eden hususlar, İngiltere’nin lehine çözülmüş oldu. Andlaşma yürürlüğe girdikten sonra; ötedenberi Osmanlı Devleti’nde uygulanmakta olan tekeller kaldırılıp, Osmanlı hazînesi, önemli bir gelir kaynağından mahrum edildiği gibi, iç ticâret Osmanlı vatandaşlarına münhasır olmaktan çıkarılarak istisnasız bir şekilde İngiliz tüccarlarına verildi. Ayrıca andlaşmaya, andlaşma şartlarını isteyen bütün devletlere de istisnasız uygulanacağı hükmü eklendi. Avusturya başbakanının; “İşte Osmanlı şimdi bitti” diye ifâde ettiği Baltalimanı andlaşması, esnaf ve tüccarlarımızı uşaklığa; devletimizi de borç bataklığına sürükledi (Bkz. Baltalimanı Andlaşmaları). Mustafa Reşîd Paşa, 1838 Ağustos’unda hâriciye nâzırlığı uhdesinde kalmak üzere Londra büyükelçiliğine tâyin olunarak, İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Bu görevde iken, İngiltere’nin İstanbul elçisi bulunan Lord Ponsoby tarafından, Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa aleyhine Osmanlı-İngiliz ittifakı yapılması için çalışmaya teşvik edildi. Aslında Reşîd Paşa gerek dış politika ve gerekse iç politikada Osmanlının selâmetini, Avrupa devletlerinin Osmanlı Devleti’nin işlerine müşterek olarak müdâhale etmesinde görüyordu. Ayrıca o, kendinin ve reformlarının, Osmanlı Devleti’ndeki başarısının Mehmed Ali Paşa’nın başarısızlığı nisbetinde olacağını biliyordu. Zîrâ Mehmed Alî Paşa, Mısır’da başarılı reformlar yapmış, batıya yanaşmadan da güçlü bir idarenin kurulabileceğini göstermişti. Reşîd Paşa ise, imparatorluktaki batılılaşmanın sembolü durumundaydı. Mehmed Ali Paşa mağlûb edilmediği takdirde, Suriye’ye de hâkim olacak, devlet içindeki te’sir ve nüfuzu artacaktı. Bu durumun ise kendi siyâsî hayâtının sonunu getireceğini düşünen Reşîd Paşa, büyük tâvizler verme pahasına da olsa Mısır mes’elesine Avrupa devletlerinin müdâhalesini sağlamak istedi. Ancak Reşîd Paşa’nın kendi siyâsî çıkarları için devlet aleyhine İngilizlere tâvizler vermesi, sultan Mahmûd Han’ın onu İstanbul’a çağırtmasına ve îdâmına irâde çıkarmasına sebeb oldu. Fakat İstanbul’daki dostları vasıtasıyla, Paris’e geldiğinde îdâmı haberini öğrenip gelmekten vazgeçen Reşîd Paşa, sultan İkinci Mahmûd Han’ın vefâtı üzerine tahta çıkan yeni pâdişâh Abdülmecîd Han’ın cülûsunu tebrik etmek üzere Ağustos 1839 başında İstanbul’a geldi. Osmanlı Devleti o sırada en buhranlı dönemlerinden birini yaşıyordu. İngiltere ve Fransa’nın kışkırtmaları neticesinde muhtariyet isteğiyle tekrar baş kaldıran Mısır vâlisinin ordusu, Osmanlı ordusunu Nizip’de mağlûb etmiş, yeni sadrâzam Hüsrev Paşa’ya karşı olan kaptân-ı derya Ahmed Fevzi Paşa, donanmayı İskenderiye’ye götürüp, Mısır vâlisine teslim etmişti. Böylece Osmanlı Devleti’nin kara ordusu Mısır kuvvetleri karşısında bozguna uğrarken, donanması da yok olmuştu. Şüphesiz Osmanlı Devleti’nin içerisine düştüğü bu zor duruma sevinenlerin başında Reşîd Paşa geliyordu. Çünkü o, bu sayede hem İngilizlerin Osmanlı ülkesinde uygulatmak istedikleri reform ve ıslâhatları onların yardımına te’min gibi bir bahaneyle yürürlüğe koyabilecek, hem de alacağı yardım ile düşmanı olan Mehmed Ali Paşa’ya galip gelecekti. Nitekim Reşîd Paşa İngiltere’de esaslarını tesbit ettiği reformları Avrupalıların ve bilhassa İngilizlerin yardımını sağlamak gibi bir bahaneyle 16 yaşındaki genç pâdişâh sultan Abdülmecîd’e kabul ettirerek Gülhâne hatt-ı hümâyûnu adı ile meşhur olan Tanzîmât fermanını yayınlattı (Bkz. Tanzîmât). Gülhâne meydanında Reşîd Paşa’nın îlân ettiği bu ferman, din kardeşliği yerine başka kardeşliklerin teşekkülüne yol açtı. İslâm’ın güzel ahlâkı yerine, batının kötü âdetlerini getirdi. İstanbul’da ve sonra Selânik’de İngiliz, Fransız mason locaları açıldı. Buralarda aldatılanların tatlı, yaldızlı sözleri ve bol vâdleri ile milletin aklı ve idrâki uyuşturuldu. Böylece Osmanlılara batının ilk zehirli hançeri saplandı. Koca Osmanlı Devleti’nin içerden yıkılması, parçalanması plânlarının birinci ve en te’sirli adımı atıldı. Genç pâdişâh sultan Abdülmecîd Han da bu mason oyununun iç yüzünü anlayamadı. Bundan sonra mason oyununun ikinci perdesi açıldı. 15 Temmuz 1840’da İngiltere, Rusya, Avusturya ve Purusya arasında Londra andlaşması imza edildi. Buna göre Mehmed Ali Paşa; Girid, Adana, Suriye, Hicaz ve Lübnan bölgesini derhâl boşaltacak, ordusunu ve donanmasını dağıtacak ve yalnız Mısır vâliliği ile iktifa edecekti. Şayet on gün içerisinde bu şartları kabul etmezse, adı geçen devletler müdâhalede bulunacaktı. Reşîd Paşa, Londra andlaşmasının ültimatomlarını tebliğ etmek üzere müsteşarı Sâdık Bey’i, Kâhire’ye yolladı. Mehmed Ali Paşa ise, Sâdık Bey’e; Pâdişâh’ın herhangi bir fermanına karşı boynunun kıldan ince olduğunu söyliyerek, yabancı devletlerin bu gibi tehdidlerinin Osmanlı Devleti’nin işlerine müdâhale olacağını, kendisinin bizzat Pâdişâh’la görüşmeye hazır olduğunu belirtip ültimatomları reddetti. Zâten Sâdık Bey’e, Mehmed Ali Paşa ile ültimatomları kabul etmeyecek bir şekilde konuşmasını telkin eden Reşîd Paşa, Mehmed Ali Paşa’nın andlaşma tekliflerini dikkate bile almadan dört devletten Londra andlaşmasının hükümlerine uymalarını istedi. Nitekim harekete geçen müttefik kuvvetler, 13 Kasım’da Haleb’e ve 29 Aralık’da Şam’a girdiler. Mısır kuvvetleri bozularak geri çekildi. Bu andan îtibâren târihî İngiliz siyâseti bir defa daha tekerrür etti. Londra andlaşmasına göre, Mısır ve Suriye’nin de Osmanlılara bırakılması îcâb ederken, bu bölgede güçsüz ve merkezden uzak bir yönetimin bulunması İngiliz menfaatine daha uygun görüldü ve bu eyâletler Mehmed Ali Paşa’ya verildi. Ciddî bir ordu ve donanmadan mahrum bulunan Osmanlı Devleti, bu emr-i vâkîyi kabul etmek zorunda kaldı. Mustafa Reşîd Paşa, 24 Mayıs 1841’de Mısır’ın statüsüyle ilgili fermanı sultan Abdülmecîd’e yayınlattı. Bu arada Mustafa Reşîd Paşa ile Mehmed Ali Paşa arasında yeni ihtilâfların ortaya çıkması üzerine tekrar yabancı devletlerin müdâhalesine meydan vermek istemeyen Pâdişâh, Reşîd Paşa’yı hâriciye nâzırlığından azletti ve Temmuz 1841’de Paris elçiliğine gönderdi. Paris’te bulunduğu sırada sağlık durumunun iyi olmadığından şikâyet eden Mustafa Reşîd Paşa, İstanbul’a dönmek istediyse de, evvelâ bu isteği kabul edilmedi. Fakat ısrârı üzerine İstanbul’a dönmesine müsâade edildi. Viyana yoluyla dönerken Avusturya başbakanı prens Metternich’le görüştü. Paris’ten İstanbul’a döndüğü sırada, Edirne vâliliğine tâyin edildiyse de gitmedi. İki yıl kadar me’mûriyetten uzak kalıp, bir hayli borçlandıktan sonra, araya aracılar koyması ile 1843 yılı sonlarında tekrar Paris elçiliğine gönderildi. 1844 senesi sonlarında ikinci defa hâriciye nâzırlığına getirildi. Bir müddet bu görevde kalan Reşîd Paşa, mason localarının yoğun baskı ve faaliyeti sonucu 28 Eylül 1846’da Rauf Paşa’nın yerine sadrâzamlığa getirildi. Mustafa Reşîd Paşa, iş başına gelir gelmez İskoç mason teşkîlâtı üyesi Lord Rading ile el ele verip büyük vilâyetlerde mason locaları açtırmaya devam etti. Böylece, Osmanlı Devleti’nin parçalanması, yıkılması için açılan casusluk ve hıyanet ocakları çalışmaya başladı. Mason localarının Osmanlı Devleti’ne zararı, celâlî eşkıyasının zararını geçti. Gençler; din câhili, İslâm düşmanı olarak yetiştirilmeye başlandı. Londra’dan alınan plânlarla idarî, ziraî, askerî değişiklikler yapıldı. Bunlara ilericilik, garblılaşma diyerek göz boyadılar. Öte yandan da İslâm ahlâkını, ecdâd sevgisini, millî birliği parçalamaya başladılar. Yetiştirdikleri masonları iş başına getirdiler. Bu senelerde Avrupa’da fizik, kimya üzerinde dev adımlar atılıyor, yeni buluşlar, ilerlemeler oluyor, büyük fabrikalar, teknik üniversiteler kuruluyordu. Osmanlılarda ise, bunların hiç biri yapılmadı. Hattâ Mustafa Reşîd Paşa, Fâtih devrinden beri medreselerde okutulmakta olan fen, matematik derslerini, büsbütün kaldırdı. “Din adamlarına fen bilgisi lâzım değildir” diyerek, kültürlü, bilgili âlimlerin yetişmesine mâni oldu. Mustafa Reşîd Paşa bir yıl yedi ay devam eden bu vazîfeden, dîne olan bağlılığının zayıf ve aşırı alafranga tarafdârı olmasından dolayı, 27 Nisan 1848’de sultan Abdülmecîd Han tarafından azledildi. Fakat üç buçuk ay sonra tekrar sadrâzamlığa getirildi. Üç buçuk yıl süren bu sadâreti sırasında Fransız akademisi örnek alınarak kurulan Encümen-i Dâniş açıldı. Bu sadâretten de 26 Ocak 1852’de azledilerek Meclis-i vâlâ reisliğine getirildi. Mustafa Reşîd Paşa, sadâretten uzaklaştırılmasının üzerinden kırk gün geçtikten sonra üçüncü defa sadrâzamlığa getirildi. Beş ay kadar süren bu sadâretten de Dâmâd Fethi Paşa ile aralarında meydana gelen ihtilâf üzerine azledildi. Yerine Alî Paşa getirildi. Bundan sonra Mustafa Reşîd Paşa ile onun yetiştirmesi olan Alî Paşa’nın arası açıldığı gibi, yüksek devlet me’murları da Reşîd Paşa ve Âlî Paşa tarafdârı diye iki ye ayrıldı. Reşîd Paşa ile Alî Paşa şahsî hırslar yüzünden birbirleriyle çekişip dururken, İngiltere boş durmayarak, Osmanlı Devleti’nde iktidar mevkiindeki batı hayranı bu devlet adamlarından istifâdeyle, Hindistan’daki büyük İslâm devleti Gürgâniye’yi parçalamak ve Asya’daki müslümanları başsız bırakmak istiyordu. Bu arada kendisine engel olacağından çekindiği Osmanlı Devleti’ni başka mes’elelerle meşgul etmek için sıcak denizlere inme hayaliyle yanıp tutuşan Rusya’yı, devamlı tahrik ederek bir Osmanlı-Rus harbi çıkarmaya çalışıyordu. Sadrâzam Mustafa Reşîd Paşa’yı kandıran İngilizler, onun Rusya’ya karşı düşmanca tavır takınmasını sağladılar. Netîcede İngiltere’nin tahrikleri sonucu Rusya, Eflâk ve Boğdan’ı işgal edince, 4 Ekim 1853’de Rusya’ya harb îlân edildi. 23 Ekim 1853’de Kırım savaşı olarak bilinen harb fiilen başlamış oldu. Yaklaşık üç yıl devam eden ve 30 Mart 1856’da Paris andlaşması ile sona eren Kırım savaşı, Osmanlı Devleti’nin toprak kaybına sebeb olmamasına rağmen, siyâsî olarak aleyhine oldu. Devlet iktisâden çöktü (Bkz. Kırım Seferleri). Osmanlı Devleti’ni Rusya ile meşgul eden İngiltere, az bir kuvvetle Osmanlı Devleti yanında savaşa girip asıl maksadını gizledi ve büyük devletlerin dikkatini o yöne çekerek Hindistan’daki Gürgâniye İslâm Devleti’ni yıktı. Topraklarını işgal ederek, Hindistan hazînelerine sâhib oldu ve ticâretini geliştirdi. Ayrıca Osmanlı’yı kullanarak Rusların sıcak denizlere inmesini de önledi. Öte yandan savaş esnasında maddî bakımdan büyük bir sıkıntı içerisine düşen Osmanlı Devleti, Yine Mustafa Reşîd Paşa’nın dördüncü sadâreti zamanında ilk defa dış borçlanmaya girdi. Bundan sonra dış borçlanmanın sonu gelmeyecek ve 20 yıl geçmeden Türk mâliyesi iflâsın eşiğine adım atacaktır. Mustafa Reşîd Paşa, Meclis-i vâlâ reisi Yûsuf Kâmil Paşa ile arasının açılması sonucu 4 Mayıs 1855’de sadrâzamlıktan azledilerek yerine, tekrar Alî Paşa getirildi. Sadâretten ayrıldıktan sonra bir müddet yalısında oturdu. Halefi ve yetiştirmesi olan sadrâzam Alî Paşa’nın yaptığı her icrâatı şiddetle tenkîd etmeye başladı. Araları iyice açıldı. Kendi hazırladığı Tanzîmât fermânıyla, müslim ve gayr-i müslimlerin eşit haklara sâhib olmasını sağladığı hâlde, sâdece iktidar hırsı sebebiyle Alî Paşa’nın hazırladığı hıristiyanlara daha fazla imtiyazlar tanıyan Islâhat fermanına şiddetle karşı çıktı. Sultan Abdülmecîd Han, kaht-ı rical (adam kıtlığı) yüzünden, İngiliz elçisinin de tavassut ve teşvîkiyle 1 Kasım 1856’da Mustafa Reşîd Paşa’yı beşinci defa sadrâzamlığa getirdi. Alî Paşa’nın sadâretten ayrılmasını hazmedemeyen Fransa hükümeti, Boğdan seçimlerine fesad karıştırıldığını iddia ederek, iptalini istedi. Rusya, Prusya ve Sardunya’nın da desteğini alan Fransa, bu iddiayı kabul etmeyen Osmanlı Devleti’yle siyâsî münâsebetlerini kesmeye kalkıştı. Fransa ve İngiltere hâriciyelerinin birbirleriyle temas ederek seçimin feshini kararlaştırmaları üzerine, sultan Abdülmecîd Han sadrâzamı azlederek işin önünü almak istedi. Dokuz aydan biraz fazla sürmüş olan beşinci sadâretten 6 Ağustos 1857’de azledilen Mustafa Reşîd Paşa, Meclis-i tanzîmât reisliğine naklolunduysa da bir ay içinde oradan da alındı ve bir müddet vazîfeden uzak kaldı. 22 Ekim 1857’de altıncı ve son defa sadârete getirildi. Mustafa Reşîd Paşa çok sevdiği iktidar makamına altıncı ve son defa gelişinden yaklaşık iki ay kadar sonra hastalandı. Bir müddet Bâb-ı âlî’ye gidemedi. 7 Ocak 1858 Perşembe günü hamamda iken kalb sektesinden öldü. Bâyezîd’de okçular caddesindeki türbeye defnedildi. Hepsi sultan Abdülmecîd Hân zamanında, altı sadâret müddetinin toplamı altı sene sekiz ay on dokuz gün olan Mustafa Reşîd Paşa, Tanzîmât fermanı olarak da bilinen Gülhâne hatt-ı hümâyûnu’nu hazırlayıp îlân ettirmekle; Osmanlı Devleti’nin temeline dinamit koymaktan, kaht-ı rical (adam kıtlığı) devrinin açılmasına ve OsmanlıDevleti’nin boynuna “Hasta adam” yaftasının takılmasına sebeb olmaktan hiç çekinmemiştir. Netîce itibariyle, Reşîd Paşa, iyi bir eğitim görmemiş, millî ve manevî değerlerden yoksun olarak yetişmiştir. Osmanlı Devleti’nin idarecilerinin en önemli özelliklerinden biri, önce devlete sadâkat vasfıdır. Reşîd Paşa bu vasıfdan yoksundu. Masonlukda yüksek derece sahibi olması, bu mahrumiyetine eklenince, devlet için zararı telâfi edilemiyecek sonuçlar meydana getirdi. Nitekim Reşîd Paşa’dan sonra, onun yetiştirmeleri ve ardından da İttihâd ve Terakkî mensupları, devletin kısa zamanda yıkılmasını sağlamışlardır. Bugünkü sosyal hastalıkların çoğunda, onun açtığı yıkım hareketinin payı büyüktür. Batılıların Reşîd Paşa hakkında düşünceleri şu şekilde idi: Fransız elçisi Pontois, Paşa’yı; “Reşîd Paşa’da kendini gösterme ve yükselme merakı aşırıdır. Bu yönü biraz övülür ve pohpohlanırsa, büyük tâviz elde etmek için küçük şeyler üzerine tâvizler verilirse, ondan her şey elde edilebilir” diye tarif etmektedir. Goizot ise; “Mustafa Reşîd Paşa’da ülkesinde yapmak istediği işlerin başarısı için, çok lüzumlu olan vasıflardan biri eksiktir. Türkiye’de güçlü bir ıslahatçı olmak için Türklük vasfı lâzımdır. Onda ise bu vasıf çok az idi. Gençliğinden itibaren, Türkiye’nin Avrupa ile münâsebetleri konusuyla ilgilenmiştir. O daha çok Avrupalı bir diplomata benziyordu” diye vasıflandırıyordu. GAFLET Mİ, İHANET Mİ! Azınlıklara daha fazla hak ve hürriyetler verme tarafdârı olan Mustafa Reşîd Paşa, bunun sağlanması için Avrupa devletlerini Osmanlı Devleti’nin iç işlerine karışmaya çağırıyor ve; “... Türkiye için en büyük iş, reâyâ mes’elesidir. Eğer reâyâya verilmesi gereken hak ve hürriyetlerden bahsetsem, ülkemde bana kötü bir müslüman gözü ile bakılır. Hâlbuki İslâmlığın kurtuluşu reâyânın hür ve mes’ûd olmasına bağlıdır. Bu konuda yüksek sesle konuşmak Avrupa devletlerine düşer. İmparatorlukta (Osmanlı Devleti’nde), hıristiyanlar üzerindeki baskı için sesinizi çıkaramaz mısınız? Ödeyemedikleri harac için zavallılar horlanmakta ve ezilmektedir. Bu uygulamalar sizin âdil bir vergi dağılımı istemenizi gerektiriyor. Reâyâ, harac yüzünden isyân etmektedir. Reâyâ düzenli vergi istemektedir. Vergi sistemi hıristiyanlar için yerleşirse, müslümanlara da bunu kabul ettirmek için önemli bir adım atılmış olacaktır. Böylece İmparatorluğun (Osmanlı Devleti’nin) yenileşmesi için ilk mesafe alınmış olacaktır...” diyordu. (Fransız Dışişleri Bakanlığı Arşivi, Turgue, Documents et Memoires, volume-44) 1) Mustafa Reşîd Paşa ve Tanzîmât (R. Kaynar) 2) Osmanlı-İngiliz İktisâdi Münâsebetleri (M. Kütükoğlu); cild-1, sh. 82, 83, 87, 90, 107 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 299 4) Eshâb-ı Kiram; sh. 193 5) Osmanlı Târihi (K. Z. Karal); cild-5, sh. 238-241 6) Tezâkir (Cevdet Paşa); cild-1, sh. 7 7) Lûtfi Efendi Târihi; cild-5, sh. 112 8) Osmanlı Sanayii ve Sanayileşme Politikası; (R. Önsoy); sh. 15, 30-31 9) Mustafa Reşîd Paşa ve Dönemi Semineri REVAN SEFERİ (Bkz. Murâd Hân-IV) RİDÂNİYE MUHÂREBESİ Osmanlı ordusunun kesin zaferiyle neticelenen Osmanlı-Memlûk meydan muhârebesi. Mercidâbık savaşını kazanarak Suriye’yi ele geçiren Yavuz Sultan Selîm Han, hemen Mısır üzerine yürümedi. Orduyu yeniden nizam ve intizâma koyup, Suriye sancaklarına sancak beyleri tâyin etti. Dört-beş ay gibi kısa bir zamanda Suriye’de Osmanlı teşkîlâtını kurdu. Daha sonra Suriye hâkimiyetini pürüzsüz bir neticeye ulaştırmak için Osmanlı Devleti aleyhine İran’la ittifak eden Memlûklüleri kesin olarak hâkimiyeti altına almak istedi. Mısır fethedilmedikçe, kazanılan zaferin muvakkat (geçici) olduğunu düşünerek Mısır’ın fethine karar verdi. Yeni Memlûklü sultânı ve Mısır beyleri, Suriye ve Kilikya’nın Osmanlılar tarafından fethini muvakkat addediyorlar, Yavuz Sultan Selîm Han’ın, Cengiz ve Tîmûr kuvvetleri gibi Suriye ve Filistin’den döneceğini zannediyorlardı. Pâdişâh’ın Anadolu’ya dönmesini müteâkib ele geçirilen yerlerin istirdâd (geri alınabileceğini) edileceğini umuyorlardı. Fakat çok geçmeden yanıldıklarını anladılar. Nitekim Yavuz Sultan Selîm Han, Mısır’a hareket etmeden önce Çerkez Murâd Bey başkanlığında bir elçilik hey’etini Mısır’ın yeni hükümdarı Tomanbay’a gönderdi. Osmanlı elçisi Pâdişâh’ın mektubunu Tomanbay’a takdîm etti. Hoca Sa’deddîn Efendi’nin bildirdiğine göre, Yavuz Sultan Selîm Han bu mektubunda; boş yere müslüman kanı dökülmemesi için Tomanbay’ın kendisine tâbi olmasını istiyordu. Ayrıca her sene Mısır haracını göndermek ve Pâdişâh adına hutbe okutup para bastırmak şartıyla, kendisini Gazze’den îtibâren Mısır topraklarının vâliliğine tâyin edeceğini îlân ediyordu. Tomanbay mektubu okuyunca, yapılan teklifleri kabul etmedi. Osmanlı elçilerini hürmet göstererek huzuruna kabul ettiği hâlde, elçiler huzurundan ayrıldıktan sonra, Memlûk emirlerinden Alanbay tarafından öldürüldüler. Bunun üzerine Alanbay dîvâna gelerek; “Elçilerin tekliflerinin nefsine ağır geldiğini, Mercidâbık’ta üstünlük te’min etmiş olan Osmanlıların şimdi de bu ağır teklifte bulunmaları karşısında dayanamıyarak elçileri bizzat öldürdüğünü bildirip, kendisini mazur göstermeye çalıştı. Tekliflerin reddi ile elçilere böyle bir muamelenin reva görülmesi, Mısır seferi için bir sebeb oldu. Yavuz Sultan Selîm Han Mısır’a hareketinden önce Tin ve Sina çöllerini aşabilmek için bir takım hazırlıklar yaptı. Orduya lâzım olan suyu nakledebilmek için, iki bin deve satın aldı ve su koymak için kırba v.s. gibi lüzumlu malzemeyi te’min etti. Askeri Mısır fethine teşvik gayesiyle iki yüz yük akçe atıyye dağıttı. Vezîriâzam Sinân Paşa’yı da, Osmanlı ordusunun ilerlemesine ve çölü geçmesine engel olmak için çalışan Canberdî Gazâlî kumandasındaki Memlûklü kuvvetleri üzerine gönderdi. Yavuz Sultan Selîm Han, bütün işleri tamamladıktan sonra, 15 Aralık 1516 târihinde Şam’dan hareket etti. Suriye-Mısır yolu üzerindeki Remle’ye geldiği zaman, Sinân Paşa’nın, Han-Yûnus meydan muhârebesini kazandığını öğrendi. Bu zafer sebebiyle orduda şenlik yapıldı. Ayn-ı Safa mevkiinde Sinân Paşa kendisine mülâki olduğu (katıldığı) zaman; Yavuz Sultan Selîm Han, vezîriâzamına kıymetli bir kılıç hediye edip, zaferi kazanan erlerine de hediyeler dağıttı. Yavuz Sultan Selîm Han, Remle’den sonra buranın çok yakınında bulunan Kudüs’e uğradı. Yanında lalası Hasan Can ile İdris-i Bitlisî gibi âlimler de vardı, Kudüs-i şerîfde ziyaret edilecek yerleri ve bilhassa Dâvûd aleyhisselâmın kabrini ziyaret etti. Burada zafer için duâler etti ve fakirlere sadakalar dağıttı. Oradan Mescid-i Aksâ’ya giderek yatsı namazını kıldı. Geç vakitlere kadar Mescid-i Aksâ’da Kur’ân-ı kerim okudu, namaz kıldı. Çok duâ ederek gözyaşı döktü. Ertesi gün binlerce koyun ve sağır kestirerek sevabını Peygamber efendimize sallallahü aleyhi ve sellem ve diğer peygamberlere aleyhimüsselâm, Eshâb-ı kirama (r. anhüm), âlimlere, evliyâya, bütün müslümanlara ve dedeleri Osmanlı sultanlarına hediye etti. Etleri de Kudüs’te bulunan müslüman fakirlere dağıttı. Kudüs-i şerîfden ayrılan sultan Selîm Han, 9 Ocak’ta Sina çölüne geldi. Yavuz Sultan Selîm Han, burada iken Mısır seferi harekâtı hakkında, yanındaki devlet erkânıyla müzâkerelere başladı. Bu sırada vezir Hüseyin Paşa; ordunun yorgun olduğunu ve bugüne kadar yapılan fütûhatın kâfî geleceğini ileri sürerek, susuz çöllerden ordu geçirmenin imkânsızlığı sebebiyle geri dönmenin zamanı geldiğini ifâde etti. Ancak bir konu hakkında karar verilmeden önce dîvânda bütün üyelerin görüşlerini alan, fakat karar verildikten sonra bunun aksine söz sarfedenleri şiddetle cezalandıran Yavuz Sultan Selîm Han, derhâl Paşa’nın çadırının yıkılmasını emretti. Bu onun îdâmına işaret idi. Nitekim hemen îdâm edildi ve cesedi îdâm edildiği yere gömüldü. Pâdişâh’ın bu hareketi üzerine artık hiç kimsede itiraz imkânı kalmadı. Mısır’a yürüyen Osmanlı ordusunun aşmak zorunda bulunduğu en büyük engel, Mısır ile Filistin arasındaki kum çölleriydi. Cihân pâdişâhı Yavuz Sultan Selîm Han’ın çelik irâdesi, müdhiş otoritesi, Peygamber efendimize olan sevgisi ve aldığı tedbirlerle bu büyük engel, Allahü teâlânın yardımıyla aşıldı. Tih sahrasının geçilmesi en güç yeri olan el-Ariş ile Sâlihiyye arasındaki kısmını, Osmanlı ordusu beş günde geçerek Sâlihiyye’ye ulaştı. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Ridâniye’ye giderken ordunun ağırlıklarıyla bir günde 50 km. yürümesi harb târihinde bir rekordur. Osmanlı ordusu 21 Ocak’ta Kâhire’ye çok yakın Bîrket-üt-Hac mevkiinde konakladı. Mısır Seferi esnasında çölde ve Kahire yakınında Bedevi eşkıyalarının ve Memlûklülerin tecavüzkâr saldırılarına karşı tedbirler alınıp taarruzları önlendi. Yeni Memlûklü sultânı Tomanbay, Sâlihiye’de cephe tutmak istemişse de emirler bunu kabul etmediklerinden, Ridâniye’yi kabule mecbur oldu. Ridâniye, Kahire şehrinin kuzeydoğusunda bir köy olup, şehre pek yakın bir mesafede bulunuyordu ve iyice tahkim edilmişti. Burada yapılacak muhârebe, Mercidâbık muhârebesinden daha zor ve tehlikeli idi. Ridâniye cephesi; elli bin kişilik bir kuvvet, Frenklerden tedârik edilen iki yüz top, siper ve hendeklerle tahkim edilmişti. Tomanbay’ın harp cephesi, Kâhire’nin kuzeydoğusundaki El-Mukattam dağından solda Nil nehrine kadar dayanmıştı. Bu kadar müstahkem bir cepheye çarpacak olan Osmanlı ordusu darmadağın olabilir ve cepheyi yarsa bile pek büyük telefat neticesinde bir iş göremiyecek hâle gelebilirdi. Başka geçilecek saha da yoktu. Nitekim Tomanbay’ın hedefi, Osmanlıların taarruzunu topçu ateşi ile kırdıktan sonra, cundi askeri (hassa kuvvetleri) ve süvariler ile sarıp Osmanlı ordusunu tamamen imha etmekti. Osmanlı ordusunun sağ koluna Anadolu beylerbeyi Mustafa Paşa, sol koluna Rumeli beylerbeyi Küçük Sinân Paşa tâyin edilip, merkezde vezîriâzam Hadım Sinân Paşa bulunuyordu. Yavuz Sultan Selim, Tomanbay’ın tertibatını öğrendikten sonra, askerî dehâsını gösterecek olan bir plân tatbik etmek istedi. Evvelâ araziyi tedkîk ettirip düşmanın maksadını anladı ve ona göre tertibat aldı. Bu plâna göre; Mısır ordusuna cepheden yapılacak bir hücum, Osmanlı ordusu için çok tehlikeli olacağından, düşmanın ya gerisine veyahut yan tarafına taarruz edilecekti. Geriye uzanabilmek için, Nil nehrinin veya el-Mukattam dağının aşılması şarttı. Nil’i geçmek şimdilik mümkün değil ve köprü olsa da çok zordu. El-Mukattam dağını dolaşmak ise daha kolay görünüyordu. Bu karar alındıktan sonra Yavuz, bizzat kendisi bir kısım süvari kuvvetleriyle 21-22 Ocak gecesi hareket ederek, el-Mukattam dağını dolaştı ve Memlûklü ordusunun gerisine düşerek, muhârebe düzeni aldı. Osmanlı topları sür’at ve maharetle uygun yerlere yerleştirildi. Sultan Selim Han, Memlûklülerin beklemediği bir istikâmetten taarruz etmekle Mısırlıları baskına uğratıp, tatbik edecekleri plânları bozarak, uzun zamandan beri büyük emekler ile hazırladıkları mevzii ve topları muhârebe dışı bırakacaktı. 22 Ocak sabahı harb başlamadan önce iki tarafın muhârebe düzeni bu hâldeydi. Muhârebe 22 Ocak 1517 (29 Zilhicce 922) târihi sabahı erken saatlerde başladı. Mısır ordusunun önündeki Osmanlı alayı hücuma geçince, Tomanbay önceden mevzilerde hazır beklettiği topların ateşe başlamalarını emretti. Bu arada gerilerine sarkmış bulunan asıl Osmanlı kuvvetlerinin Allah Allah nidaları ile kendilerine hücum ettiğini görünce, şaşkına döndü. Topları mevzilerinde kalıp işe yaramadı. Memlûk kuvvetleri bir anda iki ateş arasında kaldı. Toplarını kullanamayan Tomanbay, şaşkınlığını üzerinden atarak karşı saldırıya geçti. Merkezdeki saflar birbirine girip, iki tarafta kıyasıya bir muhârebeye tutuştu. Yakın muhârebe ve boğuşma, kayıpları arttırdı. Osmanlı topçu ve tüfekçisinin ateşi altında mücâdele edip, pervasızca direnmeleri, Memlûklü kayıplarını daha da arttırdı. Memlûklülerin Osmanlı merkezine karşı ileri atılması üzerine, vezîriâzam Sinân Paşa kumandasındaki sağ kanat ve vezir Yûnus Paşa emrindeki sol kanat kuvvetleri taarruza geçerek Mısırlıların yan ve gerilerini kuşattı. Bu arada Tomanbay, kumandanlarından Alanbay ve Kurtbay’ı alarak iki yüz seçme askerle Pâdişâh zannettiği, askeri gayrete getiren Sinân Paşa’ya saldırdı. Pâdişâh’ı öldürürlerse Osmanlı ordusunun dağılacağını hesaplamışlardı. Sinân Paşa’nın kuvvetlerini yararak etrafını çevirdiler. Neticede Sinân Paşa şehîd düştü. Bu sırada ordunun sağ kanadında karışıklıklar baş gösterdi. Yavuz Sultan Selim Han derhâl buraya Bali Ağa kumandasında yardımcı kuvvetleri gönderip durumu normale çevirdi. Bu sırada Memlûklü kuvvetleri çoğu telef olmuş kalanlar da kurtuluşu kaçmakta bulmuştu. Muhârebe akşama doğru Osmanlı ordusunun zaferiyle neticelendi. Memlûklü kuvvetleri Kahire ve oradan Sait istikâmetine çekildiler. Sultan Tomanbay da, Kurtbay ve bir avuç adamıyla kaçtı. Vezir Yûnus Paşa, Memlûklülere karşı zaferin kazanıldığını ve Tomanbay’ın kaçtığını Sultan Selîm Han’a bildirdiğinde; “Lala Lala! Mısır’ı aldık ama Sinân’ı kaybettik. Sinân’ı Mısır’a değişmezdim. Sinân’sız Mısır’da ne güzellik olur?” sözleri ile Sinân Paşa’nın yanındaki kıymetini belirtti. Ertesi gün vezîriâzam Sinân Paşa ve diğer şehîdler defnedildi. 24 Ocak 1517 târihinde Kâhire’ye girilip, Mısır’ın fethi tamamlandı. Osmanlı ordusunun zaferiyle neticelenen Ridâniye meydan muhârebesi, Osmanlı Devleti’ne ve dünyâ târihine pek çok maddi ve mânevi faydalar sağladı. Mısır, Arabistan yarımadası Osmanlı hâkimiyetine geçti. Kızıldeniz ve Hind Okyanusu’na inildi. Kuzey Afrika yolu açılarak Osmanlı hududu Atlas Okyanusu’na dayandırıldı. Hicaz ve Orta Doğu’daki mübarek makamlar Osmanlı hizmetine açıldı. Buralar nadide eserler ile süslendi. Yeni eserler ve ilâveler yapılarak istifâdeye sunuldu. Halîfelik, sultan Selim Han’a geçerek Osmanlı pâdişâhları saltanata ilâveten hilâfet makamına da sâhib olmalarıyla İslâm âleminin de lideri oldu. Ridâniye muhârebesi ve Mısır’ın fethinde, Osmanlılar ilk defa 1517 yılında yivli top kullandılar. Avrupa’da 1868’de Almanların kullandığı ilk yivli topların, Osmanlılarda on altıncı yüzyıl başlarında mevcûd olması, muhârebelerde kullanılmaları, teknikteki üstünlüklerini göstermesi bakımından önemlidir. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mısır seferi; harekât plânları sevk ve idare, muhârebede tatbik edilen taktik ve strateji bakımından harb târihinin essiz numuneleri arasına girmiştir. YAVUZ, SİNA ÇÖLÜNDE!.. Mücâhid Serdar, Karaduman’ın üzengilerinin üstünde doğruldu ve askerlerine son defa hitabetti: “Ey Cennet yolcuları! Ey can kardeşlerim!.. Bilirsiniz ki, müslüman Türkler muhârebe meydanında ve bütün ömürlerince yalnız ve sâdece Allahü teâlâdan korkarlar. Önüne çıkan hiç bir engel, onu Allah yolunda cihaddan alıkoyamaz. Sizler cenâb-ı Hakk’ın emirlerine uydukça, O’nun yardımıyla bu çölü geçmek de sizlere nasîb olur inşâallah.” Sonra atı Karaduman’ı kızgın Sina çölüne sürdü. Arkasından koca Osmanlı ordusu düğüne gider gibi alevli Sina çölüne daldı. Kum fırtınaları etrafı kasıp kavuruyordu. Gündüzleri dayanılmayacak kadar sıcak, geceleri ise dondurucu soğuktu. Ordu bu şekilde yol almaya devam ederek çölü yarıladı. Suyu herkes idareli kullanıyor, teyemmüm yapılarak namaz kılınıyordu. Bir ara Yavuz Sultan Selim Han hazretleri, birden bire Karaduman’dan yere atladı. Onu gören başta vezırâzam Sinân Paşa olmak üzere Anadolu ve Rumeli beylerbeyi de atlarından indiler. Rütbe rütbe bütün komutanlar, sipahiler, süvariler de yaya yürümeğe başladılar. Koca Osmanlı ordusu, piyade (yaya) bir ordu hâline dönüvermişti. Üstelik Pâdişâh, çok saygılı bir şekilde ve önüne bakarak yürüyordu. Bütün vezirler, kumandanlar ve asker merak içinde kalmışlardı. Her zamanki gibi, Hasan Can’a müracaat ettiler. O da ne olduğunu anlıyamamıştı. Fakat öğrenmek için Selim Han’ın yanına yaklaştı; “Hayırdır inşâallah Sultânım! Bütün ordu merak eyler; “Devletlü Pâdişâhımız, acep niçin yaya yürürler? diye telâş ederler” dedi. Bu dünyâyı iki cihângire fazla gören büyük Sultan şöyle fısıldadı: “İki cihân sultânı Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem önümüzde yaya yürürlerken, biz nasıl at üzerinde olabiliriz Hasan Can?..” Bir müddet bu şekilde giden Selim Han, tekrar atına binince diğerleri de atlarına bindiler. 1) Fetihnâme-i Diyâr-ı Arab (Silâhşör, Târih Vesîkaları Dergisi, Sene-1961) 2) Tâcüt-tevârîh; cild-2, sh. 354 3) Bedâyi-uz-zühûr; cild-5, Hicrî 926 Vekâyî 4) Osmanlı Devleti Târihi (Hammer); cild-4, Sh. 1137 5) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-2, sh. 288 6) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-2, sh. 759 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-3, sh. 237 8) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2, sh. 32 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 305 10) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 66 RODOS VE SEFERLERİ Doğu Akdeniz havzasıyla Ege denizi ve Boğazlar bölgesi arasındaki yol üzerinde bulunması sebebiyle, târihte büyük değer kazanan Rodos adası, ada üzerindeki aynı adı taşıyan müstahkem şehir ve buraya yapılan seferler. Bilinen târihinden itibaren çeşitli milletlerin ve son olarak da Bizanslıların hâkim olduğu ada, İslâmiyet’in doğuşundan sonra daha hareketli bir hâl aldı. Mısır, Suriye ve Anadolu topraklarına yakınlığı sebebiyle İslâm askerleri adaya bir çok seferler düzenlediler. İlk olarak hazret-i Muâviye 672 yılında Cünâde bin Ebî Ümeyye el-Ezdî kumandasındaki bir filoyu adaya gönderip fethettirdi ve İslâm askeri buraya yerleşti. Bu târihten itibaren sekiz yıl adada kalan bu kuvvetler, 680 yılında halîfe Yezîd’in emri ile geri döndüler. Bundan sonra tekrar uzun müddet Şarkî Roma imparatorluğunun hâkimiyetinde kalan ada, on dördüncü asrın başlarında Memlûklü sultânı Kalâvûn’un oğlu Sultan Halîl tarafından Kudüs civarındaki son haçlı kırıntılarından bölgenin temizlenmesi sırasında Akka’dan kovulan Hospitaller şövalyelerin eline geçti. Bu şövalyeler, Rodos’a yerleşince kaleyi zamanının en kuvvetli kalelerinden biri durumuna getirdiler. Kudüs’e yöneltilmiş haçlı seferlerinin sona ermesinden sonra Latin-hıristiyan âleminin en kuvvetli bir ileri karakolu rolünü oynadılar. Şövalyeler, Anadolu ve Mısır’a karşı yöneltilmiş seferlerde, İzmir’in ele geçirilmesinde (1344), İskenderiye’nin yağmalanmasında (1365) ve Niğbolu seferinde (1396) faal rol oynayarak müslümanlara her türlü kötülüğü yapmaktan geri durmadılar, özellikle İskenderiye’nin yağmalanmasından sonra Memlûklüler adaya asker gönderdilerse de bunlar ehemmiyetsiz ve en fazla 15-20 gemiden meydana gelen filolar olduğundan başarı sağlayamadılar. Bu başarıları üzerine kısa bir zaman içinde İstanköy, Kalimnos, Leryos, Sömbeki ve o mıntıkadaki diğer adaları ete geçiren şövalyeler, daha da kuzeye çıkarak İzmir civarındaki kalelerden birini de aldılar. Çelebi Sultan Mehmed Han, İzmir’i Aydınoğlu Cüneyd Bey’den aldığı zaman Rodos şövalyeleriyle uğraşmamak için bunlara İstanköy adası karşısındaki Bodrum kalesini vermişti. Çünkü Anadolu birliğini sağlamak için daha önemli işleri vardı. Osmanlı Devleti’nin Rodos’a karşı ilk mühim teşebbüsü Fâtih Sultan Mehmed Han zamanına rastlar. Fâtih Sultan Mehmed Han tahta geçtiğinde cülûsunu tebrik için Rodos şövalyeleri elçi yollamışlar ve İstanbul’u fethinden sonra da hediyeler göndererek ticâret andlaşması imzalama isteklerini bildirmişlerdi. Ancak daha sonra papa üçüncü Calixtus’un teşebbüsü ile kurulan hıristiyan ittifakı içinde yer alan Rodos şövalyeleri, Ege denizinde faaliyette bulunan hıristiyan korsanları destekledikleri gibi, Türk kıyılarına taarruzdan ve müslüman halka zulmetmekten geri durmamışlardı. Rodos şövalyelerinin bu taarruzlarına mukabele olmak üzere 1454, 1455 yıllarında adalara küçük filolarla baskınlar yapılmış ve Osmanlı Devleti’yle andlaşma yapmaya mecbur bırakılmışlardı. Bu andlaşmaya rağmen 1463’de başlayıp on altı yıl boyunca devam eden Osmanlı-Venedik harbinde devamlı Venedik’e destek veren şövalyelere iyi bir ders vermek isteyen Fâtih Sultan Mehmed Han, 1479 senesinde Rodos şövalyelerinden korsanlık teşebbüslerine son vererek, her sene Osmanlı Devleti’ne vergi vermelerini resmen istedi. Bunu kabul etmemeleri üzerine harb hazırlıklarına girişip 1480 ilkbaharında vezir Mesih Paşa kumandasında 180 pare gemiden meydana gelen bir donanmayı Rodos’a gönderdi. Mayıs ayı sonlarına doğru altmışı kadırga ve diğer muhtelif sınıf gemiden meydana gelen yüz altmış gemiden teşkil edilmiş bir donanma, Mesih Paşa kumandasında gelip Rodos limanı önlerinde demirledi. Şehrin batı sahilindeki Triyanda tarafından Etyen tepesi civarına asker çıkararak faaliyete geçen Mesih Paşa, çıkarmaya engel olmak isteyen şövalyelerin taarruzlarını püskürtüp ağırlıkları karaya çıkardı. Mesih Paşa önce denizden, sonra da karaya çıkardığı askerlerle Rodos kalesine karşı yaptığı müteaddit taarruzlar sonunda kaleyi iyice yıprattı. 28 Temmuz 1480’de yahûdî mahallesi tarafından başlattığı büyük taarruzda ise, surlardan açılan büyük gediklerden içeri giren askerler, bâzı burçlara bayrak dikmeye muvaffak oldular. Fakat kalenin elden gitmekte olduğunu gören şövalyeler, son bir gayretle kaleye giren askeri geri püskürttü. Bir süre daha kuşatmaya devam eden Mesih Paşa, bir çok askerin telef olması ve kış aylarının yaklaşması sebebiyle kuşatmayı kaldırıp İstanbul’a döndü. Rodos’a karşı yapılan bu harekâtdan bir sene sonra Fâtih Sultan Mehmed Han’ın vefât etmesi ve ikinci Bâyezîd Han’a karşı taht kavgasına girip, yenilen şehzâde Cem’in Karamanoğlu Kasım Bey’in tavsiyesiyle Rodos’a sığınması, Rodos şövalyelerini büyük bir tehlikeden kurtardı. Memleket içinde karışıklık çıkmasını istemeyen sultan Bâyezîd-i Velî bu durumda Rodos şövalyelerine harp açamadığı gibi, Cem Sultan’ın kendisine karşı teşebbüse geçmesine meydan vermemek şartı ile şövalyelere her yıl büyük mikdarda para ödemeyi kabul etti. Bâyezîd Han’dan sonra tahta geçen Yavuz Sultan Selîm Han’ın Mısır’ı fethetmesiyle Rodos’un önemi daha da arttı. Anadolu’dan Mısır’a giden deniz yollarının emniyetinin tam olarak te’min edilmesi artık kat’î bir zaruret hâlini almıştı. Yavuz Selîm Han bu maksatla hazırlıklara girişilmesini emretti. Ömrünün vefâ etmemesi yüzünden, Rodos’un fethi oğlu Kânûnî Sultan Süleymân Han’a kaldı. Kânûnî Sultan Süleymân Han tahta geçtiğinde Canberdi Gazâlî isyânı ortaya çıkmış, Rodos şövalyeleri de bu âsî beylerbeyini top, silâh ve topçu mütehassısları göndermek suretiyle desteklemişlerdi. Bu isyânı bastırdıktan sonra 1521’de Avrupa’nın en müstahkem kalelerinden biri olan Belgrad’ı fethedip Macaristan’a büyük bir darbe vuran Kânûnî Sultan Süleymân Han, bu seferinden dönüşünde hemen hepsi kendi iç işleri ve siyâsî bir takım hâdiselerle uğraşan Avrupa devletlerinin durumundan istifâde ederek Rodos’u fethetmeye karar verdi. Ada fethedilirse, Anadolu-Sûriye-Mısır deniz yolu emniyeti ve hacıların güvenliği sağlanacak, Rodosluların sık sık Anadolu kıyılarında yaptıkları vurgunlarla müslümanlara zulümleri önlenecek, müslüman esirler kurtarılacak ve Akdeniz’in stratejik bir mevkiinde Osmanlı donanmasının barınabileceği bir üsse sâhib olunacaktı. Kânûnî’nin bu niyetini öğrenen yeni üstâd-ı âzam Philippe Villiers de L’isle-Adam, şehir dışında bulunan ve çeşitli milletlerden toplanmış hıristiyanlığın en namlı askerleri olan şövalyelerinin en kısa zamanda Rodos’a dönmesini istemiş, kendilerine bir kaç yıl yetecek kadar yiyecek stoku yapmıştı. Ayrıca o devirde dünyânın en müstahkem kalesi kabul edilen surlarına da güveniyordu. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Rodos seferine karar verdikten sonra kış mevsimini hazırlıkla geçirdi. Vezîriâzam Pîrî Mehmed Paşa tersanede yeni gemiler inşâ ettirdiği gibi, mevcûdları da tamir ettirdi ve uzun bir muhasaraya yetecek kadar harp levâzımâtı hazırladı. Seferin serdârlığına ikinci vezir Mustafa Paşa tâyin edildi. 300 harb ve 400 nakliye gemisinden meydana gelen donanmanın sevk ve idaresi ise, Barbaros Hayreddîn Paşa’nın yanında yetişen meşhur amiral Kurdoğlu Muslihiddîn Reis’e verildi. 4 Haziran 1522’de İstanbul’dan donanmayla harekete geçen Mustafa Paşa, 24 Haziran’da Rodos’a geldi. Kânûnî Sultan Süleymân ise 16 Haziran’da kapıkulu ve sefere me’mûr olan eyâlet askerleriyle birlikte İstanbul’dan kara yoluyla harekete geçti. Mustafa Paşa Rodos’a gelince gemi kaptanlarıyla ve bilhassa donanmanın idaresinden sorumlu olan Kurdoğlu Muslihiddîn Reis’le görüşerek, adanın yardımına gelmesi muhtemel Avrupa gemilerine karşı limanın îcâbeden yerlerine muhafaza gemileri koyduktan sonra, öküz burnu mevkiinden karaya asker çıkarmaya başladı. Çıkarma harekâtı muntazam ve hiç bir tehlikeye mâruz kalmadan yapıldı. Rodos şehrinin etrafına metrisler kazılıp getirilen büyük muhasara topları buralara yerleştirildi. Pâdişâh’ın gelişine kadar geçen bir ay zarfında şehrin etrafında Osmanlı ordusunun iaşe, barınma ve her türlü istirahat ve hücum hareketlerini te’min edecek bütün vâsıtalar ve tedbirler alındı. Şehrin etrafındaki köy halkından alınan her şeyin parası ödeniyor, herhangi bir haksızlığa meydan verilmiyordu. Esasen adanın Ortodoks rum halkı, katolik şövalyelerden nefret ederlerdi. Yüzyıllardır şövalyelerin zulüm ve tazyikinden bıkıp usanan halk, Osmanlı ordusunu sevinçle karşılamış ve bir kurtarıcı gibi görmüştü. Kânûnî Sultan Süleymân Han büyük kara ordusuyla Rodos’a gelişine kadar geçen bir aylık zamanda, Rodos şövalyeleri de geceli gündüzlü çalışarak müdâfaa tertibatını kuvvetlendirmişlerdi. Şövalyelerin üstâd-ı azamı Williers de L’isle-Adam, Osmanlı ordusunu müşkül durumda bırakmak için bir çok köyleri ateşe vermiş, kale dışındaki bütün binaları yıkmış, kalenin yedi mevkiinden her birini Sekiz Lisan şövalyelerine yâni Fransız, Alman, İngiliz, İspanyol, Portekiz, İtalya, Overn ve Provans şövalyelerine vermişdi. Kendisi de Galipler kapısı denilen mevkiin müdâfaasını üzerine aldı. Her iki taraf hazırlıklarını sürdürürken Kânûnî Sultan Süleymân Han 1 Temmuz 1522’de Kütahya’ya geldi. Anadolu beylerbeyi Kâsım Paşa, Rumeli beylerbeyi Ayas Paşa, yeniçeri ağası Bâli Ağa ve Azablar ağası Ali Bey de Pâdişâh’ın kuvvetlerine katıldılar. Kânûnî 4 Temmuz’da buradan hareket ederken, Rodos’un İstanbul’dayken yaptığı teslim teklifini reddettiği ve Kara Mahmûd Reis’in Rodos’un yakınında, müstahkem, küçük bir ada olan Herke’yi zaptettiği haberlerini aldı. Buradan hareketle 26 Temmuz’da Marmaris’e gelen Kânûnî Sultan Süleymân Han 28 Temmuz’da beraberindeki yüz bin kişilik ordu ve bütün ağırlıklarıyla Rodos’a geçti. Geçer geçmez şövalyelere, teslim olurlarsa mal ve canlarına dokunulmayacağını, lüzumsuz yere kan dökülmesine sebebiyet verilmemesini teklif etti. Teklifin şövalyeler tarafından reddi üzerine, Ağustos’un birinci günü kale dövülmeye başlandı. Bütün Ağustos ayı karşılıklı top ateşi ve yine karşılıklı lağım açmakla geçti. Açılan top ateşiyle kalede mühim tahribat yapılmasına rağmen, bu tahribat kısa zamanda düşman tarafından kapatılıyordu. Türk lağımcılarının devamlı Rodos burçlarının altına açtıkları lağımlar, Avrupa’nın en meşhur mühendisi olup şövalyelere yardıma gelen Gariele Martinengo’nun mukabil lağımlarıyla karşılaşıyor ve yer altında korkunç boğuşmalar oluyordu. Bu sırada 4 Eylül günü İleki adasının da Kara Mahmûd Reis tarafından zaptı haberi geldi. Kahraman reis, kendisi de ön saflarda çarpışırken şehîd olmuş fakat ada ele geçirilmişti. 6 Eylül’de ise Rodos’un kuzeybatısında bulunan İncirli adası teslim oldu. Bu zafer haberlerinin arkasından Mısır beylerbeyi Hayıbay’ın 24 harb gemisi ile mühim mikdârda yardımcı kuvvet göndermesi askerin şevkini iyice arttırdı. Bir müddet sonra Hayıbay vefât edince Mısır beylerbeyliğine tâyin edilen Mustafa Paşa’nın yerine Ahmed Paşa serdâr oldu. Bu günlerde Rodos kalesinin İngiliz burcunun güney kısmı başarılı bir Türk lağımı ile havaya uçuruldu. Açılan gedikten giren Türk kahramanları yedi şövalye bayrağı ele geçirdiler. Bu bölgede meydana gelen şiddetli çarpışmalarda düşmana büyük zâyiât verdirildi. Şövalyelerin topçu generali ile üstâd-ı âzamın alemdarı da ölüler arasındaydı. Eylül’ün on ikisinde yapılan bir hücumda bu burca beş zafer bayrağı dikildi. 24 Eylül’de yapılan umûmî hücumda yeniçeri ağası Bâli Ağa İspanyol burcuna girip Türk bayrağını burcun tepesine diktiyse de netîce alınamadı. 10 Aralık’a kadar şiddetli top atışları, lağımlar ve sık sık tekrarlanan umûmî hücumlarla kaleyi iyice yıpratan Kânûnî Sultan Süleymân Han, şövalyelerin üstâd-ı âzamına haber göndererek üç gün içinde kalenin teslimini istedi. Üstâd-ı âzam, böyle mühim bir mes’eleye karar verebilmek için daha uzun bir mühlet istedi. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın buna cevâbı müthiş oldu. Top atışları arttırılıp, muhasara daha da şiddetlendirilerek hücumlar sıklaştırıldı. 18 Aralık’ta yapılan bir umûmî hücumda şövalyeler şehir içindeki istihkâm ve hendeklerin arkasına çekilmeye mecbur kaldılar ve artık mukavemet etmenin imkânsızlığını da anladıklarından kaleyi teslim etmeyi kabul ettiler (20 Aralık 1522). Teslim şartları arasında; şövalyelerin eşya ve top dışındaki silâhlarını alıp, on gün içinde Rodos’dan ayrılmaları, bu günler zarfında şehirdeki istihkâmların 4.000 yeniçeri tarafından emniyete alınması ve asıl kuvvetlerin iki kilometre mesafede beklemesi, şövalyelerin kumandanı ile beraber önemli elli kişinin bu süre zarfında rehîne olarak Osmanlı karargâhına gelmeleri, adada Türk hâkimiyeti kurulduktan sonra din ve mezheb serbestliğinin korunması, halkın beş yıl müddetle vergiden muaf tutulması gibi, Osmanlıların âlicenaplığını gösteren şartlar vardı. Kalenin boşaltma işlemleri esnasında Kanunî tarafından kabul edilen üstâd-ı âzam Villiers de L’isle-Adam Pâdişâh’ın elini öpmekle şereflendi. Kalenin boşaltma işlemlerinden sonra gemisine binip gitti. Rodos kalesi ile beraber on iki adanın tamâmı ve şövalyelere âid olan Bodrum da Osmanlı Devleti’ne bırakılmıştı. Osmanlı Devleti’ne 20.000’den fazla şehide mâl olan bu fetihten sonra, Kânûnî Sultan Süleymân Han 29 Aralık’da şehre girip kaleyi gezdi. 2 Ocak Cuma günü ise, câmiye çevrilen Saint Jean kilisesinde Cuma namazını kıldı. Nâmına okunan hutbeyi dinledi. Aynı gün adadan ayrılıp Marmaris’e geçti. 3 Ocak günü Aydın, Midilli, Karasi, Menteşe, Saruhan sancakbeylerine, Anadolu beylerbeyi Kâsım Paşa’nın nezâretinde Rodos’daki inşâat, îmâr ve iskân işleri bitinceye kadar adada kalmalarını emredip, İstanbul’a döndü. Rodos’a derhâl Türk göçmenleri yerleştirilmeye başlandı. Ada bir sancak merkezi yapılıp Cezâyir-i bahr-i sefîd eyâletine bağlandı. İlk sancakbeyi olarak Midilli bahriye sancakbeyi Mehmed Bey tâyin edildi. Bundan sonra bir çok câmi, imâret, mektep, medrese ve yol yapılıp ada îmâr edildi. 1671 yılında hac yolculuğuna çıktığında Rodos’a uğrayan Evliyâ Çelebi; şehrin içinde 18 müslüman-Türk, 4 rum ve 2 de yahûdî mahallesi olduğunu ve altı tanesinde Cuma namazı kılınan 36 adet câmi bulunduğunu kaydetmektedir. Bu câmilerin en meşhurları; Şadırvan Câmii, Ali Hilmi Paşa Câmii, Murâd Reis Câmii, Ağa Câmii, Hamza Bey Câmii, İbrâhim Paşa Câmii, Receb Paşa Câmii, Süleymâniye Câmii (Kânûnî Sultan Süleymân Han tarafından yaptırılmıştır) ve Sultan Mustafa Câmii’dir (Üçüncü Mustafa Han tarafından yaptırılmıştır). Rodos şehri dışında adadaki köylerde de Türk devrine âid câmiler bulunmaktadır. Câmiler dışında Rodos’da bugün de kullanılmakta olan hamam ve her mahallede muhtelif yerlere serpiştirilmiş çeşmeler önemli yer tutmaktadır. Rodos adasında Osmanlı hâkimiyeti 390 sene sürdü. Bu müddet içinde Rodos mühim hâdiselere sahne olmadı. Fetihten on altı sene sonra Barbaros Hayreddîn Paşa tarafından Kerpe ve Kaşot adaları zaptedildi. Girid’in fethi için yapılan uzun muhasara savaşlarında Rodos, Osmanlı donanması için kıymetli bir üs rolünü oynadı. 1799 senesi başlarında Mısır’daki Napolyon Bonaparte’a karşı sevkedilen Osmanlı donanması da Rodos’da toplanmıştı. Rodos, 1912 yılında yapılan Trablusgarb harbi sırasında İtalyanlar tarafından 5 Mayıs’da On iki ada ve Meis adasıyla beraber işgal edildi. Aynı yılın Ekim ayında Osmanlı-İtalyan murahhas hey’etleri arasında imzalanan Ouchy muahedesiyle İtalyan hükümeti, adayı Osmanlı Devleti’ne vermeyi kabul etti. Fakat bu sırada çıkan Balkan harbi sebebiyle iade muameleleri yapılamadı. Balkan harbinde Osmanlı Devleti’nin yenilmesi ve Yunanistan’ın da, İtalyanların işgal etmediği Sakız, Midilli, Limni vb. adaları işgal ve diğerleri üzerinde hak iddia etmesi üzerine işgal ettiği bu adalardan çekilmedi. Birinci Dünyâ savaşına Osmanlı Devleti’nin karşısında harbe katılan Yunanistan ve müttefiklerine adaların kendisine âid olduğunu kabul ettirdi. Türkiye de Lozan andlaşmayısla bu adalardaki haklarından vazgeçti. 1) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-2, sh. 75 2) Rodos’un Fethi (Genelkurmay Basımevi, Ankara-1979) 3) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-6, sh. 23 4) Büyük Türkiye târihi; cild-3, sh. 335 5) Fâtih Sultan Mehmed’in Siyâsî ve Askerî Faaliyetleri; sh. 239 6) Osmanlı Târihi; cild-2, sh. 5, 313 7) Hayat Târih Mecmuası; 1967/2, sayı-8, sh. 28 8) Tuhfet-ül-kibâr RUMELİ EYÂLETİ Osmanlı Devleti’nin Avrupa topraklarındaki en büyük idarî birimi. Osmanlılar Rumeli’de ilk fetihlerini yaparken (1353-1359), Süleymân Paşa bu kuvvetlerin başkumandanı sıfatı ile beylerbeyi durumunda idi. Daha sonra sultan birinci Murâd Han döneminde Edirne merkez olmak üzere, Rumeli eyâleti kuruldu. Lala Şahin Paşa da beylerbeyi tâyin edildi. Bu beylerbeyiliğin vazifesi, idarî olmaktan ziyâde, fetih harekâtını devam ettirmek, yâni İslâm dînini yaymak idi. Bu yüzden beylerbeyliğin sınır bölgelerine en mümtaz komutanlar tâyin edildi. Gâzi Evrenos Bey, buraya tâyin edilen uç beylerindendi. On beşinci asırdan itibaren teşkilâtlanmasını sağlayan Rumeli beylerbeyliğine, devlet kadrosu içinde birinci derecede rol almış şahsiyetler getirildi. Tîmûrtaş Paşa, Bâyezîd Paşa, Sinân Paşa, Şehâbeddîn Paşa gibi mühim şahsiyetler, bu devirde Rumeli beylerbeyi oldular. Avrupa’daki Osmanlı toprakları genişledikçe, Rumeli beylerbeyliğin, devlet içindeki nüfuzu da arttı. Bu eyâlet, Sultan İkinci Bâyezîd Han devrinde devletin en mühim idarî birimi olurken, Rumeli beylerbeyine de akranları arasında en üst rütbe verildi. Vezir pâyesiyle, paşalık ünvânı ve dîvân toplantılarına katılma hakkı tanındı. Beylerbeyiler, ilk zaptedilen yerleri Paşa sancağı hâlinde bizzat idare ettikleri gibi, stratejik ehemmiyeti ön plânda olan ve idarî bir merkez olmaya elverişli bulunan kale ve şehirleri de, ehliyet ve kabiliyet sahibi beyler vasıtasıyla hâkimiyetleri altında tutuyorlardı. Gelibolu, Çimen, Vize, Sofya, Niğbolu gibi livalar (sancaklar) bu devrede teşkîl edilerek Rumeli beylerbeyliğine bağlandı. On altıncı asır ortalarına kadar bölgedeki fethedilen bütün yerler, stratejik ehemmiyetlerine göre sancak hâline getirilerek, Rumeli beylerbeyliğine bağlandı. Kânûnî Sultân Süleymân Han devrinin sonlarında, Macaristan’da yeni eyâletler teşkîl edildi. On beşinci asır başlarından, bilhassa Fâtih devrinden îtibâren Rumeli beylerbeyiliğinin vezîriâzamlık makamı ile birleştirildiği görülür. Sultan İkinci Murâd Han’ın saltanatının başlarında Bâyezîd Paşa, Fâtih devrinde Mahmûd Paşa, Kânûnî devrinde Makbûl İbrâhim Paşa ve daha sonraki vezîriâzamlar, aynı zamanda Rumeli beylerbeyliğini uhdelerinde bulundurdular. Fakat bunlar devamlı şekilde Rumeli beylerbeyi değillerdi. Zaman zaman başkaları da Rumeli beylerbeyi oldu. Vezîriâzamlar, bilhassa Avrupa’ya yapılan seferlerde Rumeli beylerbeyliğini üzerlerine alarak, Rumeli kuvvetlerinin başında çarpışırlardı. Savaş zamanında, eyâlet sancakbeyleri ve tımarlı sipahilerin başında komutan olarak orduya katılan Rumeli beylerbeyi, barış zamanında bölgenin en büyük mülkî âmiri olarak paşa sancağını bizzat idare ederdi. Devletin mühim beylerbeyliğinden birinin başında bulunan Anadolu beylerbeyi terfî edince Rumeli beylerbeyi olur, oradan da terfî edince vezir rütbesi verilirdi. Sonradan her iki eyâlete de vezir derecesinde olanlar tâyin edilmeye başlandılar. Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri ve bu görevlerden azledilmiş olanlar, İstanbul’da bulunurlarsa, dîvân toplantılarına katılırlardı. Osmanlı fethinden önce bölge halkı, zâlim kral ve imparatorların zulümlerinden kaçıp, Rumeli’yi boşaltmaya başlamıştı. Bu yüzden kayda değer büyüklükte bir şehre tesadüf edilmeyen Rumeli bölgesinde ufak-tefek bâzı yerleşim birimleri vardı. Fetihten sonra Aksaray tarafındaki yörükler, topluca Rumeli’nin boş arazisine yerleştirildi. Fethedilen yerlerde kimse aç ve açıkta bırakılmadı. Her taraf kısa zamanda îmâr edildi. Elde edilen vergi gelirinin iki-üç misli harcama yapılarak Rumeli adetâ yeniden inşâ edildi. Câmisi, medresesi, imâreti, hamamı, köprüsü, mektebi, çeşmesi, kışlası, insanların “ihtiyâcı olan her şeyi ile Rumeli şenlendi. Temizlik ve güzellik, adalet ve güzel ahlâk her tarafta yayıldı. Bâzı hıristiyan köylerinden Rumeli ağası nezâretinde devşirilen çocuklar, müslüman köylülerin yanlarına verilip bilâhare acemi ocağına alınarak yetiştirildiler. Beylerbeyilik merkezlerine (paşa sancağı), sancak merkezlerine ve kazalara kâdılar tâyin edildi. Nahiyelere nâibler vazifelendirildi, Köy ve mahallelerde ise imâmlara mes’ûliyet verildi. Kaza ve nahiyelerde subaşılar asayişi te’min ettiler. Tımar sahipleri iyi muameleleri ile toprakları şenlendirdiler. Aynî Ali risalesi’nde verilen rakamlara göre on altıncı asrın sonlarına doğru Rumeli toprakları dokuz bin iki yüz yetmiş dört kılıç olarak dirlik sahiplerine dağıtıldı. Bunların dokuz yüz on dokuzu zeamet, sekiz bin altı yüz otuzu tımardı. Rumeli eyâletinden cebelüleriyle birlikte otuz üç bin kişi sipahi ordusuna katılırdı. Ayrıca Rumeli’den on binin üzerinde yörük ve müsellem eşkinci ile bir o kadar da akıncı çıkardı. Rumeli beylerbeyinin emrinde yaklaşık altmış bin kişilik bir ordu teşekkül ederdi. Rumeli eyâleti, Kânûnî devrinde; Paşa livası (sırasıyla; Edirne, Sofya, Manastır), Gelibolu, Silistre, Niğbolu, Vize, Sofya, Köstendil, Midilli, Semendire, İskenderiyye (İşkodra), Avlonya, İlbasan, Ağrıboz, Tirhala, Prizen, Alacahisar, Vidin, Florina, Mora, Vilçitrin, Yanya, Karlıili, İzvornik, Hersek, Bosna, Selanik, Kızılca Müsellem, Voynuk, Çingâne, Karadağ, Kefe ve Ohri sancakları olarak teşkilatlandırılmıştı. On yedinci asırda Mora ve çevresindeki sancaklar Rumeli’den ayrıldılar. On dokuzuncu asırda ise; Üsküp, Bosna, Selanik ve Yanya, Rumeli eyâletlerinden ayrılarak ayrı birer” vilâyet hâline getirildi. Rumeli de, Ohri, Kesriye ve İşkodra’dan İbaret bir eyâlet hâline geldi. 1864’de vilâyet sistemine geçilince de; Varna, Niş, Sofya, Tırnova, Rusçuk, Tolçu ve Vidin mutasarrıflıklarından meydana gelen Tuna vilâyeti kuruldu. İşkodra ve Edirne 1878’de ayrı birer vilâyet hâline getirilince, Rumeli eyâleti tamamen ortadan kalktı ve Rumeli coğrafî bir tâbirden ibaret kaldı. 1) “Kânûnî Sultan Süleymân Devri Başlarında Rumeli Eyâleti, Livaları, Şehir ve Kasabaları” Belleten; cild-20, sayı-78 (Tayyib Gökbilgin); sh. 247 2) Târih ve Toplum (D. Mehmet Doğan, İstanbul-1977); sh. 77 3) Tâc-üt-Tevârih (Hoca Sâdeddîn Efendi); cild-1, sh. 69 4) Topkapı Sarayı Arşivi, D. 10057 RUMELİ HİSARI Fâtih Sultan Mehmed Han’ın Boğaz’ın Avrupa yakasına yaptırdığı hisar. İstanbul’un fethi için alınan stratejik tedbirlerden biri olarak yapılan bu hisar; Yenicehisar, Yenihisar, Boğazkesen hisarı, Yenikale, Güzelhisar mânâsında Nîkhisar ve Başkesen hisarı gibi isimlerle anılmıştır. Ancak bulunduğu yere izâfeten Rumeli hisarı ismiyle tanınmıştır. İstanbul’u fethetmeye karar veren genç Osmanlı sultânı Mehmed Han, kuşatmadan önce bâzı tedbirler aldı. İstanbul boğazına hâkim olup, geçen gemiler kontrol altına alınmadıkça fetih çok güçtü. Bunun için Boğaz’ı kontrol altına alacak bir kale yaptırmak îcâb ediyordu. 1451 yazı sonunda Karaman seferinden dönen sultan Mehmed Han, Anadolu Hisarı bölgesinden karşıya geçerken, Boğaziçi’nin durumunu çok dikkatli incelemişti. O zamanki topların menzillerinin kifayetsizliği Karadeniz’den gelen gemileri kontrol altına almaya yetmiyordu. Bu sebepten İstanbul fethine hazırlanmak ve Boğaz’a hâkim olmak düşüncesi ile Rumeli hisarının plânları bizzat sultan Mehmed Han tarafından yapıldı. Hisarın yapılmasında, geçişi karşılıklı top ateşi ile önlemek ve akıntılar sebebiyle gemilerin hisarın yapılacağı kıyıya yaklaşmak zorunda kalması dikkate alınmıştır. Rumeli hisarının inşâatına Mart 1452’de başlandı. Hisarın projesi, yapılacak surların, burçların, kapıların yerlerini, aralık ve mesafelerini bizzat sultan Mehmed Han’ın tesbit ettiği hususlar dikkate alınarak mîmâr Muslihiddîn Ağa tarafından çizilmişti. 15 Nisan 1452 günü temel atılarak kalenin yapımına büyük hız verildi. Bizzat Sultan’ın, vezirlerin, paşaların, amele gibi çalıştığı inşâat, mükemmel bir plânlama ve sorumluluk dağıtımı ile devam ediyordu. İş bölümü ve çalışanların vazifeleri bizzat sultan Mehmed Han tarafından tâyin ediliyordu. Buna göre Boğazkesen hisarının kuzeyindeki burcu, yetmiş yaşlarındaki Sarıca Paşa, en güneydeki burcu Zağanos Paşa, kıyıdaki burcu da Halîl Paşa yaptırıyor, Sultan da geri kalan yerler ve deniz tarafındaki işlerle uğraşıyordu. İntizâm, iş bölümü, çalışma gayretinin bütünüyle ortaya döküldüğü kale yapımında, beş ilâ altı bin işçi ve usta çalışmıştı. Adalet işlerini ön plâna aldıran sultan Mehmed Han, işçi gruplarını bulundukları muhitin kâdıları ile birlikte getirmişti. Ağır suç işleyenlere ölüm cezası verileceği herkese duyurulmuş, işini en iyi ve çabuk bitirene büyük mükâfatlarda bulunulacağı bildirilmişti, inşâat, gayretli çalışmaların sonunda Ağustos ayı içinde bitirildi. Çeşitli kaynaklara göre üç veya dört ay içinde bitirilen kale 250x125-31,250 m2 ’lik alanı kaplıyordu. En dar yeri batı-doğu yönü üzerinde 125 m.’dir. Kalede; kuzeyde, güneyde tepeler üzerinde ve biri de doğuda deniz kenarında olmak üzere, üç büyük burç ile çeşitli büyüklükte on üç burç vardır. Kalenin hendeği yoktur ve burçlar, herbiri başlıbaşına savunmayı başaracak şekilde yapılmıştır. Surların kalınlığı taarruza elverişli olan batı tarafında hemen hemen her yerde beş metre, güneyde ise üç metre, bâzı yerlerde dört metredir. Surlar boyunca dışarıya karşı iki metre yükseklikte, seksen santimetre genişlikte, mazgalla korunan bir devriye yolu vardır. Sarıca Paşa Burcu; 28 m. yükseklikte, dış çapı 23,30 ve duvar kalınlığı 7 metredir. Kıyıdaki Halîl Paşa burcu; 22 metre yükseklikte olup dış çapı 23,30, duvar kalınlığı 6,5 metredir. Zağanos Paşa burcu ise; 21 metre yüksekliğinde, dış çapı 26,70 metredir. Sarıca ve Zağanos burçları yuvarlak, Halîl Paşa burcu ise, 12 köşeli olarak yapılmış ve üstleri kurşun ile örtülmüştür. Kalenin içinde evler, câmi, sarnıç, yiyecek cephane ve malzeme depoları yapılmış, ağır toplar, Hisar-ı bahçenin mazgallarına yerleştirilmişti. Kalenin ilk komutanı; emrine dört yüz asker verilip, Garnizon kumandanı olarak bırakılan Firûz Ağa’dır. Bundan sonra, Boğaz’dan geçecek bütün gemiler muayyen bir vergi ödeyeceklerdi. Emre itaat etmeyenler batırılacaktı. Boğazın en dar yerinde (660 m.) karşılıklı iki kaleden açılacak atışla izinsiz hiç bir şey geçemeyecekti. İlk defa aynı sene Kasım ayı içinde Karadeniz’den gelen iki Venedik gemisi izinsiz geçmek istedi. Derhâl ateş açıldı. Arkasından Antonio Rizo’nun kaptanı olduğu gemi batırıldı. Böylece dünyânın en stratejik boğazının iki yanına hâkim olan Osmanlılar, İstanbul fethinin ilk adımını atmış oldular. 1509’daki İstanbul zelzelesinden büyük zarar gören hisar, çok kısa zamanda tamir edildi. 1746’da yangın geçiren hisar, üçüncü Selîm Han zamanında son olarak tamir edildi. Fâtih Kanunnâmesine göre, yatsı namazından sonra, sabah namazından önce nevbet vurmak gerekliydi. Cuma ve bayram günleri bayrak çekilmesi ve pâdişâhlar hisar önünden geçerken top atışı ile selâmlanması yine aynı kânunda belirtilmişti. On yedinci yüz yıldan, îtibâren hisarın çevresinde kurulan mahalleler ile bir semt meydana geldi. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-14, sh. 361 2) Rumeli Hisarı (F.Karatay, İstanbul Enstitüsü Mecmuası, sene-1959. sayı-5); sh. 101 3) Fâtih Devri Mimârisi (E.H. Ayverdi, İstanbul-1953); sh. 415 RÜŞDÎ PAŞA (Bkz. Mütercim Rüşdî Paşa) SADRÂZAM (Vezîriazâm) Osmanlı devlet teşkilâtında pâdişâhtan sonra devletin en yüksek rütbeli idarecisi. Sadrâzamlara vezîriâzam da denilir ve pâdişâhın mutlak vekîli olarak devlet işlerini idâre ederdi. Sadrâzamlara ayrıca; sadr-ı âlî, sâhib-i devlet, zât-i âsâfî, vekîl-i mutlak gibi ünvânlarda verilirdi. Osmanlı Devleti’nin kuruluş devresinde sadrâzama sâdece vezir denirdi. Devletin ilk vezirleri, hep ilmiye sınıfına mensup devlet adamları arasından seçilirdi. Orhan Gâzi devrindeki vezir Alâaddîn Paşa ile Ahmed Paşa bin Mahmûd, Hacı Paşa ve Sinâneddîn Yûsuf Paşa ilmiye sınıfından vezirliğe getirilmişler, aynı şekilde Çandarlı Kara Halîl ile oğulları da kazaskerlikten vezir olmuşlardır. Devletin ilk zamanlarında bir vezir bulunmakta iken, sultan birinci Murâd Han zamanından îtibâren vezir sayısı artınca hükümdarın vekîli olan vezîri diğerlerinden ayırmak için vezîriâzam veya sadrâzam ünvânı ortaya çıktı. Târihlerde belirtildiğine göre, ilk vezîriâzam, Çandarlı Halîl Hayreddîn Paşa’dır. On beşinci asır sonlarına kadar vezir adedi üçü geçmedi. Vezirler, dîvân-ı hümâyûnda kubbealtında toplanıp kendilerine verilen işlere baktıkları için Kubbe vezîri veya Kubbenişîn adını da almışlardır. Mîrimîrân da denilen beylerbeyi rütbesini taşıyan eyaletlerdeki vâliler, eyâletlerde uzun müddet hizmet ettikten sonra ancak vezirliğe geçebilirdi. Fâtih devrinde sadrâzamlık, devşirme yoluyla devlet kadrolarına giren liyakatli devlet adamlarına da verilmeye başlandı ve bu usûl on sekizinci asra kadar devam etti. Vezîriâzam veya sadrâzamlar, hükümdarın mutlak vekîli olduklarından, onun beyzî ve yüzük şeklindeki tuğralı mührünü taşırlardı. Bu sebeple sözü ve yazısı, pâdişâhın irâdesi ve fermanı demekti. Nitekim Fâtih kanunnâmesinde, sadrâzamın devlet işindeki yeri şu şekilde belirtilmiştir: “Bil ki vüzerâ ve ümerânun, vezîriâzam başıdur; cümlenün ulusıdur. Cümle umûrun vekîl-i mutlakıdur ve malîmun vekîli defterdârumdur ve ol vezîriâzam nâzırıdur ve oturmada ve durmada ve mertebede vezîriâzam cümleden mukaddemdür (önce gelir).” Abdurrahmân Paşa kanunnâmesinde belirtildiğine göre, ilmiye sınıfı da dâhil olmak üzere bütün tâyin ve aziller, terfîler; vezîriâzamın selâhiyetinde idi. Bununla beraber sefer hârici zamanlarda; vezir, kazasker ve şeyhülislâm gibi yüksek devlet adamlarının tâyin ve azillerinde pâdişâhın iznini alırdı. Sarayda toplanan ve önemli devlet işlerinin görüşülüp karâra bağlandığı dîvân-ı hümâyûnda, Fâtih Sultan Mehmed Han’a kadar bizzat pâdişâhlar reislik ederken, bu görev daha sonra vezîriâzamlar tarafından îfâ olunmaya başlandı (Bkz. Dîvân-ı hümâyûn). Veziriazamlar, dîvân-ı hümâyûnda neticeye kavuşturulmayan veya arza lüzum görülmeyen işleri kendi konaklarında Pazartesi, Çarşamba, Cuma, Cumartesi ve Pazar günleri ikindi ezanından sonra topladıkları dîvânda görüşürlerdi ki buna ikindi dîvânı adı verilirdi. Bu dîvânda tercüman da bulundurulur, Türkçe bilmiyenlerin mâruzâtı (dilekleri) tercüman vasıtasıyla dinlenirdi. Dâva eğer şer’î ve hukukî ise, kazaskerlere ve İstanbul kâdısına bırakılırdı. Veziriazamın bundan başka Cuma günleri sabah namazından sonra teşkil ettiği okuma dîvânı vardı. Paşa kapısında teşkil olunan bu dîvânda, Rumeli kazaskeri ile Anadolu kazaskeri de hazır bulunurdu. Burada iki tezkireci nöbetle iş sahiplerinin arz-ı hâllerini okur, sonra îcâbeden hükümler verilip, dâvalar görülürdü, îcâbederse bâzı hukukî mes’eleler Rumeli kazaskerine havale olunur ve bu yoldaki işler fazla olursa, vezîriâzam, Anadolu kazaskerini de dâva tedkîkine me’mur ederdi. Bu sırada her Çarşamba günü İstanbul, Galata, Eyüp ve Üsküdar kâdıları sadrâzamın huzuruna gelirler, sadrâzam da divanhaneye çıkar burada tertip ve derece sırasıyla oturularak dâva dinlenirdi. Bu dîvânda müracaat sahiplerinin dâvaları dinlenip, kararlar verilirdi. İş fazla olursa, kâdılara da dâva dinletilirdi. Çarşamba günleri toplandığı için bu dîvâna vezîriâzamın Çarşamba dîvânı denilirdi. Sadrâzamlar, dîvân günlerinde ve sefer esnasında mücevveze kavuk giyerlerdi. Daha sonraki devirlerde selîmi denilen kavuğu giyip dîvâna çıktılar. Elbise olarak da kumaş üstlük ve takmalı kumaştan iç kaftan giymeleri kânundu. Fes giyilmeye başlanılmasından sonra ise, merasimlerde kenarı sırmalı fes ve yakası som, sırmalar beyaz çuhadan harmani ve çuha elbise giymeye başladılar. İstanbul’un emniyeti, halkın temel ihtiyâç maddeleriyle ilgili işler de sadrâzamın vazifeleri arasındaydı. Her ne kadar İstanbul’un iktisadî işleriyle meşgul olmak üzere İstanbul kâdısı ve maiyyeti ve inzibatın te’mîniyle mükellef yeniçeri ağası ve sahillerin inzibatını te’min eden bostancıbaşı varsa da, bunların hepsinin üstünde bütün bu işleri tedkîk ve teftiş işi ve mes’ûliyeti sadrâzama bırakılmıştı. Bunun için sık sık İstanbul’u teftişe çıkarlar, âsâyiş ve esnafı kontrol ederlerdi. Bu esnada dul, yetim ve ihtiyarlara atiyyeler (hediyeler) dağıtarak hayır duâlarını alırlardı. Sadrâzamın önemli görevlerinden biri de, kapıkulu ocaklarının üç ayda bir verilen maaşlarının dağıtılmasıydı. Yeniçerilerin ulufeleri, dîvân-ı hümâyûnda; ocaklarınki, Paşa kapısında sadrâzamın huzurunda verilirdi. Yabancı devletlerden gelen elçilerin kabulü de, sadrâzamın görevleri arasındaydı. Sadrâzamın elçi kabulü, divanhanede olurdu. Elçiler dîvânhâneye girdikleri sırada başta vezirler olmak üzere, devlet erkânı kıyam eder (ayağa kalkar), elçi tahtına oturmuş olduğu hâlde kendisini kabul eden sadrâzamın eteğini öptükten sonra, divanhane kapısı haricindeki tarafa otururdu. Bu muamele müslüman devletlerin elçileri hakkında idi. Hıristiyan elçileri hakkındaki resmî kabul daha değişikti. Elçilerin, pâdişâh huzuruna kabulleri sırasında sadrâzamla diğer vezirler de huzurda bulunurlardı. Bunlar daha evvel huzura dâhil olurlardı. Daha sonra elçi, Rikâb-ı hümâyûn ağaları vasıtasıyla arz odasına getirilir, yer öptürülürdü. Elçi, getirdiği nâmeyi, vezirlerin en kıdemlisi olmak îtibâriyle aşağıda duran vezire teslim eder ve vezirler birbirlerine vermek suretiyle sadrâzama ulaştırılırdı. Nâmeyi alan sadrâzam taht-ı hümâyûnun yanına kordu. Pâdişâh tarafından sorulan suâllere, elçi cevap verdikten sonra, huzurdan çıkar, doğruca ikâmetgâhına dönerdi. Bunun üzerine sadrâzam, nâmeyi koyduğu yerden alır, tercüme ettirerek suretini hünkâra takdim ederdi. Pâdişâhların sefere çıkmadığı durumlarda, sadrâzamlar serdâr-ı ekrem, (başkumandan) ünvânıyla orduya kumanda ederlerdi. Sefere me’mur olan serdâr-ı ekrem, hareketinden evvel şeyhülislâmla beraber pâdişâh tarafından kabul edilerek; kendisine hil’at giydirilir, beline mücevherli hançer ve başına otağa veya sorguç takılır, eline bizzat pâdişâh tarafından sancak-ı şerif verilerek muvaffakiyet temenni edilirdi. Sadrâzam, omuzunda sancak-ı şerîf olduğu hâlde pâdişâhın huzurundan çıkardı. Sefer ekseriya Avrupa’ya yapıldığı için, mükemmel bir alayla sancak-ı şerîf yanında salât-ü selâm getirilir ve Davudpaşa’daki ordugâha girilirdi. Pâdişâh, kapıkulu ocaklarının Dâvûdpaşa’dan hareketinden evvel ordugâha gelip kânun üzere sancak-ı şerifi ve orduyu teşyî ederdi. Sefere me’mur olan sadrâzama serdârlık berâtı verilirdi. Sadrâzam sefere çıkarken merkezde, rikâb-ı hümâyûn veya sadâret kaymakamı denilen bir vezir bırakılırdı. Sadrâzamın geri dönüşüyle kaymakamlık sona erer, sadâret kaymakamlarına kubbe vezirliği verilirdi. Sadrâzamın azledilmesi ve değiştirilmesi gerektiği veya vefât ettiğinde, mühr-i hümâyûn, kapıcılar kethüdâsıyla yeni tâyin edilen sadrâzama gönderilirdi. Yeni sadrâzam İstanbul’da değilse, emîn bir görevliyle yollanırdı. Yeni sadrâzama Anadolu’dan geliyorsa Üsküdar’da; Rumeli’den geliyorsa Eyyûb’de yemeklik denilen ziyafet verilirdi. Devlet erkânı tarafından tebrik edildikten sonra da Paşa kapısı ricali yanına girerdi. Pâdişâh sadrâzamlara; tâyinden bir kaç gün sonra, bir hatt-ı hümâyûnla yapılacak işler hakkında genel bir talimat verirdi. Veziriazamların iç ve dış halkı denilen kalabalık maiyyetleri ve kendilerinin besledikleri askeri kuvvetleri vardı. Buna kapı halkı denilirdi. Ayrıca maiyyetinde bulunan; kethüda, reîsülküttâb, çavuşbaşı, tezkireci, mektupçu, âmedci, teşrifatçı, divitdâr ve telhisci gibi vazifeliler de sadrâzamın saray ile irtibatını sağlarlardı. Veziriazamların kapı halkı, asker olanlar hâricinde 300 ilâ 1.000 kişi arasında değişirdi. Sadrâzamların bu kadar kalabalık maiyyetleri dolayısıyla masrafları çoktu. Bu sebeple sadrâzama gelir olarak haslar tahsis edilirdi. Bu gelir bir veya bir kaç mahallin rüsûmundan (vergiler) ibaret olup, sadrâzamlar bunları her sene voyvoda denilen me’murları vasıtasıyla tahsil ettirirlerdi. Fâtih’in kanunnâmesinde, vezîriâzamın yıllık gelirinin bir milyon iki yüz bin akçe olduğu görülmektedir. Sadrâzam emekli olması hâlinde yılda 150 bin akçelik maaş alırdı. Bâzan da buna bir yerin geliri arpalık olarak eklenebilirdi. Sultan İkinci Mahmûd Han 1838’de devlet teşkilâtında yaptığı değişiklikler sırasında, sadrâzam yerine başvekilin kullanılmasını emretti. Ancak bir sene sonra tekrar sadrâzam ünvânı kullanılmaya başlandı. 1878 yılında tekrar başvekil ünvânı konuldu. 1882 yılında ise, sadrâzam kelimesine dönüldü ve 1922 senesinde Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar kullanıldı. Osmanlı Devleti’nde iki yüz on beş kişi sadrâzamlık makamına getirildi ve tekrarlarla iki yüz doksan iki defa sadrâzam tâyini yapıldı. 1) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı; sh. 136-176 2) Peçevî Târihi; cild-2, sh. 88, 421 3) Nâimâ Târihi; cild-3, sh. 82, 88 4) Râşid Târihi; cild-2, sh. 558 5) Hammer Târihi (Atâ Bey Trc.); cild-7, sh. 210 6) Silâhdâr Târihi; cild-2, sh. 534, 716 7) Büyük Türkiye Târihi; cild-8, sh. 416, 447 SÂLİH BİN AHMED Osmanlılar zamanında Anadolu’da yaşayan evliyânın büyüklerinden. İnsanların; îtikâd, amel, ibâdet ve ahlâk hususunda doğruyu öğrenmeleri ve yapmaları, böylece Allahü teâlânın rızâsına kavuşmaları için onlara rehberlik edip, buna kavuşturan ve kendilerine Silsile-i aliyye denilen İslâm âlimlerinin otuz ikincisidir. Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin on birinci torunu ve Tâhâ-i Hakkârî hazretlerinin kardeşi olup, Molla Ahmed’in oğludur. Salih bin Ahmed, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîm okumayı öğrendi ve ezberledi. Medreseye giderek tefsir, hadîs, fıkıh gibi zahirî ilimlerle, zamanın fen ve edebiyat bilgilerini öğrenerek büyük bir âlim oldu. Tasavvufta da yetişerek, kalb ilimlerinde marifet sahibi olmak için, ağabeyi Seyyid Tâhâ-i Hakkâri’nin sohbetiyle şereflendi. Senelerce ona hizmet etti. Mübarek teveccühlerine kavuştu. Vilâyet derecelerinde çok yükseldi. Hocası, ona icazet (diploma) vererek, talebe yetiştirmek üzere Berdesûr’a gönderdi. Salih bin Ahmed hazretleri orada talebe yetiştirmeye başladı. Hasta kalblere şifâ olan sohbetleri ile, âşıklarının kemâle gelmesine, Hakk’a yaklaşarak velî birer zât olmalarına vesile oldu. Salih bin Ahmed, muhabbet ve edeb sahibi idi. Verâ ve takvası çoktu. Haramlardan şiddetle kaçar, şüpheli korkusuyla mubahların fazlasını terkederdi. Günlerinin çoğu oruçlu geçerdi. Gecelerini ibâdetle ihya eder, uykusunu öğleye yakın kaylûle yaparak alır, hem de sünnet-i şerîfe uyardı. Çok merhametli olup, hiç kimseyi incitmezdi. İnsanların Cehennem’de yanmamaları için elinden gelen gayreti gösterir, Allahü teâlânın emirlerini bildirir, yasaklarından kaçınmalarını sağlardı. İyiliği, müslim gayr-i müslim herkese şâmildi. Bu sebeple bütün insanlar tarafından sevilirdi. Salih bin Ahmed hazretlerinin mübarek yüzüne bakanlar onun Allahü teâlânın sevgili bir kulu olduğunu anlamakta gecikmezler ve hürmette kusur etmemeye çalışırlardı. Bir gece, hırsızın biri Salih bin Ahmed hazretlerinin evini soymaya karar verdi. O gece ay çıkmamıştı, zifiri karanlıktı. Hırsız bahçe duvarından içeri atladı. Fakat o anda bahçenin birdenbire gündüz gibi aydınlandığını gördü. Hayret ederek, görürler korkusuyla hemen dışarı çıktı. Ortalık yine karanlığa gömüldü. “Bu defa aydınlık olmaz” düşüncesiyle tekrar bahçeye girdi. Ortalık bir anda yine aydınlandı. Yine çıktı, tekrar girdi. Nihayet evin penceresine baktığında, Seyyid Salih hazretlerim gördü. Seyyid Salih, hırsıza; “Buyurun, her ne isterseniz vereyim. Bir şey almaya geldiyseniz söyleyin” buyurdu; Hırsız onun güneş gibi parlayan mübarek yüzünü görüp, o cömertçe tatlı sözünü işitince, hayran kaldı. Bahçeye girince meydana gelen aydınlığın Salih hazretlerinin nuru olduğunu anlayıp, yaptığına pişman oldu. Huzuruna varıp tövbe etti. Ondan sonraki günlerde onun derslerine giderek, ilim öğrenmeye başladı. Talebelerinden oldu. Salih bin Ahmed 1864 (H. 1281) senesinde hastalandı. Talebelerini toplayarak her biriyle vedâlaştı, helâllaştı. Vasiyetini bildirdi. Kabriyle ilgili olarak da; “Kabrimi ağabeyim Seyyid Tâhâ hazretlerinin kabr-i şerifinin ayak ucuna kazınız. Edebi gözetip kabrinde de mübarek ayakları başımın üstüne gelecek şekilde olmasını sağlayın. Bizden sonra Seyyid Fehîm’e tâbi olun” buyurdu. Sonra talebelerinin Kur’ân-ı kerim tilâvetleri arasında vefât edip, sevdiklerine kavuştu. Vasiyetini aynen yerine getirdiler. Kabrini, hocasının ayak ucuna kazdılar. Şimdi bu iki kabrin üç taşı vardır. Yâni Seyyid Tâhâ hazretlerinin kabrinin ayak ucundaki taş, Seyyid Salih hazretlerinin baş ucundaki taşdır. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 842, 889, 1064, 1069, 1075 2) Eshâb-ı Kiram; sh. 401 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 186 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-18, sh. 209 SALTANAT (Bkz. Pâdişâh) SARIKAMIŞ HAREKÂTI Birinci Dünyâ savaşı içinde Kafkas cephesinde Türk-Rus muhârebelerinin Sarıkamış yakınlarında geçen ilk safhası. Enver Paşa’nın sırf Kafkas fâtihi ünvânını kazanmak için gerçekleştirdiği bu harekâtta büyük çoğunluğu soğukdan donan 90.000’den fazla, subay, astsubay ve er şehîd oldu. İttihâd ve Terakkî komitesine mensup üç-dört kişinin, başta hudutsuz bir ikbâl hırsından başka his ve meziyeti bulunmayan Enver Paşa olmak üzere, Talât ve Cemâl paşaların cehalet, gaflet, hattâ hıyanet kelimeleriyle anlatılabilecek korkunç mâcerâperestlik ve hamâkatleri netîcesinde; koca imparatorluk, dünyâ denizlerine hâkim büyük devletler dururken, Orta Avrupa’da sıkışıp kalmış olan Almanya ve Avusturya yanında ümitsiz bir şekilde savaşa sokulmuştu. Savaşa girişin bu ilk safhasından sonra, sıra Alman ordularının çeşitli cephelerdeki yükünü azaltmaya gelmişti. İngilizlerin çok az bir kuvvetle ellerinde tuttukları Mısır’ı fethetmekle Cemâl Paşa vazifelendirildi. Yapılan bu hareketle Almanlara karşı savaşacak külliyetli mikdârdaki İngiliz askeri bölgeye çekildi. İngilizlerin kuvvetle tahkim ettikleri Süveyş’e şuursuzca saldırılarak binlerce müslüman evlâdı heba edildi (Bkz. Kanal harekâtı). Kafkas cephesinde ise, ilk tecâvüz Ruslar tarafından vâkî oldu. 31 Ekim 1914’de Doğu Bâyezîd’in şimal hududundan saldıran Rus kuvvetleri, sonra Kars’dan hareket ederek 1 Kasım 1914’de Türk hududunu geçip Pasin ve Eleşkirt’e doğru ilerlediler. 6 Kasım 1914’de ilk Türk-Rus karşılaşması oldu. Kanlı çarpışmalar sonunda Ruslar püskürtülerek Köprüköy muhârebesi kazanıldı. 11 Kasım’dan 19 Kasım’a kadar mukabil Türk taarruzlarıyla Ruslar Azap köyü muhârebesini de kaybettiler. Ancak cephane yokluğu, şiddetli soğuk yanında, askerin donanımının yetersizliği gibi sebepler düşman kuvvetlerinin takibine fırsat vermiyordu. Cemâl Paşa’nın şâşâlı bir şekilde Mısır’ın fethine gitmesi sonunda başarılı olacağını ve kendisinin gölgede kalacağını sanan genç ve tecrübesiz harbiye nâzırı Enver Paşa, Kafkas cephesindeki bu ilk muvaffakiyetlerden ümitlendi. Büyük bir kumandan edasıyla, şark cephesinde Kafkasya’yı ele geçirerek, buradaki muhtelif milliyetleri Rusya aleyhine isyâna teşvikle, büyük muvaffakiyetler elde ederek şan ve şöhret kazanmak hevesine kapıldı. O güne kadar bir alaya bile komuta etmediği hâlde büyük kumandan olduğuna inanan Enver Paşa, bu maksadını gerçekleştirmek için, 14 Aralık 1914’de Köprüköy’e geldi. Esasen her yerde yanında bulunan danışmanları Alman subayları da bu maceraperest paşayı pohpohlamaktan geri durmuyorlardı. Onların maksadı, yüz binlerce müslüman evlâdının canı pahasına bile olsa, Türkler tarafından bu cephede yapılacak bir taarruzla Rusların Alman cephesindeki bir kısım kuvvetlerini Kafkaslara çekmelerini sağlamaktı. Bu suretle Fransa cephesinde korkunç muhârebeler yapmakta olan Almanya’nın, Rus cephesindeki yükü hafiflemiş olacaktı. 16 Aralık’ta Köprüköy’de bulunan üçüncü ordu karargâhında bir toplantı düzenleyen Enver Paşa, kendisi gelmeden önce bölgeye gönderdiği albay Hâfız Hakkı’nın bölgenin ve askerin durumunu iyice araştırmadan kendisine gönderdiği iyimser telgraflarına dayanarak hazırladığı Sarıkamış ihata (kuşatma) harekâtını anlatmaya başladı. Tasarladığı bu harekâtı akademiden hocası olan üçüncü ordu komutanı Hasan İzzet Paşa ve ordu kurmay başkanı yarbay Felix Guse ile görüşmek istiyordu. Toplantıya; general Bronsart von Schellendorf, yarbay Feldman ve Enver Paşa’nın yaveri binbaşı Kâzım (Orbay) da katılmıştı. Enver Paşa’nın anlattığı plâna göre; on birinci kolordu bulunduğu bölgede, yâni Köprüköy’ün doğusunda kalacak ve Rusların dikkatini üstüne çekmek için gösteri saldırıları yapacaktı. Bu sırada albay Yûsuf İzzet komutasındaki ikinci süvari tümeni Aras ırmağının güneyinden Rus cephesinin güney kanadına saldırarak Rusların bu kanada kuvvet kaydırmasını sağlayacaktı. İhsan Paşa, dokuzuncu kolordusuyla Bandız üzerinde, Sarıkamış’a saldırırken, Alman binbaşı Strange komutasındaki bir müfreze de Artvin üzerinden Kars’a sarkacaktı. Plânın en can alıcı kısmını onuncu kolordu komutanı albay Hâfız Hakkı uygulayacaktı. Albay Hâfız Hakkı, Oltu üzerinden geniş bir yay yaparak Allahüekber dağını aşacak ve KarsSarıkamış demiryolu üstündeki Novoselim’e varacak ve neticede Rus ordusu Sarıkamış’ta kuşatılmış olacaktı. Ancak Rusların kaçarak Kars’a çekilmeleri ihtimâli biraz düşündürücüydü. Zîrâ Kars bir kaleydi ve tahkim edilmiş mevzilerinde üç yüz top vardı. Bu yüzden Kars’ın alınması biraz zor olabilirdi. Bu engeli de yine albay Hâfız Hakkı aşacaktı. Kolordusuyla Oltu’yu alınca geri çekilecek olan Rus kuvvetlerini ters cepheden bir savaşa zorlayacak ve Kars yönünü tıkayacaktı. Sarıkamış’ta kuşatılacak olan Rus ordusunun yok edilmesini amaçlayan plân gerçekleştiği takdirde, otuz altı yıldır Rusların elinde olan Kars kurtarılacak, 1878 Berlin andlaşmasının öcü alınacak ve Kafkasya’da fırsat bekleyen milyonlarca Türk ayaklandırılacaktı. Ayrıca Mısır, İran ve Afganistan’a yapılan seferlerin meyveleri de toplanacaktı. Fakat Avrupa’da barıştan bahsedilmesi, başlanan büyük işlerin yarıda kalmasına yol açacaktı. Bunun için bir an önce saldırıya geçmek, ilkbahara kadar elden geldiğince Kafkasya içlerine dalmak gerekiyordu. Savaşın kısa sürede bitme ihtimâlinden sıkılan Enver Paşa, sözlerini; “İlkbaharda barış olunca bizim de elimize bir şeyler geçmiş olmalı” diye bitiriyordu. Hasan İzzet Paşa’ya göre ise; bu plânın tatbiki mümkin değildi. Karakışda kar içinde böyle bir harekât iyi sonuç vermezdi. Kış şiddetini kaybetmeli, yollar harekâta elverişli duruma gelince düşman üzerine gidilmeli idi. Enver Paşa beklemediği bu fikir karşısında çok sinirlenmiş, söylenmeye başlamış ve; “Eğer hocam olmasaydınız, sizi îdâm ettirirdim!” demekten kendini alamamıştı. Enver Paşa’nın tehdidine rağmen Hasan İzzet Paşa 150.000 kişilik koca bir ordunun sorumluluğunu bir an bile aklından çıkaramadığından, görüşlerini ayrıntılı şekilde ortaya koydu, önce taktik mes’elesini ele aldı. Dokuzuncu kolordunun Sarıkamış’a, onuncu kolordunun Novoselim’e varması bir haftayı bulacaktı. Ya, bu sırada Ruslar yalnız kalan on birinci kolorduya saldırırlarsa? O zaman bu kolordu ezilecek ve belki de tamamen yok olacaktı. Ayrıca ordunun noksanları giderilmemişti. Birliklerin çoğuna kışlık giyecekler verilemediği gibi gerekli yiyecek stokları yapılamamıştı. Bu eksiklikler tamamlanmadan, ne kadar süreceği belli olmayan bir kış saldırısına kalkışmak hatalı olurdu. Saldırının yapılacağı bölge dağlık olup, aşılması güç sırtlarla doluydu. At arabalarının ve topların geçeceği doğru dürüst yol yoktu. Bu yüzden harekât ancak dağ toplarının geçebileceği küçük geçit yollarından yapılacaktı. Saldırı ve kuşatma plânı kâğıt üzerinde güzeldi, inandırıcı sayılabilirdi. Ama haritada minik çizgilerle gösterilen o koca karlı dağlar nasıl aşılacaktı? Haritadaki ölçekle kuş uçuşu yirmi kilometre olan uzaklık, inişli çıkışlı yollarla, yamaçları dolaşmakla, tepeleri aşmakla elli-altmış kilometrelik bir yürüyüş olup çıkıyordu. Bu dikkate alınmadan dağlar, tepeler nasıl atlanıyor, geniş yaylı kuşatmalar nasıl düşünülüyordu? Birlikler, yiyecek ve cephanelerini yanlarında götürecekleri yük hayvanlarının sırtında taşıyacaktı. Hayvanlar hem kendi, hem de savaşçıların yiyeceklerini taşımak zorunda olduklarından taşımanın verimi çok düşük olacaktı. Üstelik, gerilerden yiyecek ve cephane desteği yapma imkânı da pek yoktu. Karın kalınlığı bir çok yerlerde birbirbuçuk metreyi bulmuştu. Soğuk, sıfırın altında yirmi derece dolayındaydı ve bir kaç gün sonra daha da düşebilirdi. Bölgede ısının, sıfırın altında otuz-kırk dereceye düştüğü çok görülmüştü. Hasan İzzet Paşa’nın fikirlerini dikkate almayan Enver Paşa ile general Bronsart von Schellendorf ve yarbay Feldman bütün güçleriyle plânda ısrar edip adetâ zorla Hasan İzzet Paşa’ya saldırı plânını uygulatmayı kabul ettirdiler. Hasan İzzet Paşa, plânı uygulamayı kabul etmekle beraber içindeki sıkıntıyı atamadı. Ordunun yeterli yiyeceği olmadığını, cephane depolaması şöyle dursun, Köprüköy ve Azab muhârebelerinde harcananların bile yerlerine konulamadığını, top başına düşen merminin bir kaç saatlik çarpışmayı ancak karşılayabileceğini, sahra toplarını karlı dağlardan nasıl aşıracağını, soğuğu düşünüp durdu. Düşündükçe sinirleri iyice bozuluyordu. Sonunda binlerce askerin ölümüyle sonuçlanacak ve hiç bir fayda getirme ihtimâli olmayan muhârebenin manevî sorumluluğundan kurtulmak için 18 Aralık’da Enver Paşa’ya çektiği telgrafında; “Saldırı ve kuşatma plânını uygulamak için kendimde güven görmediğimden ve sinirlerim bozuk olduğundan komutanlıktan affımı dilerim. Hasan İzzet” diyerek istifa karârını bildirdi. Hasan İzzet Paşa’nın istifası üzerine kumandayı üzerine alan Enver Paşa, sonu felâketle biten meşhur Sarıkamış taarruzunu 21 Aralık 1914’de başlattı. 25/26 Aralık gecesi Türk birlikleri Sarıkamış’a girdi. Üçüncü orduya mensup bir kolordunun pek az askeri Allahüekber dağlarını aştı. Ancak sol cenahı örten kolordunun hareketinin kış yüzünden gecikmesi felâketin başlangıcı oldu. On birinci kolordunun daha taarruzun başında (23 Aralık) düşman tarafından püskürtülmesi, onuncu kolordunun korkunç şartlarda yapılan bir cebrî yürüyüş sonunda sağ kalan çok az askeriyle Sarıkamış’a girebilmesi, dokuzuncu kolordunun ise buzlar içinde hareket edemeyerek tamamen donması, kalanının Ruslarca çevrilip esir edilmesi harekâtın başında durumu iyice kötüleştirmisti. Sarıkamış’a girebilen birlikler de Ruslarla boğaz boğaza yaptıkları çarpışmalardan sonra geri çekilip, buz ve kar yığınları arasında Allahüekber dağlarında donarak şehîd olmuşlardı. Durumun vehâmetini anlayan ve esir düşmekten bir kaç fedakar askerin yardımıyla kurtulabilen Enver Paşa, Mecingrad’a kaçtı. Burada hezimetin müsebbiblerinden biri olan onuncu kolordu komutanı miralay Hâfız Hakkı Bey’i livalıkla üçüncü kolordu komutanlığına tâyin ettikten ve arkasında tarifi imkânsız bir perişanlık bıraktıktan sonra İstanbul’a döndü. Bu çılgınca macera sonunda Rusların 32.000 telefatına karşılık, Türk ordusu en seçme birliklerden meydana gelen 90.000’den fazla evlâdını karlar altına gömdü. Bu felâketten sonra doğuda Rus ordularına karşı mukavemet edecek bir kuvvet kalmamıştı. Ruslar, 6 Mayıs 1915’de Van’ı ele geçirerek, bir ermeniyi mutasarrıf tâyin ettiler. Bundan sonra târihte misli görülmemiş, insan olarak her canlının yüzünü kızartacak derecede müthiş, korkunç bir katliâm başladı. Kayıklara bindirilen kadın ve çocuklar Van gölünün ortasına götürülerek suya atıldı. Bu müthiş katliâmdan kaçabilen mahdut sayıdaki müslüman, korkunç sefaletlere göğüs gererek Anadolu’ya göç etti. Ruslar, 13 Ocak 1916’da Pasin mıntıkasındaki Azap köyünü zaptederek Erzurum’a yürüdü ve şehri 16 Şubat’ta işgal etti. 3 Mart’ta Bitlis, arkasından Muş, Rusların eline düştü. 18 Martta Tercan tahliye edildi. 18 Nisan’da karadan ve denizden bombalanan Trabzon sükût etti. 15 ve 20 Temmuz’da da Bayburd ve Gümüşhane düştü. Bütün bu yerler ancak 1917 bolşevik ihtilâli sebebiyle askerî gücü sıfıra inen Rusya’nın barış isteği üzerine geri alınabildi. SARIKAMIŞ HARBİ VE BİR HÂTIRÂT Sarıkamış ihata (çevirme) manevrası, 1. Dünyâ Savaşı’nın mühim safhalarından biridir. Osmanlı Devleti’nin harbe katılışı kesin olarak belirlendikten sonra, Doğu Anadolu’da açılan bu cephede Türk ordusu büyük bir hezimete (yenilgiye) uğramış ve bu manevra târihe “Sarıkamış Faciası” olarak geçmiştir. Târih kitapları, araştırmalar, askeri konferanslar ve hatıratla teferruatlı (geniş) bir şekilde işlenen bu harekât, halk arasında yakılan destan ve ağıtlarla da edebiyatımıza geçmiştir. Bu askerî harekâtı anlatan önemli hâtıralardan biri de kaymakam (yarbay) Şerif (İldem)’in yazdığı Sarıkamış İhata Manevrası ve Meydan Muhârebesi adlı eseridir. Bu eserin bir bölümünde şöyle yazmaktadır: “Pek yorulmuş, nâ-tüvân (güçsüz) düşmüş idik. Tam yayla üstünde keskin bir rüzgâr ve arkasından da şiddetli bir tipi başladı. Bu andan itibaren göz gözü görmez oldu. Kimsenin kimseye muavenet (yardım) etmesi ve hattâ söz söylemesi, sesini işittirmesi imkânı kalmadı ve uzun, nihayetsiz denecek kadar uzamış olan yol kolu dağıldı. Asker enginlerde, dere içlerinde, orman bucaklarında nerede kara bir nokta, nerede dumanı çıkar bir ocak gördü ise oraya saldırdı. Ve kolordu inhilâl (çözülüp dağılma) etti. Zâbitân (subaylar) çok uğraştı. Fakat kimseye söz işittirmek kudreti kalmamıştı. Hâlâ gözümün önündedir, yol kenarında karların içine çömelmiş bir nefer, bir yığın karı kollarıyla kucaklamış, titreyerek, feryat ederek dişleriyle kemiriyor, tırnaklarıyla kazıyordu. Kaldırıp yola sevketmek istedim, nefer evvelki hareketini, feryadını, dişleriyle, tırnaklarıyla çabalamasını hiç bozmadı ve beni hiç görmedi. Zavallı tecennün etmişti (delirmişti). Bu suretle şu cumûdiyyeler (buzullar) içinde biz belki 10.000 kişiden fazla insanı bir günde, karların altında bıraktık ve... geçtik.” Enver Paşa’nın şan ve şeref kazanmak üzere giriştiği Sarıkamış Harekâtı, Osmanlı Devleti’ne çok pahalıya mâlolmuş, onbinlerce vatan evlâdı yok yere hebâ edilmişti. Üçüncü ordu belgeleri arasında olan iki önemli tablo Sarıkamış harekâtının korkunç sonuçlarını gözler önüne sermektedir. Birinci tablo 22 Aralık 1914 günü savaşa iştirak eden subay, erat miktarını, diğer tablo ise harekâtın sonundaki sağ kalanları göstermektedir. Birlikler Harekâttan önce Harekâttan sonra Kayıplar Dokuzuncu Kolordu 36.784 — 36.784 Onuncu Kolordu 48.943 2.200 46.743 Onbirinci Kolordu İkinci Süvari Tümeni 26.019 5.428 5.200 21.819 1500 118. 174 3.928 8. 900 109. 274 (Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hâtıraları, Aziz Samih, Ankara-1934). 1) Sarıkamış Dramı; cild-1,2 2) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-14, sh. 95 3) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 422 4) Türk İnkılâbı Târihi (1914-1918) Genel Savaşı, Yûsuf Hikmet Hayur, T.T.K. B. Ankara-1983); sh. 356 5) Büyük Harpte Kafkas Cephesi Hâtıraları (Aziz Samih) 6) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-6, sh. 3525 SELİM HAN-I (Bkz. Yavuz Selîm) SELÎM HAN-II Babası ............................ : Kânûni Sultan Süleymân Han Annesi ............................ : Hürrem Haseki Sultan Doğumu ......................... : 28 Mayıs 1524 Vefâtı ............................. : 15 Aralık 1574 Tahta Geçişi ................... : 30 Eylül 1566 Saltanat Müddeti ............ : 8 sene 2 ay 15 gün Halîfelik Sırası ................ : 76 Osmanlı sultanlarının on birincisi ve İslâm halîfelerinin yetmiş altıncısı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın oğlu olup, 28 Mayıs 1524 senesinde Hürrem Haseki Sultan’dan doğdu. Şehzâdeliğinde mükemmel bir tahsil ve terbiye gördü. Devlet idaresi ve teşkilâtını iyice öğrenmek için Anadolu’nun çeşitli yerlerinde sancakbeyliği yaptı. Vâlilik yıllarında tahsiline devamla bilgi ve kültürünü ziyadesiyle arttırdı. Tasavvuf ehli olup ilim ve sohbet meclislerinde çok bulunurdu. Sultan Süleymân Han, Macaristan seferine çıkıp Zigetvar kalesinin fethi öncesinde vefât edince, Pâdışâh’ın ölümünü gizli tutan vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa, veliaht Selîm’e haber göndererek saltanata davet etti. Selîm Han bu haberi aldığında, Kütahya sancakbeyliğinde bulunuyordu. Sür’atle harekete geçen Selîm Han, yanında hocası Birgili Atâullah Efendi, lalası Tütünsüz Hüseyin Paşa ve müsabihi (sohbet arkadaşı) Celâl Bey olduğu hâlde İstanbul’a gelip 30 Eylül 1566’da tahta cülûs etti. Seferde bulunanlar dışında İstanbul’daki devlet erkânı ile şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi, ikinci Selîm Han’a bî’at ettiler. Ertesi gün Eyyûb Sultan, Fâtih Sultan Mehmed Han, İkinci Bâyezîd Han ve Yavuz Sultan Selîm Han türbelerini ziyaret eden Selîm Han, fakîrlere her türbede 30.000 akçe sadaka dağıttı. Selîm Han İstanbul’da fazla beklemedi. Ordu seferde olduğundan, 3 Ekim 1566’da Belgrad’a gitmek için yola çıktı. İstanbul surlarını çıktığı sırada Fransa ve Venedik elçilerinin kendisini tebrik ile tazimlerini arzetmek üzere beklediklerini görüp, alelacele bunlarla görüştükten sonra yoluna devamla 17 Ekim’de Belgrad’a ulaştı. Eşrâfdan Bayram Bey’in evinde misafir oldu. Sokullu Mehmed Paşa’ya haber gönderip, seferden dönen orduyu beklemeye başladı. Ordu Belgrad’a geldikten sonra, 26 Ekim’de Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın cenaze namazı kılındı. Selîm Han askere cülûs bahşişi verdikten sonra, 5 Aralık’da İstanbul’a döndü. Bâzı tâyinlerde bulunup vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa’yı görevde bıraktı. Bir müddet İstanbul’da kalan Selîm Han, 22 Haziran 1567’de Edirne’ye geçti. Burada çeşitli devletlerin elçilerini kabûl etti. Bu elçilerden özellikle zamanın kudretli devletleri sayılan ve çok değerli hediyelerle gelen Avusturya ve Almanya elçileri dikkat çekiyordu. Çünkü Osmanlı Devleti, Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde, devamlı bu iki devletle mücâdele hâlinde bulunmuş ve her iki devlet de Osmanlı Devleti’nin askerî kuvvet ve kudreti karşısında kaybolup ezilmişdi. Şimdi ise yeni bir hükümdar tahta geçiyordu. İki devletin en büyük endişesi ve merakı, yeni hükümdarın güdeceği siyâsetti. Dedesi Yavuz Selîm Han gibi, bir doğu siyâseti tâkib ederek İran üzerine mi, yoksa babası gibi Avrupa yakasına mı yüklenecekti? Her iki devlet de en azından yeni Sultan’ın siyâseti belli oluncaya kadar Türk ordularını kendi ülkelerinden uzaklaştırmak için, Osmanlı Devleti’yle derhâl bir sulh akdine büyük ehemmiyet vermekte idiler. Selîm Han, uzun görüşmelerden sonra, Avusturya ile sekiz yıllığına andlaşma imzaladı (17 Şubat 1567). Buna göre Kânûnî’nin Zigetvar seferinde fethettiği yerler Osmanlı Devleti’nde kalacak, Avusturya imparatoru her sene Osmanlı Devleti’ne 30.000 Macar altını vergi verecekti. Ayrıca iki devlet de birbirlerinin haklarına riâyet edecekler ve sınır boylarına saldırılarda bulunmayacaklardı. Bu arada iki devlet arasında çıkması muhtemel hudud anlaşmazlıkları, Osmanlı Devleti’nin Budin, Avusturya’nın da Macaristan vâlisi arasında görüşülüp halledilecekti. Avusturya ile muahede imzalayan Selîm Han, bir kaç gün sonra da İran elçisi Şahkulu Han’ın, Kânûni Sultan Süleymân Han devrinde imzalanan Amasya sulhunun yenilenmesi ricalarını kabul etti (Bkz. Amasya Andlaşması). Bu günlerde zeydî imâmı Topal Mutahhar’ın ayaklanmasıyla Yemen mes’elesi ortaya çıktı. Dîvân bu mes’eleyi hâlletmek için İstanbul’da bulunan eski Yemen vâlisi Mahmûd Paşa’nın fikrini sordu. O da geniş ve dağlık bir araziye sâhib olan Yemen’in tek merkezden idare edilmesinin zor, olduğunu söyleyince, dîvân, ülkeyi daha iyi idare edilebilmesi için Yemen ve San’a diye iki eyâlete ayırdı. Merkezi Zebîd olan Yemen eyâleti Tihâme denen Kızıldeniz sahillerini; San’a eyâleti ise Cebel denen dağlık iç bölgeyi ihtiva ediyordu. Aden ve Hadramûd da San’a’ya bağlıydı. Bu durum; bölgede bulunan Osmanlı kuvvetini böldüğünden, kısa zamanda ülkenin hemen tamâmı isyâncıların eline geçti. Topal Mutahhar sahile kadar inip Muhâ’yı aldı. Osmanlı kuvvetleri Zebîd’de zorlukla tutundular. İmâm Mutahhar, Zebîd’i de sıkıştırmaya başlayınca, kuvvetlerinin azlığını gözönüne alan Hasan Paşa İstanbul’dan acele yardım istemek zorunda kaldı. Yemen mes’elesini tekrar görüşen Dîvân-ı hümâyûn, 16 Aralık 1567’de ülkeyi çok iyi bilen Özdemiroğlu Osman Paşa’yı San’a beylerbeyliğine gönderdiği gibi, Mısır beylerbeyi Koca Sinân Paşa’yı da, bölgeye serdâr tâyin etti. Özdemiroğlu Osman Paşa, dört bin civarındaki askeriyle beraber emrine verilen Hind kaptanı Kurdoğlu Hayreddîn Hızır Reis’in on yedi parçalık filosuyla Süveyş’den Cidde’ye gelerek süvârîsini indirdi ve karadan Yemen’e sevk etti. Kendisi de filo ve piyade askeriyle Hudeyde limanından Yemen’e çıktı. 10 ay önce zeydîlerin eline geçen Taaz’ı kurtardıktan sonra, müstahkem bir mevki olan Kâhire’yi kuşattı. Fakat Topal Mutahhar çok kalabalık bir kuvvetle gelip Osman Paşa’yı kuşattı. Osman Paşa, çok tehlikeli bir durumdayken, daha önce Mısır’dan yola çıkmış olan serdâr Koca Sinân Paşa yetişti ve düşman büyük bir mağlûbiyete uğratıldı (Bkz. Özdemiroğlu Osman Paşa). Bundan sonra harekâta Sinân Paşa devam edip Yemen’in büyük bir kısmını âsîlerden temizledi. Kurdoğlu Hızır Reis de 15 Mayıs 1569’da Aden’i aldı. 26 Temmuz’da da San’a’nın kurtarılmasıyla Yemen harekâtını sona erdirdi. Bölgeyi çok iyi tanıyan Behrâm Paşa’yı Yemen beylerbeyliğine getiren Sinân Paşa, İstanbul’a döndü. Yemen mes’elesi çıktığı yıllarda; Büyük okyanus ile Hind okyanusu arasında bulunan Sumatra, Malaka yarımadası ve bir takım küçük adalara hâkim olan müslüman Açe sultanlığından bir elçi gelmişti. Uzun yıllardan beri Hind denizinde faaliyette bulunan Portekizliler çok zengin tabiî kaynaklara sâhib olan bu adalara göz dikmişler ve Açe Müslüman Sultanlığı’nın istiklâlini tehdîd etmeye başlamışlardı. Açe sultânı Alâüddîn Şâh, devrin cihân devleti ve bütün müslümanların hâmisi durumunda olan Osmanlı Devleti’nden top, topçu, silâh ve askerî mütehassıslar ve bilhassa istihkâm mühendisleri istiyordu. Fakat bu sırada Yemen isyânı çıktığından yardım geciktirilmişti. Selîm Hân, 1569’da bu uzak sefer için Kızıldeniz kaptanı Kurdoğlu Hayreddîn Hızır Reis’i me’mûr etti. Bu değerli amiral, zeydîlerin eline geçen Aden’i kurtardıktan sonra, 22 gemilik bir filoyla hareket etti. Beraberinde muhtelif usta, bir çok top, asker, silâh, mühimmat ve yüzlerce gönüllü levend ve topçuyu Açe sultânına teslîm etti. Gelen Türkler buraya yerleştiler. Bunların kurduğu donanma ile Açeliler mühim fütûhatta bulundular. Açeliler, Türk topraklarını ve bayraklarını zamanımıza kadar kutsal bir hâtıra olarak sakladılar. Bu suretle Osmanlı Devleti’nin te’sir alanı Uzakdoğu’ya, Güneydoğu Asya’ya, Endonezya’ya dayandı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın saltanatı zamanında Rus tahtına geçen dördüncü İvan, çar ünvânını aldıktan sonra genişleme siyâseti gütmüş ve bir müslüman-Türk devleti olan Astırhan Hanlığı’nı ortadan kaldırmıştı. Daha sonra büyük bir orduyla harekâtına devam edip Hazar kıyılarındaki dağınık ve kuvvetten düşmüş diğer Türk-Moğol hanlıklarını da istilâ edip, Hazar kıyılarını ele geçirmişti. Kanunî Sultan Süleymân Han bu ülkeleri kurtarmak için sefer açmak istemişse de Avusturya savaşı buna mâni olmuştu. Kânûnî Sultan Süleymân Han’dan sonra ikinci Selîm Han ve Sokullu Mehmed Paşa da Osmanlı Devleti’nin kuzey hududları yakınlarında cereyan eden hâdiseleri dikkatle tâkib etmekte iken, Harezm hânı Hacı Mehmed Bey’in yardım talebini ihtiva eden bir mektubu geldi. Mektupda, İran’ın, Türkistan-Anadolu yolunu keserek, Türkistan hacılarına yol verilmediği ve Türkistan’daki Rus mezâlimi anlatılıyordu. Dîvânda yapılan istişare toplantıları sonunda, Astırhan seferinin açılmasına karar verildi. Sultan Selîm Han, Hazar gölüne dökülen Volga nehri ile Azak denizine dökülen Don nehrinin birbirlerine çok yaklaştıkları bir noktada kanal açılarak Kara Deniz’le Hazar denizinin arasında bağlantı sağlanmasını ve Astırhan’ın kurtarılmasını emretti. Böylece Rusların bölgedeki hâkimiyeti kırılacak, eski bir müslüman-Türk yurdu olan Astırhan kurtarılacaktı. İran üzerine yapılacak seferlerde Hazar denizi vasıtasıyla askere kısa zamanda zahîre ve harp malzemesi yetiştirmek mümkün olacaktı. 1569 sonlarına doğru kanalın açılmasına başlanıp Astırhan kuşatıldıysa da bir süre sonra kış mevsiminin gelmesi sebebiyle çalışmalar durdu. Ertesi yıl da İran ile Rusya’nın Kırım hânını kandırmaları yüzünden, tekrar işbaşı yapılamadığından netîce alınamadı (Bkz. Astırhan Seferi). 1569 Haziran ayında İskenderiye yakınlarında Nil teknelerinin yolunu kesen Venedik korsanları 90 müslümanı esir etti ve Mısır deftardârının bulunduğu büyük bir nakliye gemisini de ele geçirip defterdârı katletti. Gemide bulunan büyük ölçüde kıymetli eşyayı da Venedik hâkimiyeti altındaki Kıbrıs’a götürüp sattılar. İki ay sonra yine aynı bölgede bir filo ile gelip bir kaç Nil gemisine saldırdılar. Top sesleri üzerine yedi kadırgasıyla duruma müdâhale eden İskenderiye beyi, Kaçan Venedik gemilerinden birini yakaladı ve durumu İstanbul’a rapor etti. Buna çok hiddetlenen Selîm Han, derhâl Venedik’e bir elçi göndererek Kıbrıs’ın Osmanlı Devleti’ne terkini istedi. Bu isteğin Venedik tarafından reddi üzerine sefer hazırlıklarına başlandı. Aslında Kıbrıs’ın Osmanlı Devleti’nce fethini mecburî kılan bir çok sebep vardı. Osmanlı Devleti’ni, hâkimiyeti altındaki Ortadoğu ve Kuzey Afrika ülkelerine ulaştıran kara yollarının, uzun, yorucu ve yetersiz olmasına karşılık; Kıbrıs üzerinden bu ülkelere her türlü lojistik destekler daha çabuk, rahat ve ekonomik olarak ulaştırılabilirdi. Ancak Kıbrıs’ın büyük deniz gücüne sâhib Venedik Cumhûriyeti’nin elinde bulunması bu imkanı ortadan kaldırmakta idi. Ayrıca Kıbrıs veya yakınlarından geçen Osmanlı ticâret ve hacıları taşıyan yolcu gemileri, Akdeniz’de hıristiyan korsanları tarafından vurularak soyuluyor, Venedik de, bu korsanları himaye ediyordu. İkinci Selîm Han hazırlıkları bitirdikten sonra, Kıbrıs serdârlığına Lala Mustafa Paşa’yı tâyin etti ve 15 Mayıs 1570’de donanma İstanbul’dan ayrıldı. Lala Mustafa Paşa, bütün Avrupa devletlerinin Venedik’e yardım etmelerine rağmen, şiddetli çarpışmalar sonunda 8 Eylül 1570’de Lefkoşe’yi 1 Ağustos 1571’de de Magosa’yı alarak Kıbrıs’ın fethini tamamladı. Böylece Osmanlı idaresinde asırlar boyu sürecek bir huzur, sükûn ve refah devrine geçti (Bkz. Kıbrıs). Osmanlı askerinin Kıbrıs’a çıkması sırasında Venedik bütün Avrupa devletlerinden yardım istedi. Bunun üzerine papa beşinci Piyer yoğun bir faaliyet içine girerek, yeni bir haçlı ittifakı sağlamaya çalıştı. Nitekim Papa’nın faaliyetleri neticesinde İspanya kralı ikinci Filip ve Malta şövalyeleri ile Venedik arasında bir ittifak kuruldu. Bu ittifaka, Toskana, Ceneviz Savola ve Ferrara gibi küçük hıristiyan devletçikleri de katıldı. İspanyol kralı Filip’in kardeşi Don Juan’ın komutasındaki 206 gemiden meydana gelen haçlı donanması, 1570 Eylül’ünde Meis adası önüne geldi ise de fırtınaya tutularak Kıbrıs’a gidemedi. Bu arada Lefkoşe’nin Osmanlıların eline geçtiğini haber almaları üzerine, Girid-suda limanına döndüler ve muhârebeyi gelecek seneye bıraktılar. 1571 Ağustosunda Kıbrıs’ın fethini tamamlayan Osmanlı donanması, müttefik donanmasının Akdeniz’de tehlikeli bir şekilde dolaşmasını engellemek için harekete geçti. Müttefik donanmasının Girid adası civarında olduğu haber alınarak o tarafa gidildi ise de düşmana rastlanılamadı. Buradan hareketle Korfu, Kefalonya adalarını vuran donanma, İnebahtı (Lepanto) körfezine girip demirledi. 6 Ekim 1571’de müttefik donanması İnebahtı önlerinde görüldü. Toplanan harb meclisinde Kılıç Ali Paşa’nın şiddetli muhalefetine rağmen kapdân-ı derya Müezzinzâde Ali Paşa, donanmada cenkçi ve kürekçi noksanlığını göz önünde bulundurmadan, düşmana saldırılması yönünde karar aldı. 7 Ekim’de başlayan muhârebe sonunda, Osmanlı donanması büyük bir yenilgiye uğradı. Sâdece sağ kanadı komuta eden Kılıç Ali Paşa düşmanın sol kanadındaki Malta donanmasını yok edip kayıp vermeden bölgeden çekildi (Bkz. İnebahtı Muhârebesi). Bu başarı hıristiyanlara hiç bir kâr getirmedi. Hıristiyanlar kazandıkları bu zaferin şerefine heykeller dikmekle meşgulken, bizzat Selîm Han’ın emriyle hummalı bir çalışma içine giren Osmanlı tersaneleri, 1571-72 kışı içinde İnebahtı’da kaybettiğinden daha büyük bir donanma vücûda getirdi. Müezzinzâdenin eliyle kaptan-ı deryalığa getirilen Kılıç Ali Paşa, 13 Haziran 1572’de büyük bir donanmayla İstanbul’dan ayrıldı. İnebahtı’da galip gelmelerine rağmen, donanmaları çok yıpranmış ve bir hayli de asker kaybetmiş olan müttefikler, kendilerini toparlayıp galibiyetin meyvalarını toplamak niyetinde iken bu müthiş Osmanlı donanmasının Akdeniz’de görünmesi, büyük bir şaşkınlıkla karşılandı. Müttefik donanması, Osmanlı donanmasının karşısına çıkmaya cesaret edemedi. İttifaktan ayrılan Venedik, Fransa aracılığıyla barış istedi. 7 Mart 1573’de imzaladığı andlaşma ile Kıbrıs’ın Osmanlı Devleti’ne âid olduğunu kabul etti. Kânûnî devrinden beri vermekte olduğu yıllık 500 duka harac 1.500 dukaya çıkarıldı. Ayrıca Kıbrıs seferinin tazmînâtı olarak üç senede ödenmek üzere üç yüz bin duka altını vermeyi taahhüt etti. Kıbrıs’ın fethinden sonra Kırım hanına bir mikdâr asker ve top gönderen Selîm Han, 1569’da Astırhan seferi başarısızlığını telâfî etmek ve daha fazla genişlememeleri için gözdağı vermek üzere Rusya içlerine bir sefer düzenlenmesini emretti. Nitekim 1571 baharında harekete geçen Devlet Giray Han, 120.000 kişilik süvariden meydana gelen ordusu ile Rusya üzerine yürüdü. Çok sür’atli hareket eden Devlet Giray, yaptığı muhârebelerde Rus ordularını on binlerce zâyiât verdirerek dağıttı ve Moskova’ya girdi. 150.000 esirle Kırım’a dönen Devlet Giray Han, bu zaferi üzerine Taht-alan lakabıyla anıldı. Ertesi yıl tekrar sefere çıkan Devlet Giray Han, Oka nehrine kadar uzandı. Bu başarıları üzerine İkinci Selîm Han, murassa kılıcı, hil’at ve nâme-i hümâyûn göndererek Devlet Giray’ı tebrik etti. Çar, Osmanlı Devleti’ne bağlı Kırım Hanlığı’yla, yılda 60.000 altın vergi vermeyi kabul ederek barış yaptı. 1574 yılında Boğdan voyvodası Loan cel Cumplit, dîvân-ı hümâyûnun yıllık Boğdan vergisini 80.000 altından 120.000 altına çıkarması üzerine isyân etti. Lehistan’dan da yardım gören âsî voyvoda, topladığı büyük kuvvetle sürpriz taarruzlar yaparak Tuna’nın batı kıyısındaki İbrâil, Dİnyester’in güney kıyısındaki Bender ve Dinyester boyundaki Akkerman gibi mühim kaleleri ele geçirdi. Üzerine gönderilen ve küçük Türk birlikleriyle desteklenmiş olan Eflak voyvodasını yendi. Bunun üzerine Selîm Han, üçüncü vezir Ahmed Paşa ve Kırım Hanı Adil Giray’ı isyânı bastırmakla görevlendirdi. Kısa zamanda bölgeye giden Ahmed Paşa ve Âdil Giray Han, Tuna’nın güneyinde üç gün süren kanlı muhârebeler sonunda, âsîleri ve onlara yardım eden Lehistan kuvvetlerini imha ettiler (9 Haziran 1574). Âsî voyvoda da yakalanarak cezalandırıldı ve yerine Petru Şiopul tâyin edildi. İkinci Selîm Han’ın ilgilendiği işlerden biri de Tunus mes’elesiydi. İspanya’nın Tunus’tan bir türlü elini çekmemesi bu devletle harb hâlinin devam etmesine sebeb oluyordu. İlk önce 1534’de Barbaros Hayreddîn Paşa tarafından fethedilen Tunus, yaklaşık on bir ay Osmanlı Devleti elinde bulunmasına rağmen, Hafsî hânedânından Mevlây Hasan ve İspanyol kralı Charles Ouint’in ortak hareket etmeleri sonucu elden çıkmıştı. İkinci Selîm Han tahta geçtikten bir süre sonra Osmanlı donanması Kıbrıs seferine çıktığı sırada, Cezâyir beylerbeyi olan Uluç (Kılıç) Ali Paşa da Tunus üzerine yürüdü. Kıbrıs’a yardım için donanma hazırlamakla meşgul olan İspanya burayla ilgilenemeyince, Ali Paşa, 30.000 kişilik kuvvetle karşısına çıkan Hafsî sultânı Mevlây Hamîd’i yenip, Tunus’u ikinci defa fethetti. Fakat kendi yanında fazla bir kuvvet bulunmadığı gibi, bu arada Kıbrıs seferine katılma emri de aldığından İspanyolların elindeki Halk-ul-vâd kalesini alamadı. Kılıç Ali Paşa, Tunus’a Ramazan Bey’i bırakarak donanmasıyla birlikte Kıbrıs seferine katıldı. İnebahtı seferi sonrasında yeni bir donanmayla Akdeniz’de gövde gösterisi yapan Kılıç Ali Paşa, uzun süre aramasına rağmen karşısına düşman donanması çıkmadığı için İstanbul’a döndü. Kapdân-ı deryanın bölgeden uzaklaştığını gören İspanya kralı Don Juan büyük bir donanmayla Tunus üzerine yürüdü. Direndiği takdirde İspanyolların sivil halka karşı katliâma girişeceklerini anlayan Ramazan Bey, Kayrevân’a çekildi ve bu suretle Tunus bir kere daha İspanyolların eline geçmiş oldu (Ekim 1573). Don Juan, Tunus hükümdarlığını kendi tarafdârı Mevlây Muhammed’e verip bir mikdâr da asker bırakıp İspanya’ya döndü. Cezâyir ve Trablusgarb Osmanlı Devleti’nin elinde olduğu hâlde, ikisinin ortasında bulunan ve stratejik ehemmiyeti büyük olan Tunus’un, İspanyol hâkimiyeti altında halka zulm eden kukla bir hükümet elinde olması, Akdeniz’de hâkimiyeti elinde bulunduran Türk donanması için tehlikeydi. Bu sebeple ikinci Selîm Han, Tunus işinin kökünden halledilmesi için emir verdi. Kapdân-ı derya Kılıç Ali Paşa, yanında kara ordusu serdârı Koca Sinân Paşa olduğu hâlde Tunus’a hareket etti (15 Mayıs 1574). Navarin üzerinden Sicilya sularına geçen donanma, Messina havalisini de vurduktan sonra, Tunus üzerine yürüdü. İki yüz ellinin üzerinde harp gemisi ve kırk-elli bin civarında askerden mürekkeb olan muhteşem Osmanlı donanması, Tunus önlerine gelir gelmez derhâl Halkul-vâd kalesi yakınına çıkarma yaptı. Koca Sinân Paşa kendisi Halk-ul-vâd’ı kuşatırken, Trablusgarb beylerbeyi Mustafa Paşa ile eski Tunus beylerbeyi Haydar Paşa’yı Tunus gölü ile şehir arasında bulunan Bastiyon kalesini fethe me’mûr etti. Tunus’un yıllardan beri İspanyollar tarafından tahkim edilerek hiç bir suretle zaptedilemez diye öğündükleri Halk-ul-vâd, Osmanlı ordusuna ancak otuz üç gün mukavemet etti. 24 Ağustos’da kale fethedilip Mevlây Muhammed’le kale komutanı Don Pietro Cerrera esir edilerek İstanbul’a gönderildi. Kale fethedildikten sonra, İspanyolların bu bölgeye bir daha yerleşip müdâfaaya elverişli bir mevkîye sâhib olmalarının önüne geçilmesi için kalenin yıkılmasına karar verildi. Gerekli yerlerine lağımlar açıldıktan sonra patlatılarak yerle bir edildi. Buradan Bastion kalesine geçen Koca Sinân Paşa, bu kaleye yüklendi. Mustafa ve Haydar paşalar karşısında zorlukla mukavemet eden kale, serdârın da gelip kale kuşatmasına katılması üzerine, 13 Eylül’de teslim olmak zorunda kaldı. İspanyolların elinde yalnız Tunus gölü içinde bulunan küçük bir adadaki kale kalmıştı. Serdâr Koca Sinân Paşa ve Kılıç Ali Paşa bu kalenin kumandanının teslim olduğu takdirde serbestçe çekilip gitmesine müsâde edince, kale teslim oldu ve Tunus tamamen ele geçti. Tunus, aynen Cezâyir ve Trablusgarp gibi bir eyâlet hâline getirildi ve beylerbeyliğine Ramazan Paşa tâyin edildi. Böylece Tunus’da üç asırdan fazla sürecek olan Osmanlı idaresi başladı. Tunus mes’elesinin halledilmesinden yaklaşık bir ay sonra; Osmanlı Devleti ile Almanya arasında Zigetvar seferinden sonra 17 Şubat 1568’de akdedilen muahede, 4 Aralık 1574’de yenilenerek, sekiz sene uzatıldı. Bu muahedenin akabinde rahatsızlanan ikinci Selîm Han, 15 Aralık 1574’de vefât etti. Mîmâr Sinân’a Ayasofya Câmii avlusunda yaptırdığı türbeye defnedildi. İkinci Selîm Han, uzuna yakın orta boylu, açık alınlı, elâ gözlü ve sarışındı. Avcılık ve yay çekmede fevkalâde maharetli olup, zamanında ondan daha kuvvetli yay çeken yoktu. Babası Kânûnî Sultan Süleymân devrinde bir çok savaşlara katılmakla beraber, tahta geçtikten sonra sefere çıkmadı. Çünkü devrindeki seferler umumiyetle büyük deniz seferleri olup bu seferlere de pâdişâhın kumanda etmesi âdet değildi. Tecrübeli ve bilgili bir vezir olan Sokullu Mehmed Paşa’yı hükümet işlerinde tamamen serbest bırakmakla beraber, lüzumlu gördüğü bir kaç mes’elede duruma müdâhale etmiştir. Alimlere büyük hürmet göstermiş, çok sevdiği büyük âlim Ebüssü’ûd Efendi’yi vefâtına kadar meşihat (şeyhülislâmlık) makamında tutmuştur. Cülûs bahşişinin ilmiye sınıfına da verilmesi âdetini ilk defa İkinci Selîm Han çıkarmıştır. İkinci Selîm, Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın bütün şehzâdeleri gibi çok iyi tahsîl görmüştü. Dîvân sahibi değerli bir şâirdi. Selîm ve Selîmî mahlaslarıyla yazdığı şiirler çok beğenilmektedir. Yahyâ Kemâl’in; “Bir beyti bir de câmi-i mâ’mûru var” diye övdüğü, Biz bülbül-i muhrik dem-i şekvâyı firâkiz, Âteş kesilir geçse sabâ gülşenimizden. beyti, bütün Türk şiirinin en güzel beytlerinden biri sayılmaktadır. İkinci Selîm aynı zamanda îmârcı bir pâdisâhdır. Kısa süren saltanat döneminde Türk ve dünyâ san’atının şaheseri sayılan Edirne Selimiye Câmii’ni inşâ ettirmiştir. Tamire muhtaç olan Ayasofya Câmii’ni yaptırdığı istinâd duvarlarıyla tahkim ettirerek günümüze kadar gelmesini sağladığı gibi, iki minare eklemiş, yanına iki de medrese yaptırarak külliye hâline getirmiştir. Bunlardan başka Mekke-i mükerremenin su yollarının tamiri, Mescid-i Harâm’ın mermer kubbeler ile tezyini, Lefkoşe Selimiye Câmii, Aziz Efendi tekkesi, Navarin limanına hâkim bir mevkıye yaptırdığı kule, hayrâtı arasındadır. Sultan İkinci Selîm Han Devri Kronolojisi 30 Eylül 1566 : İkinci Selîm Han’ın İstanbul’da tahta çıkması. 3 Ekim 1566 26 Ekim 1566 : Selim Han’ın Belgrad’a hareketi. : Belgrad’da Kanunî Sultan Süleymân Han’ın cenaze namazının kılınması. 17 Şubat 1567 : Avusturya ile sekiz yıllık barış andlaşmasının imzalanması ve Edirne Selîmiye Câmii’nin inşâatına başlanması. 16 Aralık 1567 : Özdemiroğlu Osman Paşa’nın San’a beylerbeyliğine tâyini. 15 Mayıs 1569 : Zeydilerin eline geçen Aden’in geri alınması. 26 Temmuz 1569 : San’a’nın da alınmasıyla Yemen harekâtının sona ermesi. 4 Ağustos 1569 : Astırhan seferi 15 Mayıs 1570 : Osmanlı donanmasının Kıbrıs’ın fethi için İstanbul’dan ayrılması. 2 Temmuz 1570 : Kıbrıs’da Limasol koyuna asker çıkarılması üzerine Leftari kalesinin teslim olması. 9 Temmuz 1570 : Girne’nin teslim olması. 8 Eylül 1570 : Lefkoşe’nin fethi. 1 Ağustos 1571 : Magosa’nın alınmasıyla Kıbrıs fethinin tamamlanması. 7 Ekim 1571 : İnebahtı bozgunu. 13 Haziran 1572 7 Mart 1573 15 Mayıs 1574 9 Haziran 1574 : Kapdân-ı derya Kılıç Ali Paşa’nın Akdeniz seferi. : Venedikle barış andlaşmasının imzalanması. : Osmanlı donanmasının Tunus seferine hareketi. : Boğdan zaferi. 23 Ağustos 1574 : Büyük âlim şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendinin vefâtı. 24 Ağustos 1574 : Halk-ul-vâd kalesinin fethi. 13 Eylül 1574 4 Aralık 1574 : Bastion kalesinin teslim olması. : Almanya ile 1568’de yapılan sulh muahedesinin sekiz yıl uzatılması. 15 Aralık 1574 : Selîm Han’ın vefâtı. 1) Târih-i Solakzâde; sh. 590 2) Tevârih-i Âli-i Osman; sh. 316 3) Târihi Selânikî; sh. 64, 74 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 1 v.d. 5) Osmanlı Târihi Kronolojisi (İ. H. Danişmend) cild-2, sh. 361 6) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-4, sh. 263 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-7, sh. 171 SELİM HAN-III Babası ............................ : Üçüncü Mustafa Han Annesi ............................ : Mihrişâh Sultan Doğumu ......................... : 24 Aralık 1761 Vefâtı ............................. : 28 Temmuz 1808 Tahta Geçişi ................... : 7 Nisan 1789 Saltanat Müddeti ............ : 19 sene 3 ay 21 gün Halîfelik Sırası ................ : 93 Osmanlı sultanlarının yirmi sekizinci ve İslâm halîfelerinin doksan üçüncüsü. Sultan üçüncü Mustafa Han’ın oğlu olup, 24 Aralık 1761’de Topkapı Sarayı’nda doğdu. Annesi Mihrişâh Sultan’dır. Sultan üçüncü Mustafa’nın ilk erkek çocuğu olduğu için, şehzâde Selîm’in doğumunda yedi gün yedi gece (Şehrâyîn) tertiplenen merasimlerle büyük şenlikler yapıldı. Şehzâdeliğinde, en değerli hocalar elinde mükemmel bir eğitim ve öğretim gösterilerek, yetiştirildi. Yüksek din ve fen ilimlerini, Arapça ve Farsça’yı öğrendi. Babasının ölümü üzerine tahta çıkan amcası birinci Abdülhamîd Han devrinde de eğitim ve öğretimine devam etti. O devre kadar şehzâdeler sarayda sıkı bir kontrol altında yaşarlardı. Birinci Abdülhamîd Han, yeğeni velîahd şehzâde Selîm’e şefkatle muâmete ederek, onu yaşayışında serbest bıraktı. Şehzâde Selîm, ilim ve edebiyatla uğraşırken, aynı zamanda memleket işleriyle de meşgul olmaya imkân buldu. Hükümdarlık sırasının kendisine de geleceğini düşünerek, Avrupa devletlerinin siyâsetini, idâri ve askerî teşkilâtlarını öğrenmeye çalıştı. Selîm bir taraftan da memleket işleri ile alâkadar oluyor ve halkın daha rahat edebilmesi için neler yapılabileceği üzerinde çalışmalarda bulunuyordu. Nihayet sultan birinci Abdülhamîd Han, Özi kalesinin Rusların eline geçtiğini bildiren havadis kâğıdını okurken duyduğu derin acıdan dolayı vefât edince, tahta üçüncü Selîm geçti (7 Nisan 1789). Bu sırada Osmanlı-Rus ve Avusturya harpleri devam ediyordu. Yeni Pâdişâh, sadrâzam ve serdâr-ı ekrem Yûsuf Paşa’yı vazîfesinde bıraktı. İşte ve dıştaki mes’eleleri halletmek için 16 Mayıs 1789’da yüksek rütbeli me’murların katıldığı büyük bir dîvân topladı ve devlet mes’elelerinin halli için herkesin fikrini açıkça söylemesini istedi. Netîcede idâri, mâlî, siyâsî ve askerî mes’elelerin halli için, talimat verdi. Avusturya ve Rusya ile harbin devamına karar verildi. Mâliyenin düzelmesi için sarayda bulunan altın ve gümüş eşyanın büyük bir kısmı paraya çevrilmek için darphâneye gönderildi. Bu emre şehzâdeler, kadın efendiler ve câriyeler îtirâz etmeksizin katıldılar. Saray halkının bu hareketi, halka iyi bir örnek oldu. Merkez ve eyâletlerdeki halk da sultan Selîm Han’a yardımcı olmak ve saraya uymak için, altın ve gümüşlerini devlete teslim etti. Bu sırada cephede Yûsuf Paşa zor durumda idi. Ruslar Özi kalesini aldıktan sonra Dinyester nehri kenarındaki önemli kalelerden biri olan Bender’i muhasara etmişlerdi. Bir kısım Avusturya-Rus ordusu Boğdan’da bulunmakta olup, bunlar vaziyete göre birlikte hareket ediyorlardı. Bir süre sonra Tuna’yı geçerek Kalas üzerine yürüyen Rus kuvvetleri altı bin kadar Osmanlı kuvvetiyle yaptıkları muhârebeyi kazanarak, iki bin Osmanlı askerini esir aldılar. Boğdan’ı kurtarmak için çalışırken Kalas’ın elden çıkması, Osmanlı ordusunu zor durumda bıraktı. Serdâr-ı ekrem İstanbul’dan para ve mühimmat yardımı istedi ve Boğdan’ı kurtarmak için Yerköy’ünde kuvvet topladı. Ordunun başına beylerbeyi Kemankeş Mustafa Paşa’yı tâyin etti. Sultan üçüncü Selîm, Kalas’ın düştüğünü öğrenince, sadrâzam Yûsuf Paşa’yı azlederek yerine Çerkes Hasan Paşa’yı getirdi. Hasan Paşa, harb adamı, tedbirli ve değerli bir Osmanlı kumandanı olmasına rağmen, serdâr-ı ekremliği taşıyacak kudrette değildi. Bunda ordunun maneviyâtının bozuk olmasının da te’siri vardı. Ayrıca mühimmat ve nakîl vâsıtalarının bulunmaması ordunun ileri gitmesine imkân vermiyordu. Rus ordusunun bir kolu Hocabey’de, bir kolu Lehistan’da, bir kolu da Yaş’ta bulunuyordu. Sultan üçüncü Selîm bu durumda Osmanlı Devleti’nin tek başına Rusya ile Avusturya’nın hakkından gelemiyeceğini anladı. Bu sebeple Rusya’nın düşmanı İsveç ve Avusturya’nın düşmanı olan Prusya ile dostluk andlaşmaları yapmaya çalıştı. Ancak İsveç’in savaşa devam edebilmesi için paraya ihtiyâcı vardı. Yapılan görüşmeler netîcesinde Beykoz kasrında 11 Temmuz 1789 günü Osmanlı-İsveç ittifakı imzalandı. Dört maddeden meydana gelen andlaşmanın en önemli maddesi, Osmanlı Devleti’nin İsveç’e yirmi bin keselik mâlî yardımda bulunması idi. Rumeli beylerbeyliği pâyesiyle Yerköyü ordu kumandanlığına getirilen Kemankeş Mustafa Paşa, Temmuz ayının ortalarında hareket ederek Boğdan hududundaki Fakaşâni kasabasına ulaştı. Eflak beyi Mavroyani Bey de burada Kemankeş Mustafa Paşa kuvvetlerine katıldı. Yirmi beş bine ulaşan kuvvetlerine güvenen Kemankeş, tedbir almaksızın Yaş’da bulunan düşman kuvvetlerinin üzerine doğru ilerledi. Bu sırada iki yönden âni bir baskın düzenleyen Rus-Avusturya birlikleri, Osmanlı ordusunu mağlûb etti (1 Ağustos 1789). Osmanlı ordusunun ağırlıkları ve cephanesi düşman ordusunun eline geçti. Mağlûbiyet haberi serdâr-ı ekremi çok üzdü. Derhâl üç bin kişilik bir yardım kuvveti gönderdi ve Silistre’den ayrılarak otuz günde Maçin’e geldi. Hasan Paşa kayıklarla orduyu 30 Ağustos 1789 günü İbrâil sahrasına geçirdi. Burada iken sultan Selîm Han’dan gelen cesaret, teşvik ve nasîhat veren ferman, sadrâzam tarafından orduya ulaştırıldı. İbrâil’den hareket eden ordu, Bozasuyu üzerine kurulan köprü vasıtasıyla karşı tarafa geçti, öncü kumandanı Abdi Paşa’nın yeniçerileri yerleştirmek için işaret ettiği mevki askerin ağırdan alması üzerine düşman eline geçti. Osmanlı ordusu böyle dağınık bir hâlde iken Avusturya-Rus birlikleri önce Kemankeş Mustafa Paşa’nın kuvvetlerine, daha sonra da Abdi Paşa’nın süvârî kuvvetlerine saldırarak bozguna uğrattılar. Geri çekiliş hareketinde Bozasuyu köprüsü geçilirken arkadan düşmanın geldiğini sanarak telâşa kapılan Osmanlı kuvvetleri, karmakarışık bir duruma geldi ve askerin pek çoğu boğuldu. Bu ağır mağlûbiyetten sonra Sadrâzam İbrâil’e geldi ve durumu bildiren bir mektubu Sultan’a gönderdi. Bu arada İsmail’i kuşatan Rus kuvvetleri, Cezâyirli Hasan Paşa’nın şiddetli taarruzuyla mağlûb olarak geri çekildiler (23 Aralık 1789). Hasan Paşa muhtemel bir Rus taarruzuna karşı serdâr-ı ekremden yardım istedi. Serdâr da Kili, Akkerman kalelerine, mümkün olduğu kadar asker ve para yardımı yaptı. Kışın yaklaşması üzerine sadrâzam, kış karargâhı olan Şumnu kasabasına çekildi. Osmanlı ordusu Şumnu yolunda iken, Ruslar Akkerman kalesini kuşattılar. Buraya denizden ve karadan yardım gelmesi mümkün iken, asker ve zahîre azlığı yüzünden, ahâlinin baskısı üzerine, kale komutanı Tayfur Paşa kaleyi teslim etmek mecburiyetinde kaldı. Avusturya cephesinde ise, Avusturyalılar, kışın harbe devam edecek şekilde hazırlandıkları ve Belgrad’ı almaya azmettikleri için, savaş devam ediyordu. Belgrad’ı kuşatan Avusturya ordusu, kaleyi yoğun top ateşine tuttu. Belgrad’a yardım için Rumeli beylerbeyi Abdi Paşa me’mur edildi. Avusturya ordusu komutanı vire ile teslim olmayı teklif etti. Kalede yaklaşık altı ay kadar yetecek mühimmat ve zahîre olmasına ve yardım kuvvetlerinin yaklaşmasına rağmen, kale komutanı Osman Paşa, 3 Ekim 1789’da kaleyi Avusturyalılara teslim etti. Bu sırada muhasara edilmekte olan Semendire kalesi de düşmanın eline geçti. Feth-ül-İslâm palangasının muhafızı olan Pekmezci Mehmed Paşa’nın, bölgeyi boşaltması üzerine burası da düşman işgaline uğradı. Diğer taraftan Avusturya kuvvetleri; Akkale, Vidin ve Niş bölgelerini tehdîd etmeye başladı. Her iki cephe vaziyetinin fenalaşması, bir çok kalenin birbiri ardından düşmesi üzerine, sultan üçüncü Selîm Han sadârete Cezâyirli Hasan Paşa’yı getirdi. Cezâyirli Hasan Paşa, sadrâzam olur olmaz, mağlûbiyetlerde suçlu olan bâzı kumandanlar ile Akkerman kalesini müdafaasız teslim eden Tayfur Paşa’yı îdâm ettirdi. Sultan, Cezâyirli Hasan Paşa’ya harp ve sulh için bütün işlerinde tam yetki verdi. İsmâil kalesinin önünde mağlûb olan Rus kuvvetleri geri çekilirken Dinyester kenarına yakın Bender kalesini muhasara ettiler. Rus komutanı, eğer kaleyi teslim ederlerse halkın mal, can ve evlâdlarına dokunmayacaklarını ve istedikleri yere gidebileceklerini bildiren bir mektubu kaleye gönderdi. Bender kalesinde asker ve mühimmat az idi. Halk, can ve mal kaygısına düşerek, Ruslarla anlaşmayı istediler. Kale komutanı Gümrükçü İsmâil Paşa’nın bütün gayretlerine rağmen, halk kaleyi müdâfaaya yanaşmadığı için yirmi maddelik bir anlaşma ile kaleyi Ruslara teslim etti. Bender’i ele geçiren Ruslar, burasını kendilerine karargâh yaptılar. Öte yandan Osmanlı Devleti Avusturya karşısında savaşa sokmak istediği Prusya ile uygun görüşmelerden sonra 1 Şubat 1790’da beş maddelik bir ittifaknâme imzalandı. Bu anlaşmaya göre: 1- Prusya devleti 1790 ilkbaharında Rusya ve Avusturya’ya harb îlân edecek ve Osmanlı Devleti bir sulh akdedinceye kadar harpten çekilmeyecekti. 2Prusya ticâret gemileri Akdeniz’de diğer devletlere verilmiş olan imtiyazlara mâlik olacaktı. 3- Eğer sulh anlaşmasından sonra Avusturya ve Rusya, Prusya’ya savaş açarsa, Osmanlı Devleti bunu kendine karşı açılmış kabul edecek ve Prusya’nın yanında yer alacaktı. 4- Sulh akdinde Prusya kralı, Osmanlı Devleti elinde kalacak yerlerin muhafazasında kefil olacak, Fransa ve İngiltere’nin sâhib olduğu kapitülasyonlar Prusya’ya da verilecekti. 5- Muahede beş ay zarfında iki tarafça tasdîk edilecekti. Osmanlı Devleti-Prusya ittifak andlaşmasının imzalanmasından bir süre sonra, Cezâyirli Hasan Paşa vefât etti. Sultan üçüncü Selîm Han sadârete Çelebizâde Şerif Hasan Paşa’yı tâyin etti. Yeni sadrâzam ordudaki bozukluğu kendisinden öncekilere atfederek, Mayıs ayı geldiği halde sefere çıkmamıştı. Osmanlı-Prusya ittifakını haber alan Rusya ve Avusturya devletleri, Osmanlı Devleti ile ayrı ayrı barış imzalamak için teşebbüse geçtiler. Fakat Prusya hükümeti, mevcûd ittifaktan bahs ederek sulh anlaşmasına mâni oluyordu. Zor durumda kalan Avusturya imparatoru, ne olursa olsun Osmanlı Devleti’ni sulhe mecbur etmek için yaz başında bir kaç koldan saldırı emri verdi. Bükreş’te bulunan prens Koburg 30.000 kişilik bir kuvvet ve 70 top ile Yerköyü üzerine yürüyerek kaleyi kuşattı. Yardım gelmesi üzerine kaledeki kuvvetler huruç hareketi yaptılar ve şiddetli bir muhârebeden sonra Avusturya ordusu bozularak kaçtı. Bütün mühimmat ve erzak Osmanlı kuvvetlerinin eline geçti (8 Haziran 1790). Sadrâzam bu başarısından dolayı kale kumandanı Abdullah Paşa’ya vezirlik rütbesi verdi. Yerköyü zaferi, Ramazan bayramına rastladığından İstanbul’da iki bayram birden yapıldı. Yerköyü mağlûbiyeti üzerine Avusturya imparatoru, hemen sulhe yardımcı olması için Prusya kralına müracaat etti. Böylece Prusya’nın isteği olmuştu. Avusturya hududundaki Reichenbach şehrinde Prusya’nın müttefiki İngiltere ve Felemenk murahhaslarının da bulunduğu müzâkereler neticesinde bir andlaşma imzalandı (Ağustos 1790). Bu andlaşmaya göre Avusturya hükümeti, bu savaşta elde ettiği toprakları geri verecek, mutlak bir tarafsızlık tâkib edecek, Rusya’ya herhangi bir yardımda bulunmayacak ve Osmanlı-Avusturya savaşına son verecekti. Sultan üçüncü Selîm Han, Avusturya ile anlaşıp, bütün kuvvetlerle Rusya üzerine yüklenmeyi istiyordu. Görüşmeler neticesinde Reîsülküttâb Abdullah Berrî tarafından 18 Eylül 1790’da Reichenbach andlaşması esasları çerçevesinde dokuz aylık bir mütâreke akdedildi. Bu mütârekeden sonra sadrâzam, ordusu ile Rus cephesine yönelmek için Ruscuk’a döndü. Bu sırada Osmanlı Devleti ile birlikte Rusya’ya karşı savaşan İsveç, 1790’da bir biri ardına zaferler kazandı. İsveç kralı bu zaferlerin ardından İspanya’nın tavassutu ile aniden Osmanlı Devleti ile olan ittifakına rağmen Rusya ile barış andlaşması imzaladı. Böylece Ruslar bu cephedeki ordusunu, Osmanlı cephesine nakletti. Prusya ve Lehistan’ın, Fransız ihtilâli yüzünden Rusya’ya karşı savaş açmamaları üzerine, Rusya, Osmanlı Devleti’ni sulhe mecbur bırakmak için geniş bir taarruz hareketi başlattı. Rus orduları başkumandanı kış başlangıcında İsmâil kalesini kuşattı. Aynı anda ordunun diğer bir kolu Kili kalesini kuşattı. Ordu erkânının kararsızlığı yüzünden Kili kalesine yardım yetiştirilemedi. Bundan dolayı 30 Ekim günü Kili kalesi vire ile teslim oldu. Kili’nin düşmesi, Rusların Tuna deltası üzerindeki serî hareketleriyle bir fâciâ hâlini aldı. 16 Kasım’da Tulca, 25 Kasım’da İsakçı kaleleri düşmanın eline geçti. İsmâil kalesi müdafileri ise büyük kahramanlıklar göstererek şiddetle mukavemet ettiler. Kaleyi, kara tarafından yapılan hücumlarla ele geçiremeyeceğini anlayan Rus ordusu başkumandanı, İnce donanma ile nehir tarafından da taarruza başladı. 23 Aralık’ta Rusların düzenlediği umûmî hücum, kale müdafileri tarafından geri püskürtüldü. Buna rağmen Rusya, kale önüne yeni birlikler sevk etti. Bir süre sonra Rus askeri Osmanlı tabyalarına girmeyi başardı. Boğaz boğaza geçen kanlı çarpışmalara rağmen, halkın ihaneti Rus askerinin şehre girmesine yol açtı. Kale muhafızı Mehmed Paşa, kale müdafileri ve müslüman halk da dâhil düşman eline geçmiş oldu. İsmâil kalesini ele geçiren Ruslar, otuz bin kişiyi hunharca şehîd ettiler. Rus cephesindeki bu felâketler Sultan’ı ve orduyu büyük üzüntüye düşürdü. Sultan üçüncü Selîm Han, sadrâzam Şerif Hasan Paşa’yı azlederek yerine eski sadrâzam Koca Yûsuf Paşa’yı getirdi. Serdâr-ı ekrem ve sadrâzam Koca Yûsuf Paşa orduya elinden geldiği kadar çeki düzen verdikten sonra Şumnu sahrasında topladı. İsmâil kalesini geri almak için 5-6 bin kişilik bir kuvvet gönderdi ise de, bunlar kale önüne varmadan prens Repnin kumandasındaki küçük orduya yenilerek geri çekildiler. Bunun üzerinde Ruslar Maçin kalesini muhasara edip, ele geçirdiler. Maçin’i alan Rus kuvvetleri İbrâii’i muhasara ettiler ise de, kale müdâfîlerinin şiddetli mukavemeti ile karşılaştılar ve çok sayıda zayiat verdikten sonra geri çekildiler. Dört seneden beri harp eden ordu, yıpranmış bir hâlde idi. Mevcudu yüz bini bulmasına rağmen, tâlimsiz, itaatsiz ve yağmacı bir kalabalıktan ibaret idi. Bu durumda harp etmenin kötü neticeler vereceğini düşünen Yûsuf Paşa, askeri Hirsova sahrasında topladı ve Müverrih Vâsıf Efendi’ye yazdırdığı bir hitabeyi askere okuttu. Bu hitabede düşmanla muhârebede sabır ve sebat edilmesi ve düşmandan kaçılmaması tavsiye ediliyordu. Asker sebat edeceğine dâir söz verdi. Düşman kuvvetlerinin Maçin taraflarına gelmesi ve Mustafa Paşa’nın yardım istemesi üzerine, bölgeye yardıma giden Osmanlı ordusunu, Ruslar pusuya düşürerek mağlûb ettiler. Disiplinden uzak Osmanlı askeri, ordugâhı yağmaladıktan sonra kaçmaya başladı. Bu durum yardıma gelen sadrâzamın ordusuna da sirayet etti. Cephane ve zahire asker tarafından yağmalandı. Sadrâzam mecburen Hırsova’ya döndü. Böyle bir ordu ile muhârebeye girilmeyeceğinin anlaşılması üzerine, serdâr-ı ekrem Yûsuf Paşa, Rus generaline bir mektup yazarak sulh isteğinde bulundu. İç ve dış karışıklıklar yüzünden Ruslar derhâl mütâreke teklifini kabul ettiler. Diğer taraftan mütâreke imzalanan Avusturya ile sulh görüşmeleri Prusya, İngiltere ve Felemenk hükümetlerinin aracılığı ile Ziştovi’de devam ediyordu. Uzun ve çetin müzâkerelerden sonra, 4 Ağustos 1791 Perşembe günü Ziştovi andlaşması imzalandı. On maddeden meydana gelen bu anlaşmanın önemli maddeleri şunlardı: 1- Avusturya hükümeti, bu muhârebe sırasında zapt ve işgal ettiği bütün şehir ve kasabaları Osmanlı Devleti’ne iade edecek, kale ve palangalar alındığı gibi cephâneleriyle geri verilecek, 2Hotin kalesi, Ruslarla bir sulh andlaşması imzalanıncaya kadar Avusturyalıların işgalinde kalacak ve Avusturya hiç bir suretle Rusya’ya yardımda bulunmayacak, 3- Esirler karşılıklı olarak serbest bırakılacak, 4- Belgrad kalesi Osmanlılara bırakılacaktı. Kasım 1791’de Yaş şehrinde başlayan sulh müzâkereleri on beş celselik uzun görüşmeler sonunda 10 Ocak 1792 târihinde bitti. Yaş muahedesi on üç maddeden meydana geliyordu. Bu andlaşmanın önemli maddeleri şunlardı: 1- Küçük Kaynarca (1774) ve ondan sonra imzalanan bütün andlaşmalarla Kırım ile Taman’ın Rusya’ya terki ve Kuban nehrinin sınır olarak kabulü hakkındaki 1784 andlaşmasının ve bu andlaşma ile kaldırılmayan madde ve hükümleri yine yürürlükte kalacaktı. Dinyestor (Turla) nehri iki devlet arasında ebedî sınır olacak, bunlardan Özi suyuna kadar olan arazi Rusya’ya verilecek, Rusya da Turla nehrinin karşı yakasında işgal etmiş olduğu araziyi Osmanlı Devleti’ne teslim edecekti. 3- Diğer hududlar, bu muhârebeden önceki gibi olacak, Rusya bu sınırların ötesinde işgal ettiği bütün kaleleri, Bucak bölgesi, Kili, Akkerman, İsmail, Bender ve bütün Boğdan’ı tahliye edecek, Eflak ve Boğdan’a bundan önceki andlaşmalarla tanınan bütün haklar bundan böyle yürürlükte kalacaktı. 4- Bu andlaşmanın imzasından sonra, Rusya’nın ince donanması ve askerleri, işgal ettikleri Osmanlı arazisinden 1792 Mayıs’ının on beşine kadar çekilecekti. Sultan Selim Han’ın tahta çıkmasından beri dört sene devam eden savaş, anlaşmalar ile neticelendikten sonra, ordu, 1792 Pazartesi günü İstanbul’a döndü. Pâdişâh, ordu-yı hümâyûnu Dâvudpaşa kışlasında karşıladı. Napolyon Bonapart’ın Mısır’ı istilâsına kadar geçen sulh devresinde sultan üçüncü Selîm şehzâdeliğinden beri düşündüğü ıslâhatların icrâatına geçti. Sultan üçüncü Selîm Han’ın pâdişâhlığının üçüncü ayında çıkan Fransız ihtilâli sırasında Avrupa devletleri bu devlete cephe almasına rağmen, Osmanlı Devleti mes’eleye karışmadığı gibi, münâsebetlerini de dostâne devam ettirdi. Nizâm-ı cedîd için Fransa’dan teknik ve yetişmiş eleman getirtti. Osmanlı Devleti, ihtilâlle değişen yeni Fransız idaresini tanıyan ilk devletlerdendi. Fakat Fransa, 1795 Basel andlaşmasında Venediklilerden Dalmaç kıyılarını aldı. Bu durumla Balkanlarda başlattığı istiklâl fikri propagandası, tâkib edilen siyâsetin değişmesine sebeb oldu. Adâlet-eşitlik-hürriyet fikirleriyle yapılan Fransız ihtilâli çıkış gayesinden uzaklaşarak, Fransa’nın yayılma siyâsetine döndü. Hırvat, Rum ve Sırpları ihtilâle, yahûdîleri de Filistin’de istiklâle teşvik ettiler. Fransa bununla da kalmayarak, sömürgecilik zihniyetiyle, İngiltere’yi Akdeniz’den çıkarıp Uzak doğudaki İngiliz sömürgelerini ele geçirmek için Hind’e giden yolların en kısası olan Mısır’a sâhib olmak ideâli ile, Osmanlı Devleti’nin toprak bütünlüğünü ihlâl etti. Napolyon Bonapart, beş yüze yakın gemiye aldığı Fransız ordusuyla Akdeniz’e açılıp Malta’yı işgal ettikten sonra, 2 Temmuz 1798’de İskenderiye’den Mısır’a çıkarma yaptı. Napolyon Mısır topraklarına ayak bastığı an; âsi Memlûklülere karşı Osmanlı hükümetini takviye ve Fransız ticâretini himaye için geldiğini bildiren beyanname yayınladı. Napolyon İskenderiye’yi zaptettikten sonra hızla Kahire üzerine yürüdü. Mısır vâlisi Ebû Bekir Paşa, Memlûklü beylerinden Murâd ve İbrâhim beylerle birleşerek mukavemete hazırlandı. 13 Temmuz’da Kahire yolunu kapatmak isteyen Memlûklü beylerinden Murâd Bey’in on bin askerini Rahmânîye’de kolayca dağıtan Napolyon, 21 Temmuz’da Mısır beylerbeyi Ebû Bekir Paşa’nın yirmi bin kişilik ordusunu bir-iki saat içinde bozdu. Bu mağlûbiyetler üzerine vâli Ebû Bekir Paşa Âdiliyye’ye, Murâd Bey yukarı Mısır’a, İbrâhim Bey de Suriye taraflarına çekildi. Ertesi gün Napolyon Kâhire’ye girdi. Napolyon’un bu sevinç günleri uzun sürmedi. Bütün Akdeniz limanlarında Fransız donanmasını arayan İngiliz amirali Nelson, Fransızları Ebûkır’da en gayri müsait şartlar içinde yakaladı. Derhâl hücuma geçen İngiliz donanması, dördü hâriç bütün Fransız gemilerini yakıp batırdı. Nil zaferi adı verilen bu galibiyetle, Fransız ordusunun anavatanla alâkası kesilerek, Mısır’da mahsur bırakıldı. Fransızların Mısır’ı ele geçirmeleri üzerine, sadrâzam İzzet Mehmed Paşa, 30 Ağustos’da azledilerek yerine Erzurum beylerbeyi Yûsuf Ziyâeddîn Paşa sadârete getirildi. Yûsuf Ziyâeddîn Paşa, kabiliyetli ve kültürlü bir devlet adamı idi. Osmanlı Devleti 2 Eylül 1798’de Fransa’ya harb îlân etti ve Fransa ile savaş hâlinde bulunan İngiltere’nin müttefiki oldu. Âzımzâde Abdullah Paşa, Mısır beylerbeyliğine, Cezzâr Ahmed Paşa da Mısır seraskerliğine tâyin edildi. 3 Ocak 1799’da Osmanlı-Rus, bir kaç gün sonra Osmanlı-İngiliz ittifakı imzalandı. Napolyon 1799 Şubat’ının ilk günlerinde Kâhire’den hareketle Gazze’yi alarak Filistin’e girdi. 13 Mart’ta Yafa’yı alan Napolyon şehirdeki on bin kadar asker ve sivili öldürdü. Gayesi yerli halkın gözünü korkutup kısa yoldan Filistin, Lübnan ve Suriye’yi ele geçirmekti. 19 Mart’ta Cezzâr Ahmed Paşa tarafından savunulan Akka kalesini kuşattı. Akka kalesini Nizâm-ı cedîd askeri müdâfâ ediyordu. Türk-İngiliz donanması Akka önüne gelerek Fransız ordusunu topa tuttu. Napolyon, Akka’da hiç ümid etmediği bir mukavemetle karşılaştı. Zayiatı gün geçtikçe arttı. Yardım kuvvetlerinin gelmesi Napolyon’u zor durumda bıraktı. Fransız ordusunun Akka’daki başarısızlığını öğrenen Mısır halkı, bölgede bırakılan Fransızlara baş kaldırdı. 21 Mayıs’ta ağırlıklarını gizlice gömdüren Napolyon, Akka önünden çekildi. Napolyon, Akka’da aldığı dersi hayâtı boyunca unutamayarak, bir daha asla kale muhasarasına girişmedi. Napolyon Mısır’a vardığında, Köse Mustafa Paşa’nın komutasındaki sekiz bin kişilik kuvvetle İskenderiye yakınlarına çıktığını öğrenince, bölgeye hareket etti ve Köse Mustafa Paşa’yı mağlûb ederek esir aldı. Napolyon bu başarısına rağmen Fransa ile irtibatı kesildiği için devamlı zâyiât veriyor ve hiç bir yerden yardım alamıyordu. Diğer taraftan güçlü bir Osmanlı ordusu İstanbul’dan Mısır’ı geri almak için hareket etmişti. Bu yüzden Napolyon 22 Ağustos 1799’da iki gemi ile Mısır’dan ayrıldı. Türk ve İngiliz gemilerine görünmeksizin Fransa’ya varmaya muvaffak oldu. Napolyon, Mısır’dan ayrılırken yerine general Kleber’i hâl ve şartlara göre Mısır’ı tahliye etme yetkisi vererek bırakmıştı. İngiliz donanmasının Mısır sahillerini tehdîd etmesi ve Osmanlı ordusunun başındaki Yûsuf Ziyâ Paşa’nın Mısır’a yaklaşması üzerine Kleber Mısır’ı tahliye etmeyi teklif etti. Osmanlı-İngiliz-Fransız murahhasları 24 Ocak 1800’de yirmi iki maddelik El-Ariş mukavelesini imzaladılar. Bu mukaveleye göre Fransızlar üç ay içinde silâhları ve ağırlıkları ile Mısır’ı tahliye edeceklerdi. Fransa komutanı Mısır’ın güney bölgelerini tahliye ederek, sadrâzama teslim etti. Fransız askerleri İskenderiye’ye inmeye başladığı sırada İngiltere hükümeti El-Ariş mukavelesini tanımadığını, Fransız askerlerinin harb esiri muamelesi görmelerini Kleber’e bildirdi. Bunun üzerine Kleber, Osmanlı ordusuna saldırarak mağlûb etti ve Mısır’a tekrar yerleşti. Osmanlı ordusu yeniden hazırlıklara başladığı sırada, Halebli Süleymân adında bir Türk gencinin, general Kleber’i hançerliyerek öldürmesi üzerine, Fransa ordusunun başına general Menu getirildi. Fransa ordusunda bu değişiklik olduğunda İngilizler Hindistan’dan getirdikleri sekiz bin askeri Ebûkır’a çıkardılar ve İstanbul’dan gönderilen kaptân-ı derya Küçük Hasan Paşa, 70 Osmanlı gemisi ile İskenderiye’de Fransızların ric’at yolunu kapattı. Bundan sonra, Fransızlar yer yer mağlûb olmaya başladılar. General Menu, Fransa’dan yardım geleceğinden ümidini keserek 27 Haziran 1801’de Mısır’ın boşaltılması hakkında ikinci bir anlaşmayı imzaladı. Osmanlı ordusu, 10 Temmuz’da Kâhire’ye, 26 Ağustos’da da İskenderiye’ye girdi. Bu durum İstanbul’da 4 gün 4 gece şenlik yapılarak kutlandı. Sultan üçüncü Selîm Han’a Gâzî ünvânı verildi. 25 Haziran 1802’de Türkiye ile Fransa arasında Paris muahedesi imzalandı. Bu anlaşma ile Osmanlı hükümeti Fransa ile İngiltere’ye Karadeniz’de ticâret yapma hakkını tanıdı. Bu târihe kadar Karadeniz ticâreti, Türk ticâret gemilerinin elindeydi. Napolyon Bonapart ülkesine döndükten kısa bir süre sonra imparator olmuştu. İmparatorluğu zamanında Osmanlı Devleti ile iyi münâsebetler kurmaya çalıştı ve üçüncü Selîm Han’a ıslâhat işlerinde maddî yardımlarda bulundu. Mühendishâne-i Berr-i hümâyûna fennî âletler hediye etti. Osmanlı Devleti Mısır mes’elesini hallettikten bir süre sonra, Arabistan yarımadasındaki Vehhâbîler, Avrupalılardan gördükleri yardımlar ile, isyân ederek Tâif’i ele geçirdiler ve ahâlinin çoğunu öldürdüler. 30 Nisan 1803’d’e Mekkeyi zaptettiler. Hicaz beylerbeyi Şerîf Paşa, 6 Ağustos’ta Vehhâbîleri şehirden çıkardı. Daha sonra Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa, Sultan’dan aldığı emirle Vehhâbî isyânını bastırıp Arabistan’da kısmen huzur ve asayişi te’min etti (Bkz. Vehhâbîlik). Osmanlı Devleti, Mısır’ı Fransız işgalinden kurtardıktan sonra tekrar sulh dönemine girdi. Islâhat hareketlerine devam edildi. 24 Nisan 1805’de sadrâzam Yûsuf Ziyâeddîn Paşa, sadâretten çekilince, yerine kapdân-ı derya Hâfız İsmâil Paşa getirildi. 1805 senesi sonlarına doğru yeni kurulan Nizâm-ı Cedîd ordusu yavaş yavaş başarılı olmaya başladı. İstanbul’da Asâkir-i Şâhâne alayları kurulduğu gibi, sultan üçüncü Selîm Han’ın en büyük yardımcılarından olan Karaman beylerbeyi Kâdı Abdurrahmân Paşa da Anadolu’da büyük modern birlikler kurdu. Rumeli’nde yeni ordu kurulması için harekete geçildi. Fransız ihtilâlinin yaydığı milliyetçilik hareketi, Rumeli’ne de sirayet etmeye başladı. Bölgede türeyen âyânlar, vâlileri hattâ sultanın fermanını dinlemez oldular. Sultan üçüncü Selîm, itaatsiz âyânları ortadan kaldırmak için Karaman vâlisi Abdurrahmân Paşa’yı İstanbul’a çağırdı. 24.000 askeri ile İstanbul’a gelen Abdurrahmân Paşa, derhâl bölgeye hareket etti. Bir çok eşkıyayı ve âsiyi ortadan kaldıran Abdurrahmân Paşa, hakkında yapılan asılsız şikâyetler yüzünden geri çağrıldı. Bu durum Rumeli’deki âyânları tamamen söz dinlemez hâle getirdi. Diğer taraftan Ruslar, durmadan Sırpları Osmanlı Devleti’ne karşı isyâna teşvik ediyordu. Bu sırada vezirlik payesi verilmiş olan âsi Pazvandoğlu da işe karıştı. Sırp isyâncılarının başına Karayorgi adında bir domuz çobanı geçti. Avusturya ve Rusya’dan yardım alan Karayorgi, isyân hareketini genişletti. Bosna vâlisi Ebû Bekir Paşa bölgeye gönderildi. Ruslar aynı zamanda Karadağlıları da isyâna teşvik ediyordu. Karayorgi, 13 Aralık 1806’da Belgrad’ı ele geçirerek oradaki müslümanları kılıçtan geçirdi. Bu sırada Karayorgi’yi desteklemek, Besarabya ve Güney Podolyayı geri almak için general Michelson kumandasındaki 60.000 kişilik ordu ile harp ilânına gerek duymaksızın Osmanlı topraklarına girerek Hotin, Bender, Kili, Akkerman kalelerini ele geçiren Ruslara, İsmâil kalesi önünde mağlûb edildiler. Osmanlı Devleti 22 Aralık 1806’da Rusya’ya resmen harb îlân etti. Harb ilânını müteakip sadrâzam Hâfız İsmâil Paşa azledilerek yerine İbrâhim Hilmi Paşa getirildi. Serdâr-ı ekrem olarak Rumeli’ye gönderilirken, hıyaneti ile meşhur Köse Kâdı sadâret kaymakamı olmuştu. Osmanlı Devleti, Rusya’ya harb îlân etmekle Osmanlı-İngiliz-Rus ittifakından ayrılmış oldu. Fransa ile harb hâlinde olan İngiltere bu durum karşısında derhâl harekete geçti. 16 gemiden müteşekkil İngiliz donanması, Çanakkale boğazındaki istihkâmların hazırlıksız olmasından istifâde ederek 20 Şubat 1807’de boğazı geçip İstanbul önlerine geldi. Donanma komutanı Bâb-ı âlî’ye yazılı bir ültimatom verdi. Bunda; Fransız elçisinin sınır dışı edilmesini, Eflâk ve Boğdan’ın terk edilmesi suretiyle Rusya ile sulh andlaşması imzalanmasını, te’minât olarak da Çanakkale istihkâmlarının muvakkaten İngilizlere teslimini istiyordu. Verilen süre kısa olduğundan Hoca İshak Efendi, İngiliz amiralinden bir kaç günlük müddet istemek için Sultan tarafından amirale gönderildi. Görüşmeler neticesinde amiral üç gün müddet tanıdı. Bu müddet içinde İstanbul halkı; kadınları, çocukları dâhil geceli gündüzlü çalışarak İstanbul sahiline namluları İngiliz gemilerine doğru çevrilen 1.250 top yerleştirdi. Üç gün müddet geçince, tekrar amiralin yanına giden Hoca İshak Efendi, İngiliz tekliflerinin hiç birinin kabul edilmediğini bildirdikten sonra eliyle İstanbul sahillerini gösterdi. Durumun vehâmetini fark eden İngiliz amirali, Çanakkale boğazı daha fazla tahkim edilmeden kaçıp kurtulmaya çalıştı. Fakat Çanakkale boğazından geçerken iki İngiliz gemisi batırıldı. Çanakkale boğazından çıkan İngiliz donanmasına, Mısır’ın işgal edilmesi görevi verildi. Mısır’daki Memlûklülerden yardım göreceğini ümid eden İngiliz amirali, İskenderiye sahiline 6-7 bin kişilik kuvvet çıkardı ise de, Mehmed Ali Paşa Memlûklüleri tamamen sindirdiğinden, İskenderiye’yi işgal eden İngilizler, Reşîd üzerine yaptıkları bir harekâtta mağlûb oldular ve Mehmed Ali Paşa kuvvetleri karşısında tutunamıyarak gemilerine çekilmek mecburiyetinde kaldılar. Bu sırada sadrâzam İbrâhim Paşa, ordu-yı hümâyûn ile Rus cephesine hareket etti (12 Nisan 1807). Yeniçeriler bu sefere Nizâm-ı cedîd ordusu ile katılmak istemediklerinden, modern silâhlarla donatılmış bu ordu İstanbul’da bırakıldı. Osmanlı-Rus savaşının ilk safhaları, Osmanlı ordusu yönünden oldukça iyi geçti. Rusçuk âyânı Alemdâr Mustafa Paşa’nın bir çok muvaffakiyetleri görüldü. Rus ordusunun İsmâil kalesi üzerine yaptığı hücumlar te’sirsiz kaldı. Bozcaada’ya kadar gelen Rus donanması, kapdân-ı derya vezir Cezâyirli Seydi Ali Paşa tarafından geri püskürtüldü. Rusların Tiflis’i ele geçirmeleri üzerine, Erzurum vâlisi Yûsuf Ziya Paşa’ya doğu seraskerliği verilerek, bölgede savunma tedbirleri alındı. Bu başarılar İstanbul’da umûmî bir sevinç meydana getirdi. Osmanlı ordusu cephede başarılar elde ederken, İstanbul’da Nizâm-ı cedîd düşmanları harekete geçti. Bâzı devlet adamlarının teşvikiyle boğaz yamaklarından olan Kabakçı Mustafa, 25 Mayıs 1807’de isyân etti (Bkz. Kabakçı Mustafa). Sultan üçüncü Selîm, isyânın büyümemesi için 28 Mayıs’ta Nizâm-ı cedîdi kaldırdığını resmen açıkladı. Nizâm-ı cedîd korkusu kalmayan isyâncılar, At meydanında toplanarak Sultan’dan Nizâm-ı cedîd tarafdârı olan on kişinin başını istediler. Sultan Selîm Han, fazla kan dökülmemesi için isyâncıların bu isteğini yerine getirdi ve sarayda bulunanları teslim etti. Zîrâ Sultan, âsîlerin bu isteklerinin yerine getirilmediği takdirde, zorla saraya girip isteklerini gerçekleştireceklerini biliyordu. İsyancılar, listede ismi geçenleri çeşitli işkencelerle öldürdüler. Fakat yamakları isyâna teşvik eden devlet ricali, bu kadarını kâfi görmedi ve tekrar onları kışkırtarak Pâdişâh’ın tahttan indirilmesini istemelerini telkin ettiler. Kabakçı Mustafa, Şeyhülislâmı At meydanına davet ederek, ondan zorla pâdişâhın hal’ fetvasını aldı. Bunun üzerine âsîler; “Sultan Selîm’i istemiyoruz” diye bağırmaya başladılar. Bir hey’et, hal’ fetvasını Pâdişâh’a götürdü. Selîm Han, derin bir acı ile pâdişâhlıktan çekildiğini bildirdi. Sultan Selîm Han’a saltanattan ferâgattan önce, orduyı hümâyûnu İstanbul’a çağırarak isyânı bastırması teklif edilmişti. Bu teklife; “Olmaz, sonra Rus orduları Çatalca’ya kadar gelir” cevâbını verdi. Böylece en büyük felâket ânında dahi, devlet ve memleketi düşünerek hareket etti. Osmanlı tahtına yeğeni dördüncü Mustafa Han geçti. İstekleri yerine gelen âsiler dağıldı. Sultan üçüncü Selîm Han, Topkapı Sarayı’nda bir odada nezâret altında yaşamaya başladı. Kendisine sâdık devlet adamları ve âsîlerin hükümetteki icrâatlarını beğenmeyen tarafdârları, tekrar tahta geçirmek için faaliyet gösterdiler. Sultan Selîm Han tarafdârları, Rusçuk’daki Alemdâr Mustafa Paşa’nın etrafında toplanıp harekete geçtiler. Alemdâr Mustafa Paşa, sultan Selîm Han’ı tekrar tahta geçirmek için Rumeli’deki maiyyetiyle İstanbul’a geldi. 28 Temmuz 1808’de Bâb-ı âlî ve Topkapı Sarayı’nı basıp, sultan üçüncü Selîm Han’ı tahta geçirmek istediyse de, muvaffak olamadı. Sarayda bulunan zorbaların bir kısmı, harem dâiresinde ibâdetle meşgul olan sultan Selîm Han’a alçakça saldırdılar. Nizâm-ı cedîd çalışmalarında olduğu gibi, canını müdâfaada da yalnız kalan Sultan Selîm, hançer darbeleriyle şehîd edildi. 29 Temmuz’da kalabalık bir cenaze merâsimiyle, Lâleli Câmii yanında babası üçüncü Mustafa Han’ın türbesine defnedildi. Tebaasına karşı çok merhametli ve şefkatli olan sultan üçüncü Selîm Han, yaradılışından halîm, selîm ve çok zekî idi. Çok yumuşak olup, kan dökmekten nefret ederdi. Milletini ve devletini kendisinden çok düşünürdü. Cömert olup, etrafındakilere hediye vermekten zevk duyardı. Şâir ve hattattı. Şiirlerinde İlhâmî mahlasını kullanan ve çok iyi yetiştirilen Selîm Han, Devlet’in büyük bir tehlike içinde olduğunu, eğer süratli bir şekilde ıslâhat yapılmazsa, geleceğin kötü olacağını çok iyi biliyordu. Bu samîmi düşüncesi ve bütün kudreti ile devleti kurtarmak için; askerî, idâri, mülkî, içtimaî ıslâhatları Nizâm-ı cedîd adıyla tatbîkât safhasına koydu. Son sefer ve harblerdeki mağlûbiyet ve kesin netîce alınmaması, askeriyenin ıslâhını daha fazla gerektiriyordu. Teknik ve tecrübe bakımından Avrupa hakkında daha geniş malûmata sahip olabilmek için büyük ilim adamı Ebû Bekir Râtıp Efendi’yi elçi olarak Viyana’ya gönderdi. Râtıp Efendi, sekiz ay Viyana’da kaldıktan sonra, araştırmalarının neticelerini bir rapor hâlinde Sultan’a takdîm etti. Sultan Selîm, yapılacak olan ıslâhatın milletin malı olması için devlet adamlarının da fikirlerine müracaat ederek, onlardan ıslâhat hakkındaki fikirlerini belirten lâyihalar istedi. Bu lâyihaların hepsinde ağırlık noktasını askerî ıslâhat meydana getiriyordu. Bunun üzerine Selîm Han, on kişilik bir komisyon kurarak, ıslâhat programının hazırlanmasını istedi. Komisyonun başına, İbrâhimpaşazâde İbrâhim İsmet Bey’i getirdi. Bu komisyon yetmiş iki maddelik bir program hazırladı. Bu programda askerî ıslâhatın yanı sıra; mülkî, idâri, ticarî, ictimâî ve siyâsî ıslâhatlar da yer alıyordu. Sultan Selîm, 24 Temmuz 1793’de Bostancı ocağına bağlı olarak modern tarzda Nizâm-ı cedîd adıyla yeni bir ordu kurdu (Bkz. Nizâm-ı cedîd). Bu ordunun masraflarının karşılanması için irâd-ı cedîd defterdârlığı kurulup, eski sadâret kethüdalarından Mustafa Reşîd Efendi de bu işle vazifelendirildi. Levend çiftliğinde kışla kurulup, yeni ordu tâlime başlatıldı. Nizâm-ı cedîd ordusuna getirilen yenilik ve tâlimler, yeniçerilere de tatbik editmek istendi ise de, yenilik ve tâlimleri kabûllenmiyen yeniçeriler, birkaç ay sonra eğitimi terkettiler. Ordunun teknik sınıfları takviye edilerek; humbaracı, lağımcı, topçu ocakları için yeni kânunlar yapıldı. 1794’de Teknik üniversite mâhiyetinde Sütlüce’de Mühendishâne-i Berrî-i hümâyûn kuruldu. Okulun öğretim üyesi, kitap, ders, âlet ve edevatı yurt içi ve dışından bütünüyle karşılandı. Nizâm-ı cedîd ordusu yetiştirilmek üzere Ankara, Kayseri ve Konya’da teşkîlât kurulup, askerin mevcudu arttırılmaya çalışıldı. Mülkî ıslâhat da yapılıp, Anadolu ve Rumeli toprakları yirmi sekiz eyâlete ayrıldı. Âyânların eskiden olduğu gibi halk tarafından seçilmesi kânun hâline getirildi. Resmî dâirelere tâlimât gönderilerek, yazışmalara, kullanılan dile, tâbirlere dikkat edilmesi ve halkın işlerinin sür’atle takip ve yerine getirilmesi istendi. İlmiye ricali için yeni nizâmnâme çıkarıldı. İlmî eserler yazılıp, pek çok kitap tercüme edilerek, yayınlandı. Ticarî ve iktisadî sahada yenilik yapılıp, zahîre nâzırlığı kuruldu. Tecdîd-i Kânûnî tımar ve zeamet kanunuyla, harbe katılmayan tımar ve zeamet sahiplerinden topraklarının geri alınması esâsı getirildi. Gayr-i müslim esnaf ve tüccardan bâzıları vergi ve yurt dışına para kaçırmak için Osmanlı ülkesinde oturduğu hâlde, yabancı devlet tebeasına giriyorlardı. Bu durum ve paranın dışarıya çıkarılmasına karşı tedbir alındı. Avrupa devletlerine daimî elçilikler kurularak, 1793’de ilk tâyinler yapılıp, Avusturya, Fransa, İngiltere ve Prusya merkezlerine gönderilen elçiler; bulundukları memleketlerin yalnız siyâseti ve diğer devletlerle olan münâsebetleri hakkında bilgiler toplamakla kalmayıp, aynı zamanda, oraların kültürleri, her türlü ilerleme ve gelişmeleri hakkında bilgiler toplayarak, rapor hâlinde İstanbul’a gönderdiler. Sultan Selîm Han, hayırsever olup, pek çok hayır müessesesi ve eserler yaptırdı. Üsküdar’da Selimiye Câmii ile Çiçekçi Câmii’ni yaptırdı. Eyyûb Câmii’ni büyülterek yeniden yaptırdı. Karacaahmed’de Miskinler Tekkesi denilen Dedeler mescidini yaptırıp, Küçük Mustafa Paşa’daki Gül Câmii’ni inşâ ettirdi. Üsküdar’da hâlâ kullanılan meşhur Selîmiye kışlasını, Heybeliada’da Deniz Harb Okulu olan Bahriye mektebini yaptırdı. Saltanatı müddetince içte ve dışta büyük düşmanlarıyla mücâdele etmesine rağmen, ülke îmâr edilip fazla toprak kaybı olmadı. Fakat başlatmış olduğu ıslâhat çalışmalarının meyvelerini alacağı sırada şehîd edilmesiyle duran yenileşme hareketleri, daha sonra ikinci Mahmûd Han’la devam etti. GAYRET-İ İSLÂMA NE OLDU? Sultan üçüncü Selîm Han’ın 1787- Rus savaşında ordu-yı hümâyûna gönderdiği ferman şöyledir: “Sizin tereddüt göstermeden ve düşmana mukavemet etmeden terk ettiğiniz toprakları, ecdadımız göğsünü düşmanın top ve tüfeğine siper ederek, düşman karşısında demir yumruk gibi durarak, arslan gibi kükreyerek zaptetmişti. Size ne oldu? Siz onların evlâdları değil misiniz? Bu hâl ne hâldir ki, yüz geri edip memleketi düşmana terk edersiniz. Moskof askeri kraliçeleri olan bir avretin gayreti için, açlığa, susuzluğa soğuğa, sıcağa, yaraya, bereye, kan ve ölüme katlanıp beş yüz senedir cihânı titreten devletimize galebe eder. Fethedüp, ele geçirdiği Türk ve müslüman memleketlerinde akla gelmez facialar yapar. Düşman istilâ ettiği yerlerde, eteğinin ucunu göstermemiş ve niceleri Peygamber evlâdından olan müslüman kız ve gelinlerini esir edip kocalarının, baba ve kardeşlerinin önünde ırzlarına saldırdılar. Yazık, çok yazık! Sizde hiç millet, vatan sevgisi, ırz, namus kaygısı yok mu? Gayret-i İslâm’a ne oldu? Ben şehzâde iken, bunları işitip kan ağlardım. Şimdi kalbim parçalanıyor. Dünyâ çabuk geçer ne kadar yaşasak sonunda ölümün pençesinden kurtuluş mümkün değildir. Şimdi düşman elinde esir düşmüş olan kadınlar ve kızlar, ana ve babalarından ayrılmış çocuklar, mahşer gününde yakamıza yapışacaklardır. Ben, kudretim dâhilinde sizlerden hiç bir şey esirgemedim. Bakalım bundan sonra gâzi dilâver kullarım, hepinizden istirhamım gayret kemerini belinize birkaç yerden bağlayıp korkaklık ve alçaklık edenleri kabul etmeyip, İslâm gayretinin tamamlanmasına ve Allahü teâlânın fazlı ile düşmandan intikam almaya ihtimam edesiniz. Benim duâm sizinle beraberdir. Büyüğünüz ve küçüğünüz berhudar olasınız. Allahü teâlâ sizlere yardım ve sizleri muzaffer eylesin.” NAT Nola fahr etse yazarken hâme na’tu midhatin, Ol Resûl-i kibriyânın vasf-ı zât-ı devletin. Bî-nazîr mahbûb-ı Hak’tır görmemiş mislin felek, Nûrdan bir serve benzetmiş görenler kâmetin. Hilkat-i dünyâ bâis zât-ı pâkindir senin, Arşdan a’lâ yâ Resûlallah kadr ü rif’atin. Hamd ola Hakk’a bizi çün ümmetinden eyledi, Şükrün etmek nice mümkindür bu uzmâ nîmetin. ………………….. Dâima zikr-i salâtım ola evrâdım benim, Olur ise ey şeh-i taht-ı risâlet himmetin. Mülhem oldun yazmaya bu nüsha-i vassâfi çün, Tâ şefaat eyleye bu na’t-ı pâke himmetin. Bin salât ile selâm eyler revân-ı pâkine, Eyler İlhâmî recâ nakd-ı şefâat ruhsatin. Açıklaması: O büyük Peygamberin yüce kişiliğine âit vasıfları övüp na’tımı yazmadan, kalemimin övünmesine şaşılır mı? Allahü teâlânın feleğin eşini görmediği, benzersiz sevgilisinin boyunu görenler, nurdan bir serviye benzetmişler. Dünyânın yaratılışına sebeb senin temiz kişiliğindir, ey Allah’ın Resulü! Senin değerin ve yüceliğin arştan da yüksektir. Bizi senin ümmetinden eylediği için Allahü teâlâya şükürler olsun. Bu büyük nimetin şükrünü etmek nasıl mümkün olur? Ey peygamberlik tahtının sultânı! Eğer himmet edersen her an dilimde dolaşan söz’ler seni anmakla ilgili duâlar olsun. Madem ki bu övgü dolu şiirin yazılmasına ilham kaynağı oldu. Bu temiz na’ta himmetin şefaat eylesin. İlhâmî, senin temiz ruhuna binlerce duâ ile selâm eder ve yüce şefaatin için izin ricâ eder. Sultan Üçüncü Selîm Han Devri Kronolojisi 7 Haziran 1789 : Koca Yûsuf Paşa’nın azli ile, sadârete Meyyit Hasan Paşa’nın getirilmesi. 11 Temmuz 1789 : Osmanlı-İsveç ittifakı. 1 Ağustos 1789 : Fokşan mağlûbiyeti. 22 Eylül 1789 : Buza mağlûbiyeti. 23 Eylül 1789 : İsmâil zaferinin kazanılması. 8 Ekim 1789 : Belgrad’ın düşman eline geçmesi. 3 Aralık 1789 : Cezâyirli Hasan Paşa’nın sadârete getirilmesi. 31 Ocak 1790 : Osmanlı-Prusya ittifakı. 30 Mart 1790 : Cezâyirli Hasan Paşa’nın ölümü. 16 Nisan 1790 : Ruscuklu Çelebizâde Şerîf Hasan Paşa’nın sadrâzam olması. 8 Haziran 1790 : Yerköyü zaferinin kazanılması. 22 Aralık 1790 : İsmâil kalesinin düşman eline geçmesi. 15 Şubat 1791 : Koca Yûsuf Paşa’nın ikinci defa sadârete getirilmesi. 10 Temmuz 1791 : Maçin kalesinin düşman eline geçmesi. 4 Ağustos 1791 : Ziştovi barış andlaşmasının imzalanması. 9 Ocak 1792 : Yaş muâhedesinin imzalanması. 4 Mayıs 1792 : Dâmâd Melek Paşa’nın sadârete getirilmesi. 24 Şubat 1793 : Nizâm-ı Cedîd ordusunun kurulması. 19 Ekim 1794 : İzzet Mehmed Paşa’nın sadârete getirilmesi. 2 Temmuz 1798 : Fransız Ordusu’nun Napolyon kumandasında Mısır’a asker çıkarması ve İskenderiye’nin düşman eline geçmesi. 30 Ağustos 1798 : Yûsuf Ziyâüddîn Paşa’nın sadrâzamlığa tâyini. 2 Eylül 1798 18 Mart 1799 : Fransa’ya savaş açılması. : Akka zaferi 22 Ağustos 1799 : Napolyon’un gizlice Fransa’ya kaçması. 27 Haziran 1801 : Fransa’nın Mısır’dan çekilmesi. 25 Haziran 1802 : Osmanlı-Fransız barış andlaşmasının imzalanması. 30 Nisan 1803 : Suûd bin Abdülazîz’in Mekke’ye girmesi. 24 Nisan 1805 : Hâfız İsmâil Paşa’nın sadârete getirilmesi. 8 Temmuz 1805 : Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın Mısır vâliliğine tâyini. 24 Eylül 1805 2 Haziran 1806 : Osmanlı-Rus andlaşmasının yenilenmesi. : Nizâm-ı cedîd ordusuna karşı yeniçerilerin Edirne’de ayaklanmaları. 14 Kasım 1806 : İrahim Hilmi Paşa’nın sadrâzamlığa tâyini. 13 Aralık 1806 : Sırp isyânı. 22 Aralık 1807 : Rusya’ya savaş îlânı. 20 Mart 1807 : İngiliz donanmasının İskenderiye’yi işgal etmesi. 25 Mayıs 1807 : Kabakçı Mustafa isyânı. 29 Mayıs 1807 : Sultan üçüncü Selim Han’ın tahttan indirilmesi. 28 Temmuz 1808 : Sultan üçüncü Selîm Han’ın şehîd edilmesi. 1) Osmanlı Târihi (l. H. Uzunçarşılı) cild-4, bölüm-1, sh. 546 2) Îzâhlı Osmanlı Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-4, sh. 68 3) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-11, sh. 133 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 145 5) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-6, sh. 385 6) Târihi Cevdet; cild-4, sh. 13, 307 7) Teşrifât-ı Kadîme (Esad Efendi); sh. 110-117 8) Üçüncü Selim’in Hattı Hümâyunları (E.Z. Karal); sh. 39 v.d. SELÎMİYE CAMİİ Sultan ikinci Selîm Han tarafından büyük Türk mîmârı Mîmâr Sinân’a, Edirne’de yaptırılan meşhur câmi. İnşâasına 1568’de başlanıp, 1575’de tamamlandı. Çevresinde bir de külliye yapılmıştır. Külliyesi ile birlikte 28.500 m2’lik bir sahayı kaplar. Mîmâr Sinân, bu câminin yapımına nasıl başladığını şöyle anlatır: “Sultan Selîm Han, Edirne’yi çok severlerdi. Bu şehirde büyük bir câmi yaptırmak arzusu ile buyurdular ki: “Öyle bir câmi inşâ edesin ki, dünyâ durdukça ayakta kalacak, her göreni hayranlığa götürecek ve yer yüzünde bir eşi olmıyacaktır!” Ben de gidip çalışmaya başladım.” Mîmâr Sinân, Selimiye Câmii’ni yapmaya başladığı zaman 80 yaşına basmıştı. Çeşitli denemelerden sonra, bütün Türk mimarisinin ve kendisinin o zamana kadar ortaya koyduğu gelişmeleri değerlendirerek, bunların toplu bir ifâdesi olan Selimiye Câmii’ni yapmıştır. Hattâ kalfalık eseri olarak gördüğü İstanbul Süleymâniye Câmii’nden sonra, Selimiye’ye “ustalık eserim” demiştir. Cami, Edirne şehrinin en yüksek noktasında. Yıldırım Bâyezîd Hân’ın yaptırdığı bir sarayın kalıntıları üzerine kurulmuştur. Sekiz fil payeye dayanan muazzam kubbe ile köşelerdeki eksedra denilen çeyrek kubbelerden yapılmıştır. Bu muhteşem kubbenin kasnağı 40 pencerelidir. Dâire çapı 31,28 m. tabandan yüksekliği 43,28 m. çevresi ise 92 metredir. Etrafını çeviren ince endamlı dört minâresiyle çok uzaklardan kendini belli eder. Minarelerinin yakınlığı esere ayrı bir güzellik verir. Kubbenin ağırlığı, sekiz paye ve bunların arkasındaki payanda kemerleriyle karşılanarak, sekizgen kaide üzerine oturan kubbe sistemi, en son imkânlarına kadar genişletilmiştir. İçeride, kubbenin bıraktığı köşelere eksedralar gelmiş, payeler arasında kemerler de pencere sıraları ile doldurulmuş, duvar bırakılmamıştır. Altı metre derinlikteki mihrâb bölümü ise daha alçakta kalan bir yarım kubbe ile örtülmüştür. Çok uzaklardan bakılınca, câmi, önce her biri 71 metre boyundaki dört minaresi ile göze çarpar. Yaklaştıkça, minareler kubbe ile ahenkli bir bütün hâline gelir. Üçer şerefeli minarelerden revaklı avlunun iki köşesindeki iki minareye iç içe yerleştirilmiş üç ayrı merdivenle çıkılır. Birinci merdiven, birinci şerefe ile üçüncü şerefeye ulaşır. İkinci merdiven, ikinci şerefe ile üçüncü şerefeye, üçüncü merdiven ise, üçüncü şerefeye çıkar, birinci ve ikinci şerefeye açılmaz. Arka kısımdaki diğer iki minare ise tek merdivenlidir. Dört minarenin dördü de aynı kalınlıktadır. Dört kademe hâlinde öne fırlayan çörtenler (oluklar), pencere alınlıklarına ve uygun yerlere konan renkli taş süslemeler, panolar, kemerlerdeki renkli taşlar ve kemer şekilleriyle açıklıkların değişmesi bir zenginlik ve olgun güzellik sağlamaktadır. Ayasofya’nın kubbesinden bir metre kadar yüksekliktedir. Basık kubbeyi tutmak için, Ayasofya’da yapılan kalın dayanak duvarlar görünüşü dışardan çirkinleştirmiştir. Selimiye’de ise kubbe yüksek tutularak hem duvarların bina içine alınması, onun bir kısmı hâline getirilmesi kolaylaştırılmış, hem de estetik görünüş kazandırılmıştır. Ayasofya’nın ilk kubbesi basık olduğu için yıkıldığı hâlde, Sinân’ın eserleri zelzelelerden hiç bir şekilde zarar görmemiştir. Mermerden yapılmış minber, işçiliğindeki incelik, yükseklik, büyüklük ve güzellik bakımından diğer eserleri geride bırakır. Mihrâb kısmındaki duvarlar, minberin arkası ve külahı ile bütün alt kat pencerelerin alınlıkları parlak bir çini dekoru ile kaplanmıştır. Üst kısımda, lâcivert zemin üzerine iri beyaz harflerle Bekara sûresinin son âyetleri ve Fâtiha sûresi yazılıdır. Mihrâb kısmının sol tarafındaki, hünkâr mahfili göz alıcı zengin çinilerle hemen dikkati çeker. Sonradan kesilip, yerlerine konmuş gibi görünen bu hünkâr mahfilindeki çiçekli ve meyveli İznik çinileri, her mevsim bahar havası verirler. 1878 yılında Rusların Edirne’yi işgali sırasında, Rus generali Skoblef, o bölüm çinilerini sökerek Rusya’ya götürdü. Onun işlediği san’at cinayeti, gelecek nesillere onların yüz karası olarak devamlı intikâl edecektir. Selimiye’nin önünde revaklarla çevrili câzib bir avlu ile, ortasında mermerden itinâ ile işlenmiş on iki köşeli çok güzel bir şadırvan bulunmaktadır. Son cemâat yeri revakları, avlu revaklarından daha yüksek ve ortadaki kubbesi de yivlidir. Yukarısı mukarnaslarla süslü olan mermerden cümle kapısının, sadeliği içinde muhteşem bir hâli vardır. Taş duvarlarla çevrili geniş dış avlu içinde yer alan Dârüssıbyân, Dârülkurrâ (Kur’ân-ı kerîm ilimlerinin öğretildiği yer), Dârülhadîs, medrese çevreler ki, bunların hepsi imâret ile birlikte bir külliye meydana getirir. Selimiye Câmii, Osmanlı medeniyetinin en güzel alâmeti ve Osmanlı mimarisinde mühendislik bakımından en eşsiz eserdir. Dört kademe hâlinde, aşağıdan yukarıya doğru, yükselen ve değişik renkli taşlar ve açıklıkları ile zenginleşen bu âbide; büyüklük, yükseklik, topluluk, ışık nisbetlerindeki ahenk bakımından yeryüzünün sayılı şaheserlerinden biridir. Hattâ Enest Diez adındaki bir yabancı uzman; “Selîmiye, büyüklük, yükseklik, topluluk, ışık etkisi bakımından yeryüzündeki bütün yapılardan üstündür” demektedir. 1) Mîmâr Sinân Dönemi Türk Mimarlığı ve San’atı; sh. 135 2) Mimarbaşı Koca Sinân; sh. 165 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 148 4) Uluslararası Türk ve İslâm Bilim ve Teknoloji Târihi Kongresi, cild-2, sh. 155 5) Mîmâr Sinân ve Selimiye Câmii, (Lâle Dergisi) 6) Selimiye Câmii (Hayat Târih Mecmuası, sene-1966, sayı-7) sh. 32. SENED-İ İTTİFAK İkinci Mahmûd Han devrinde 1808’de âyân ile hükümet arasında yapılan sözleşme. On sekizinci asra girerken askerî teşkilâtın bozulması neticesinde, devletin merkezî otoritesi zayıflamıştı. Devlet, mültezimlerin (Bkz. İltizâm) reâyayı ezmeleri sonunda, vergi toplama işini mahallî eşrafa devretme siyâsetini gütmüş, bu da âyânların ortaya çıkmasına sebeb olmuştu (Bkz. Âyân). Yerli halk arasından veya dışardan gelip halka söz geçirebilecek durumdaki kimselerden meydana gelen âyânların nüfuzları zamanla arttı. Yeniçeri ve tımar sisteminin bozulması sebebiyle, ihtiyâç duyduğu askeri te’min edemeyen devlet de, âyânların nüfuzundan istifâde yoluna gitti. 1768-1774 OsmanlıRus savaşı sırasında hükûmet, kaza merkezlerinde idareyi ele geçirmiş olan âyân ve mütegallibeye baş vurarak para ve asker te’minine çalıştı. Bu durum, âyânlar üzerindeki hükümet kontrolünün kalkmasına sebeb oldu ve taşrada idareye tamamen hâkim oldular. Sultan üçüncü Selîm Han, Rusçuk âyânı Alemdâr Mustafa Paşa gibi devlete faydalı olanlara rütbeler verdi. Nizâm-ı cedîdi tasvîb etmeyen yeniçerilerin, sultan üçüncü Selîm Han’ı tahttan indirmeleri üzerine, Alemdâr Mustafa Paşa, onu tekrar tahta geçirmek için hazırlıklara başladı. 28 Temmuz 1808’de Bâb-ı âlî’yi basıp sadâret mührünü ele geçirdi. Fakat bu arada sultan üçüncü Selîm Han şehîd edildi. Alemdâr Mustafa Paşa da, şehzâde Mahmûd’u sultan îlân etti. Yeniçeri ocağının kaldırılması ve devlete çeki-düzen verilmesi için çalışmalara başladı. Rumeli ve Anadolu’daki âyânlar çağrılarak meşveret-i âmme adı verilen büyük bir toplantı yapıldı. Yeniçeri ocağının düzeltilmesi ve düzenli şekilde eğitilmesi için karar alındı. Alemdâr Mustafa Paşa, kalabalık sayıda askeri ile İstanbul’a gelmiş olan âyânlarla, devlet arasındaki ihtilâf ve mücâdelenin kaldırılarak, devletin zafiyetinin önlenebileceğini düşünüyordu. Yapılan görüşmeler sonunda aşağıdaki hususları ihtiva eden sened-i ittifak imzalandı. 1 ve 4. maddede, âyân ve eyâlet vâlileri pâdişâha bağlılıklarını belirtiyor, sadrâzamı onun mutlak temsilcisi olarak kabul etmeye devam ediyordu. 3. maddeye göre; Osmanlı vergi düzeni ülkenin tamâmında, bütün eyâletlerde uygulanacak, pâdişâha âit gelirlere âyânlar el koyamayacaklardı. 7. maddeye göre; vergi miktarları âyân ve hükümetin görüşmeleri sonunda belirlenecekti. 2. maddeye göre; devletin geleceği ordunun gücüne bağlı olduğu için, âyânlar eyâletlerde asker toplanmasına yardımcı olacaklar, ordu, nizâm-ı cedîd sistemine göre teşkîlâtlanacaktı. 5. maddeye göre; âyânlar, kendi eyâletlerinde âdil bir idare kuracaklardı. Birbirlerinin topraklarına ve haklarına taarruz etmeyecekler, birbirlerine kefil olacaklardı. 6. maddeye göre; devlet merkezinde çıkacak herhangi bir kargaşalık ânında, pâdişâhdan izin almak için vakit harcamadan İstanbul’a yürüyeceklerdi. Bu vesîkanın altındaki ekte ise, özetle şöyle deniliyordu: Yapılacak işlerde bu şartların esas tutulması gerektiğinden, zamanla değişmesini önlemek üzere, bundan sonra sadrâzam ve şeyhülislâm olacaklar, bu makama geçtikleri zaman bu senedi imzalayacaklar ve harfi harfine uygulanmasına çalışacaklardır. Bu senedin bir sureti beylikçi kaleminde, bir sureti pâdişâhın yanında bulunacak ve gereken kimselere oradan kopyeleri verilecek, pâdişâh, kendisi bu şartların uygulanmasına nezâret edecekti. Devletin âyâna ipotek edildiği, pâdişâhın yetkilerinin kısıtlandığı bu senedi imza edenler arasında, bir taraftan en yüksek derecedeki ulemâ (şeyhülislâm, nakîb-ül-eşrâf ve kazaskerler), devlet ricali (generaller, yeniçeri ağası, sipahiler ağası) öbür taraftan o zaman payitahtta hâzır bulunan belli başlı âyânlar (Cebbârzâde, Karaosmanoğlu, Sirozlu İsmâli Bey ve Çirmen mutasarrıfı) vardı. Pâdişâhın tuğrası konulan bu sened, pâdişâhın âyânlara taahhüdleri şeklinde idi. İş başına gelen her sadrâzamın bu senede yeminle bağlı olması, yalnız pâdişâha karşı değil, âyânlara karşı da sorumlu olması durumunu çıkarıyordu. Vergiler bile, vükelâ ile âyânlar arasında kararlaştırılacaktı. Bütün bu sebepler, pâdişâh ve saray çevresinin sened-i ittifaka muhalefetini îcâb ettiriyordu. İdareye tam hâkim olan Alemdâr’ın korkusundan kimse ses çıkaramıyordu. Alemdâr Mustafa Paşa, bir kaç aylık iktidarında sekbân-ı cedîd adıyla bir askerî teşkîlât kurdu. Yeniçeri ocağının hoşuna gitmeyecek bâzı ıslâhatlara girişti. Kendisinin bâzı hareketleri ve yeniçerilerin hoşuna gitmeyen işleri isyâna sebeb oldu. İsyanda Alemdâr öldü. Islâhatları netîcesiz kaldı. Âyânlar arasında birlik kalmayıp kısa zamanda dağılmaları üzerine sened-i ittifak hükümsüz kaldı. Âyânların ileri gelenleri zamanla ortadan kaldırıldı. Sultan ikinci Mahmûd Han’ın dirayetli idaresi neticesinde merkezî otorite sağlandı. Sened-i ittifakla, 1839’da Mustafa Reşîd Paşa tarafından îlân edilen Tanzîmât fermanı arasında bâzı benzerlikler vardır. Bunların en barizi, her ikisinin de devleti ipotek altına almasıdır. Sened-i ittifak, devleti âyânlara ipotek ederken, Tanzîmât fermanı yabancı devletlere ipotek etmiştir. 1) Senedi İttifak ve Gülhâne hatt-ı hümâyûnu, Tanzîmât’ın uygulanması ve sosyal tepkiler (Halil İnalcık, Belleten; Ekim-1964); cild-28, sayı-112, sh. 603 2) Târihi Cevded; cild-9, sh. 6 3) Anayasa Hukûku Dersleri (A. Selçuk Özçelik); sh. 38. SEYYİD ABDULLAH ŞEMDÎNÎ Anadolu’da yetişen büyük velîlerden. Kendilerine Silsile-i aliyye denilen büyük âlim ve velîler silsilesinin otuzuncusudur. Ahlâkı, hazret-i Osman’ın güzel ahlâkını hatırlatan çok yüksek bir velî idi. Şafiî mezhebi âlimlerindendir. Hakkârî vilâyetinin Şemdînân (veya Şemzînân, şimdiki adıyla Şemdinli) kasabasındandır. Doğum târihi bilinmemektedir. 1813 (H. 1228) senesinde vefât etti. Şemdînân’a bağlı Nehrî kasabasında medfûndur. Rivayet edilir ki: Seyyid Abdullah, Irak’da Süleymâniye beldesindeki medresede ilim tahsil ederken, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî de orada idi. İkisi medrese arkadaşı idiler. Burada zahirî ilimleri tahsil ederlerken, bir taraftan da kendilerine hep bir rehber (kendilerini manevî olarak terbiye edip, bâtını ilimleri öğretecek, yetiştirecek bir yol gösterici) arıyorlardı. Bu iki samimî talebenin birbirlerine olan muhabbetleri o derecede idi ki, aradıkları rehberi, ikisinden hangisi daha evvel bulursa, o büyük zâttan alacağı feyz ve bereketin aralarında müşterek olması için anlaşmışlar, bu hususta birbirlerine söz vermişlerdi. Nihayet Mevlânâ Hâlid hazretleri Hindistan’a giderek, Şâh Gulâm Ali Abdullah-ı Dehlevî hazretlerinin huzur ve sohbetleri ile şereflenip, lâyık ve müstehâk olduğu fazilet ve kemâlâtı aldı. Hocasından tam bir icazet ve hilâfetle me’zûn oldu. Hocasının tam ve mutlak vekîli olarak aldığı yüksek feyz ve kemâlâtı, ilim ve edeb âşıklarına sunmak, onları yetiştirmek üzere Bağdâd’a gönderildi. Bundan sonra bütün âlem, vâsıtalı ve vâsıtasız olarak, irşâd ve feyz kaynağı olan Mevlânâ hazretlerinin, bâtınî nûru ile nûrlanmaya başladı. Böylece Bağdâd’da feyz ve nûr saçan bir şems-i rahmet (rahmet güneşi) doğmuştu. Daha evvelki anlaşmalarının icâbı olarak, bu günlerde Seyyid Abdullah, Süleymâniye’de bulunan Mevlânâ Hâlid hazretlerinin ziyaretine gitti. Mevlânâ’nın Hindistan’da elde ettiği marifet ve kemâlâtını görünce, ona olan muhabbeti daha da arttı. Talebelikte arkadaşı olduğunu düşünmeyip, o evliyâlık güneşinin sohbetlerine devam etmeye başladı. Talebelerinden oldu. Kendisinde bulunan asalet ve yüksek istidâd ile kısa zamanda bütün ilimlerde ve tasavvuf hâllerinde yetişerek kemâle geldi. Mevlânâ Hâlid hazretlerinden sonra talebelerin başına geçip, onları yetiştirmeye başlayan Seyyid Abdullah-ı Şemdînî, derin âlim, ilmiyle âmil, haysiyet, şeref, vekâr ve heybet sahibi, pek yüksek bir zât, çok üstün bir velî idi. Zahiri ve bâtını kemâlâtı kendinde toplamış idi. Hayâ ve edebin kaynağı, güzel huyların hazînesi idi. Her hâli doğruluk üzere idi. Sohbetleri hasta ruhlara gıda, bakışları kararmış kalblere şifâ idi. Kurtuluş ve saadet kapısının anahtarı idi. Evliyâlık yolunun sırlarına, ince bilgilerine kavuşmuş idi. Hocasından icazet ve hilâfet alanların üçüncüsü olan Seyyid Abdullah, Şemdinli civarında Nehrî kasabasında ikâmet eder, orada tâliblere feyz saçardı. Vefâtına kadar orada kalıp, bu mühim hizmete devam etti. Kabr-i şerifi Nehrî kabristanının girişindedir. Kabrinin üzerinde sâde bir türbe vardır. Mübarek kabri ziyaret olunmakta, o büyük zâtın âşıkları, duâ edip rûhundan istifâde etmekte, onu vesîle ederek duâ edenlerin, maddî ve manevî dertlerine derman buldukları, dilden dile anlatılmaktadır. Nehrî kasabasında ilk defa feyz ve irşâd kaynağı olan Seyyid Abdullah hazretleridir. Bu temeli o kurmuş, medrese, tekke ve zaviyeler yaptırarak, Türkiye, Irak ve İran’ın uzak yerlerine kadar âlimlerin feyz ve nurlarını yaymıştır. Seyyid Abdullah hazretleri, yeğeni (Kardeşi Seyyid Ahmed Geylânî hazretlerinin oğlu) Seyyid Tâhâ-i Hakkâri’yi, Mevlânâ hazretlerinin sohbetlerine götürerek, onun da, bu yolda yetişmesine vesîle oldu. Mevlânâ’dan sonra, bu yeğeninin yetişmesiyle kendisi bizzat meşgul oldu. O da bu yolda çok yükselerek, amcası Seyyid Abdullah’ın halîfesi oldu. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1128 2) Şems-üs-şümûs; sh. 136 3) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-18, sh. 206 SIBGATULLAH BİN LÜTFÎ Osmanlılar zamanında Anadolu’da yaşayan en büyük velîlerden. Gavs-ül-a’zam ve Gavs lakabları ile meşhurdur. Seyyid olup, Abdürrahmân Kutb hazretlerinin torunudur. Silsilei aliyye denilen büyük âlim ve velîlerin otuz birincisi olan, Seyyid Tâhâ-i Hakkâri hazretlerinin talebesidir. 1870 (H. 1287) senesinde vefât etti. Kabri Gayda’dadır. Babası Seyyid Lütfî, onun da babası Seyyid Abdürrahmân Kutb hazretleridir. Mübarek babası Lütfî Efendi, Seyyid Sıbgatullah’a küçük yaştan îtibaren ilim öğretmeye başladı. Çok zekî olan Seyyid Sıbgatullah, zahirî ilimleri kısa zamanda öğrendi. Zamanın fen bilgilerinde de mütehassıs oldu. Tefsîr, hadîs, fıkıh gibi ilimlerde âlim olan Sıbgatullah efendi, tasavvufta da yetişip veliy-yi kâmil bir insan olmak için Derviş Muhammed’in talebesi Seyyid Muhyiddîn’e gitti. Seyyid Muhyiddin o zaman Van’da talebe yetiştiriyordu. Seyyid Sıbgatullah, hocasının verdiği vazifeleri yapmak için canla başla çalıştı. Uzun seneler ağır riyazetler ve mücâhedeler çekti. Yâni nefsinin istediklerini yapmayıp, istemediklerini yaparak nefsini terbiye etti. Seyyid Muhyiddîn vefât edince, Şeyh Hâlid-i Cezrî’ye gitti. Bu mübarek zâtın vefâtına kadar sohbetlerine katıldı, verdiği vazifeleri yaptı. Sonra Seyyid Tâhâ hazretlerinin, Molla Murâd Hurûsî’yle gönderdiği; “Kendi yuvana dön” haberi üzerine Tâhâ-i Hakkâri’nin şerefli hizmetine koşarak hakîkî yuvaya kavuştu. Onun paha biçilmez sohbetlerini, çölde susuz kalmış kimseler gibi, bir kelime kaçırmayacak şekilde dinledi. Verilen vazifeleri ânında yerine getirdi. Seyyid Tâhâ hazretleri, Resûlullah efendimizden hocaları vâsıtası ile gelen feyz ve bereketleri onun kalbine akıttı. Kalb gözü açılan Seyyid Sıbgatullah, tasavvufta yüksek makamlara kavuştu. Öyle ki, Hızır aleyhisselâm ile görüşüp sohbet ederdi. 1852 (H. 1269) senesinde, hocası Tâhâ-i Hakkâri hazretleri vefât edince, onun yerine geçen Seyyid Salih hazretlerinin sohbetine devam etti. Bu mübarek velînin kıymetli teveccühleri ile büyük bir velî olan Seyyid Sıbgatullah hazretleri, talebe yetiştirmeye başladı. Sohbetinde bulunup bir teveccühüne mazhâr olanın kalbinde, Allahü teâlânın muhabbeti yerleşirdi. Dînin emirlerine eksiksiz uyar, yasaklarından son derece sakımrdı. Seyyid Sıbgatullah hazretleri, gecelerini hep ibâdetle geçirirdi. Uykusunu, öğleye yakın kısa bir müddet kaylûle yaparak alırdı. Hep kıbleye dönerek otururdu, buna son hastalığında dahî çok dikkat etti. Dostlarıyla sohbetinden sonra murakabe hâlinde olur, Allahü teâlânın mahlûkâtı hakkında tefekkür ederdi. Şeyh Hâlid isminde büyük bir âlim var idi. Şark vilâyetlerinin adliye müfettişliğini yapardı. Tefsîr, hadîs ve fıkıh gibi zahirî ilimlerde, İbn-i Hacer ve Seyyid Şerif Cürcânî hazretleri kadar âlim olduğunu iddia ederdi. “Bütün din kitapları ortadan kalksa, bu ilimleri yeniden ihya ederim” derdi. Sıbgatutlah bin Lütfî hazretlerinin ismini ve nâmını işitmiş, gidip, kendini görmeyi arzu etmişti. Giderken de bâzı zor sorular hazırlayıp sormayı ve onu müşkil durumda bırakmayı düşündü. Şeyh Hâlid geldiğinde, Seyyid Sıbgatullah onu yolda karşıladı, güzelce misafir edip ağırladı. Sohbet esnasında da Seyyid Sıbgatullah: “Bir kimse bir talebemize şöyle bir suâl sorsa, talebemiz o sorana şu şekilde cevap verir diyerek, Şeyh Hâlid’in gelirken hazırladığı bütün soruları teker teker, pek güzel cevaplandırdı. Son soruyu cevaplandırdığında, Hâlid; “Üstadım! Beni affediniz, tövbe ettim” diyerek ellerine sarılıp öptü. Birkaç gün sonra müfettişlik gibi dünyâ makamlarını terkederek, Seyyid Sıbgatullah hazretlerinin huzurunda diz çöktü. Pek çetin riyazet ve mücâhedeler çekerek nefsini terbiye etmeye başladı. Nefsinin kötülüklerinden kurtulmak için nefsin istediklerini hiç yapmaz, istemediklerini yapardı. Seyyid Sıbgatullah ata binerken, sırtıma basarak binsin diyerek koşar, önünde eğilirdi. Sıbgatullah hazretleri ise, onu bundan meneder, bir daha böyle yapmamasını tenbih ederdi. Şeyh Hâlid bu ihlâslı hareketleri ile pek çok teveccühlere kavuşarak, evliyâlıkta yüksek makamlara sâhib oldu. TALEBELERİM SANA EMÂNET! Sıbgatullah bin Lütfî, 1870 (H. 1287) senesinde son rahatsızlığında sekerât-ı mevtinden önce halîfe bıraktığı oğlu Seyyid Behâüddîn’i yanına çağırdı. “Evlâdım! Talebelerim, sana emânet. Onları büyük bir îtinâ ile yetiştir. Gözün gibi koru. Sohbet ve teveccühlerini üzerlerinden esirgeme! Sakın şöhret isteme. Allahü teâlânın emirlerini yap, yasaklarından kaçın. Dîne muhalif iş yapma. Seni yetiştiren hocanı ve Allahü teâlânın dostlarını incitme, onların her zaman gönüllerini almayı ihmâl etme” buyurdu. Dostlarıyla vedâlaştıktan sonra da; “Ben ölünce arkamdan ağlamayınız” buyurdu. Sonra bir müddet murakabe hâlinde kaldı. Daha sonra Kelime-i şehâdet getirerek son nefesini verdi. Vefât ettiğinde, evin içine misk gibi güzel bir koku yayıldı. Mübarek kabri Gayda’da olup, ziyaret edilmekte, sevenleri, feyz ve bereketlerinden istifâde etmektedir. 1) Eshâb-ı Kiram; sh. 288-399-401 2) El-Kelimât-ül-Kudsiyye; sh. 1, 69 3) İslâm Alimleri Ansiklopedisi; cild-18, sh. 212 SIRPSINDIĞI ZAFERİ Edirne’nin batısında Meriç nehri önünde 1364 senesinde haçlı kuvvetlerine karşı Osmanlı ordusunun zaferiyle neticelenen savaş. Osmanlı kuvvetlerinin Trakya ve Balkanlarda hızla ilerliyerek bir çok yerleri fethetmesi, buralarda Türk göçmenlerini iskân etmesi, Avrupa devletlerini endişeye düşürdü. Filibe şehrinin fethini müteakip Rum kumandanı kaçıp Sırbistan’a giderek kral beşinci Uroş’a sığındı ve onu Osmanlılar aleyhine hareket etmeye sevketti. Rum kumandanı, Sırp kralı Uroş’a; “Osmanlıların asker ve ahâlî olarak sayılarının azlığından bahisle sür’atle hareket edilirse, onları Rumeli’den atmanın mümkün olacağını, fakat vakit geçirilirse çok daha vahim durumların ortaya çıkacağını bildirdi. Sırp kralı Uroş bu malûmat üzerine harekete geçmeye karar verdi. Papa beşinci Urban’ın teşvikiyle de Macarlar başta olmak üzere Bulgarlar, Ulahlar ve Bosnalılar kendisine yardıma geldiler. Macar kralı Layoş bizzat kuvvetlerinin başında bulunuyordu. Tahminen yetmiş bin kişilik haçlı ordusu hızla ilerleyip Meriç vadisinde Çirmen kasabası civarında karargâh kurdular. Edirne’ye bir kaç kilometrelik bir mesafe kalmıştı. Bu sırada sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr Bursa’da bulunuyor ve Anadolu’da sulhu sağlamaya çalışıyordu. Edirne’de bulunan beylerbeyi yâni ordu kumandanı Lala Şahin Paşa, bu tehlikeli hâli Pâdişâh’a bildirmekle beraber, diğer taraftan bir keşif kuvvetini düşmana karşı göndererek müttefiklerin vaziyetini öğrenmek istedi, öncü kuvvetleri komutanı Hacı İlbeyi haçlılara ancak Meriç nehrini geçtikleri sırada yetişebildi. Haçlı kuvvetlerinin kendilerine mukabele edilmediği için ihtiyatsız hareket ettiklerini ve eğlenceye dalıp, sarhoş olduklarını gören Hacı İlbeyi, yanındaki on bin kişiyi üç kola ayırdı ve gece yarısı yaptığı âni bir baskınla bunları şaşırtarak müthiş bir paniğe uğrattı. Perişan bir hâlde dağılan düşmanın büyük kısmı kılıçtan geçirilirken, bir kısmı da Meriç nehrinde boğuldu. Öte yandan sultan Murâd Han, müttefiklerin Edirne üzerine geldiklerini haber alınca hemen kuvvetlerini toplayıp harekete geçti. Ancak dönüşte Katalanların elinde bulunup, kendilerini tehdîd edebilecek olan Biga’yı karadan ve denizden kuşattığı sırada zafer haberini aldı. Buna rağmen Biga muhasarasını kaldırmayan sultan Murâd Han, burasını fethettikten sonra Bursa’ya, döndü. Macar kralı Layoş (Lüdvig) bin müşkilâtla ölümden zor kurtuldu ve şükran eseri olarak memleketine dönünce, bir kilise yaptırdı. Çirmen kasabası yakınında olduğu için Çirmen muhârebesi de denilen bu savaşa, müttefiklerin büyük bir bölümünü meydana getiren Sırpların kırılması dolayısıyla, Osmanlı târihlerinde Sırpsındığı adı verilmiştir. Büyük Osmanlı kumandanı Hacı İlbeyi’nin dâhiyane taktiği neticesinde elde edilen muvaffakiyet, Türklerin Rumeli’de sür’atle ilerlemelerine vesile oldu. Sultan Murâd Han, Sırpsındığı muzafferiyetinin şükrânesi olarak Bilecik’te bir câmi, Yenişehir’de bir imâret ve Gâzi erenlerden Postin Puş Baba’ya bir tekke, Bursa hisarında bir câmi, Çekirge’de bir imâret, medrese ile kaplıca ve han yaptırmıştır. Balkanların kuzeyinde faaliyette bulunan Osmanlı kuvvetleri ile Sırp ordusu arasında 1372 yılında Çirmen mevkiinde ikinci bir harp vuku buldu. Bu ikinci Çirmen harbine bâzı târihlerde Sırpsındığı denilmekte ve bu iki savaş birbirine karıştırılmaktadır. Sırp kralı Vukaşin ile kardeşlerinin maktul düştüğü bu muhârebe sonunda, Makedonya ticâret yolları Osmanlılara açılmıştır. 1) Tevârîh-i Âl-i Osman (Âşıkpaşazâde); sh. 52 2) Kitâb-ı Cihânnümâ; sh. 193 3) Tâc-üt’tevârih; cild-1, sh. 69 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1, sh. 167 5) Büyük Türkiye Târihi; cild-2, sh. 286 SİKKE (Bkz. Akçe) SOKULLU MEHMED PAŞA Osmanlı Devleti’nin meşhur sadrâzamlarından. Bosna’nın Sokol kasabasından Şâhinoğulları ailesine mensubtur. 1505 yılında Sokol’da doğdu. Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanında (1520-1566) Bosna’ya devşirme vazifesi ile gönderilen Yeşilce Mehmed Bey tarafından ailesinin rızasıyla devşirme olarak alındı. Mehmed adıyla Edirne Sarayı’nda Osmanlı tahsîl ve terbiyesiyle yetiştirildi. Sokullu, zekâ ve kabiliyeti ile devlet me’mûrlarının dikkatini çekti. Daha sonra Edirne’den İstanbul’a getirilerek Saray-ı âmireden Enderûn Mektebinde küçük odaya alındı. Sarayda üstün gayret ve hizmetleriyle takdîr gördü. İç hazînede vazifelendirildi. Evvelâ rikâbdârlık, sonra çuhadarlık mertebelerine yükseldi. Daha sonra da silâhdârlık gibi çok önemli bir vazifeye getirildi. Bu esnada pâdişâh tarafından daha yakından tanındı. Zekâ ve kabiliyeti takdîr edilerek, sık sık huzura kabul olundu. Sokullu bu sırada Bosna’daki ailesini de İstanbul’a getirtip İslâmiyet’le şereflenmelerini sağladı. Sokullu Mehmed, Enderûn’daki hizmetlerini tamamladıktan sonra, Bîrûn’da kapıcılar kethüdası oldu. 1541’de kapıcıbaşılık, büyük denizci Barbaros Hayreddîn Paşa’nın vefâtıyla da 1546’da Gelibolu sancakbeyi olarak, kapdân-ı deryalığa tâyin edildi. Kapdân-ı deryalığında Trablusgarb seferine çıkarak, İspanyollara karşı başarılı oldu. Kânûnî, 1549 İran seferi sırasında Sokullu’yu Rumeli beylerbeyi tâyin etti. Osmanlı ordularının İran cephesinde olmasından istifâde etmek isteyen Avusturya Osmanlı tâbiiyyetindeki Erdel ile sıkı münâsebetler içine girerek bölgede hâkimiyet kurmak için faaliyetlerde bulunuyordu. Her ne kadar Erdel idarecilerinden Martunuzzi, Osmanlı Devletine bağlılığını bildirdiyse de, Budin beylerbeyi vasıtasıyla, gerçeğin tam tersi olduğu öğrenildi. Tesbit edilen bilgiye göre, Erdel Avusturya topraklarına katılma hazırlığı içindeydi. Bu hâince plânın ortaya çıkmasıyla, Sokullu, Erdel seferine me’mur edilip, emrine Semendire, Niğbolu sancakbeyleri ve Kırım, Dobruca kuvvetleri ile Eflak, Boğdan voyvodalarının birlikleri, ayrıca iki bin yeniçeri askeri verildi. Salankamen’de ordugâhı kuran Sokullu’ya Mihaloğlu Ali Bey’in akıncıları ile Budin beylerbeyi Hadım Ali Paşa’nın kuvvetleri de katıldılar. Martuzzi bu hazırlıklardan telâşa kapılıp, bir takım te’mînâtlarda bulundu ise de, seksen bin kişilik Osmanlı ordusu 1551 Eylül ayı başlarında Erdel üzerine hareket etti. Sokullu Mehmed Paşa tarafından 18 Eylül’de Tisza nehri üzerindeki Beçe, 21 Eylül’de Beçkerek, sonra Maroş nehri üzerindeki Çanad kaleleri alındı ve Lapova kalesi de ahâlisi tarafından teslim edildi. Bu muvaffakiyetlerden sonra, Sokullu, Tameşvar’ı muhasara etti. Ancak, kışın gelmesi ve şiddetli mukavemet yüzünden Belgrad’a çekildi. Ertesi sene Erdel harekâtına ikinci vezir Kara Ahmed Paşa me’mur ve serdâr olunca, Sokullu Mehmed Paşa da Rumeli beylerbeyliği kuvvetleri ile onun emrine verildi. Tameşvar’ın fethinden sonra (Temmuz 1552), serdâr ile birlikte daha bâzı kalelerin zaptında hizmet ve fedâkârlığı görülen Sokullu Mehmed Paşa, o sıralarda şimalî (kuzey) Macaristan’ın en müstahkem kalelerinden Eğri’nin muhasarasında bulundu. Sokullu Mehmed Paşa, İran harblerinin tekrar başlaması ihtimâli üzerine, 1552-1553 kışını da Tokat’ta geçirdi. 5 Haziran 1554’de Erzurum istikâmetinde İran seferine giden ordu-yı hümâyûna katıldı. Bu sefer esnasında sol kanatta Nahcivan taarruzunda ve Gürcistan harekâtında vazîfe alarak üstün muvaffakiyet gösterdi. Sokullu, bu savaşlarda, gözüpekliği, cesareti ve askerlerini iyi sevk ve idare etmesinden dolayı, Pâdişâh’ın takdîrini kazandı. Sultan Süleymân Han, sefer hitâm bulup dönerken, Sokullu’yu Amasya’da üçüncü vezir tâyin etti ve kubbealtı vezirleri arasına aldı. Sokullu Mehmed Paşa 1561 senesinde ikinci vezir oldu. Bu vazifesinde de başarılı faaliyetleriyle Pâdişâh’ın takdîrini kazandı. Semiz Ali Paşa’nın vefâtı üzerine 1565’de sadrâzam oldu. Bu sırada Malta muhasarası devam etmekte olup, Avusturya ile münâsebetler bozulma yoluna girmişti. Avusturya kuvvetlerinin Osmanlı hududuna tecâvüz edip, Erdel’de bâzı kaleleri zaptettiklerini haber alınca, amcaoğlu olan, Bosna beylerbeyine harekete geçmesi için emir verdi. Bu emir gereğince Kruppa elde edildi. Sokullu Mehmed Paşa, harb tarafdârı olmasa da, devletin çıkarları ve geleceği için Avusturya’ya harb îlân edilmesini istedi. Avusturya’nın; yıllık haracı vermemiş, Osmanlılara karşı düşmanca bir tavır takınmış, daha da ileri giderek hudud ihlâllerinde bulunmuş ve nihayet Erdel’i de ele geçirme plânları yapıp faaliyete geçmiş olması, savaşın yeterli sebeplerindendi. Neticede Avusturya’ya harb îlân edildi. Osmanlı Devleti’nin güçlenip büyümesi, her şeyden önce İslâmiyet’in yücelmesi için hiç durmadan cihâd eden sultan Süleymân Han, yaşlı ve hasta olduğu hâlde, bu sefere iştirak etti. Ordu-yı hümâyûn, 1 Mayıs 1566 târihinde, târihe Zigetvar seferi olarak geçecek olan harekât için, İstanbul’dan yola çıktı. 5 Ağustos’da Zigetvar kalesi muhasara edildi. Sokullu Mehmed Paşa, yapılan muhârebelerde büyük gayret sarfetti, hattâ gecelerini siperlerde geçirdi. Sultan Süleymân Han kalenin mutlaka alınmasını istiyordu. 7 Eylül günü Hakk’ın rahmetine kavuştu. Bir gün sonra da Zigetvar kalesi fethedildi. Sokullu, Sultan’ın vefâtını gizledi. Böylece şehzâde Selim, Kütahya’dan gelinceye kadar ordunun nizam ve intizâmını muhafaza ederek, muhtemel bir karışıklığın çıkmasına meydan vermedi. Bu hâdise onun hükümet ve idareye ne kadar hâkim olduğunu göstermektedir. Selîm Han, vâlilik yaptığı Kütahya’dan İstanbul’a gelerek cülûs edip (tahta çıkıp), derhâl Belgrad’a gitti. Sultan İkinci Selîm Han babasının son yıllarında sadrâzamlığa getirdiği bu kudretli devlet adamının iktidar, dirayet ve sadâkatini takdir edip, onu icrâatta tamamen serbest bıraktı. Bu ise yeni memleketlerin fethi ve önemli teşebbüslere girişilmesi imkânını hazırladı. Sokullu’nun başarılı idaresi sayesinde Osmanlı Devleti Kânûnî devrindeki ihtişamı korudu. Üstelik bir çok memleketler de fethedildi. Sokullu’nun sultan Selîm Han zamanında, ilk icrâatı Yemen ve Basra’da meydana gelen isyânları bastırmak oldu. 1568’de Edirne’ye tebrik için gelen Şâh Tahmasb’ın elçisi ile görüştü. Bu sırada Avusturya elçileri ile de müzâkerelerde bulunarak 17 Şubat 1568’de anlaşma yaptı. Osmanlı Devleti, Asya’daki müslüman devletleriyle sıkı münâsebetler kurdu. Sumatra’daki Açe hükümdarı sultan Alâeddîn, sultan Süleymân Han’dan Portekizlilere karşı yardım istemiş, fakat Zigetvar seferi sebebiyle yardım gönderilememişti. Sokullu, Pâdişâh’ın da isteği doğrultusunda, ilk iş olarak, Açe sultânına istediği yardımı gönderdi. Bu kuvvetler 1568/1569 yıllarında çeşitli faaliyetlerde bulundular. Portekizlilerin müslümanlara yaptıkları baskıları etkisiz hâle getirmek ve ayrıca Habeş, Hicaz ve Yemen’in emniyetinin sağlanması için Süveyş kanalının açılması yolunda teşebbüslerde bulunuldu. Aralık 1568 târihinde bu hususda Mısır beylerbeyine bir ferman gönderilip, kanalın açılıp açılmayacağı, ne kadar para harcanacağı, kaç geminin girebileceği v.s. gibi konularda bilgi istendi. Ancak bu çok mühim teşebbüsün neden yapılmadığı bilinmemektedir. Sokullu, ileri görüşlü bir kimse olduğundan, Don-Volga arasında kanal açılması için de plânlar yaptı. Bu teşebbüsün sebebleri ise şunlardı: Orta Asya’daki Türk devletlerinin İran’daki Safevîler’den şikâyetçi olup, Osmanlılardan yardım istemesi, İran’ın Osmanlılar aleyhine Avrupa devletleriyle ittifak yapması, Astırhan Hanlığı’nın Ruslar eline geçmesi, Ruslar’ın gerek Orta Asya’yı, gerekse Osmanlı topraklarını ele geçirme istekleri. Osmanlı Devleti bu proje sayesinde, İran ile Rusya’yı birbirinden ayırmak istiyordu. Orta Asya’ya münâsebeti sağlanarak Sâfevîler, iki güç arasında bırakılacaktı. Herhangi bir sefer ânında Hazar denizine kadar mühimmat, yiyecek v.s. gibi erzak gemilerle getirilebilme imkânı sağlanacaktı. 1568 yılında Şıkk-ı sânî defterdârı Kâsım Bey, Kefe sancakbeyi tâyin edilerek, kanal projesi için gerekli incelemeleri yapmakla vazifelendirildi, incelemelerden sonra, 1569 Ağustos’unda Don ve Volga nehirleri arasındaki en dar bölgeden kanal açılmaya başlandı. Kırım hânı Devlet Giray’ın gereken ilgiyi göstermemesi ve ağır kış şartları sebebiyle kanal projesi gerçekleşemedi. Bir daha da teşebbüs edilmedi (Bkz. Astırhan Seferi). Sokullu Mehmed Paşa’nın sadrâzamlığı zamanında Doğu Akdeniz’de Osmanlı hâkimiyetinin yerleşmesi ve bölgede emniyetin sağlanması için Kıbrıs adasının fethi kararlaştırıldı. Kıbrıs bu sırada Venediklilerin elindeydi. Venedikliler Anadolu sahillerine çok yakın olan bu ada vasıtasıyla Anadolu ve Suriye’de isyânları destekliyor, Türk tüccar ve yolcu gemilerini yağmalıyorlardı. Bu sebeple 1570 yılında vezir Lala Mustafa Paşa kumandasında gönderilen kuvvetli bir donanma ve ordu, on üç ayda adayı fethetti. Kıbrıs’ın fethi üzerine Venedikliler, Papalık, İspanya, Malta ve bâzı İtalya devletleriyle bir ittifak yaptılar. Meydana getirilen Haçlı donanması, 1571 yılında İnebahtı’da Osmanlı donanmasını yaktı (Bkz. İnebahtı Muhârebesi). Fakat ertesi yıl altı ay gibi kısa bir zamanda daha güçlü bir Osmanlı donanması inşâ edilip, Akdeniz’e çıkarılınca Venedikliler sulh istemek zorunda kaldılar. Mora ve Adriyatik sahilleri düşmandan temizlendi. Sokullu Mehmed Paşa, sultan üçüncü Murâd Han devrinde de sadârette kaldı. Bu devirde Venedik ve Avusturya ile barış andlaşması yapıldı. Lehistan Osmanlı tâbiiyyetine girdi. Osmanlı topraklarına tecâvüzü sebebiyle İran’a harb îlân edildi. Lala Mustafa Paşâ’nın komutasındaki Osmanlı kuvvetleri Gürcistan ve Kafkasya’da fütûhatta bulundular. İspanya mes’elesiyle de yakından alâkadar olan Sokullu Mehmed Paşa, Gırnata’daki müslümanların kurtarılması için Garb Ocakları’na gerekli talimatı verdiği gibi, Fas üzerinde Portekiz’in nüfuz te’sisini de engellemek üzere Trablusgarb beylerbeyi Ramazan Paşa’yı görevlendirdi. Ramazan Paşa’nın Portekizlilere karşı kazandığı zaferlerle, Osmanlı Devleti siyâsî nüfuzunun en yüksek derecesine ulaşmış oldu. Uzakdoğu dışında kalan bütün ülkeler üzerinde Osmanlı nüfuzu te’sirini gösterdiği gibi, büyük Avrupa devletleri de kendi politikalarını Sokullu Mehmed Paşa’nın politikasına yakınlaştırmak gayreti içine girdiler. Kânûnî Sultan Süleymân Han, ikinci Selîm Han ve üçüncü Murâd Han devirlerinde on beş sene kadar süren sadrâzamlığıyla içte ve dışta Osmanlı Devleti’nin gücünün korunmasında büyük hizmetleri geçen Sokullu Mehmed Paşa, 12 Ekim 1579’da dîvân toplantısında iken bir meczûb tarafından şehîd edildi. Eyyûb Sultan’da şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin kabri yanındaki türbesine defnedildi. Ömrünü din ve devletine hizmette geçiren Sokullu Mehmed Paşa, güzel konuşan, ikna kabiliyetli, nâzik, mükemmel ahlâklı ve İslâm âlemi için faydalı hizmetlerde bulunmuş bir zât idi. Son derece de dînine bağlı olup, Halvetî tarikatına mensuptu. Sultan Selîm Han’ın kızı İsmihan Sultan ile evlenip, dâmâdı şehriyârî oldu. İsmihan Sultan, Kumkapı civarında Muhammed Paşa Câmii’ni yaptırmıştır. Orta kapısı, mihrabı ve minber kapısı üstlerinde birer Hacer-ül-esved taşı parçaları vardır. Sokullu, geniş vakıflar ve hayır te’sisleri kurdu. Sokullu, Azap Kapısı Câmii ile Kadırga’da kendi ismiyle anılan câmi, medrese ve hayrat te’sislerini yaptırmıştır. Lüleburgaz’da câmi ve medrese; Edirne’nin Çavuş Bey mahallesinde dükkânlar, odalar ve çifte hamam; Erdel Beçkerek’de câmi, han, çeşme, dârülkurrâ ve köprü; Vişegrad’da Mîmâr Sinân’a yaptırdığı nadide bir köprü; Vişegrad-Saraybosna arasına büyük bir kervansaray yaptırdı. Bunlardan başka, ülkenin bir çok yerinde câmi, han, hamam, imaret vs. gibi hayır müesseseleri yaptırıp, bu te’sislere de çeşitli vakıflar kurmuştu. Sokullu ailesinden önemli devlet adamları yetişmiştir. TRAŞ EDİLMİŞ SAKAL DAHA GÜR ÇIKAR! İnebahtı’da Osmanlı donanmasının büyük bir kısmının yok edilmesi üzerine, kapdân-ı derya Kılıç Ali Paşa, donanmayı yeniden kurmak için canla başla çalışmakla beraber, işin azameti karşısında irkilmekte, bilhassa gemileri donatacak malzemenin yetiştirilemeyeceğinden korkmaktaydı. Bu sebeple bahara kadar 200 geminin hazırlanmasını isteyen vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa’ya: “Gemilerin teknesinin yapılması mümkündür; lâkin iki yüz gemiye beş-altı yüz lenger (gemi demiri), ona göre âlât ve yelken ve sâir levazımın tekmili muhal (tamamlanması mümkün değil gibi) görünür” demesi, vezîriâzamın ona, şu meşhur sözü söylemesine vesile oldu: “Paşa! Paşa! Sen bu devlet-i âliye-i Osmaniye’yi tanımamışsın. Bu Devlet-i âliye’nin kuvvet ve kudreti ol mertebedür ki, cümle donanma lengerleri gümüşten, resenleri (ipleri) ibrişimden, yelkenleri atlastan etmek ferman olunsa, müyesserdir. Hangi geminin mühimmatı yetişmezse, bu minval üzere benden al” İmparatorluğun kudret ve imkân derecesini en iyi bilen Sokullu’nun bu sözü üzerine, Kılıç Ali Paşa kalkıp vezîriâzamın elini öptü ve; “Hakîkaten bildim ki, bu donanmayı siz tekmil edersiniz” dedi. Bu büyük gayretin sonunda bütün kış çalışılarak yeniden bir donanma meydana getirildi. Başbakanlık Osmanlı arşivindeki 19 numaralı Mühimme defterinin 89. sayfasında mevcut olan 29 Muharrem 980 (11 Haziran 1572) tarihli hükümde; “Tersâne-i âmiremde iki yüz elli pare mürettep ve mükemmel kadırga tedârük ve izhâr olunup” ibaresi vardır. Buna göre, o kış içinde yapılan gemilerin 200’den aşağı olmadığı anlaşılmaktadır. Kıbrıs’ın fethi esnasında Venedik elçisi Barbaro memleketten çıkarılmayarak İstanbul’da bırakılmıştı. Elçi, Türk donanmasının 1571 yılında İnebahtı’da mahvından sonra Osmanlı hükümetinin sulhe tarafdâr ve haçlılara tâviz verip vermeyeceğini anlamak istediğinden mülakat esnasında Sokullu’yu yoklamıştı. Bunun üzerine vezîriâzam Sokullu Mehmed Paşa ona şu târihî cevâbını verdi: “İnebahtı muhârebesinden sonra cesaretimizin sönmediğini görüyorsun. Sizin zayiatınızla bizimki arasında fark vardır. Biz sizden bir krallık yer (yâni Kıbrıs adasını) alarak kolunuzu kestik. Siz ise, donanmamızı yok etmekle sakalımızı traş etmiş oldunuz. Kesilmiş kol yerine gelmez. Lâkin traş edilmiş sakal daha gür çıkar.” Sokullu’nun verdiği cevap, Osmanlı diplomasisinin teşkilât, müessese ve ordusu gibi kuvvetinin de ifâdesidir. 1) Solakzâde Târihi; sh. 514 2) Târihi Peçevî; cild-1, sh. 498-500 3) Târih-i Selânikî; sh. 130 v.d. 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 273 5) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi (İ. H. Danişmend); cild-2, sh. 335 6) Osmanlı Târihi; cild-2, sh. 552 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-7, sh. 288 SOMUNCU BABA Osmanlı Devleti’nin kuruluş yıllarında Anadolu’da yetişen evliyânın ve âlimlerin büyüklerinden. İsmi Hamîd-i Aksarâyî’dir. Fakat Somunca Baba lakabıyla meşhurdur. 1349 (H. 750) senesinde Kayseri’de doğdu. Babasının ismi Şemseddîn Mûsâ’dır. Tefsir, fıkıh ilimlerinde ve tasavvufda çok yükseldi. Hızır aleyhisselâm ile sohbet ederdi. 1412 (H. 815) senesinde Aksaray’da vefât edip oraya defnedildi. Kabrinin Darende’de olduğu da söylenmektedir. İlk tahsilini babasından aldı. Babasının vefâtından sonra Şam’a giderek ilim öğrendi ve Tasavvuf yoluna girdi. Pek çok velînin sohbetlerine katıldı. Burada üveysî olarak, manevî yol ile Bâyezîd-i Bistâmî’den feyz aldı. Şam’da bir müddet ilim tahsilinde bulunduktan sonra, Tebrîz yakınlarında Hoy kasabasında bulunan Hâce Alâeddîn-i Erdebîlî hazretlerinin huzuruna gitti. Burada hocasına bütün gayretiyle hizmet ederek, ilim öğrendi. Tasavvuf yolunda üstün derecelere kavuştu. Alâeddîn-i Erdebîlî, bir gün Hamîdi Aksarâyî’ye; “Artık bizden öğrendiğin ilmi, Allahü teâlânın dînini, insanlara öğretmek üzere Anadolu’ya git!” buyurdu. Ona böylece, insanları yetiştirmek için icazet (diploma) verdi. Büyük bir âlim ve veliy-yi kâmil olarak Kayseri’ye döndü. Hamîdeddîn hazretleri, manevî bir emir üzerine Tebrîz’e gitti. Tebriz’den de Anadolu’ya gelip, Bursa’ya yerleşti. Hacı Bayram-ı Velî, sık sık Bursa’ya gelip hocasını ziyaret ederdi. Hamîdeddîn hazretleri, Bursa’da bir ümmî gibi hareket edip, ilminin varlığını kimseye belli etmedi. Hamîdeddîn, Bursa’da bir fırın yaptırdı. Fırınına merkebiyle dağdan odun getirir, onunla ekmekleri pişirirdi. Ekmek küfesini sırtına alarak; “Somun! Mü’minler somun!” diye dolaşır, geçimini bu yolla sağlardı. Halk bu fırıncıya “Somuncu Baba” der ve onun pişirdiği ekmeğin lezzetine doyamazdı. Somuncu Baba ekmek satmaya başlayınca, herkes peşinden koşar, ekmeğini kapışırdı. Somuncu Baba’nın fırını, Molla Fenârî Mahallesinde, Ali Paşa Çınarı civarında olup, iki gözlü idi. Fırının bitişiğinde de, ibâdet ettiği bir odası vardı. Odanın kıble cihetinde de, nefsini terbiye etmek için kullandığı bir Çilehânesi mevcûd idi. Hep, halk içinde Hak ile olmağa gayret etti. Yıldırım Bâyezîd Hân, Niğbolu zaferinden sonra Bursa’da Ulu Câmiyi yaptırmaya başladı. Câminin inşâsı sırasında, çalışan işçilerin ekmek ihtiyâcını Somuncu Baba te’min etti. Câminin yapılması bittikten sonra, bir Cuma günü açılış merasimi yapılacağı îlân edildi. O gün başta Yıldırım Bâyezîd Han, dâmâdı Seyyid Emîr Sultan, Molla Fenârî hazretleri, ulemâdan pek çok kimse ve Bursalılar Ulu Câmi’yi doldurdular. Yıldırım Bâyezîd Han, câminin açılış hutbesini okumak üzere Emîr Sultan’a vazife verdiğinde, Emîr Sultan; “Sultânım! Zamanın büyük âlimi burada iken, bizim hutbe okumamız uygun değildir. Bu câmi-i şerîfin açılış hutbesini okumaya lâyık olan zât şu kimsedir” diyerek, Somuncu Baba’yı gösterdi. “Şöhret âfettir” hadîs-i şerifini bildiği için, bundan titizlikle kaçınan Somuncu Baba, Pâdişâhın emri üzerine minbere doğru yürüdü. Emîr Sultân’ın yanına gelince; “Ey Emîr’im, niçin böyle yapıp beni ele verdiniz?” dedi. O da; “Senden ileride bir kimse göremediğim için öyle yaptım” cevâbını verdi. Cemâat hayret ederek bu konuşmaları dinliyor, Somuncu Baba’nın hutbesini merakla bekliyorlardı. Minbere Çıkan Somuncu Baba, öyle bir hutbe irâd etti ki, o zamana kadar Bursalılar böyle bir hutbeyi hiç işitmemişlerdi. Bursalılar, ancak bundan sonra Somuncu Baba’nın büyüklüğünü anladılar. Somuncu baba, hutbede; “Bâzı âlimlerin, Fâtiha-i şerîfenin tefsîrinde müşkilâtı, anlıyamadığı kısımlar vardır. Onun için bu sûrenin tefsirini yapalım” buyurarak, Fatiha sûresinin, yirmi ana ilim üzerine yedi türlü tefsîrini yaptı. Nice hikmetli sözler beyân eyledi. Herkes hayretinden şaşırıp kaldı. Başta Molla Fenârî hazretleri; “Somuncu Baba, önce bizim Fatiha sûresinin tefsîrindeki müşkilimizi kerâmet göstererek halletti. Onun büyüklüğüne, bu yedi çeşit tefsîr, âdil bir şâhiddir. Fâtiha’nın ilk tefsîrini cemâatin hepsi anladı. İkinci tefsîrini bir kısmı anladı, üçüncü tefsîri anlayanlar çok az idi. Dördüncü ve sonrakileri anlıyanlar içimizde yok idi” demekten kendini alamadı. Cuma namazından sonra bütün cemâat, Somuncu Baba’nın elini öpmek, duâsını almak istedi. Cemâatin bu arzusunu kırmayan Hamîd-i Velî hazretleri, kapıda durdu. Ulu Câmi’nin üç kapısından çıkan herkes; “Ben Somuncu Baba’nın elini öpmekle şereflendim” diyordu. Somuncu Baba, yine kerâmet göstererek, Allahü teâlânın izniyle her üç kapıda da aynı ânda bulunarak cemâate elini öptürmüştü. Namazdan sonra Hamîd-i Velî’nin evine giden Molla Fenârî; “Talebeniz olmakla şereflenmek istiyorum” deyince, Somuncu Baba ona teveccüh ederek duâlarda bulundu. Bursa’dan ayrılarak Aksaray’a geldi. Burada ömrünün sonuna kadar İslâmiyet’i yaymak, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirmek için uğraştı. Artık ona Hamîd-i Aksarâyî denilmeğe başlandı. Hacı Bayram-ı Velî ile hacca gittiler. Dönüşlerinde, Hacı Bayram’ı kendisine halîfe, vekîl tâyin etti. İnsanlara doğru ve hak yolu öğretmekle vazifelendirdi. Hamîd-i Aksarâyî hazretleri 1412 (H. 815) senesinde vefât etti. Cenaze namazını Hacı Bayram-ı Velî kıldırdı. Geriye iki erkek çocuk bırakarak, bugünkü türbesinin olduğu yere defnedildi. Türbesi Aksaray kabristanının ortalarındadır. 1980 (H. 1400) senesinden itibaren, Aksaraylı Şahin Başer Bey’in gayretleriyle türbesi yeniden tamir edilerek bugünkü hâle gelmiştir. Somuncu Baba’nın çilehânesini ve türbesini ziyaret edenler, rûhâniyetinden fevkalâde feyz ve bereketlere kavuştuklarını, dünyâyı unuttuklarını söylemişlerdir. Onu vesîle ederek Allahü teâlâya yapılan duâların kabul olduğunu bildirmişlerdir. 1) Şakâyık-i Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 74 2) Tâc-üt-Tevârih; cild-2, sh. 425 3) Nefehât-ül-üns; sh. 683 4) Âşıkpaşazâde Târihi; sh. 201 5) Semerât-ül-fuâd; sh. 7 6) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1008 7) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 54 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-7, sh. 72 9) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-12, sh. 52 SULTAN (Bkz. Pâdişâh) SULTANAHMED CÂMİİ İstanbul’un en büyük câmilerinden. Osmanlı Devleti’nin ihtişamını, mimârideki gücünü, san’attaki inceliğini, zerâfetini, tezyinatını gösteren muhteşem bir mâbeddir. Türkiye’nin altı minareli tek câmisidir. Câmi, İstanbul’da kendi adıyla anılan Sultanahmed semtindedir. Sultan birinci Ahmed Han tarafından yaptırılan câminin mîmârı baş mîmâr Sedefkâr Mehmed Ağa’dır. İstanbul boğazından ve Marmara denizinden İstanbul’a gelen gemiler, Sultanahmed Câmii’ni karşılarında muhteşem manzarasıyla görürler. Bizans hipodrumunun doğu kenarında Atmeydanında ve Ayasofya Câmii’nin karşısında yer alan bu Câmi, Osmanlı mimarisinin şaheseridir. Osmanlı mimarisinin en büyük eserlerinden biri olan Sultanahmed Câmii’nin temeli 1609 (H. 1018) senesinde atıldı. Câminin temeli atılırken ilk kazmayı, devrin büyük âlimi ve meşhur evliyâ Aziz Mahmûd Hüdâî hazretleri ve sultan birinci Ahmed Han vurdu. Pâdişâh elbisesinin eteğine toprak doldurup taşıyarak; “Yâ Rabbî! Ahmed kulunun hizmetidir” diyerek Allahü teâlâya duâ etmiştir. Yedi sene süren azimli bir çalışmadan sonra, 1616 (H. 1025) senesinde asırlarca kalacak târihî bir yadigâr olarak bitirilmiştir. Sultanahmed Câmii’nin ön cephesi yetmiş iki, yan cephesi ise altmış dört metredir. Câminin ön kısmındaki revaklı avlu da aynı ölçüdedir. Altı minaresinin dördü üçer, ikisi ise ikişer şerefelidir. Dört uzun minarenin ortasında kalan merkezî büyük kubbe yirmi dört metre çapındadır. Ayasofya’nın kubbesinin çapından 2,6 metre büyüktür. Yerden tepesine kadar yüksekliği 43 metredir. Bu kubbe dört kemere, kemerler de dört büyük fil ayağı üzerine oturtulmuştur. Fil ayaklar silindirik dilimlerle süslenmiş olup, çapı beş metredir. Ortadaki büyük kubbe dört yarım kubbe, yarım kubbeleri de daha küçük üçer yarım kubbe taşımaktadır. Mihrab tarafında üç yarım kubbe yerine iki yarım kubbe konmuştur. Kare şeklinde bir sahayı örten büyük orta kubbe ile dört yarım kubbenin köşelerinde kalan boşluklar gayet zarîf bir şekilde küçük kubbelerle doldurulmuştur. Câminin 260 penceresi vardır. Bu sayede câminin içi ferah bir havaya bürünmüştür. Pencereler öyle yerleştirilmiştir ki, büyük kubbe diğer kısımlarla büyük bir ahenk içinde olup sanki havada asılı gibi durmaktadır. Câminin tezyinatında mavi ve yeşil renkte örgülerle süslenmiş iki milyon bin kırk üç adet beyaz çini, benzeri az bulunan bu muhteşem mabede bambaşka bir güzellik vermiştir. Bu eşsiz zenginlikteki çinilere hayran kalan Avrupalılar, eşsiz bir san’at âbidesi olan Sultanahmed Câmii’ne Mavi Câmi adını vermişlerdir. Caminin nadide yazılarını o devrin büyük hat ustalarından Diyarbakırlı Kasım Gubârî yazmıştır. Ayrıca Mihrâb, hünkâr mahfeli, minberi, pencere aralarında panolar, taç mermer işçiliğinin ve oymacılık san’atının şaheserleridir. En nâdir ve renk renk taşlardan sanki kuyumcu san’atkârının elinden çıkmış gibi oyulan yaprak, lâle çiçek motiflerindeki güzellik, görenleri hayretler içerisinde bırakmaktadır. Caminin iç avlusunun zemîni mermer döşeli, etrafı yirmi altı kemerli revak ile çevrilidir. Dış avluya bakan duvarlarda otuz sekiz pencere vardır. İç avluya ikisi yanlardan, biri cepheden üç kapı açılır. Bu kapıların kanatları tunçtan yapılmıştır. İç avludaki şadırvan, altı mermer sütûnlu saçak altında olup, yalnız su içmek için yapılmıştır. Abdest muslukları câminin dışında iki yanında bulunmaktadır. Sultanahmed Câmii’nin bir diğer hususiyeti de külliye hâlinde yapılmış olmasıdır. Külliyesinde câmi ana binasından başka, kasr-ı hümâyûn, tabhâne, imâret, medrese, mekteb, dârüşşifâ, asker odaları, dükkanlar, sebil ve birinci Mustafa Han tarafından yaptırılan sultan birinci Ahmed Han’ın türbesi vardır. Sultanahmed Câmii’nin inşâsı tamamlandığında, câmiyi yaptıran sultan birinci Ahmed Han vefât etmiş bulunuyordu. Bu sebepten câminin inşâat defteri sultan birinci Mustafa Han tarafından tasdik edilmiştir. 1) Hadîkat-ül-Cevâmi’; cild-1, sh. 18 2) Seyahatname; cild-1, sh. 146 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-15. sh. 347 4) Eminönü Câmileri; sh. 179 SURRE ALAYI Osmanlı pâdişâhlarının her yıl hac mevsiminde Haremeyn-i şerîfeyn ahâlisine, bu mukaddes yerlerde geçici olarak bulunan zâhid müslümanlara (mücavirlere), mukaddes yerlerin ve hac yollarının emniyetini sağlayan Mekke şeriflerine ve Hicaz bölgesinde yaşayan bütün şeyhlere gönderdikleri para ve değerli eşyalara surre; bunları götüren topluluğa da surre alayı denirdi. Osmanlı Devleti’nde ilk defa surre gönderen pâdişâh, Çelebi Sultan Mehmed Han’dır. Ondan sonra gelen pâdişâhlar da seferde bulunmadıkları zamanlarda surre gönderdiler. Her sene muntazaman gönderme âdeti ise, Hâdim-ül-Haremeyn-iş-şerîfeyn lakabını alan Yavuz Sultan Selîm Han zamanında başladı. Surre-i hümâyûn, Haremeyn evkafı nâzırı olan dârüsseâde ağalarının sorumluluğu altında hazırlanıp merasimle gönderilirdi. Merasim sırasında bulunması gereken kimseler bir gün önceden, dârüsseâde ağası ve sadâret kethüdası tarafından yazılı olarak davet edilir, ayrıca surrenin Üsküdar’a geçirilmesi için, Kireçkapı iskelesinde bir çektiri hazırlanması lâzım olduğundan, bunun te’mini de kaptan paşaya yazılırdı. Dârüsseâde ağasıyla kethüda beyin tezkireleri üzerine gelen davetliler, sarayda, dârüsseâde ağasının makamında toplanırlardı. Ağa gelince, Mekke şerîfine gönderilmesi âdet olup daha evvel sadrâzamın huzurunda mühürlenmiş olan nâme-i hümâyûnu reîsülküttâb efendiden alır ve surre alayında görev alanlara hil’atfer giydirirdi. Bu sırada hazırlanan surre-i hümâyûn defterlerini (gönderilecek para ve eşyaların listesi) dârüsseâde ağasının yazıcısı ve haremeyn müfettişi mühürlerdi. Daha sonra defterdâr tarafından imzalanan defterlere nişancı tuğra çekerdi. Bu muamelelerden sonra davetlilere ziyafet verilir ve yemekten sonra pâdişâhın gelmesi beklenirdi. Pâdişâh, yanında vazifeli asker ve maiyyetiyle geldikten sonra, gönderilecek para, eşyalar ve bunların kayıtlı olduğu defterler ile Mekke emîrine hitaben yazılan nâme-i hümâyûn kızlarağası tarafından surre eminine teslim edilirdi. Bu esnada Kur’ân-ı kerîm ve na’tlar okunur, kurbanlar kesilir, buhurdanlar yakılır, tekbir getirilir, duâlar edilirdi. Hediyelerin yükleneceği surre develeri son derece süslenmiş, donatılmış bir vaziyette ahır kethüdası tarafından, yedek deve de sekban başı tarafından pâdişâhın oturduğu kubbe-i hümâyûn önünden geçirilirdi. Bundan sonra develer sıra ile Bâb-ı hümâyûndan çıkarılıp Alay köşkü altından Hocapaşa’ya, oradan Bahçekapısı yoluyla Kireç iskelesine götürülürdü. Bu iskelede tekrar duâ yapılır, hazırlanan çektiriyle Receb ayının on ikisinde Üsküdar’a geçirilirken 41 pare top atılarak uğurlanırdı. Üsküdar’da da devlet erkânının merasimle karşıladığı alay, halkın coşku dolu gösterileri arasında Hicaz’a doğru yoluna devam ederdi. Yol üzerinde bulunan beylerbeyiler, surrenin emniyetini te’min etmekle mükelleftiler. Surre-i hümâyûnla gönderilen paralar, Haremeyn’in idâresinde sarf edilirdi. Mekke emîri bu paradan aşiret şeyhlerine de hediye ederdi. Aşiretler, Osmanlı Devleti’nin bu yardımından memnun ve minnetdâr kalırlardı. Surre-i Hümâyûnda paralar dışında gönderilen ve nâdir bulunan kıymetli halılar, seccadeler, murassa avizeler, şamdanlar, baha biçilmez mushaf-ı şerifler, levhalar, pûşîdeler (örtüler), gümüş perde halkaları, okkalarla buhurlar, elbiseler, Mekke emîrine mahsus sırmalı ve işlemeli kaftan, mücevherli kılıç, inciden tesbih ve daha pek çok kıymetli hediyeler ise, Mekke ve Medine’deki mübarek makamlara, seyyidlere, şeriflere, fakirlere, zâhidlere hediye edilirdi. Bu arada pâdişâhın ve saray erkânının dışında, mübarek makamlara ve orada bulunan müslümanlara hediyeler göndermek isteyenler, armağanını surreye teslim ederdi. 1) Mekke-i Mükerreme Emîrleri (Uzunçarşılı); sh. 13 2) Mir’ât-ı Mekke (Eyyûb Sabri Paşa) cild-2, sh. 695 3) Lütfî Târihi; cild-3, sh. 166 4) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 371 SÜLEYMAN HAN-I (Bkz. Kânûnî Sultan Süleymân) SÜLEYMAN HAN-II Babası ............................ : Sultan İbrâhim Annesi ............................ : Sâliha Dilâşub Sultan Doğumu ......................... : 15 Nisan 1642 Vefâtı ............................. : 22 Haziran 1691 Tahta Geçişi ................... : 8 Kasım 1687 Saltanat Müddeti ............ : 3 sene 7 ay 4 gün Halîfelik Sırası ................ : 85 Osmanlı sultanlarının yirmincisi ve İslâm halîfelerinin seksen beşincisi. Sultan İbrâhim Hân’ın, oğlu olup, 15 Nisan 1642 senesinde Sâliha Dilâşub Sultan’dan doğdu. Şehzâdeliğinde mükemmel tahsil ve terbiye gördü. Kardeşi sultan dördüncü Mehmed Han zamanında sarayda husûsî hocalardan ders aldı. Hattat Tokatlı Ahmed Efendi’den sülüs ve nesih hattını öğrendi. Dördüncü Mehmed Han’ın tahttan indirilmesi üzerine, 8 Kasım 1687’de Osmanlı sultânı oldu. Sultan İkinci Süleymân Han tahta geçtiğinde, Osmanlı Devleti; Avusturya, Venedik, Papalık, Lehistan, Malta, Toskana ve Rusya ile harb halindeydi. Osmanlı ordusunun Viyana önlerinde yenilmesinden ve bilhassa Kara Mustafa Paşa’nın îdâm edilmesinden sonra orduda çözülme başlamış, Lehistan kuvvetlerine karşı kısmî başarılar elde edilmesine rağmen, Venedik, Mora yarımadasını işgal etmiş, Avusturya cephesindeki kapıkulu askerinin düşman önünden kaçarak İstanbul yolunu tutması üzerine; Macaristan’da derin bir boşluk meydana gelmiş, kaleler yardımsız, imdatsız kalmış, müdafaasız kasabalarda müslüman ahâli ne yapacağını şaşırmış, cephede dirayetli bir başın bulunmaması, umûm bir panik havasının doğmasına sebeb olmuştu. Bu şartlar içinde, bir an önce Türkleri Macaristan’dan hattâ Avrupa’dan atmak ihtirasıyla dört bir yandan çılgınca saldıran düşman kuvvetlerine karşı esaslı bir mukavemet olamazdı. Nitekim büyük toprak kayıplarından sonra, Vişegrad, Uyvar, Estergon gibi önemli kaleler ve Budin gibi yüz altmış yıllık Türk yurdu elden çıktı. 14 Kasım 1687’de Eğri kalesi vire ile teslim oldu. Daha sonra 6 Eylül 1688’de İstolni-Belgrad, onu takiben Szolnok, Lippa, İllok, Varadin düşman eline geçti. Bosna cephesinde Banyaluka, İzvornik, Gradiska kaleleri düştü. Cephe boş kalıp, kaleler birer birer düşerken, âsî asker bütün uğraşmalara rağmen geri döndürülemeyip, İstanbul’a gelmiş, zorbalık yapmaya başlamıştı. Sık sık ayaklanmalar çıkarıp vezîriâzam Siyavuş Paşa’yı azlettirip öldürdüler. Yerine değerli, azimkar bir vezir olan Nişancı İsmâil Paşa tâyin edildi (2 Mart 1688). İsmâil Paşa, İstanbul ve Anadolu’daki zorba ve âsîleri temizleme harekâtına giriştiyse de muhalifleri onu azlettirmeyi başardılar. Yerine Tekirdağlı Bekri Mustafa Paşa sadrâzam oldu (2 Mayıs 1688). Mustafa Paşa, Yeğen Osman Paşa’yı Avusturya cephesi serdârlığına tâyin etti. Yeğen Osman Paşa, önceden celâlîlerin içinde bulunmuş, sonradan affedilerek paşa olmuş bir kimseydi. Bu yüzden âsî asker tarafından tutuluyordu. Buna güvenen Osman Paşa, kendi başına hareket ediyor, düşmana karşı hiçbir tedbir almıyordu. Bu sırada Avusturya kumandanı Maximillian otuz bin kişilik bir kuvvetle Zemlin’de bulunan Tökely İmre ve Osmanlı kuvvetlerini mağlûb ettikten sonra, Yeğen Osman Paşa’nın dayısı Veli Paşa’nın gafletinden istifâde ile on bin kadar askerle Belgrad tarafına geçip, karşısına gelen Osmanlı kuvvetlerini bozdu ve Belgrad’ı kuşattı. Serdâr Osman Paşa, emrine bin yedi yüz asker verdiği Ahmed Paşa’yı Belgrad’ın muhafazasına bıraktıktan sonra, Niş’e kaçtı. Belgrad’ın düşmesi, düşmanın kolayca Balkan yarımadasına inmesine sebeb olacağından, Süleymân Han imdat yetiştirilmesi için fermanlar yolladı. Fakat Osman Paşa’nın kayıtsızlığı üzerine 8 Eylül 1688’de Belgrad düştü. Bu arada Semendire ve Tuna’nın sol sahilinde Macaristan topraklarında kalan Pançova Palangaları da düşman işgaline uğradı. Macaristan’da yalnız Tameşvar, yokluk içinde müdâfaasına devam ediyordu. Bu vahim durum üzerine Edirne’de durumun müzâkere edilmesi için toplantı yapılması kararlaştırıldı. Devlet erkânı, ulemâ ve kapıkulu reislerinin yanında bu sırada Kırım hanı olan değerli devlet adamı Selîm Giray Han’ın da katıldığı toplantı sonunda, âsî askeri arkasına alarak emir dinlemeyip bir çok mühim kalenin düşmesine sebeb olan Yeğen Osman Paşa’nın katline fetva verildi. Avusturya cephesi serdârlığına Recep Paşa tâyin edildi. Osman Paşa’nın tenkil edilmesi vazifesini de üstlenen Recep Paşa, kısa bir süre içinde kuvvetlerini dağıttığı Osman Paşa’yı yakalayarak gerekli cezayı verdi. Bu arada Ruslar büyük kuvvetlerle Kırım’a saldırınca, Selîm Giray Han geri dönerek, büyük bir sür’atle gece gündüz durmadan altı günde Orkapı’ya ulaştı. Kısa sürede toplayabildiği on beş-yirmi bin kişilik kuvvetiyle Ruslara karşı çıktı. Az bir kuvvetle akıl almaz kahramanlıklar gösteren Selîm Giray Han, beş gün süren kanlı muhârebelerden sonra, Rus ordularını dağıtarak perişan duruma düşürdü ve ağır kayıplar verdirdi (11 Mayıs 1689). Avusturya cephesinde bozgunlar sürerken, Venedik cephesinde de durum pek parlak değildi. Osmanlı ordularının Avusturya cephesinde perişan olmasını fırsat bilen Venedik, büyük kuvvetlerle saldırıya geçip, Mora’yı almış, Atik kıyısına geçerek Atina’yı da zaptetmişti. Bu muvaffakiyetten sonra iyice cesaretlenen Venedik donanması, 14 Temmuz 1688’de de Ağrıboz önüne geldi. Amiral Morasini kumandasındaki donanmada 62 kalyon, 54 adet kadırga, 6 mavna ve 18 firkate vardı. Ağrıboz muhafızı vezir Celebi İbrâhim Paşa, yardım alamamasına rağmen çok az sayıdaki askeriyle düşmana şiddetle mukavemet etti. 106 gün boyunca kaleye defalarca saldıran Venedikliler, kayıplarının çok fazla olması sebebiyle 30 Ekim 1688’de muhasarayı kaldırıp geri çekildiler. 1689 sefer mevsimi geldiğinde Avusturya cephesindeki işlerin her geçen gün biraz daha kötüye gitmesi üzerine, bütün memleket sathında nefîr-i âmm suretiyle asker toplanmasına ve ikinci Süleymân Han’ın da teşvik etmek gayesiyle hasta olmasına rağmen sefere çıkmasına karar verildi. Pâdişâh, 7 Haziran’da Sofya’ya kadar gitti. Fakat sıhhati daha öteye gitmeye müsait olmadığı için orada kaldı. Sofya’dan sonra orduya kumanda eden Serdâr Recep Paşa, ordunun ağırlıklarını Niş’de bırakarak Belgrad’a doğru ilerlemek isterken bir düşman ordusu da Pasarofça’ya doğru çekilmekte idi. Serdâr bunların üzerine vezir Ömer Paşa’yı gönderdi. Ömer Paşa’nın mağlûbiyeti üzerine bizzat harekete geçtiyse de yenildi. Top ve bütün mühimmat, çadırlar, düşman eline düştü. Bu mağlûbiyet Sofya’da bulunan Süleymân Han’a haber verildiğinde, Sultan teessüründen ağlamaya başlamış ve yanında bulunanlara; “Bir sâdık kulum yok ki ortalığın ahvâlini doğru söyleye” demişti. Bütün ordu mühimmatını bırakarak Niş’in kuzeyindeki Dragmana’ya kaçan serdâr Recep Paşa orada iki gün kaldı. Düşman, ümid etmediği kadar harp malzemesi ele geçirdikten sonra, yardımcı kuvvetlerin de katılmasıyla iyice güçlendiğinden, Niş üzerine yürüdü. Düşmanı karşılayacak yeterli asker ve silâh olmamasına rağmen müdâfaaya karar verildi. İlk iş olarak kadın, çocuk ve ihtiyarlar kasabadan çıkarılarak Üsküb ve Sofya taraftarına gönderildi. Etrafa hendekler kazıldı. 24 Eylül’de gelen düşmanın ilk saldırısında Arnavud askerler kaçınca, tutunamayan Recep Paşa, zorlukla Samoka’ya çekildi. Niş’in düşman eline geçmesi üzerine yapılan toplantı sonunda, serdârlığa Sadrâzam Bekri Mustafa Paşa’nın getirilmesine ve Pâdişâh’ın da Edirne’ye çekilmesine karar verildi. Edirne’ye dönen sultan Süleymân Han, yeni çâreler araştırmaya başladı. Devlet çok kötü durumdaydı. Macaristan cephesindeki orduyu bir türlü yerinde tutmak mümkün olmuyordu. Askerin ve halkın maneviyâtı bozulmuştu. Askere yeni bir ruh, yeni bir enerji verecek kudretli, iradeli ve değerli bir kumandan, bir devlet adamı lâzımdı. Ortalıkta görünen bütün serdârlar, sadrâzamlar, bu tür vasıflardan mahrum kimselerdi. Bu yüzden bozgunların önü alınamıyor, her gün cepheden yeni mağlûbiyet haberleri geliyordu. Avusturyalılar son günlerde Arnavudlarla da elbirliği ederek Üsküb ve Priştine gibi yerleri de elde etmeye çalıştılar. Kropos adında bir Sırp sergerdesi, imparatordan aldığı fermana dayanarak, kendini Komonova kralı ilân ederek, o taraflarda Osmanlı kuvvetlerine karşı çıkmaya başladı. Bu sırada Venedikliler Avlonya’yı işgal ettiler, nihayet mühim bir mevki olan Vidin de düştü. Her biri diğerinden daha tehlikeli ve üzücü olan bu mağlûbiyet ve memleket kaybı haberlerinin gelmesi sonunda, ikinci Süleymân Han, bütün devlet erkânı ve ulemânın hazır bulunduğu fevkalâde bir meclis toplayıp, memleket ahvâlini görüştükten sonra, Köprülüzâde Fazıl Mustafa Paşa’yı sadârete getirdi (25 Ekim 1689). Sakız muhafızlığından gelerek görevi devralan Fâzıl Mustafa Paşa, sefer mevsimine kadar durumu düzeltmesi gerektiğini düşünerek öncelikle memleketin umûmî ahvâlini yoluna koymaya, sonra da askeri bir disiplin altına almaya ehemmiyet verdi. Aldığı âcil iktisadî tedbirlerle piyasada ferahlık meydana getirdiği gibi, hazîneyi rahatlattı. Bundan sonra nefîr-i âmm suretiyle toplanmış olan gayri muntazam askeri terhis ederek, asıl muvazzaf orduyu ıslâh edip, disiplinli hâle getirdi. Bu esnada dört seneden beri düşman içinde kalarak Fındık Mustafa Paşa tarafından harikulade kahramanlıkla müdâfaa edilmekte olan Kanije kalesi; zahiresi tükenip kedi, köpek gibi hayvanlar da yenildikten ve bir hayii telafât verildikten sonra, imdat gelmesinden ümîd kesilerek vire ile teslim oldu (11 Temmuz 1690). Hazırlıklarını bitiren Fâzıl Mustafa Paşa, 13 Temmuz 1690 Perşembe günü sancak-ı şerîfi alıp Avusturya cephesine hareket etti. Ağustos başında Şenkendorf kumandasındaki Avusturya kuvvetlerini yenerek Şehirköy’ü (Pirot) ve 12 Ağustos’da da Mûsâpaşa palangasını zaptetti. Buradan Niş üzerine yürüyen Mustafa Paşa, teslim teklifini reddeden kaleyi kuşattı. Bu arada Mustafa Paşa tarafından; Niş’e yardım için gelen fakat Kırım kuvvetlerinin de gelmesi sebebiyle geri çekilen Avusturya kuvvetleri üzerine gönderilen Kemankeş Ahmed Paşa da Pasarofça, Güvercinlik ve bâzı palangaları ele geçirdi. Yine bu esnada mühim düşman kuvvetlerini o tarafa çekmek için Erdel’e gönderilen Çerkez Ahmed Paşa ve Tökeli İmre de Avusturya ordularını ağır hezimetlere uğrattıkları gibi, komutanlarını da esir aldılar. Avusturya ordularının ard arda yenilmesi üzerine, 9 Eylül’de Niş teslim oldu. Buradan Belgrad üzerine yürünürken Semendire’nin düşman elinde bırakılarak geçilmesi doğru olmadığından, önce buranın alınmasına karar verildi. 18 Eylül’de Semendire’yi zapteden Fâzıl Mustafa Paşa, 1 Ekim’de Belgrad’ı kuşattı. Fâzıl Mustafa Paşa’nın kısa zamanda yeni bir rûh verdiği ordunun şevkle çarpışmasına, Avrupa’nın en müstahkem mevkılerinden biri olan Belgrad kalesi ancak sekiz gün dayanabildi, 8 Ekim 1690’da kale zaptedildi. Tuna üzerinde kalıp kaçamayan içi asker dolu on iki Avusturya gemisi zaptedildiği gibi, 396 adet de top ele geçirildi. Kaleye yapılan son taarruz sırasında vurulup şehîd olan Rumeli beylerbeyi Arnavud Mustafa Paşa’nın nâ’şı sadrâzamın otağı önüne getirilip, bizzat Fâzıl Mustafa Paşa’nın imâmetiyle cenaze namazı kılındıktan sonra, kanlı elbisesiyle defnedildi. Belgrad muhasarası esnasında akına sevkedilen Tatar kuvvetleri Tuna’nın karşı tarafına Siren sahrasına geçip, Varadin taraflarına giderek bir kaç palangayı ele geçirdikleri gibi, Kalgay Devlet Giray da Sava nehrini geçip Eşek taraflarına kadar olan yerleri vurup nehirdeki bâzı gemileri zaptetti. Osmanlı kuvvetleri ise Vidin, Fethülislâm Hırsova ve Şansi adasını ele geçirdi. Böylece Tuna’nın güney kısmındaki yerler düşmandan tamamen temizlendi. Düşman tarafından işgal edilen Osmanlı topraklarındaki hıristiyan halkın bir kısmı onlarla iş birliği yapmıştı. Bunun için Avusturyalılar çekilirken Niş ve Belgrad arasındaki on bin kadar Sırp tebeayı beraberlerinde götürdüler. Belgrad’ın zaptından sonra sadrâzam Fazıl Mustafa Paşa, kimin elinde reâyadan esir varsa onları toplatıp zahirelerini hükümetten te’min ettiği gibi, düşman tarafından dönüp gelenleri de affedip yerlerine gönderdi. Zirâate kudreti olmayanlara da yine hükümetten tohumluk buğday ile Çift hayvanı verdirmek suretiyle harâb yerlerde yerleşimi te’min etti. Fâzıl Mustafa Paşa, Niş’den sonra sekiz günde Belgrad’ın alındığını, Edirne’de bulunan ikinci Süleymân Han’a müjdeledikten sonra, kaleyi iyice tamir ettirip içine yeteri derecede asker, mühimmat ve zahîre koydu. 15 Kasım’da Belgrad’dan hareket edip, kırk gün sonra İstanbul-Dâvûdpaşa kışlasına geldiği sırada hastalığı sebebiyle oraya kadar arabayla gelmiş olan ikinci Süleymân Han tarafından karşılanarak kabul edildi. İkinci Süleymân Han, Fâzıl Mustafa Paşa’yı oturtup; “Hoş geldin. Berhudar ol, yüzün ak, kılıcın berrak, ekmeğin sana helâl olsun, arzum üzere hizmet eyledin. Seleflerinden birine böyle bir ulu gazâ müyesser olmadı” diyerek köşke karşı at çekip saf bağlayan ordu erkânının önünde, arkasından çıkardığı gülgülî çuha ile kaplı samur erkân kürkünü sadrâzama giydirdi. Belinden çıkardığı hançeri beline ve başından çıkardığı bir kıt’a murassa pençe sorgucu da başına taktı. Sonra elini kaldırıp ağlayarak; “Ben mükâfat etmeye kadir değilim; Allahü teâlâ iki cihânda yüzün ak etsin” diye duâda bulundu. Tekrar üst üste iki hil’at giydirerek saraya döndü. İstanbul’da Avusturya cephesinde kazanılan seferlerin sevinci sürerken, bir sevinçli haber de Mors cephesinden geldi. Mora serdârı vezir Koca Halîl Paşa, Venediklilerin işgali altında olan Avlonya’yı otuz bir günlük bir muhasaradan sonra ele geçirdi (6 Mart 1691). İstanbul’a döndükten sonra yeniçeri ocağında düzenlemeler yapıp ordu noksanlarını tamamlayan Fâzıl Mustafa Paşa, sefer hazırlıklarına girişti. Sefer mevsiminin gelmesi üzerine, 13 Mayıs 1691’de ikinci Süleymân Han’dan sancak-ı şerîfî alıp, Dâvûdpaşa sahrasına çıktı. Süleymân Han ağır hasta olmasına rağmen, orduyla beraber Edirne’ye kadar gitti. Süleymân Han Fazıl Mustafa Paşa’nın 14 Haziran’da orduyla beraber ayrılmasından sekiz gün sonra, yıllardan beri muzdarip olduğu istiska (verem) hastalığından 22 Haziran 1691’de vefât etti. Edirne’de teçhiz ve tekfini yapılarak İstanbul’a gönderildi. 24 Haziran günü Süleymâniye Câmii’nde Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın kabri yanına defnedildi. İkinci Süleymân Han kadirşinas, halim, cömert ve temkinli bir pâdişâhtı. Fakir, muhtaç ve ihtiyâç sahiplerine pek çok ihsânlarda bulunurdu. Saltanat müddeti iç ve dış gailelerle geçti. Bilhassa, Avusturya karşısında alınan mağlûbiyetler dolayısıyla, herkesin, Rumeli elden çıkıyor diye Anadolu’ya kaçtığı sırada, muktedir devlet adamı Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa’yı iş başına getirerek, kaybedilen yerleri devlete tekrar kazandırdı. Memleket içerisinde îmâr faaliyetleri ile de ilgilenen Süleymân Han, kendisi de Fener kulesi ile İzmir’de bir câmi inşâ ettirdi. Sultan İkinci Süleymân Han Devri Kronolojisi 8 Kasım 1687 14 Kasım 1687 : Sultan İkinci Süleymân Han’ın tahta çıkması. : Eğri kalesinin düşman eline geçmesi. 2 Mart 1688 : Nişancı İsmâil Paşa’nın sadrâzam olması. 2 Mayıs 1688 : Bekrî Mustafa Paşa’nın sadrâzam olması. 6 Eylül 1688 : İstolni-Belgrad kalesinin düşman eline geçmesi. 8 Eylül 1688 : Belgrad’ın düşmana teslim olması. 30 Ekim 1688 : Çelebi İbrâhim Paşa’nın Ağrıboz zaferi. 11 Mayıs 1689 : Kırım hanı Selîm Giray Han’ın Ruslara karşı kazandığı büyük zafer. 7 Haziran 1689 : İkinci Süleymân Han’ın Avusturya seferine çıkan orduyu uğurlamak için Sofya’ya kadar gitmesi. 24 Eylül 1689 : Niş’in düşman eline geçmesi. 25 Ekim 1689 : Köprülüzâde Fâzıl Mustafa Paşa’nın sadâreti. 11 Temmuz 1690 : Kanije kalesinin düşmana teslim olması. 13 Temmuz 1690 : Fâzıl Mustafa Paşa’nın Avusturya eferine çıkması. 12 Ağustos 1690 : Şehirköy ve Mûsâpaşa’nın zaptı. 9 Eylül 1690 : Niş’in geri alınması. 28 Eylül 1690 : Semendire’nin zaptı. 8 Ekim 1690 : Belgrad’ın geri alınması. 6 Mart 1691 : Avlonya’nın geri alınması. 22 Haziran 1691 : İkinci Süleymân Han’ın vefâtı. 1) Râşid Târihi; cild-2, sh. 32 v.d. 2) Silahtar Târihi; cild-1, sh. 53; cild-2, sh. 295-298 3) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 97-98 4) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-3, kısım-1, sh. 496 v.d. 5) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 377 6) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-3, sh. 465 7) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-10, sh. 100 SÜLEYMÂN PAŞA Osmanlı Devleti’nin kuruluşunda; yiğitliği, cömertliği ve gazâ yollarında gösterdiği başarılarıyla ün yapan Rumeli fâtihi, mücâhid Osmanlı şehzâdesi. 1316 (H. 716) senesinde Bursa’da doğdu. Orhan Gâzi’nin büyük oğludur. Annesi ise Yarhisar tekfurunun kızı Nilüfer (Holofira) Hâtûn idi. Süleymân Paşa, iyi bir tahsîl ve terbiye gördü. İznik ve İzmit’in fetihlerine katılarak askerî tecrübelerini artırdı. Olgunluk yaşına bastığında, yiğitliğini takdîr eden pederi Orhan Gâzi, onu Kocaeli’ye vâli yaptı. Göynük ve Mudurnu yöresi kendisine tımar olarak tahsîs edildiğinde, bir süre bu bölge Süleymân Paşa ili adıyla anılmıştır. Karesi ilinin fethinde önemli rol oynayan velîaht-şehzâde Süleymân Paşa bu beyliğin meşhur kumandanlarından Gâzi Fâzıl, Ece Halil, Evranos ve Hacı İlbeyi gibi beyleri maiyyetine alarak, Bizans ve Balkanlardaki gelişmeleri dikkatle takibe başladı. 1346’da Sırp kralı İstefan Duşan’ın Selânik’i kuşatması üzerine, Bizans imparatoru üçüncü Kantakuzen’in isteği ve babası Orhan Gâzi’nin emri ürerine 10 bin kişilik bir kuvvetle ilk defa Rumeli’ye geçen Süleymân Paşa, Bizans donanmasının da yardımı ile Selanik’i kurtardı. Bundan sonra Bizans İmparatorluğu için başlayan KantakuzenYuannis mücâdelesinde Kantakuzen tarafını tutan Osmanlı kuvvetleri, Süleymân Paşa idaresinde bir kaç defa daha Rumeli’ye geçtiler. 1353 yılında Kantakuzen anlaşma mukabili olarak Süleymân Paşa’ya üs olarak kullanabilmesi için Çimbe kalesini verdi. Daha sonra büyük bir donanma ile Gelibolu kalesi ve Çimbe yöresi Süleymân Paşa tarafından feth edildi. İşte Osmanlıların Rumeli’deki hakîkî yerleşmeleri bu târihte başlamaktadır. Bu arada Orta Anadolu şehirlerine hâkim Emir Eratna’nın ölümü dolayısıyla, ortaya çıkan karışıklıktan faydalanmak isteyen Sultan Orhan Gâzi, oğlu Süleymân Paşa kumandasında bir orduyu doğu hududunda kuvvetli bir nokta olan Ankara üzerine gönderdi. Nitekim Süleymân Paşa 1354’de gelerek şehri kolayca fethetti. Ankara kalesinin fethi önemli bir hâdise olup, Osmanlıları Sakarya ile Kızılırmak arasındaki topraklara hâkim kılmıştır. Bundan sonra tekrar Rumeli üzerine sevkedilen Süleymân Paşa’nın faaliyetleri sonucu Balkanlarda fetih ve yerleşme başladı. Bu arada Gelibolu ve çevresi şiddetli bir deprem sonucu büyük hasar gördü. Bu fırsatı değerlendiren Süleymân Paşa, yanında Gâzi Fâzıl ve Halil Ece gibi kumandanlar da olduğu hâlde başta yıkılan kaleleri kolaylıkla ele geçirdi. Bundan sonra Gelibolu yarımadasının en dar yeri olan Eksamilye berzahını aşarak Doğu Trakya’ya ayak bastı. Malkara ile Keşan’ı aldı. Ardından Çorlu’yu fethedip İstanbul Edirne yolunu kesti. Bu fütûhat esnasında Osmanlıların şehir ve köyler halkına İslâm’ın güzel adaleti ile muamele etmeleri ve ihsânlarda bulunmaları, fetihleri kolaylaştırdı. Süleymân Paşa ayrıca fethettiği bölgelere Biga’dan Türk ahâli getirterek iskân etti. Böylece bölge halkının müslüman ahâli ile tanışarak İslâmiyet’in yayılmasını sağladı. Diğer taraftan Gelibolu yarımadasının Türklerce fethi Bizans’ı karıştırdı. Bu fütûhata sebeb olarak gösterilen Kantakuzen iktidarı paleologlara bırakarak bir manastıra çekildi. Kantakuzen bu arada rakibi paleologlara Türk fütûhatına karşı durmanın imkânsız olduğunu da belirtti. Nitekim bu sırada Balkan devletlerinin birbirleri ile çarpışmaları, Süleymân Paşa’nın faaliyetlerini kolaylaştırıyordu. 1358’den itibaren yanına kardeşi şehzâde Murâd’ı da alan Süleymân Paşa, Ferecik ve Dimetoka’yı da fethederek Meriç’i aştığı gibi, İstanbul surlarına kadar akınlar yaptırdı. Süleymân Paşa buraları da Türkleştirmek için Anadolu’daki Osmanlı arazisinden (Karesi taraflarından) bir kısım yörük nakledip yerleştirdi. Buna mukabil elde edilen yerlerin askeri sınıftan olan Rumlarını da, isyân çıkarma ihtimâli üzerine Anadolu’ya yâni Balıkesir ve havalisine geçirdi. Süleymân Paşa, hayâtının en faal devresinde Bolayır ile Seydikavağı arasında avlanırken atının sürçmesi sonucu düşerek vefât etti (1359). Ölümünde 43 yaşında bulunan şehzâdenin cenazesi, Bolayır’a getirilip kendi yaptırdığı imâretin bahçesine defnedildi. Akıllı Kişiler Öğünmekten Ar Ederler Süleymân Paşa’nın Rumeli’de giriştiği fütûhat, küffâr diyarında görülmedik bir te’sir bıraktı. Macar, Bulgar, Eflak ve Sırp kralları bu bahadırın ortaya çıkmasıyla korkuya düşerek yeni yeni ordular toplamaya başlamışlardı. Bunlar Bizans İmparatoru’na gönderdikleri haberde; “Şimdiye dek Rum ülkesi, düşmanın saldırılarından korunabilmekte iken, İslâm ordularının baskısı iyice gelişmiş ve kale ile hisarları ele geçirmede, kiliseleri, putları yıkmada gayretleri günden güne artmış, güçleri çoğalmıştır. Karşı çıkmakta gevşeklik gösterirsek cümlemizin yok olmasına, onların devletlerinin yücelmesine yol açılmış olur. Henüz ayakları yere iyice basmadan, bu diyarda dayanakları sağlamlaşmadan ve atalarımızdan kalan devletlerin bayraklarını, kılıçları paralamadan, ayaklarını ülkemizden kesmek için, gayret sarfetmek başlıca mes’elemizdir” demişlerdir. Şanlı şehzâde, düşmanın saldırı haberlerini alınca, emrinde din yolunda savaşanlara, din kardaşlığında bulunanlara şu güzel sözlerde ve vasiyetlerde bulundu: “Şu gördüğümüz olağan üstü işler, yaptığımız akıl almaz girişimler, şimdiye dek zaferleri rehber edinen ordumuzun yeni ülkeler açmasına sebeb olmuştur. Bu fetihler, gerçekte Allahü teâlânın yardımı ve cenâb-ı Peygamberin mucizesinden başka bir şey değildir. Yoksa, bu kısa zamanda, bu kadar az bir askerle böyle bir destek ve yardım olmasa, bu kadar çok iş görmek kolay şey değildir. Meydana gelen fetihler, İ’lâ-yı kelimetullah için gerçekleşmiştir. Sağlam inançlara sahip kişiler, cihâd yolunda gayret edip, baş koymak yolunu seçmek zorundadırlar. Hele şimdi, sonu kötü olan düşmanın toptan harekete geçmesi, asker toplaması bunu gerektirir. İslam ehline lâyık ve uygun olan budur ki, “Ne kadar az bir topluluk Allah’ın izniyle, çok kalabalık bir birliği yenilgiye uğratmıştır” buyruğuna inanarak din yolunda savaşırken, kullarının efendisi olan Allah’ın yardımına güvenerek, yaradılışı kötü küffar ile cenge çıkmalı, sapıklığında inatçı düşman üzerine atılmalı, yılmadan ürkmeden direnmelidir. Hayat, herkese giydirilen emânet bir elbisedir. Bununla akıllı kişiler öğünmekten ar eyler. Size gerek olan, iyi anılar bırakmaktır. Her kişinin nefesleri sayılı, sonu da bilinmektedir. Yaşamaktan sonra ölüm gerçek iken, cihânı yaradan da, “Hayat ve ölümü yarattı” buyurmakla buna işarette bulunmuştur. Böylece herkesin, ölümün her an hazır ve ruhları derleyen meleğin de ensesinde beklediğini bilmesi gerekir. Eğer vâdedilen ölüm günüm gelib çatar ve devletli yıldızım yokluk akşamında kaybolur, talihin amansız kılıcı ömür bağımı keserse, sakının ki, din düşmanlarından yüz döndürmeyesiz ve sonu kötü kâfirlerin önünden kaçmayasız. İslâm’ın sancakları din yolunda savaşanların gayretiyle durmuş ve İslâm ülkeleri bir düzene konmuş iken Allah’ın desteğinden ümid kesmek, apaçık akılsızlık eseri olur. Başbuğumuzun yokluğu yenilgiyi gerektirmez. Gerçek serdârımız iyilerin efendisi, hayra koşanların başbuğu olan Hazrettir. Keremli pâdişâhların görünmesine sebeb ve hazret-i Muhammed’in dinini kuvvetlendiren O’dur. Yüce Allah’ın salât ve selâmı üzerine olsun. Şimdi benim vasiyetim ve sizlere söyleyeceğim son tavsiyeler bunlardır ki, sonu kötü olan bu kalabalık, toptan hazırlandığına göre, onlarla savaşın, Allahü teâlânın emri olduğunu kesinlikle bilesiz. Safları boşaltıp kaçmanın en büyük günahlardan ve utançlardan olduğuna inanmış ve sapkınlar ordusunu yenmeye azmetmiş olasız. Sapkınlarla savaşta tokuşta korkaklık etmek, en büyük vebal ve kusurdur. Dindarlığın gereği, Allah’ın desteğine güvenerek kılıç kullanmaktır. Rabbimizin desteği yâr olunca, karşımıza çıkan tepelenesice topluluğun sonu felâket olmak gerekir. Safları düzenlemek, önünüze çıkan belâları göğüslemek, benim varlığıma bağlı değildir. Doğru yolları gösteren Hazrete sığınarak, Peygamberlerin efendisi olan zâtın rûhâniyetine bağlanarak, hasımlarımıza karşı direnmede sabır ve tahammül idesiz.” İşte yirmi üç yıl boyunca kâfirlerle cihâd eden ve Rumeli’yi Türklere ikinci vatan yapan şanlı şehzâde Süleymân Paşa, her seferinden önce böyle güzel sözlerle yanındaki gâzilerin gönüllerini alır ve onları şecâata getirirdi. 1) Tâc-üt-tevârih (Hoca Sâdeddin Efendi); cild-1, sh. 88, 92 2) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-1, sh. 156-158 3) Âşıkpaşazâde; sh. 48 4) Neşri Târihi; cild-1, sh. 172, 186 SÜLEYMÂNİYE KÜLLİYESİ Kânûnî Sultan Süleymân Han tarafından meşhur Osmanlı mîmârı Koca Sinân’a 15501557 seneleri arasında İstanbul’da yaptırılan külliye. Boğaza ve Haliç’e bakan yüksek bir tepe üzerinde yapılan külliyenin merkezinde Süleymâniye Câmii yeralmıştır. Külliye, şu bölümlerden meydana gelmiştir: Câmi, dârüttıb, medreseler, dârülkurrâ, sıbyan mektebi, hamam, imâret, bîmârhâne, çarşı Kânûnî ve Hürrem Sultan’ın türbeleri gibi yapılar. Bu yapılar câminin çevresinde gayet güzel bir şekilde yerleştirilmiştir. Osmanlı medeniyetinin nadide eserlerinden olup, Mîmâr Sinân’ın ikinci önemli eseridir. Temeline ilk taşı, büyük Osmanlı âlimi Ebüssü’ûd Efendi koymuştur. Mîmâr Sinân’ın kalfalığım diye nitelendirdiği bu büyük külliyenin kısa sürede yapılması, zamanına göre fevkalâde bir başarıdır. Câmi, 16 Ağustos 1557’de Kânûnî Sultan Süleymân Han ve bütün devlet ricalinin hazır bulunduğu bir törende, Mîmâr Sinân tarafından ibâdete açılmıştır. 1- Süleymâniye Câmii: Bulunduğu yer, İstanbul’a hâkim bir noktadadır. Avlusu ile birlikte dikdörtgen şeklinde olan câminin harem kısmı 68x63 m. ölçüsündedir. 26,50 m. kutrunda (çapında) ve 53 m. yükseklikte olan düz pandantifli kubbe, dört kalın kemer üzerinde oturmakta ve kaidesinde yuvarlak kemerli otuz iki pencere bulunmaktadır. Sütunlardan biri Topkapı Sarayından, biri Kıztaşı’ndan, biri İskenderiye, diğeri de Baalbek’ten getirilmiştir. Mihrap ve cümle kapısı tarafında iki yarım kubbe bulunmaktadır. Yanlarda, ayaklar arasında mukarnas başlıklı ikişer mermer sütuna dayanan üç sivri kemerli galeri uzanır. Câmi, 138 pencereden ışık alır. Câminin akustik ve havalandırma düzeni bir mimarînin ulaşamadığı bir şaheserdir. Camide büyük kubbenin bir tarafından çıkan hafif bir ses diğer tarafta duyulur. Akustik düşünülerek, bütün kubbeler, çift kubbe şeklinde yapılmıştır. Ana kubbeye ağızları içeri doğru açılan altmış dört küp yerleştirilmiştir. Bu küpler elli santimetre derinliğindedir. Bu küplerden ayrıca küçük kubbelerin köşelerine ve stalaktitlerin altına da konulmuştur. Câminin zeminine de sesi aksettiren tuğladan boşluklar yapılmıştır. Havalandırma için ise, cümle kapının içeri açılan kısmında üstte bulunan küçük bir odanın altında dört pencere ile içeriye ve dışarıya doğru dörder küçük menfez vardır. Bunların hepsi birden açılınca, meydana gelen hava akımı câminin havasını kısa zamanda değiştirir. Camide dikkati çeken hususlardan biri de bir is odasının bulunmasıdır. Sağlam düzenli hava akımı sayesinde burada toplanan is, mürekkeb yapımında kullanılmıştır. Yine diğer bir husus da câmide örümceklerin ağ örmelerine mâni olmak için binanın muhtelif yerlerine deve kuşu yumurtaları asılmıştır. Camideki yazılar meşhur hattat Ahmed Karahisârî ve talebesi Hasan Çelebi tarafından yazılmıştır. Sonradan kazasker Mustâfa Efendi de bâzı yazılar ilâve etmiştir. Yazıların bir kısmı hâriç, hepsi âyet-i kerîmedir. Mânâları bulundukları yerlerle uyum ve ahenk içindedir. Caminin dört minaresinden ikisi, iç avlunun kuzey cephesinin iki köşesinde olup, ikişer şerefelidir. Diğer ikisi ise üç şerefeli olup, arka cephenin köselerinde yer alır. Câminin dış görünüşü, ne taraftan bakılırsa bakılsın bir ahenk örneği olarak görülür. Yarım kubbeler, ağırlık kubbeleri, köşelerdeki küçük kubbeler, büyük kubbenin baskısını hafifletecek şekilde, çok ince hesaplarla yapılmıştır. Câmi, estetik, çizgilerindeki güzellik ve tenasüp (uygunluk) bakımından şaheserdir. Kubbeyi tutan ayakların alt taraflarında birer oyuk hücre açılarak, ayakların gözde hâsıl edeceği ağırlık ortadan kaldırılmış, yeknesaklık da bertaraf edilmiştir. Böylece Süleymâniye’de dışta ve içte ahenk, nesillere örnek olacak şekilde denkleştirilmiştir. Minârelerdeki on şerefe, Kânûnî’nin onuncu sultan olduğuna işarettir. Üç şerefeli olan minareler 63,80 m. yüksekliktedir. Câminin mermer işleri, yazıları, çinileri, fildişi ve sedef kakmaları devrin en iyi örneklerini teşkil eder. Mer’a kapısı, eski saray kapısı, mektep kapısı, çarşı kapısı, hekimbaşı kapısı, imâret kapısı, kubbe kapısı, tabhâne kapısı, ağa kapısı ve harem kapısı adıyla on tane kapısı vardır. Dikdörtgen bir plânda olan iç avlunun biri merkezde, diğerleri yanlarda üç kapısı vardır. Merkezdeki kapının iki yanında üçer sırada 12 pencere ve odalar, iç avlunun ortasında dikdörtgen şeklinde mermer bir şadırvan bulunmaktadır. Avlunun zemini mermer döşelidir ve etrafını 28 kubbeli bir revak çevirmektedir. 2- Dârüttıb: Bu bölüm tıb öğrenimi yapılan bir medresedir. Mimarlık bakımından külliyenin diğer yapılarından farklıdır. Külliyenin en küçük yapısıdır. Dârüttıb, arazinin câmiye doğru inen hafif eğiminden istifâde edilerek iki kat hâlinde yapılmıştır. Alt katı dükkânlar teşkil eder. On dükkân vardır. Üst kat tıb medresesidir. Burada on bir oda ve bir dershane vardır. Câmiye bakan hücrelerin önünde bir galeri kuzey dipteki dershaneye bağlanır. Tıb talebeleri dersleri burada görür; uygulama için de, şifâhâne sokağı üzerindeki dârüşşifâya ve bîmârhâneye giderlerdi. 3- Evvel medresesi ve sânî medresesi: Bu medreseye çifteler medresesi de denir. Bu medrese tıb medresesi ile câmi yönünden bir bütün hâlinde gözükür. Bu sebeple mekteb-i sıbyana kadar iki katlı olarak yapılmıştır. Alt katta sırayla dükkânlar vardır. 4- Sıbyan mektebi (ilkokul); Evvel medresesinin güneydoğu köşesinde inşâ edilmiştir. Dikdörtgen bir plânla yapılan bu yapının üstü iki büyük kubbe ile örtülüdür. 5- Râbi medresesi ve sâlis medresesi: Süleymâniye Câmii’nin Haliç ve boğaza bakan doğu tarafından aşağı doğru inen saha üzerinde yapılmıştır. Bu medreseler de açık avlulu medrese örneğine uygun olarak yapılmıştır. Eğimli bir avlunun dört tarafında hücreler ve önlerinde revaklar vardır. 6- Mülâzim medresesi: Râbi ve sâlis medreselerinin Haliç’e bakan yüzünde ve alt katında yapılmıştır. On sekiz yuvarlak kemerli odası bu odaların birer kapısı ve ikişer pencereleri vardır. 7- Dârülhadîs: Bu medrese tek bir kanat üzerinde yapılmıştır. Bu sebeple iç avlusu yoktur. Ön cephesi Süleymâniye Câmii’nin arka avlusu ve hazîresi tarafına dönüktür. Yetmiş beş metre uzunluğundaki revaklı örme sütunlar üzerine yerleştirilmiştir. Sütunlar sivri kemerlerle birbirine bağlıdır. Bu uzun revakın arkasında yirmi talebe odası vardır. Eğimli bir çatı ile örtülmüştür. 8- Süleymâniye hamamı: Külliyenin güneydoğu köşesindedir. Düğmeciler hamamı dadenir. Dikdörtgen bir plân üzerine yapılmıştır. Sıcaklık kısmı büyük, soğukluk kısmı ise küçük bir kubbe ile örtülmüştür. 9- İmâret (Dârüzziyâfet): Dârüşşifâ da bu yapının içinde yer almıştır, imâretin doğusunda tabhâne vardır. Bu iki bina bağlantılıdır. İmarethane, dikdörtgen bir plân üzerine kurulmuştur. Ortada havuzlu bir avlu, çevresinde kareye yakın bir alan üzerinde sivri kemerli revaklar ve bunların arkasında koğuşlar ve odalar yer almıştır (Bkz. İmaret). 10- Tabhâne: Burası, külliyede kullanılacak erzağın muhafaza edildiği yer olup, yemeklerde burada pişirilirdi. Dikdörtgen bir plân üzerine yapılmıştır. Ana kapısı şifâhâne caddesindedir. Ortada bir avlusu, avlu çevresinde yüksek sütunlu ve kemerli revaklar olup, avlunun ortasında bir havuz vardır. Avlunun kuzeyinde, doğusunda ve batısında yüksek kubbeli eyvanlar açılmıştır. Giriş kapısının iki yanında ikişer oda vardır. Kapıdan girince karşıdaki eyvanın iki yanında üçer, doğuya ve batıya bakan eyvanların yanlarında da dörder oda vardır. 11- Dârülkurrâ: Süleymâniye Câmii’nin arkasındaki hazîreyi çeviren duvarların güneye bakan yüzünün ortasındadır. Burada kıraat ilmi öğrenimi yapılırdı. Kur’ân-ı kerîmi yedi kıraat üzere okuyan hafızlar, kuralar yetiştirilirdi. Bina, yapı itibariyle kare bir plân üzerine oturtulmuştur. Tek kubbelidir. Kubbe beden duvarlarının üzerine oturtulmuştur. İçerisi son derece aydınlıktır. 12- Kânûnî Sultan Süleymân Han türbesi: Câminin mihrabı önünde bulunan sahada Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın türbesi vardır. Türbe sekiz köşeli bir plân üzerine etrafı revaklı olup, 28 sütuna dayanmaktadır. Türbenin iki duvarı nefis çinilerle süslenmiştir. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın yanına kızı Mihrimâh Sultân, ikinci Süleymân ve kardeşi ikinci Ahmed ile Dilâşup Sâlihâ Sultan ve kızı Ayşe Sultan defnedilmiştir. Türbenin yan tarafında sadrâzam Ali Paşa, serasker Hüseyin Avni Paşa, Mütercim Rüşdî Paşa, kaptân-ı derya Kayserili Ahmed Paşa gibi devlet ricali bulunmaktadır. Hurrem Sultan türbesinde, Hurrem Sultan ile ikinci Selîm’in şehzâdesi sultan Mehmed ve ikinci Ahmed’in kızı Hadîce Sultan medfûndur. Külliyenin sol tarafında, köşede Mîmâr Sinân’ın ufak bir sebil ve küçük bir türbesi vardır. 13- Mîmâr Sinân türbesi: Meşhur Osmanlı mîmârı Mîmâr Sinân’ın türbesi de külliye dâhiline yapılmıştır. Fetva yokuşu ile Mîmâr Sinân caddesinin kesiştiği köşededir. Hurrem Sultan’ın türbesi de aynı kabristandadır. 14- Hesap Çeşmesi: Tiryâki çarşısının güneybatı ucunda ve ortada yapılan bu çeşme de külliyenin bir parçasıdır. Külliyenin sularının buradan taksim edilmesi; bir rivayete göre de, Mîmâr Sinân çalıştırdığı ustalara yevmiyelerini burada dağıttığı için Hesap çeşmesi denilmiştir. 1) Süleymânîye Câmiî ve İmareti İnşâatı (Ö.L. Barkan, Ankara-1972) 2) Mîmâr Sinân Dönemi Türk Mimârlığı ve San’atı; sh. 15 3) Mimarbaşı Koca Sinân; Yaşadığı Çağ ve Eserleri; sh. 168 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 380 5) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-7, sh. 49 SÜNBÜL EFENDİ Osmanlılar zamanında, İstanbul’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi Yûsuf bin Ali’dir. Dedesi Kaya Bey diye anılmıştır. Lakabı Sinânüddîn ve Zeynüddîn’dir. Sünbül Sinân diye şöhret buldu. Zamanının büyüklerinden idi. 1529 (H. 936)’da İstanbul’da vefât etti. Merzifon’da 1451 (H. 856) yılında doğan Sünbül Sinân, bulûğ çağına kadar Isparta’nın Borlu kasabasında ilim tahsil etti. Oradan İstanbul’a geldi. Fâtih Sultan Mehmed Han ve sultan İkinci Bâyezîd Han devrinin meşhur âlim ve evliyâsı olan Efdalzâde Hamîdüddîn Efendi’den ders aldı. Sultan İkinci Bâyezîd Han’ın hocası olan Çelebi Halîfe’nin, Yedikule’deki dergâhına gelip, ilim öğrenmeye, feyz ve teveccühlerine kavuşarak kemâle gelmeye başladı. Sünbül Efendi, hocasının verdiği dersleri ve vazifeleri eksiksiz yerine getirirdi. Nefsini terbiye etmek için, uzlete çekilip, gayret ederdi. Çelebi Halîfe onu sık sık odasına çağırır, başbaşa sohbetlerde bulunurdu. Bol bol teveccüh eder, kalbinde bulunan feyzleri, onun kalbine akıtırdı. Zahirî ilimlerde de, bildiği ne varsa, hepsini Sünbül Sinân’a öğreterek, halîfesi olacak şekilde yetiştirdi. Bu bilgileri pekiştirmesi için onu Mısır’a gönderdi. Mısır hükümdarı Kaçmaz Sultan, Sünbül Sinân hazretlerine büyük bir hürmet gösterdi. Kendi yaptırdığı câmide, halkı irşâd etme vazifesi verdi. Mısır ulemâsı ve evliyâsı, sohbetlerine ve ilmine hayran kaldılar. Kur’ân-ı kerîme, sünnet-i seniyyeye olan bağlılığını, âlimlerin ictihâdlarına uymaktaki gayretini pek beğendiler. Bu sebeple ona saygı ve hürmette kusur etmemeye azamî gayret gösterdiler. Sünbül Sinân, Mısır’da insanlara üç yıl kadar dînin emir ve yasaklarını öğretti. Hasta kalblere, irfan pınarlarından şifâlar sundu. Allahü teâlânın kendisine ihsân ettiği feyz ve bereketlerden, onları da nasîbdâr etti. Bu sırada İstanbul’da bulunan hocası Çelebi Halîfe; hacca gitmek üzere yola çıktığını, Şam’dan Mekke-i mükerremeye giden yol güzergâhını tâkib edeceğini, bu yolculuğa Sünbül Sinân’ın da katılmasını bildiren bir mektup gönderdi. Sünbül Sinân, mektubu alır almaz, hazırlıklarını yapıp Mısırlılarla helâllaştı. O sene hacca gideceklerle yola çıktı. Uzun bir yolculuktan sonra Mekke-i mükerremeye vardılar. Sünbül Sinân hac vazifesini yaparken, İstanbul’dan gelen hacılarla görüştü. Onlar, Şam’dan dokuz konak mesafede Tebük veya Hasa korusunun olduğu yere geldiklerinde, Çelebi Halîfe’nin vefât ettiğini söylediler. Bir de vasiyeti olduğunu ve; “Bu vasiyeti Sünbül Sinân’a veriniz” diye emrettiğini bildirdiler. Sünbül Sinân hazretleri, hocası Çelebi Halîfe Muhammed Cemâleddîn Efendi’nin vefâtına çok üzüldü. Kur’ân-ı kerîm hatmi ve hatm-i tehlîl (yetmiş bin defa Kelime-i tevhîd) okudu. Hocası vasiyetinde; 1Kendisinin, Kâbe-i muazzamaya gidecek hacıların yolu üzerine defnedilmesini, 2- Sünbül Sinân’ın İstanbul’a gidip, Koca Mustafa Paşa’daki dergâhında talebelere ders vermeye başlamasını, 3- Kızı Safiye Hâtûn ile evlenmesini istiyordu. Sünbül Sinân hac vazîfesini tamamladıktan sonra, bu vasiyeti yerine getirmek üzere İstanbul’a hareket etti. İstanbullular, Sünbül Sinân’ı büyük bir kalabalık hâlinde karşıladılar. Koca Mustafa Paşa’daki dergâhta bulunan talebeler de, yeni hocaları Sünbül Sinân hazretlerine büyük bir hürmetle bağlandılar. Sünbül Sinân, burada, zahiri ve manevî ilimlerde binlerce talebe yetiştirdi. Huzuruna gelip de isteyeni boş göndermezdi. Talebelerinin içinde Merkez Efendi’yi çok severdi. Onu, teveccühleri ile yetiştirip, olgunlaştırdı. Ona kızını vererek, kendisine dâmâd eyledi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını otuz yedi yıl İstanbullulara duyurdu. Pâdişâhlar dahî, Sünbül Sinân hazretlerinin huzuruna gelir, onun feyz ve bereketlerinden istifâde etmeye çalışırlardı. Sünbül Sinân, Cuma ve kıymetli gecelerde, İstanbul’un büyük câmilerinde vâz ve nasîhatlerde bulunurdu. Osmanlı İmparatorluğu’nun en büyük şeyhülislâmlarından Ahmed İbni Kemâl Paşa, Sünbül Sinân’a büyük bir hürmet gösterir, geldiği zaman, kendisini en üst tarafa oturturdu. Sünbül Sinân’ın vefâtından sonra, talebeleri okutmak üzere, yerine dâmâdı Merkez Efendi geçti. Sünbül Sinân hazretlerinin, Sünbülî tarikatının usûl ve erkânı hakkında yazdığı Risâletül-Etvâr ile Risâle-i tahkîkiyye adlı eserleri vardır. Mürşîd-i kâmili ne sanırsın? Muhammed Çelebi isminde bir talebesi anlatır: “Sünbül Sinân hazretlerine talebe olmuştum. Dergâhında hizmetiyle şerefleniyordum. Bir gün kendisinden izin alarak Gelibolu’ya gittim ve orada bir haram işleme durumu ile karşı karşıya kaldım; nefsim harama meyletti. Tam işlemek üzere idim ki, yanımda hocamı gördüm. Onu görür görmez, utancımdan kıpkırmızı oldum. Ne yapacağımı şaşırmış bir hâlde haramdan uzaklaştım. İstanbul’a gidecek olan bir gemiye binerek İstanbul’a geldim. Hemen dergâha koştum. Hocam Sünbül Sinân ile kapıda karşılaştım. Beni görünce; “Ey Çelebi! Sen mürşid-i kâmili ne sanırsın? O, talebesini gözetmez ise, şeytan ve nefs, onu hevâsına uydurup helak eder, çabucak tövbe-i nasûh eyle. Bir daha da böyle işleri yapmaya kalkma” buyurdu. Bundan böyle nerede bir haram ile karşılaşsam, hemen hocam hatırıma gelir, onun himmeti bereketi ile haramlar gözüme çok kötü görünürdü.” 1) Şakâyık-ı Numâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 371 2) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1069 3) Sefînet-ülevliyâ; cild-3, sh. 232 4) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-14, sh. 350 ŞEHREMİNİ Osmanlı Devleti’nde İstanbul’daki saraya ve devlete âid binaların bakımı ve tâmiriyle uğraşan ve saraylara gerekli olan şeyleri satın alan kimse. Şehremininin yukarıdaki hizmetlerinden başka, sarayların vekil harçlığı, hastahâne arabalarının tamiri, surre alayında lâzım olan mühimmatın tedâriki, enderûnun bâzı ihtiyaçlarının te’mini ve icâbında bunların tamiri, nakliyat ambalajlarının yapılması gibi görevleri vardı. Ayrıca sarayın ve içoğlanlarının bazı ihtiyaçlarının alınması, hassa ve dârüsseâde ağası matbahına her sene verilmesi lâzım gelen lüzumlu malzemelerin te’mini ve her sene eski saraya verilen bazı âletlerin tedâriki gibi görevleri vardı. Fâtih kanunnâmesine göre, şehremini, teşrifatta defter emîninden sonra ve reîsülküttâbdan önce gelirdi. Terfî ederse, defterdâr olurdu. Genellikle dîvân-ı hümâyûn hocalarından seçilen şehreminlerinin muayyen maaşları vardı. On beşinci yüzyıl ortalarında yevmiyeleri yüz yirmi akçe idi. Şehreminlerinin emrinde su nâzırı, kireççi başı, ambar müdürü, ambar kâtibi, sermîmâr ve tâmirat müdürü gibi görevliler vardı. Şehremini dâiresi sarayın birinci avlusunda yâni Bâb-ı Hümâyûn ile orta kapı arasındaki sahanın solunda bulunmakta idi. Dîvân-ı hümâyûn toplantılarında şehreminleri dîvâna gelip diğer eminlerle beraber dışarda muayyen bir yerde otururlar, kendilerinden bir şey sorulacak veya bir emir verilecekse dîvâna çağrılıp mütâlâaları alınır ve îcâbeden teblîgât yapılırdı. On yedinci asrın ikinci yarısında, saray mühimmatı ve enderûn hademeleriyle eski saray hademelerinin yiyecek ve içecekleri ve bâzı tâmirat ve inşâat için şehreminine senede 6.900 kese akçe veriliyordu. On sekizinci asırda ise, şehremini mâliyeden senede 850.000 kuruşluk bir tahsîsât almakta idi. Zaman zaman resmî binaların inşâ ve tamirlerinde şehremini ile mimarbaşıların beraber çalışmaları aralarında ihtilâfa sebeb olurdu. Bu sebeple 1831 yılında her iki vazîfe yâni şehreminliği ile mîmâr başılık birleştirilerek Ebniye-i hâssa müdürlüğü ihdas edilmiş ve şehreminliği kaldırılmıştır. Ebniye-i hâssa müdürlüğü 1849 yılına kadar müstakil, bu târihten 1856 yılına kadar da ticâret ve nâfiâ nezâretine bağlı olarak görevini yürüttü. Bu târihten îtibâren ise, şehrin temizliğini sağlamak ve güvenliğini korumak üzere kurulan şehremanetine bağlandı. Bu teşkilât başlangıçta, bir şehremininin başkanlığında iki yardımcı ile İstanbul halkının ve esnafının ileri gelenlerinden kurulu karma bir şehir meclisinden meydana gelmekteydi. Sonradan bu kuruluşun şeklinde bâzı değişiklikler yapıldı. 1867’de uygulanan teşkilât ve usûllerle bugünkü belediyeciliğin ilk temelleri atılmış oldu. Devletin her şehir ve kasabasında şehremaneti denilen belediye teşkilâtı kuruldu. Nihayet Cumhuriyet devrinde kabul edilen bir kânunla şehremaneti tâbiri kaldırıldı (1930). 1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 375-378 2) Lütfî Târihi; cild-3, sh. 165 3) Osmanlılarda İhtisas Müessesesi (Ziya Kazıcı); sh. 37, 235 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 56 5) Hammer Târihi (Atâ Bey trc.); cild-10, sh. 43 ŞEHZÂDE Türk-İslâm devletlerinde hükümdar sülâlesinin erkek evlâdı hakkında kullanılan bir tâbir. Osmanlı Devleti’nde de pâdişâh soyundan gelen erkek çocuklara şehzâde ünvânı veriliyordu. Şehzâde ve sultanların doğumlarında, sarayda özel merasimler yapılırdı. Doğum haberi hatt-ı hümâyûnla sadrârazama bildirilirdi. Doğan çocuk erkek ise, hatt-ı hümâyûnu dârüsseâde ağası, kız ise yüksek rütbeli bir saray ağası getirirdi. Bu tebliğ üzerine sadrâzam, şeyhülislâm, vezirler ve teşrifata dâhil devlet erkânı (kazaskerler, yeniçeri ağası v.s.) saraya giderler ve silâhdâr ağa vasıtasıyla huzura kabul edilirler, tebrikten sonra hil’at giydirilerek dönerlerdi. Durum toplar atılarak İstanbul halkına da îlân edilirdi. Ayrıca memleketin dört bir tarafına fermanlar gönderilir ve mahallin şer’i mahkemelerinde sicillere kaydolunarak toplar atılır şenlikler yapılırdı. Top atışları ve şenliklerin yapılması için doğan çocuğun erkek veya kız oluşuna bakılmaz bu şenliklere donanma da katılırdı. Bilhassa, pâdişâhların ilk oğulları olduğunda, yapılan donanma şenliği daha şâşâlı olurdu. Doğumu müteâkib fakir-zengin herkese yemekler verilir, sadakalar dağıtılır, böylece herkes bu sevince ortak olurdu. Doğan şehzâdenin hizmetine usta adı verilen hizmetliler tâyin edilir, vâlidesi de çocuğun bakımına ve büyümesine nezâret ederdi. Beş-altı yaşına basan Osmanlı şehzâdesine hoca tâyin edilir ve merasimle ilim tahsiline başlardı. Şehzâdenin ilk tahsile başlamasına Bed-i besmele denilirdi. Bed-i besmele merasiminde, davetlilerin huzurunda önce şeyhülislâm, teberrüken şehzâdeye elif-bâ’yı okutur, sonra duâ eder ve merasim nihayet bularak tahsili, tâyin olunan hocasına bırakılırdı. Şehzâdenin derse başlaması dolayısıyla, kendisine lâzım olan cüz kesesi elifbâ v.s. cildlenmiş ve müzehhep (altın yaldızlanmış) olarak sadrâzam tarafından hediye edilirdi. Şehzâdenin hocası, dârüsseâde ağası dâiresinde ders verirdi. Kur’ân-ı kerîmi hatmeden şehzâdeyi, sadrâzam ve sâir devlet erkânı tebrik eder, kendisine hediyeler verirlerdi. Pâdişâhların oğulları için yaptırdıkları sünnet düğünleri de merasimle olurdu. Düğünden önce durum bütün eyâletlere bildirilir ve düğünde bulunmak üzere ileri gelen vâli ve vezirler davet edilirlerdi. Fakir fukara, günlerce yerler içerler ve dağıtılan bahşişleri alırlardı. Sünnet olan ve on üç-on dört yaşına giren şehzâdelere ayrı bir dâire verilirdi. Odaya annesi, kızkardeşleri, hala, teyze gibi çok yanın akrabalarının hâricinde başka bir kadının girmesine müsâade edilmezdi. Osmanlı şehzâdeleri saray hocalarından din ve fen derslerini tahsil etmeleri yanında, ata binip inmek, ok atmak, avlanmak, kılıç ve gürz kullanmak gibi spor hareketleri yaparlardı. Cuma namazlarına, maiyyetlerinde kendi dâireleri ağaları da bulunduğu hâlde, atlı olarak babaları ile beraber giderlerdi. Şehzâdeler dâirelerinde bulundukları zamanlarda da mücevhercilik, kuyumculuk, tornacılık gibi san’attar öğrenirler, ok ve yay yaparlar, fildişi ve abanoz işlerle sahtiyan üzerine nakış yaparlar ve hattatlık öğrenirlerdi. Bu şekilde çok sıkı bir tâlim ve terbiye altında naklî ve aklî ilimleri öğrenen Osmanlı şehzâdeleri, genellikle 14-20 yaşları arasında devletin muhtelif vilâyetlerine vâli olarak gönderilirlerdi. Sancağa çıkan şehzâdelere vezîriâzam tarafından merasimle tabl, alem ve yeşil bayrak verilir, ayrıca bir maiyyet tertib olunurdu. Şehzâde, sancağa vâlidesiyle beraber çıkar ve onun nezâreti altında bulunurdu. Sancağa çıkan şehzâdelere Çelebi Sultan denirdi. Çelebi sultanların maiyyetinde devlet merkezindeki dîvân hey’etinin küçük bir numunesi olarak vezir makamında lala, nişancı, defterdâr, reîsülküttâb, çavuşbaşı, kapucular kethüdası ve dîvân kâtibi bulunurdu. Bunlardan başka tabîb; cerrah, göz hekîmi, kapucubaşı, emîr-i alem, emîr-i âhûr, şehzâdenin hocası, matbah emini, arpa emîni, çaşnigîr başı, çaşnigîrler, dîvân çavuşları ile sipah, silâhdâr, ulûfeci, garib sınıflardan asker ve ağaları, çadır mehterleri, dîvân çavuşları, rûz-nâmeci, mukâtaacı, hülâsa imâm ve müezzine kadar kimisi aylıklı ve kimisi mukâtaalı olmak üzere me’murlar vardı. Şehzâde sancağa çıkarılacağı zaman, düşünülmesi îcâb eden en önemli mes’ele ona devlet işlerine vâkıf, temiz ahlâklı, otoriter bir zâtın lala seçilmesi idi. Bu husus dîvân-ı hümâyûn hey’etinin çok dikkat edeceği bir vazife idi ve pâdişâh bu cihetten adı geçen hey’eti mes’ûl tutardı. Şehzâdenin idare ettiği sancağın vezîriâzamı derecesinde olan Lala, mıntıkasının durumunu ve terbiyesiyle vazîfeli olduğu şehzâdenin ahlâk ve ef’âlini kontrol etmekle de görevliydi. Sancağa çıkarılan şehzâde ile vâlidesine ve hocasına pâdişâh tarafından ihsânlar verilir, şehzâdeye, maaş olarak, has tâyin olunur, masraflarını oradan görürdü. Sancağa çıkan şehzâde bir taraftan hocası vasıtasıyla ilim tahsiline devam ederken, diğer yandan da devlet idaresindeki tecrübe ve bilgisini arttırırdı. Şehzâdeler, yazışmalarını dîvân-ı hümâyûnla yaparlar, istekleri bu vâsıta ile arzolunur, pâdişâhın irâdesi yâni müsâadesi istenirdi. Şehzâde bizzat kendisi doğrudan doğruya mâruzâtta bulunmak istese, arîzasının sonuna, bende, abdü’l-fakir veya abdü’l-hakîr ibaresini yazardı. Sonra pâdişâhın vereceği emre göre hareket ederdi. Çelebi sultanlar, bulundukları sancakta tevcîhât yaptıkları zaman, bunu devlet merkezine bildirirler, kabul edildiği takdirde esas kütükte tashîhât yapılırdı. Bu iş için çelebi sultanların maiyyetlerinde küçük bir nişancı grubu da bulunurdu. Bir harp vukuunda sancaklarda bulunan şehzâdeler, bölgelerindeki askerlerin komutanı olarak pâdişâhın emri altına girerlerdi. Muhârebede genellikle ordunun cenahlarında (sağ ve sol kollarında), bâzan da ard kumandanlıklarında bulunurlardı. Nitekim 1389’daki Kosova meydan muhârebesinde Osmanlı ordusunun merkezinde sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr, sağ kolda büyük oğlu Yıldırım Bâyezîd, sol kolda da küçük oğlu Yâkûb Bey kumandan olarak bulunmuşlardı. 1473’deki Otlukbeli muhârebesinde ise, merkezde Fâtih Sultan Mehmed, sağ kolda Amasya vâlisi Bâyezîd, sol kolda ise Karaman vâlisi Mustafa bulunmuşlardır. Çelebi sultanların yetişmiş ve on yaşını geçmiş oğulları varsa, o çocuk da büyük babası olan pâdişâhın müsaadesiyle küçük bir sancağa çıkarılarak devlet ve idare işlerine alıştırılır, kendisine teşrifat ve maiyyet kademesi verilirdi. Nitekim sultan İkinci Bâyezîd’in oğullarından Alemşâh’ın oğlu Osman Çankırı, Yavuz Sultan Selîm Trabzon’da sancak beyi iken oğlu Süleymân da Kefe sancak beyliğine getirilmişlerdi. Osmanlı tahtına çıkıp hüküm süren pâdişâhlardan şehzâde iken; Yıldırım Bâyezîd Kütahya’da, Çelebi Mehmed Amasya’da, İkinci Murâd Amasya’da, Fâtih Sultan Mehmed Manisa’da, İkinci Bâyezîd Amasya’da, Yavuz Sultan Selîm Trabzon’da, Kânûnî Sultan Süleymân Kefe’de, İkinci Selîm Manisa ve Kütahya’da, üçüncü Murâd Akşehir ile Manisa’da ve üçüncü Mehmed de Manisa’da sancak beyliklerinde bulunmuşlardır. Bu şehzâdeler maiyyetlerinde götürdükleri ilim sahipleri ve kapı halkı ile bulundukları sancağı kültür ve ilim muhiti hâline getirmişler, adlarına yaptırdıkları câmi, mescid, medrese ve imâret gibi vakıf eserleriyle de süslemişlerdir. İkinci Selîm’den sonra şehzâdelerin sancağa çıkarılmaları usûlü yavaş yavaş terk olunmuş, üçüncü Mehmed’den sonra ise, tamamen kaldırılmıştır. Bundan sonra velîahd ve diğer şehzâdeler sarayda Şimşirlik kasrında oturmuşlardır. Osmanlı şehzâdeleri arasında tahtı ele geçirmek gayesiyle zaman zaman mücâdeleler vuku bulmuştur. Osmanlılarda ilk teşkilât kurulduğu ve kânunlar yapılmaya başlandığı sırada, saltanat usûlünün yazılı bir metne bağlanmayış sebebi, saltanatın ehil ellere geçmesi için idi. Bunun yanısıra ülkenin bölünmezliği prensibinden hareket ederek saltanatı eline geçiren şehzâde, diğer kardeşini öldürtebiliyordu. Nitekim bu husus Fâtih Kanunnâmesinde; “Her kimseye evlâdımdan saltanat müyesser ola, kardeşleri nizâm-ı âlem için katletmek münâsiptir” şekliyle yer almıştır. Pâdişâhların yanında âlimler ve halk da Nizâm-ı âlem düşüncesi, din ve devletin bekası kaygısı ile zaruret hâlinde, kardeş katlini tasvib ediyorlardı. Kanunî devrinde Türkiye’ye gelen imparator Ferdinand’ın elçisi Busbeca; “Müslümanlar Osmanlı hânedânı sayesinde ayakta duruyorlar. Hânedân yıkılırsa, din de mahvolur. Bu sebeple hânedânın, din ve devletin selâmeti ve bekası evlâddan daha mühimdir” kanâatinin umûmî efkârda yaygın bulunduğunu belirtmektedir. Ancak 1603 yılında pâdişâh olan sultan birinci Ahmed devrinden itibaren kardeşlerin katli kaldırılmış ve hânedândaki en yaşlı mümessilin tahta çıkması kabul edilmiştir. Bununla beraber isyân çıkarma ihtimâline binâen zaman zaman kardeş katli vak’aları görülmüştür. Netice olarak, Osmanlı pâdişâhları öncelikle şehzâdelerini yüksek bir tahsil ve devrin kültür dillerine sâhib olarak yetiştirmekte ve ona Türk-islâm dâvasının derin şuurunu vermekte idiler. Böylece her türlü imkânlar seferber edilerek pâdişâh olacak şekilde yetiştirilen şehzâdeler, babaları vefât edince, o makama en lâyık kimse olarak çıkarlardı. Ayrıca bu şehzâde tecrübeli devlet adamlarından ve büyük âlimlerden müteşekkil yüksek bir muhit ile maddî-mânevî bakımlardan devrin en üstün ordusunu da yanında bulurdu. Gerçekten büyük bir itinâ ve titizlik neticesinde yetiştirildikten sonra tahta çıkan bu gâzî ve muhteşem pâdişâhlar, millî ve İslâmî dâvaları, yüksek zekâ ve enerjileri, din ve devlet, mülk ve millet uğrunda sonsuz fedâkârlıkları, adaletleri, tevâzûları ve ileri görüşlü siyâsetleri, büyük din ve devlet adamlarını büyük dâva istikâmetinde toplamaları sayesinde; öyle sağlam bir devlet kurdular ki, normal ve zayıf pâdişâhlar döneminde bile yüksek devlet mekanizması asırlarca hayatiyetini devam ettirdi. Osmanlı Devleti ve hânedânlığa son verilince, şehzâdelik de kendiliğinden kalkmış oldu. 1) Sancağa Çıkarılan Osmanlı Şehzâdeleri (Belleten cild-XXXIX, sayı-156); sh. 659 v.d. 2) Hammer Târihi (Atâ Bey trc.); cild-7, sh. 117 3) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 107-125 4) Nâimâ Târihi; cild-1, sh. 394; cild-3, sh. 93 5) Tâc-üt-tevârih; cild-1, sh. 460 6) Peçevî Târihi; cild-1, sh. 218 7) Cevdet Târihi; cild-8, sh. 170 8) Rönesans Çağı Cihân Edebiyatında Türk Takdirkârlığı (M. Kaya Bilgegil) ŞEYH BEDREDDÎN (Bkz. Kâdı Bedreddîn) ŞEYHÜLİSLÂM En yüksek dereceli müftî. Fetva müessesesinin başkanı. Ulemânın reisi. Kendisine sorulan dînî mes’eleler ve suâlleri fetva ile çözüme kavuşturan kimse. İslâmiyet’in ilk yıllarında fetva işlerine bizzat Peygamberimiz sallallahü aleyhi ve sellem bakarlardı. Peygamberimizin vefâtından sonra dört halîfe devrinde İslâmiyet’in yayılması ve sınırların genişlemesi sebebiyle işler çoğaldı. Bu yüzden halîfeler fetva işlerine bakacak kimseler tâyin ettiler. Bunlara önce müftî, hicrî dördüncü asırdan sonra da şeyhülislâm denildi. Fetva işlerinin âlimlere verilmesi durumu, Emevî, Abbasî ve Selçuklular zamanında da sürdürüldü. Osmanlılarda fetva vermekle vazîfeli ilk zât, Osman Gâzi’nin kayınpederi Şeyh Edebâlî’dir. Onun vefâtı ile talebesi Dursun Fakih, Osmanlılara müftî (şeyhülislâm) olmuştur. Devletin kuruluş devirlerinde müfîîlik-kâdılık ve müderrisliğin aynı şahısta toplandığı oldu. Meselâ Hızır Bey ve Molla Hüsrev hem kâdı hem de müftî idiler. Osmanlılarda ilmiye sınıfına dâhil olan müftîlere reîs-ül-ülemâ ve müftî-yül-enâm gibi ünvânlar da verilmişti. Yavuz Sultan Selîm Han zamanında (1512-1520) şeyhülislâmdan Ahmed İbni Kemâl Paşa’ya Müftî-yüs-sekâleyn (insan ve cinlere fetva veren) ünvânı verilmişti. Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanına (1520-1566) kadar şeyhülislâmlık tevcihinde uyulması zarurî bir kânun yokken, Ebüssü’ûd Efendi’nin hazırladığı bir düstûr (kânun) ile Rumeli kazaskerliğinden sonra terfî edilen bir makam hâline geldi. Pek nâdir olarak Anadolu kazaskerlerinden de şeyhülislâmlar görüldü. Yine bu devirden (1574) îtibâren, şeyhülislâmlar ilmiye sınıfının başkanı oldu ve bütün kâdılar, müftîler ve müderrisler onun emrine verildi. Şeyhülislâmları bizzat pâdişâh tâyin ederdi. Şeyhülislâmlığa getirilen zâtı, saraydan gelen on beş kadar görevli evinden alarak Paşa kapısına, sadrâzama götürürlerdi. Oradan saraya gelip pâdişâh huzuruna çıkarlardı. Pâdişâh, dîne ve ilme duyduğu saygıdan dolayı şeyhülislâm adayını ayakta karşılardı. Sonra, namzede, kendisini şeyhülislâm tâyin edeceğini söylerdi. O da kabul ederse şeyhülislâmlara mahsus ferve-i beydâ denilen beyaz çuhaya kaplı erkân samur kürk giydirmek suretiyle tâyin muamelesini yapar ve aynı suretle onunla beraber huzurda bulunan sadrâzama da samur hil’at giydirir ve avdetlerine müsâde ederlerdi. Bu sûretle saraydan çıkan sadrâzamla şeyhülislâm alayla at başı beraber Bâb-ı âlî’ye gelirler, bir müddet oturup; kahve, şerbet, gülsuyu ve buhur ikrâm edilir ve bu sırada Bâb-ı âlî’deki hükümet erkânı şeyhülislâmı tebrik ederlerdi. 1826 (H. 1241) yılına kadar şeyhülislâmların müstakil dâireleri yoktu. Kendi evlerinde veya uygun bir konakta vazîfelerini yerine getirirlerdi. Sultan İkinci Mahmûd Han’ın yeniçeri ocağını kaldırmasından sonra, Süleymâniye Câmii yakınındaki Ağa kapısı, şeyhülislâmlara dâimî ikâmet olarak verildi. Burası şeyhülislâm kapısı olarak meşhur oldu. 1836’dan itibaren bu binaya kazaskerlerle İstanbul kâdısı da nakledildi. Şeyhülislâmlar, dîvân-ı hümâyûn âzası olmamakla beraber, dînî bir mes’elenin halli veya düzeltilmesi gerektiğinde dîvâna davet edilir ve görüşleri alınırdı. Yine harp ve sulhe karar verilebilmesi için şeyhülislâmın tasdîki gerekirdi. Seferlerde pâdişâh nerede bulunursa, şeyhülislâmlar da orada bulunur, çadırlarının önüne vezirler gibi üç tuğ dikilirdi. Fakat sadrâzamın serdâr-ı ekrem olduğu seferlere şeyhülislâm katılmazdı. Şeyhülislâmların en önemli vazifesi fetva vermekti. Çünkü bunlar en büyük müftî kabul edilirdi. Şeyhülislâmların; çuhadar, telhisci, kethüda ve sâire gibi maiyyetinden başka, başlarında fetva emîni bulunan ve pek mühim bir dâire olan fetva kalemi vardı. Bu dâirede müsevvid, mübeyyiz, mukabeleci, kâtip, mühürdar ve müvezzîler bulunurdu. Fıkıh yâni İslâm hukukuna iyice vukufu olanlardan tâyin edilmesi îcâb eden fetva emîni, fetva kaleminin başta gelen âmiri idi. Bu zât, istenilen fetvayı muteber fıkıh kitaplarından bulur ve bunun maiyyetinde olan yirmi kadar kâtip ve fetvaları kâğıda geçirirlerdi. Daha sonra bu, fetva emîni tarafından görülür ve mübeyyiz tarafından beyaza çekilerek, şeyhülislâma takdîm olunurdu. Şeyhülislâm bunu tedkîk eder, ta’lik kırması denilen kendi el yazısıyla cevap kısmını imzalardı. Bundan sonra müvezzî isimli me’mur bu fetvayı mahalline verirdi. Fetva, herhangi bir şeyin (umûmî ve husûsî, dînî veya hukukî) İslâmiyet’e uygun olup olmadığını bildirmek demek idi. Umûmî hukuka (Hukûk-ı umûmiyeye) âid fetvaların alınması hükûmete aitti. Bunlar da harp ilânı, sulh akdi, askerî kânun tebdili, ıslâhat icrası, gayr-i müslim tebeanın isyânı, şakâvette bulunanların (âsîlerin) katl gibi fetvalardı. Husûsî hukuka (Hukûk-ı husûsiyyeye) dâir olan fetvalar, dokuz parmak uzunluğunda ve dört parmak genişliğinde bir kâğıda ince harflerle yazılırdı. Mes’elenin az ve çok, ehemmiyetine göre, verilecek cevap kısaca; vardır veya yoktur, olur veya olmaz, gelir veya gelmez, meşrudur veya meşru değildir, caizdir veya caiz değildir şeklinde olurdu. Bâzan da verilen cevap îzâh edilirdi. Fetvalar, Hanefî mezhebi imâmlarının kavillerine (ictihâdlarına) göre verilirdi. Şeyhülislâm dâiresinde bulunan kethüda, şeyhülislâmın siyâsî ve iktisadî işlerinde ve şeyhülislâmın nezâretinde bulunan vakıf muamelelerinde onun vekîli olup, nâmına hareket ederdi. Telhisçi, şeyhülislâmın hükümet nezdindeki me’muru olup, dînî işlere ve kânunlara âit muamelelerde hükümetle temas ederdi. Şeyhülislâmın müderrisleri tâyinleri ve diğer hususlar bunun vasıtasıyla ve reîsülküttâbın delaletiyle vezîriâzama arzolunurdu. Mektupçu, şeyhülislâmın dîvân efendisi veya mühürdar, şimdiki ismiyle yazı işleri müdürü idi. Meşihattan (şeyhülislâmlık makamından) çıkan yazılar, tâyin rüûsu ve beratları ile icazetnamelerin yazıldığı dâireden bu sorumluydu. Şeyhülislâmın mührü de mühürdarda bulunurdu. Osmanlı donanmasının Haliç’ten denize çıkmak zamanı gelince, reîsülküttâb efendi vasıtasıyla davet edilen şeyhülislâm Yalı köşküne gelir ve pâdişâhla beraber teşyî merasiminde bulunurdu. Ayrıca şehzâde ve sultan hanımların doğumları münâsebetiyle yapılan tebriklerde, sultanların nişan ve nikâh merasiminde şeyhülislâmlar da bulunur ve sultânın nikâhını kıyarlardı. Pâdişâh ve şehzâde vefâtlarında da bunların cenaze namazlarını şeyhülislâmlar kıldırırdı. Osmanlı târihinde sadrâzam olmak için tahsîl aranmazdı. Fakat şeyhülislâm olmak hattâ bunun ilk basamağı olan kâdılık, müftîlik ve müderrislik için bile, medreselerin en yükseğini bitirmiş olmak gerekirdi. Bu durum, şeyhülislâmlığa verilen değeri gösterdiğinden önemlidir. Osmanlı şeyhülislâmlarından bir kısmı verilen fetvaları toplamış ve kitap hâline getirmişlerdir. Bunlardan bâzıları basılmış, basılmayanlar da muhafaza edilmiştir. Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren görülen şeyhülislâmlık makamı, Cumhûriyet’in ilânından sonra kaldırılmıştır. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 75 2) Osmanlı Devleti’nin İlmiye Teşkilâtı (Uzunçarşılı); sh. 173 3) Türkiye Târihi; cild-10, sh. 246 4) Osmanlı Târih Deyimleri; cild-3, sh. 347 ŞÜKRÜ PAŞA Osmanlı Devleti’nin son yıllarında yetişmiş, Balkan harbi sırasında Edirne’yi kahramanca müdâfaa etmiş kumandan. Adı Mehmed Şükrü olup, Erzurumlu Ayabakan ailesinden kolağası Mustafa Bey’in oğludur. Annesi Muhsine Hanım’dır. 1857’de Erzurum’da doğdu. Çocuk yaşta askerliğe karşı ilgi duyarak Erzincan Askerî idadisine girdi. Babasının ölümü üzerine annesinin tekrar evlenmesinden sonra, çevresinden uzaklaşarak İstanbul’a geldi. İstanbul’da Sütlüce Topçu okuluna girdi. 1879 senesinde Topçu teğmeni olarak Harbiye’den me’zun oldu. Harbiye’deki tahsili sırasında, zekâsı ve riyaziyeye (matematik) karşı olan kabiliyeti hocalarının dikkatini çekti ve Almanya’ya tahsîl için gönderildi. Almanya’da iken, imparatorluk üçüncü topçu hassa alayına tâyin edilerek dört seneden fazla eğitim gördü. 1880 senesinde Mülâzim-i evvel (üsteğmen)’liğe 1882’de yüzbaşılığa, 1883’de kıdemli yüzbaşılığa terfi etti. Almanya’dan İstanbul’a döndükten sonra, Mühendishâne’de dil ve topçuluk dersleri verdi. 1884 senesinde binbaşılığa terfî etti. Manastırlı Nuri Paşa’nın kızı Zafer Râbiâ Hanım’la evlendi. Bu evliliğinden, ikisi erkek yedisi kız olmak üzere, dokuz çocuğu dünyâya geldi. 1888 senesinde kaymakamlığa (yarbaylık) yükselen Şükrü Bey, 1889’da miralaylığa (albay), terfî etti. 1893’de 36 yaşında iken mirlivalığa yükseldi. Almanca, İngilizce ve Fransızca’yı iyi bildiğinden, muhtelif askeri vazifelerle birlikte Harbiye ve Dârüşşefaka mekteblerinde matematik ve balistik muallimliği yaptı. Salih Zeki gibi matematikçiler onun talebeleri arasından yetişti. Saraya yaver oldu. Edirne’ye topçu kumandanı olarak tâyin edildi. Mirlivalıktan sonraki askerî hayâtı Edirne’de geçen Şükrü Paşa, burada ferikliğe ve birinci ferikliğe terfi etti. İkinci ordu müfettişliğine tâyin edildi. 1905’de Setânik’teki üçüncü orduda vazifelendirildi. İkinci Meşrûtiyet öncesi günlerde müşirliğe yükseldi. 1908’de meşrûtiyetin îlânı üzerine İstanbul’a gelen Şükrü Paşa, 1912 senesine kadar Redif müfettişliği, Çanakkale boğazı muhafızlığı gibi askerî vazifelerde bulundu. İttihâdcılar tarafından yapılan askerî rütbeler tasfiyesinde, rütbesi ferikliğe (korgeneralliğe) indirildiyse de Balkan harbi esnasında Edirne müstahkem mevkiinde yaptığı kahramanca müdâfaadan sonra, tekrar birinci feriklik (orgenerallik) rütbesine yükseltildi. 1912 yılında Balkan harbi zuhur edince, Edirne müstahkem mevkii kumandanlığına tâyin edildi. Şükrü Paşa’ya verilen yazılı emirde, Edirne’nin muhtemel bir muhasarası hâlinde yalnız kırk gün müdâfaa edilmesi bildirildiği hâlde, güç şartlar altında Edirne’yi 5 ay 5 gün kahramanca savundu. Türk ordusunun şeref ve namusunu kurtaran ve bütün dünyânın takdîr ve hayranlığını kazanan, muhteşem sahnelerden birini yaşadı. Bütün cephelerde Osmanlı ordularını mağlûb eden Bulgarlar, 22 Ekim 1912’de Edirne’yi muhasaraya başladılar. Şehrin suyunu kestiler. Çeşmelere su gelmediğinden halk kuyu ve nehir suları içmeye başladı. Piyasada yiyecek ve gıda maddesi sıkıntısı baş gösterdi. Şehirdeki gayr-i müslim unsurlar şehrin durumunu, yazdıkları kâğıt parçaları ile anlattılar. Bunları nehre atarak casuslukta bulundular. Yiyecek maddelerini saklayarak çok yüksek fiyatla gizlice sattılar. Bir ara imzalanan Türk-Bulgar mütârekesi (ateşkes) sebebiyle de Osmanlı hükümetinin Edirne’ye erzak sevki mümkün olmadı. Yiyecek sıkıntısı had safhaya ulaştı. 1913 kışı da çok şiddetli kar firtınası ve ayazla geçtiği için, askerleri ve halkı kasıp kavurdu. Şubat ayı içinde 17.844 kişi soğuklar yüzünden ağır hastalandı. 2.155 donma hâdisesi oldu. Şükrü Paşa, 22 Ekim 1912’den beri İstanbul ile bağlantı kuramamasına, akla gelmedik imkânsızlıklara, silâh ve mühimmat noksanlığına ve erzak yokluğuna rağmen şehri kahramanca savundu. Açlık o dereceyi buldu ki, bizzat kumandan Şükrü Paşa da askerleriyle birlikte süpürge tohumu yemeye mecbur kaldı. Fakat Bulgar başkumandanı Savof’un müteaddid defalar yaptığı teslim olma tekliflerini büyük bir mertlikle reddetti. Bulgarlar iki fırka (tümen) Sırplı ve üç liva Bulgar kuvvetiyle yeniden takviye alarak, 24 Mart 1913 günü çok şiddetli bir taarruza daha geçtiler. Ertesi gün bir kısım Türk mevzileri düştü. Gözü dönmüş cani Bulgarlar, ele geçirdikleri mevzîlerdeki pek çok müslüman-Türk subayını ve erini hunharca şehîd ettiler. Yiyeceği kalmayan, silâh ve mühimmatı bitmek üzere olan Şükrü Paşa, 26 Mart 1913 Çarşamba günü öğle üzeri Bulgar başkumandanına bir zabit (subay) göndererek teslim olacağını bildirdi. Kahraman Şükrü Paşa, usulen kılıcını Bulgar başkumandanına teslim etti. Esir edilen Şükrü Paşa ve kurmay hey’eti ile diğer subaylar 29 Mart 1913’de trenle Filibe ve Sofya’ya sevk edildiler. Bulgarlar tarafından esir edilen 28.500 asker de toplanarak hapsedildi. Bu kahramanlar burada bir ay kadar açlıktan ağaç kabukları yiyerek sefalet ve zulüm altında kolera ve dizanteriden inleye inleye, bile bile ölüme terk edildiler. Bu arada Edirne halkına Bulgarlar tarafından akla gelmedik işkenceler yapıldı. Kadınların kızların namusları kirletildi. Bu mezâlim ve vahşet sırasında bir ay içinde binlerce ev tahrîb edilip câmilere çan asıldı. Bu durumu tesbit eden bâzı tarafsız batılı ülkeler, Bulgar mezâliminin medeniyet ve insanlık için yüz karası olduğunu ifâde ettiler. Osmanlılarla Bulgarlar arasında andlaşma imzalanmasından sonra, İstanbul’a dönen Şükrü Paşa’yı ona halkın tezahüratla bulunması ihtimâlinden korkan İttihâd ve Terakkî’nin meşhur İstanbul muhâfızı Cemâl Bey (Paşa), el çabukluğuyla trenden alıp muhafızlık arabasına koyarak kimseye göstermeden evine getirdi. Edirne müdâfaasında sürdüğü bedenî sefalet hayâtı netîcesinde yakalandığı siyatik hastalığının tedavisi için gittiği Bursa kaplıcalarında zâtürreye yakalanan Şükrü Paşa, İstanbul’a dönüşünde 5 Haziran 1916’da evinde vefât etti. Dürüst, çok sert ve cesur bir asker olan Şükrü Paşa, üst makamlara karşı bildiklerini çekinmeden söylemeyi, vatan borcu telakkî ederdi. Siyâset ile meşgul olmamış, hattâ asker olarak bundan şiddetle nefret etmiş olan Şükrü Paşa, devletine ve milletine karşı sadâkatle çalışmış, namusu ve cesareti sayesinde büyük kahramanlıklar göstermiştir. Bu yüzden İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinin oklarına hedef olmuştur. Şükrü Paşa’nın Edirne müdâfaası hakkında Avrupa matbûâtında ögücü pek çok yazılar ve resimler yayınlandı. Bâzı Avrupa memleketlerinde onun hâtırasına âbideler dikildi. Fransız milleti adına murassa bir şeref kılıcı ile binlerce imzanın yer aldığı bir altın kitab takdim edildi. Edirne nasıl kaybedildi? İsmâil Hami Danişmend, Osmanlı Târihi Kronolojisi 4. cild 392. sayfasında, şöyle anlatmaktadır: Şükrü Paşa: “Harbin başında hükümet benden bir aylık bir mukavemet taleb etti. Ben, tam 155 gün mukavemet ettim. Fakat buna rağmen İttihâd ve Terakkî hükümeti beni derhâl tekaüde (emekliye) sevk etti ve menkûb (rütbeleri alınmış) yaşattı. Bunun çok acı bir sebebi vardı. Harbin başında ve henüz Edirne muhasarası başlamadan evvel, İttihâdcılarin eski dâhiliye nâzırı Talat Bey, gönüllü nefer yazılıp Edirne’ye gelmişti. Maksadı askerlik etmek değil, askeri ifsâd etmekti. İkinci derecedeki kumandan paşaların oturdukları binaya yerleşmiş ve tıpkı o paşalar gibi o nefer beye de emirberler tahsis edilmişti. Nefer (Talat) bey kumandan paşaların sofrasına oturuyor ve adetâ bir nefer paşa muamelesi görüyordu... Talat Bey’in her günkü faaliyeti hakkında raporlar alıyordum. Askeri harb etmemeye teşvik ediyor ve bilhassa Anadolu efradına Rumeli’nin kendi vatanları olmadığından bahsediyordu. O sırada düşman ordusu ilerlemekte ve Edirne muhasaraya düşmek üzereydi. Tabiî böyle bir fesada daha fazla tahammül edemezdim. Talat Bey’i çağırttım. Karşımda askeri vaziyet alan nefer elbiseli müfside; “Bey oğlum!” diye hitâb ederek yaptığı menfi propagandayı anlattım. Bu hâle bir dakika dahi tahammül edemeyeceğimi, Edirne’de kaldığı takdirde kendisini maazallah îdâm ettirmek mecburiyetinde kalacağımı ve öyle bir mecburiyette kalmak istemediğim için o günkü trenle derhâl İstanbul’a hareket etmesini emrettim, tabiî çekildi gitti. O gitti ama Merkezci umûmî âzasından Dr. Bahâeddîn Şâkir, Hilâl-i ahmer (Kızılay) müfettişi sıfatıyla Edirne’de kaldı. Talat’ın propagandasına devam eden bu adamı, îdâm ettirmemek için çekmediğim kalmadı. Muhasaranın sonlarına doğru bir gün bana gelip, Sultan Selîm Câmii’nin düşmana teslim edilemeyeceğinden dem vurarak dinamitle havaya uçurulmasını teklif etti. Kendisine Edirne üzerindeki en muhteşem Türklük ve müslümanlık damgasının imhasının, târihe bir ihanet olacağını ve Edirne’nin her hâlde Bulgar hâkimiyetinde kalamıyacağını söyledikten sonra, bir daha vazifesinden başka bir şeyle meşgul olmamasını ihtar ederek defettim. İşte benim menkûbiyetime bu Talatlarla, Bahâeddîn Şâkirler sebeb oldu. Onlar ordumuzun bir an evvel mağlûb olmasını ve mağlûbiyet yüzünden muhalif hükümetin bir an evvel sükûtunu istiyorlardı. Fakat unuttukları bir şey vardı; benim asker olduğumu unutuyorlardı.” Şükrü Paşa’nın bahsettiği bozgunculuk mes’elesi hakkında o zamanki dâhiliye nâzırı Reşîd Bey’in hatıratında da çok îzâhât vardır. 1) Edirne Savunması Günleri 2) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-14, sh. 85 3) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 391 TÂHÂ-İ HAKKÂRÎ Osmanlılar zamanında Anadolu’da yaşayan evliyânın en büyüklerinden. İnsanları Hakk’a davet eden, onlara doğru yolu gösterip hakîkî saadete kavuşturan ve kendilerine Silsile-i aliyye denilen büyük âlim ve velîlerin otuz birincisidir. Abdülkâdir Geylânî hazretlerinin on birinci torunudur. Yâ’ni Peygamber efendimizin soyundan olup, seyyiddir. Hâlid-i Bağdâdî’nin talebelerinin büyüklerindendir. Seyyid Abdullah’ın kardeşi Molla Ahmed’in oğludur. Lakabı; Şihâbüddîn, İmâdüddîn ve Kutb-ül-medâr vel-irşâd’dır. Küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi hatmetti ve ezberledi. Sonra ilim tahsiline başladı. Süleymâniye, Kerkük, Irak, Erbil, Bağdâd gibi ilim merkezlerine giderek şöhretli âlimlerden; tefsir, hadis, fıkıh gibi zahir ilimler ile zamanın fen ve edebiyat bilgilerini öğrendi. Süleymâniye’de bulunan Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’yi ziyarete gitti. Onun da sohbetinde bulunarak, kemâle geldi. Mevlânâ Hâlid, Seyyid Tâhâ’nın yetişmesine, gözlerin görmediği, kulakların duymadığı, kalblerin düşünemediği makamlara erişmesine himmet gösterip yardım etti. İleride zamanın en büyük âlim ve velîsi olacak tarzda, ihtimam ve ciddiyetle onu terbiye etti. Riyazet ve mücâhedesinde hiç eksiklik etmedi. Nefsin istediklerini yaptırmayıp, istemediklerini yaptırdı. Seyyid Tâhâ hazretleri, Mevîânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin yanında seksen gün kaldıktan sonra, evliyâlıkta pek yüksek derecelere kavuştu. Hilâfetle müşerref olup Berdesûr’a hareket edeceği zaman, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî onu büyük bir cemâatle teşyi’ etti, uğurladı. Vedâdan sonra, Seyyid Tâhâ, Mevlânâ’nın ayrılmış olduğunu hissedip, atına binmek istediğinde, üzenginin bir kimse tarafından tutulduğunu anladı. Baktığında, üzengiye yapışan ve onu tutanın hocası Mevlânâ olduğunu gördü. “Estağfirullah” deyip, geri çekildi. Hazret-i Mevlânâ, Seyyid Tâhâ hazretlerine hitaben; “Bir zaman nefsinin terbiyesi için size dağdan taş getirtiyordum. Şimdi Resûl-i ekremin Ehl-i beytine olan bağlılığım hasebiyle, üzengini benden başka kimse tutamaz. Siz de bundan kaçamazsınız” buyurdu. O da sıkılarak, “Emir, edebden üstündür” sözü gereğince ata bindi. Bir müddet binlerce âlim, sâlih, talebe ve halkın katıldığı uğurlama merasimi ile yürüdü. Sonra, Mevlânâ durdu. Elindeki dizginleri, Seyyid Tâhâ’ya verip; “Bundan sonra dizginlerin senin elindedir. Terbiye ve yetişmende kusur etmedim. Cenâb-ı Hak yardımcın, büyüklerin ruhları sığınağın olsun” buyurdu. Tâhâ-i Hakkâri hazretleri Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin halîfesi olarak Berdesûr’a geldi. Seyyid Abdullah, Nehrî’de talebe yetiştirmekle meşgul iken, oraya çok yakın olan Berdesûr’a Seyyid Tâhâ’nın da gönderilmiş olmasının hikmetini anlayamayan bir çokları; “Böyle iki büyük halîfenin bir yere gönderilmesinin sebebi nedir?” dediler. Fakat bunu, kısa bir süre sonra Seyyid Abdullah vefât ettiğinde anladılar. Bunun üzerine, oranın halkı tarafından Seyyid-i Büzürk (Büyük Efendi) diye bilinen Seyyid Tâhâ hazretleri, Nehrî kasabasına gelip talebe yetiştirmeğe başladı. Burada kırk iki sene, ilim talebesine, Hak âşıklarına ve Hakk’ı arayanlara feyz ve nûr saçtı. Şimdi bir kaç harâb evin bulunduğu Nehrî’de, o zaman nüfus on altı bine yükseldi. civarın merkezi oldu. Nehrî hududuna girildiğinde, akıllı olanları ve gönül sahiplerini feyz ve muhabbet kokuları kaplardı. Ziyaretçiler abdestsiz Nehrî’ye giremezlerdi. Seyyid Tâhâ hazretleri, teheccüd namazını ekseriya saâdetli hanesinde, bâzan kendi mescidlerinde edâ ederlerdi. Kuşluk namazını dâima câmide kılardı. Her gün medreseleri kontrol eder, müderris ve talebelerin tahsillerini tedkik buyururdu. Müderrislerin müşkil mes’elelerini hallederdi. İkindi namazından sonra “Hatm-i hâcegân-ı kebîr”, sonra imâm-ı Rabbani hazretlerinin Mektûbât’ı okunurdu. İlleri gelen talebelerinden Seyyid Fehim hazretleri Nehrî’de ise ona, yok ise, muhterem dâmâdları ve halîfeleri Seyyid Abdülehad hazretlerine okuturlardı. Bu arada bâzı kelime veya cümle üzerinde geniş bir îzâh, sohbetlerinin mevzûunun esâsı olurdu. Kendisini sevenlerden ve talebelerinden kimseyi unutmazlar, herkesin hâlini genişçe suâl buyururlardı. Kimin bir sıkıntısı olursa, hemen gidermeğe çalışırlardı. Sıla-i rahme ehemmiyet verir, muhtâc olanların ihtiyaçlarını karşılardı. Hocasının tavsiyelerine binâen devlet ricali ile temas buyurmazlar, ancak bâzı müslümanların zararını önlemek üzere mektup yazarlardı. Hâlbuki başta sultan Abdülmecîd Han olmak üzere, bütün devlet ricali her emirlerine âmâde idi. Musul taraflarında şeyhlik iddiasında bulunan bir kimse, talebesinden birini Seyyid Tâhâ hazretlerinin yanına gönderdi ve; “Seyyid Tâhâ’ya sünnete uymayan bir iş işletmeden, buraya dönme” dedi. O da kalkıp Nehrî’ye geldi. Bir ikindi namazından sonra, Seyyid Tâhâ hazretlerinin mescidin kapısında duran ayakkabılarından sol ayağınınkini uzağa koydu. Bununla, mescidden sağ ayakla çıkmasını ve sünnete uygun olmayan bir iş yapmasını düşünmüştü. Fakat Seyyid Tâhâ hazretleri, kalabalık içerisinde, o kişiye hitâb edip; “Aldığın ayakkabıyı yerine koy! Senin aradığın şey, bu kapıda yoktur” buyurdu. Seyid Tâhâ hazretleri bâzan; “Misvakla kılınan bir rek’at namaz, misvâksız kılınan yetmiş reh’attan hayırlıdır” hadîs-i şerifini okurdu. “Hadîsdeki sivâk, “misvaklamak” mânâsına geldiği gibi “sensiz” mânâsına da gelir. O zaman hadîs-i şerifin mânâsı; “Sensiz, yânî kendini düşünmeden Rabbinle olduğun bir rek’at, kendinle olduğun yetmiş rek’attan fâidelidir” buyururdu. Yine buyurdu ki: “Münkirden (inkârcıdan) aslandan kaçar gibi kaçın! Münkirin ekmeğini yiyenin kalbi, zikre karşı kırk gün ölür. Bu münkirler, Resûlullah’ın sallallahü aleyhi ve sellem zamanında olsaydı, O’na îmân etmezlerdi.” “Amellerinizi ucb (kendini beğenmede, ibâdeti kendinden bilmek) ile örtmeyiniz, yok etmeyiniz.” “Bizim yolumuzun yolcularının faydaları ana ve babalarına dahi ulaşır.” Evliyanın vefâtından sonra istifâde hakkında; “Kılıç kınından çıkmadıkça (rûh, bedenden çıkmadıkça) kesmez” buyurdu. Seyyid Tâhâ hazretleri 1853 (H. 1269) senesinde bir ikindi vakti, Haram Çeşmesi denilen ağaçlık bir mevkîde talebeleri ile sohbet ediyordu. Sohbet ânında kendisine iki mektup arzedildi. Bunları kıymetli dâmâdı Abdülehad Efendi’ye okuttuktan sonra; “Abdülehad! Şöhret âfettir. Artık bizim dünyâdan gitmemizin zamânı geldi” buyurdu. Abdülehad da; “Aman efendim, Şam’dan gelen bu iki mektup nedir ki?” dedi. O gün sohbetten sonra hâne-i saadetlerine gitti ve orada hastalandı. On bir gün hasta yattı. Hastalığının ağır olmasına rağmen namazlarını mümkün olduğu kadar ayakta kılmağa çalıştı. Hastalığının on ikinci Cumartesi günü talebeleri ve yakınları ile helâllaştı, vedâlaştı, vasiyetini bildirdi. Kardeşi Seyyid Salih hazretlerini çağırttı. Onun için; “Biraderim Salih, kâmil, olgun bir velîdir. Herkesin başı onun eteği altındadır” buyurdu. Yerine kardeşi Salih hazretlerini halîfe bıraktı. İkindi vaktinde, talebelerinin Yâsîn-i şerif tilâvetleri arasında, mübarek ruhunu Kelime-i tevhîd getirerek teslim eyledi. Mübarek mezarı Nehrî’dedir. Onu seven âşıkları, uzak yerlerden gelerek, mübarek kabrinden fışkıran nurlardan, feyzlerden istifâde etmekte, bereketlenmektedir. DÜNYA MALI İran şahı, Şemdinan’a yakın 145 pare köyü, her şeyi ile beraber Seyyid Tâhâ’ya bağışladı. Bu haberi kendisine getirdiklerinde, bir an başını eğip kaldırdıktan sonra; “Elhamdülillah” dedi. İran şahı ölünce, oğlu bu köyleri geri aldı. Haberi Seyyid Tâhâ’ya getirdiklerinde, yine başını eğip bir an sonra kaldırdı ve; “Elhamdülillah” buyurdu. Talebeleri; “Efendim! Köyleri size hediye ettikleri zaman da hamd ettiniz; geri aldıklarında da hamd ettiniz. Hikmeti nedir?” diye arzedince; “Hediye ettikleri zaman kalbimi yokladım. Dünyâ malına sevinmediğimi gördüm bunun için hamd ettim. Şimdi geri aldıklarında yine kalbime baktım. Hiç üzüntü bulunmadığını gördüm. Yine hamd ettim” buyurdu. ANBARA DEĞİL, BİZE GEL! Bir gece hırsızın biri, Seyyid Tâhâ hazretlerinin anbarına girip bir çuval un almak istemişti. Çuvalı doldurdu, fakat kaldıramadı. Yarıya kadar boşalttı, yine kaldıramadı. Biraz daha boşalttı. Yine kaldırıp götüremedi. O sırada, Seyyid Tâhâ hazretleri anbara geldi ve; “Ne o, çuvalı kaldıramıyor musun? “Yardım edeyim” deyince; hırsız, donakalıp bir şey diyemedi. Seyyid hazretleri çuvalı kaldırıp, hırsızın sırtına verdikten sonra; “Bunu al git, bizim adamlarımız görmesin, belki canını yakarlar. Bir daha ihtiyâcın olursa, anbara değil, bize gel” buyurduğunda, hırsız tövbe edip, sâdık talebelerinden oldu. 1) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-18, sh. 246 2) Şems-üş-şümüs; sh. 135 3) Mecd-i tâlid 4) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1075 5) Eshâb-ı kiram; sh. 397 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 109 TAKİYYÜDDÎN RÂSID İstanbul’da ilk rasadhâneyi kuran astronomi, matematik ve hadîs âlimi. İsmi, Muhammed bin Mâruf bin Ahmed Râsıd-üş-Şâmî olup, lakabı Takiyyüddîn’dir. Takiyyüddîn Râsid diye meşhur oldu. 1525 senesinde Şam’da doğdu. Bir rivayete göre Kâhire’de doğmuştur. Aslen Nabluslu aydın bir aileye mensubtur. Babası Mâruf Efendi kâdı idi. Takiyyüddîn küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Zamanın usûlüne göre tahsîl görerek kâdılık mevkiine yükseldi. Daha sonra ilim tahsiline devam etmek için Mısır’a gitti. Şam’a döndüğünde Câmi-i Benî Ümeyye’de Buhârî kitabını okumakla vazifelendirildi. Bir süre sonra da Dersiâmlığa, yâni İslâm ilimleri profesörlüğüne yükseltildi. Bir ara İstanbul’a gelen Takiyyüddîn Râsıd, Edirnekapı Bâlâ Medresesi müderrisliğine tâyin edildi ise de o, Mısır’da kâdılık yapmayı tercih etti. Daha sonra 1570 senesinde babası ile birlikte İstanbul’a gelip, yerleşti, İstanbul’da devrin meşhur âlimlerinden Çivizâde, Ebüssü’ûd Efendi, Azmizâde, Ali Kuşçu’nun torunu Kutbeddîn Efendi ve onun oğlu Mehmed Efendi ile Saçlı Emîri Efendi’nin ilim meclislerine katılıp, istifâde etti. Takiyyüddîn Râsıd, İstanbul’a yerleştikten sonra, astronomi çalışmalarına ağırlık verdi ve bu alanda söz sahibi oldu. 1571 senesinde devletin resmî müneccimbaşısı (astronomu) tâyin edildi. Bu sırada meşhur âlim Hoca Sa’deddîn Efendi ile tanıştı. Onun vasıtasıyla sultan üçüncü Murâd Han’ın huzuruna kabul edildi. Pâdişâh’ın emri ile İstanbul Rasadhânesi’ni kurmakla vazifelendirildi, önceleri rasadlarını Galata kulesinde yapıyordu. Rasadhânenin inşâsında Hoca Sa’deddîn Efendi’nin ve sadrâzam Sokullu Mehmed Paşa’nın büyük yardımları oldu. Bu rasadhâne, şimdiki Beyoğlu’nda bulunan Fransız konsolosluğunun yânında idi. Rasadhânenin inşâsı 1577 senesinde tamamlandı. Aynı senenin sonlarında İstanbul üzerinden geçen bir kuyruklu yıldız gözlendi ve kitaplara yazıldı. Takiyyüddîn Râsıd bu rasadhânede dört sene deney ve gözlem yaptı. Rasadhânenin kapatılmasından sonra çalışmalarına özel olarak devam etti. 1585 senesinde İstanbul’da vefât etti. Kabrinin yeri bilinmemektedir. Takiyyüddîn Râsıd, İstanbul rasadhânesinde ve özel imkânlarla yaptığı çalışmalarında birçok başarılar elde etti. Zamanı ölçmede, büyük başarı gösterdi. Rasad âletlerine saniye taksimatını ilk olarak koydu. Dört sene içerisinde yaptığı rasatlarla güneş cetvellerini tamamladı. Meyl-i külliyi (bir gök cisminin yörüngesinden tam olarak sapması, tam deklinasyonu) 33° 26’ 48” olarak buldu. Bu rakam bugünkü rakamdan sâdece 36 saniye küçüktür. Hâlbuki ünlü astronom Thyco-Brahe bunu iki misli hatâ ile 1’48”olarak bulmuştur. Güneşin sapmasını 2.5 saniye farkla 1° 55’ 9,3” olarak buldu. Thyco-Brahe ise bunu 3-4 misli hatâ ile tesbit edebilmiştir. Ayrıca Takiyyüdîn Râsıd güneşin ortalama hareketini bugünkü değerine yaklaşık olarak hesapladı. Meridyenler arası zamanı ilk defa ölçtü. Güneş, ay ve yıldızların doğuş yerlerini, yıldızların enlem, boylam, doğuş ve eğim metodlarını ilk defa ortaya koydu ve kullandı. Sidre adlı eserinde bundan açıkça bahsetmektedir, Enlem ve boylamı belli olan iki yıldızın yakınında olan üçüncü bir yıldız arasında ortaya çıkan kürevî üçgenin yüzölçümünü hesaplamak için bir âlet yaptı ve âletle üçüncü yıldızın enlem ve boylamını hesapladı. Bu yol günümüz astronomisinde de kullanılmaktadır. 60’lı sistem üzerine kurulan ve halen kullanılmakta olan derece, dakika ve saniyeyi ondalıklı bir şekilde ifâde etti. Avrupa’da bu sistem yüz sene sonra 1670 senesinde Gabriel Mouton tarafından ortaya atıldı. Takiyyüddîn Râsıd yaptığı rasadları çeşitli eserlerde toplamıştır. Bunlardan bâzıları şunlardır: 1- Et-Turuk-us-Seniyye: İlk eseri olup, mekanik ve su mühendisliği ile ilgilidir. Su saatleri, nehirden su çekilmesi, su akımlarında kullanılan bâzı âletlerden bahsedilmektedir. Yazma nüshası Rasadhâne Kütüphânesi Müteferrika bölümü 67 numarada kayıtlıdır. 2- El-Âlât-ür-rasadiyye li ziyc-i Sehinşâhiyye: İstanbul rasadhânesinde bulunun âletleri tanıtan bir eserdir. Sultan üçüncü Murâd Han adına yazılmıştır. Eserde, dokuz rasad âleti tarif edilmiştir. Bu âletlerden bir kısmını ilk olarak kendisi yapmış ve kullanmıştır. Eserin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Hazîne Kütüphânesi 542 numarada, bir nüshası İstanbul Üniversitesi 1993 numarada, süslü bir nüshası ise, Paris Biblioteque National Supp. T. F. 1126’da kayıtlıdır. 3- Cedâvil-ür-Resadiyye: Astronomik gözlemler sonucunda yazılan cedvellerden meydana gelmiştir. Eser tamamlanamamıştır. İstanbul Rasadhânesi Kütüphânesi 378 numarada onbir cüzlük bir nüshası mevcuddur. 4- Sîdret-ül-müntehal Efkâr fî Melekût-il-felek-id-Devvâr: Özel rasadlarını topladığı bir eseridir. Eser, astronomi sahasında yazılan kitapların en önemlileri arasında yer alır. Takiyyüddîn Râsıd bu eserinde, trigonometriye dâir orijinal çalışmalar ortaya koymuştur, özellikte kirişler üzerindeki çalışmalarında, kiriş 1° veya 2°’nin hesabını üç yolla yapmayı ve bunu üçüncü derece denklemi kurmakla başarmıştır. Aynı eserin sinüsler üzerine de eğilmiş ve copernikus (Kopernik)’tan farklı olarak, sinüs, cosinüs, sekand ve kosekandın tariflerini vermiş, sin (A-B), sin (A+B), sin A/2’nin formüllerini çıkarmış ve sin 1°’nin hesabını yapmıştır. Eserin yazma nüshalarından biri Nûruosmâniye Kütüphânesi 2930 numarada, diğeri İstanbul Rasadhânesi Kütüphânesi 339 numarada kayıtlıdır. 5- Risâletü Rub’-ul-Ceyb: Rub’u tahtası denilen, zaman tâyini, namaz vakitlerinin, hicrî ayların ve kıblenin tâyini ve hesaplanmaları ile ilgili âletin tarifi ve kullanılışı ile ilgilidir. Manzum olarak hazırlanmıştır. 6- Tercümân-ül-Etıbba ve Lîsân-ül-Elibbâ: Farmakolojik bir lügat olup, Takiyyüddîn Râsıd’in tıbla da ilgilendiğinin ve bu alanda çalışmalar yaptığının delilidir. İlâçlar hakkında bilgi veren bu eser altmış sahifeden meydana gelmiştir. Yazma nüshalardan biri Kudüs Üniversitesi Milli Kütüphânesi A.8.183’de diğer nüshası da Berlin Üniversitesi Ahlward yazmalar katalogu T.V. No 6431’de kayıtlıdır. 7- Gunyet-üt-Tullâb minel-Hisâb, 8- El-müzvelet-iş-şimâlıyye il-fadli Dâiri ufkî Kostantiniyye: (Güneş saatleri, Rub’u tahtası ile ilgilidir), 9- Gurûbu Şems sebebühû ve Teahhuru: (Astronomi ile ilgili), 10- Ziyc-i Cedîd-i Sa’deddîn: 11Düstûr-ut-tercîh li kavâid-it-testig: 12- Reyhânet-ür-rûh fîr-resm-is-sa’atî alâ musteve-üs-sütûh: (Projeksiyon metodu ile ilgilidir). Bu büyük Osmanlı âliminin ilmî başarıları tam manâsıyla henüz tedkîk edilememiştir. Takiyyüddîn Râsıd; muhtelif rasad, mekanik, otomatik, robotik ve hidrolik âletlerin yapımı ve teknolojisi sahasında Avrupalı meslekdaşlarına rehberlik yapmış ve onları geride bırakmıştır. Batılı astronomi bilgini Thyco-Brahe’nin Takiyyüddîn Râsıd’ın eserlerini okumak suretiyle ondan ilham aldığını, başarılarının büyük kısmını ona borçlu olduğunu batılı kaynakların pek çoğu zikretmektedir. 1) İstanbul Rasadhânesi (Prof. Dr. A. Süheyl Ünver) 2) Onaltıncı Yüzyılda Trigonometri Çalışmaları (Prof. Sevim Tekeli Erdem); cild-2. sayı-4, sh. 219 3) Takiyyüddîn vel-Hendeset-ül-mekânikiyyet-il-Arabiyye (Dr. Ahmed Yûsuf elHasan) TALAT PAŞA Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında yetişen devlet adamı ve İttihâd ve Terakkî fırkası ileri gelenlerinden. İsmi, Mehmed Talat olup, babası, bâzı kazalarda sorgu hâkimi muavinliği yapan Ahmed Vâsıf Efendi, annesi Hürmüz Hanım’dır. Aslen Kırcaali’nin Çepelceli köyünden olup, 1874’de Edirne’de doğdu. İlk tahsîlini, Vize İbtidâî mektebinde gördükten sonra, Edirne askerî Rüşdiye mektebine girdi. Burayı bitirip, İdâdî mektebine kaydolacağı sırada mekteb muallimlerinden birini döğdüğü için diploma alamadı. Daha sonra aldıysa da, kayıt zamanı geçtiği için idâdiye giremedi. On sekiz yaşındayken babasını kaybetti. Bundan sonra, Edirne posta ve telgraf idaresinde kâtiplik vazîfesi aldı ve Alyans İsrail mektebinde Türkçe hocalığı yaptı. Mekteb müdürünün kızından Fransızca öğrendi. İlk gençilk yıllarından îtibâren devlete ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’a karşı düşmanca bir tavır aldı ve bu yolda faaliyetlere katıldı. Devlet aleyhindeki faaliyetleri tesbit edildiğinden, arkadaşlarından Faik Bey ve Hâfız İbrâhim Efendi’yle birlikte tutuklandı. Bir müddet Edirne cezâevinde habsedildi ise de, affedilerek serbest bırakıldı. Edirne vâlisi Arif Bey’in, Mehmed Talat’ın idâri ve siyâsî bakımdan Edirne’de kalmasının mahzurlu olduğunu bildirmesi üzerine Selânik’e gönderildi. O sırada Selanik vâlisi olan Rızâ Paşa’dan iyi muamele gördü. Bir müddet Selanik ile Manastır arasında Seyyar posta me’murluğu yaptı. Daha sonra da, Selanik posta müdürlüğü baş kâtipliği vazifesine getirildi. Rahmi, Midhat Şükrü, Manyâsizâde Refik beyler ve diğer arkadaşlarıyla birlikte, merkezi Paris’de bulunan İttihâd ve Terakkî cemiyeti fikirlerinin yayılmasında ziyadesiyle gayret gösterdi. Bu sırada mason locasına girerek, devlet ve sultan İkinci Abdülhamîd Han aleyhindeki faaliyetlerine devam etti. Daha sonra, Selânik’de açılan Hukuk mektebine girdi. Hukuk tahsili boyunca talebeye ihtilâl fikirlerini telkîn etti. Bu işlerle uğraşırken ders çalışmaya fırsat bulamadığı için Hukuk mektebini bitirmeden ayrıldı. Talat Bey’in ihtilâl fikirlerini yaymaya çalıştığı, Bâb-ı âlî tarafından tesbit edilerek devlet me’mûriyetinden azline ve Anadolu’da bir yere sürgün edilmesine karar verildi. Bu durumu haber alan Talat Bey, Rumeli umûmî müfettişi Hüseyin Hilmi Paşa’ya müracaat ederek, sürgünden kurtarılmasını istedi. Hüseyin Hilmi Paşa’nın araya girmesiyle sürgüne gitmekten kurtuldu. Açıkta kalmaması için de, husûsî bir mektebin müdürü olan Midhat Şükrü Bey, istifa ettirilerek yerine Talat Bey getirildi. 1906 Eylül’ünde, Selânik’de gizlice faaliyet gösteren ve kurucularının ekseriyeti Üçüncü ordu subaylarından olan Osmanlı Hürriyet cemiyetini kurdu. Balkan komitacılarıyla işbirliği yaparak, sultan İkinci Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmeyi gaye edinen ve ihtilâlci bir hüviyete sâhib olan bu cemiyetin kurucularının çoğu mason idi. İçerde ve dışarda faaliyet gösteren; Osmanlı Devleti’nin parçalanması, yıkılması ve sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesi gayesiyle kurulan cemiyetleri kendinde toplamayı başaran bu cemiyet, silâhlı kuvvetler çevresinde hızla yayılarak, pek çok tarafdâr buldu. Bir yıl sonra merkezi Paris’te bulunan Osmanlı Terakkî ve İttihâd cemiyetiyle birleşme karârı aldı. Böylece Mehmed Talat Bey’in de kurucuları arasında yer aldığı Osmanlı Hürriyet Cemiyeti Osmanlı Terakkî ve İttihâd cemiyeti, daha sonra da İttihâd ve Terakkî adını alan cemiyetin Paris’ten sonra ikinci merkez-i umûmîyesi Selanik’te faaliyete başladı. Meşrûtiyetin ilânından önce iki defa İstanbul’a gelen Mehmed Talat Bey, İstanbul’da İttihâd ve Terakkî cemiyetinin şubesini açtıktan sonra Selânik’e döndü. 1908’de ikinci Meşrûtiyetin ilânından sonra yapılan seçimlerde Meclis-i meb’ûsâna İttihâd ve Terakkînin Edirne meb’ûsu olarak girdi. İttihâd ve Terakkî içindeki aktifliği sebebiyle Meclis-i meb’ûsânın birinci reis vekili seçildi. Otuzbir Mart vak’asından sonra Meclis-i âyân ve Meclis-i meb’ûsânın birleşmesiyle toplanan Meclis-i millî-i umûmîde meb’usları tehdîd ederek sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesi ile ilgili karârı aldırdı. 1909’da meb’ûslardan meydana gelen ve İngiltere’ye giden hey’ete başkanlık etti. Tahsili, rütbesi ve tecrübesi olmadığı hâlde İttihâd ve Terakkî içindeki aktifliği sebebiyle, yeni kurulan Hüseyin Hilmi Paşa kabinesinde dâhiliye nâzırlığı vazifesi verildi. Daha sonra kurulan Küçük Saîd Paşa hükümetinde ise posta ve telgraf nâzırlığına getirildi. Büyük kabine diye de bilinen Gâzi Ahmed Muhtar Paşa hükümeti kuruldu. Bu sırada Balkan milletlerinin Rusya’nın desteğiyle Osmanlı Devletine karşı birleşmeleri, kaybolan itibârlarını kazanmak isteyen İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinin tahrikleri sebebiyle Balkan harbine girildi. Harbin devamı esnasında Gâzi Ahmed Muhtar Paşa’nın da istifasından sonra, Kâmil Paşa sadârete getirildi. İttihâd ve Terakkî ileri gelenlerinden olan Mehmed Talat Bey, Balkan harbinin korkunç neticeleri alınmak üzereyken, Kâmil Paşa hükümetine karşı 23 Ocak 1913’de düzenlenen ve Bâb-ı âlî baskını olarak bilinen kanlı baskının tertipleyicileri arasında yer aldı. O yıllarda İttihâd ve Terakkî’nin merkezi durumunda olan ve şimdiki Cumhuriyet gazetesinin bulunduğu kırmızı konak ve bu binanın karşısındaki Menzil müfettişliğinde toplanan, İttihadcılardan önce Bâb-ı âlî’ye giden Talat Bey, bir kaç zabit ile içeri girdi. Daha sonra Enver Bey’le birlikte Bâb-ı âlî’ye gelen İttihâdcılar kanlı Bâb-ı âlî baskınını düzenleyerek, Harbiye nâzırı Nâzım Paşa’yı ve on iki kişiyi öldürdürler. Mehmed Talat Paşa, dâhiliye nâzırı vekîli olarak vâliliklere telgrafla iktidar değişikliğini bildirdi. Sadrâzam Kâmil Paşa’yı zorla istifa ettirerek, yerine Mahmûd Şevket Paşa’yı getirttiler. 29 Eylül 1913’de İstanbul’da Bulgarlarla yapılan sulh görüşmelerine birinci murahhas olarak katılan Mehmed Talat Bey, Mahmûd Şevket Paşa’nın öldürülmesinden sonra, Saîd Halîm Paşa hükümetinde ikinci defa dâhiliye nâzırı olarak vazife aldı. Harbiye nâzırı Enver, Meclis-i meb’ûsân başkanı Halil beylerle ve sadrâzam Saîd Halîm Paşa’yla birlikte hareket ederek Osmanlı Devleti’nin Almanlarla ittifak andlaşması imzalanmasını sağladı. Alman hayranı olan Mehmed Talat Bey, Osmanlı Devleti’nin diğer İttihâd ve Terakkî ileri gelenleriyle birlikte İngiltere, Fransa ve Rusya gibi devletlerden meydana gelen itilâf devletlerine karşı, oldu bittiye getirilerek Birinci Dünyâ harbine girilmesini sağladı. Bu harbde milyonlarca müslüman-Türk gencinin telef olmasına ve pek çok vatan toprağının elden çıkmasına sebeb oldu. Mehmed Talat Bey, müşirlikten ve vezirlikten gelmemesine; “Doğrusu ben kendime güvenemiyorum, sadrâzamlık kolay bir iş değil, bu yer için daha liyâkatti birini bulalım” diyerek tecrübesizliğini ve beceriksizliğini itiraf etmesine rağmen, sadrâzam Saîd Paşa’nın istifa etmesi üzerine İttihâd ve Terakkî’nin baskısıyla 4 Şubat 1917’de vezirlik rütbesi verilerek sadrâzam yapıldı. Rus çarlığının ihtilâl neticesi yıkılması üzerine iktidara gelen Bolşeviklerle Brest Litovsk’da yapılan barış müzâkerelerine katıldı. Hükümet reîsi sıfatıyla andlaşmayı imzaladı. Çok geçmeden harbin aldığı şekil ve Kafkasya mes’elesi sebebiyle görüşmelerde bulunmak üzere Berlin’e gitti. Bulgaristan mütâreke teklif ederek harbden çekildi. Harb çok fecî bir hâl aldı. Bütün cepheler tam bir çöküntü hâline girdi. Artık harbin kazanılacağına ümid kalmadı. Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Almanya bile her şeyin bittiğinin farkındaydı. Buna rağmen Talat Paşa iktidarı bırakma niyetinde değildi. Fakat Bulgaristan’nın mütâreke imzalayıp harbden çekilmesi üzerine, gâlib devletlere müracaat ederek mütâreke teklifinde bulunmayı düşündü. Bu müracaatı iktidar hırsı uğruna koskoca devleti batıran İttihâd ve Terakkî erkânı ve sadrâzam Talat Paşa yapamazdı. Çünkü bunlar, büyük bir târihî mes’ûliyet altındaydılar ve millete hesap verme durumundaydılar. Bunun için de Talat Paşa’nın istifa etmesi gerekiyordu. Nihayet Talat Paşa, 8 Ekim 1918’de sadâretten istifa etti. Fakat yeni hükümet kuruluncaya kadar Talat Paşa’nın istifası duyurulmadı. 13 Ekim 1918’de Talat Paşa’nın istifası îlân edilince, sadrâzamlığa ikinci ordu kumandanlığı ve Kafkas cephesi kumandanlığı yapmış olan Ahmed İzzet Paşa getirildi. Böylece on seneden az bir zaman zarfında, sultan İkinci Abdülhamîd Han’dan devralınan üç kıt’aya yayılmış altı yüz senelik koca bir devleti, korkunç bir İhtiras ve cehalet ile târihin sinesine gömen, komitacılıktan başka bir meziyeti olmayan, bu bakımdan birinci derecede mes’ûl kişilerden olan Talat Paşa iktidardan çekilmiş oldu. Bir sene sekiz ay iki günlük sadâreti müddetinde memleketin karmakarışık olduğu, herkesin ölüm ve habs korkusu içinde yaşadığı, can, mal ve namus emniyetinin kalmadığı, İslâm düşmanlığının moda olduğu, her vilâyette zâlim ve ırz düşmanlarının türediği bir zamanda, Talat, Enver, Cemâl paşalar ile Dr. Bahâeddîn Şâkir ve Dr. Nâzım ile birlikte 30 Ekim 1918 gecesi memleketten kaçtı. Kaçıp giderken halefi İzzet Paşa’ya bıraktığı mektûbda, mes’üliyetini kabul edip müsâid bir vaziyet hâsıl olduğu zaman hesâb vermeye geleceğinden ve bilhassa tâyin edilecek cezayı, kemâl-i cesaretle çekmek istediğinden bahs eden Talat Paşa, Almanya’nın Berlin şehrine kaçtı. Bir müddet mülteci olarak kaldığı, Berlin’deki apartmanına yakın bir sokakta, 15 Mart 1921’de Taleryan adında bir ermeni komitacısı tarafından kurşunlanarak öldürüldü. 47 yaşındayken öldürülen Talat Paşa’nın cenazesi tahnit edilerek, Berlin müslüman mezarlığında bulunan mescidin altındaki mahzende senelerce kaldıktan sonra, 25 Şubat 1944’de İstanbul’a getirilerek Hürriyet-i Ebediyye tepesine defnedildi. Türk olmayıp çingene ırkından olduğu hakkında meşhur rivayet bulunan, bu konuda hakkında söylenenlere cevap vermek için; “Din ve milliyet mes’eleleri sırf kanâat ve telakki mes’eleleridir” diyen Talat Paşa, tahsili ve tecrübesi olmadığı hâlde Osmanlı Devleti târihinde alelade bir me’mûrluktan sadrâzamlığa yükselen ilk adamdır. Alman hayranı olan Talat Paşa, üç paşalar diye bilinen Enver, Talat ve Cemâl paşalar arasındaki anlaşmazlıklarda, Cemâl Paşa’yı desteklemiştir. Fakat, zaman zaman Suriye ve Hicaz bölgesinde müstakil bir hükümdar gibi hareket eden bahriye nâzırı Cemâl Paşa ile de görüş ayrılıkları olmuştur. Hattâ Cemâl Paşa’yı buradan uzaklaştırmak için teşebbüse geçmiştir. İttihâd ve Terakkî’nin kuruluşundan, Mondros mütârekesi sonundaki yıkılışına kadar devam eden, Merkez-i umûmî saltanatı dönemindeki devletin yıkılmasına ve milletin perişan edilmesine yönelik bütün hâdiselerde mes’ûliyeti olan Talat Paşa, Meclis-i meb’ûsân reisi Ahmed Rızâ’nın hatıratında belirttiği gibi, fevkalâde bir komitacı ve bir çete reîsi idi. Peyâm-ı Sabah gazetesinde Cenab Şehâbeddîn; “Yırtıcı Kuşlar” başlıklı yazısında, Talat Paşa’nın komitacılığından bahisle; “O, Sandanski’ye (meşhur Bulgar komitacısı) taş çıkaran bir komitacı idi. Onun habis bir zekâsı vardı. Ağ örmeğe, tuzak kurmaya, pusuya yatırmaya, harmanyola çevirmeye müsâid hîlekâr, düzenbaz, kalleş bir zekâ” demiştir. İsmâil Hami Danişmend de Kronolojisi’nde; Bâb-ı âlî’ye komitacılık ruhunu sokmuş ve devleti tıpkı bir Balkan çetesi gibi idare etmiş” diyerek gerçeği anlatmıştır. Dr. Adnan Adıvar ise, Talat Paşa hakkında; “En hafif tarafı atlatmak idi. Sadrâzamlığı sırasında bir gün sadâret odasından çıkarken iş için müracaat eden bir adama; “Peki bayramdan sonra yaparız” dedi. Oysa bayram daha yeni geçmişti. Şaşıran adam; “Efendi, bayram geçeli bir hafta oldu” deyince; Talat Paşa hiç düşünmeden; “Evet Kurban bayramından sonra deyiverdi” yazmaktadır. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın tahttan indirilmesinde en büyük rolü oynayan Talat Paşa, İttihâd ve Terakkî muhaliflerini de birer birer sokak ortasında öldürttü. O Bâb-ı âlî baskınından sonra sadrâzamlığa getirilen Mahmûd Şevket Paşa’yı öldürttükten sonra, bunu bahane ederek İttihâd ve Terakkî muhaliflerini İstanbul dışına süren, bu hâdiseden sonra tam bir terör idaresi kuran adamdır. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 121 2) Üç Paşalar Kavgası (C. Kutay) 3) Son Sadrâzamlar; cild-3, sh. 1933 4) Osmanlı imparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-14, sh. 99 5) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi: cild-4, sh. 448 6) Görüp işittiklerim; sh. 130 7) İttihâd ve Terakkî içindeki Dönenler; sh. 15 v.d. TANZÎMÂT Osmanlı Devleti târihinde sultan Abdülmecîd Han zamanında Mustafa Reşîd Paşa tarafından hazırlanıp, Gülhâne bahçesinde okunmasıyla başlayan ve Birinci Meşrûtiyete kadar süren ıslâhat ve batılılaşma dönemi. İlmî ve teknik mânâda yenilikçi bir pâdişâh olan sultan İkinci Mahmûd Han, Osmanlı Devleti’ni, içinde bulunduğu gerileme döneminden çıkarmak ve eski gücüne kavuşturmak için bir dizi ıslâhat programına girişti. Yeniçeri ocağını kaldırarak, yerine teknik usûllerle donatılmış yeni bir ordu kurmaya muvaffak oldu. Avrupa sanayi mamullerinin memleketi istilâsına karşı yerli malları korumak, ordu ihtiyâçları için askerî fabrikalar kurmak ve Türkleri ticârete sokmak maksadıyla bir çok tedbirler aldı. Ancak hıristiyan Avrupa devletlerinin kışkırtmaları sonucu, gayr-i müslim azınlıklar ile Mısır’da Mehmed Ali Paşa ve Hicaz’da Ehl-i sünnete düşman bedevilerin çıkardıkları isyânlar, iktisâdî kalkınmaya ve diğer ıslâhât hareketlerinin başarıya ulaşmasına fırsat vermedi. Buna rağmen sultan Mahmûd, giriştiği ıslâhatları ile Türkiye’de yeni müesseseler ve yeni nizam yolunu açabilmişti. Sultan Mahmûd Han, bir yandan devlete yeni nizam verirken, bir yandan da, dehşetli iç ve dış buhranlarla dağılmak tehlikesine mâruz kalan imparatorluğu kurtarmaya çalışıyordu. Bunlar arasında en kötüsü Mısır vâlisi Mehmed Ali Paşa’nın çıkardığı isyân olup, hâdise gittikçe milletlerarası ağır bir mes’ele hâlini aldı. Bu arada İngilizler, Osmanlı Devleti’nin bu durumundan istifâdeye kalkıştılar. Osmanlı Devleti’nin temel müesseselerini yıkabilmek için devletin yapısına ters bir zihniyeti hâkim kılmak ve böylece azınlıkların istiklâllerini te’min etme plânları hazırladılar. Bunu sağlamak için de husûsi teşkilâtlar kurarak, Osmanlı devlet adamlarını elde etmeye, Osmanlı pâdişâhlarının yapmak istedikleri ıslâhat çalışmalarını kendi plânlarına uygun hâle getirmeye çalıştılar. Mason locaları dâhil, çeşitli isim ve şekiller altında yürütülen bu faaliyetler içerisinde, sultan İkinci Mahmûd Han’ın saltanatının son zamanlarına gelindi. Bu sırada Osmanlı Devleti ile Avrupa devletlerinin münâsebetlerini tanzim, devlet hakkında Avrupa’da meydana getirilen menfî te’sirleri müsbet hâle çevirmek, Mısır mes’elesini hâlletmek için dâimi sefaretler kuruldu. 1834 senesi Temmuz’unda, Paris fevkalâde orta elçiliğine Mustafa Reşid Bey gönderildi. Köklü bir tahsîli olmayan ve İslâmî bilgilerden mahrum olarak yetişen Mustafa Reşîd Bey, kısa zamanda Avrupai fikirlerin te’sirinde kaldı. 1836’da Londra büyükelçiliğine tâyin edildi. Bu sırada İskoç mason teşkîlâtı üyesi Lord Rading ile tanışıp, dostluk kurdu. Neticede mason locasına giren Mustafa Reşîd Bey, dünyâ siyâsetinde İngiltere’nin Osmanlı Devleti’ni destekleyeceğine inandırıldı (Bkz. Reşîd Paşa). Reşîd Paşa, İngilizlere, Mısır mes’elesindeki yardımlarına mukabil, Osmanlı Devleti’nde onların istekleri doğrultusunda ıslâhatlar yapmaya söz verdi. Sultan Mahmûd Han’ın saltanatı sırasında bu kararları uygulatma imkânı bulamayan İngiltere, Osmanlı kuvvetlerinin Mısır vâlisi Mehmed Ali Paşa’nın ordusu karşısında uğradığı Nizip bozgunu ve bu sırada ikinci Mahmûd Han’ın vefâtı üzerine ihanet şebekesini harekete geçirdi. Nitekim Osmanlı Devleti içindeki hıristiyanların durumunu giderek düzeltip sonunda iktidar yapmak, koca ülkeyi parçalayıp küçük devletler kurmak, Osmanlı Devleti’ni yıkmak şeklinde özetlenebîlen İngiliz siyâsetine âlet olan Mustafa Reşîd Paşa, kendisine dikte ettirilen ıslâhat tekliflerini, devlet idaresinde yeterli tecrübesi olmayan 16 yaşındaki pâdişâh sultan Abdülmecîd Han’a kabûl ettirdi. Devletin sıkıntılı durumundan kurtulabilmesi için, Avrupalıların yardımını sağlamak gerektiğine ve bunun için de Avrupai tarzda reformlar yapılması lâzım olduğuna pâdişâhı inandırdı. Nihayet sultan Abdülmecîd Han, Tanzîmât’ın ilânına muvafakat etti. Mustafa Reşîd Paşa’nın İstanbul’a gelişinden, Tanzîmât’ın îlânına kadar geçen dört aylık bir hazırlık devresinde, Tanzîmât fermanının İngiliz elçisi Rading’in te’sir ve teklifiyle hazırlanıp ilân edilmesine karar verildi. Nihayet 3 Kasım 1839 târihine tesadüf eden Pazar günü, fermanı Mustafa Reşîd Paşa okuyarak îlân etti. Tanzîmât fermanı veya Gülhâne Hatt-ı hümâyûnu adı verilen bu fermanın ilân edilmesiyle, Osmanlı târihinde yeni bir dönem başlamış oldu. Görünüşde Müslim ve gayr-i müslim eşitliğini sağlamak için hazırlanan, gerçekte ise birliği sağlamaktan çok, ikiliğe sebeb olacak özellikte olan Tanzîmât fermanı, müslüman ahâlî tarafından iyi karşılanmadı. Tanzîmât fermanı, Rusya ve Avusturya tarafından da pek hoş karşılanmadı. Hattâ Avusturya başbakanı prens Metternich, Bâb-ı âlî’ye bir mektûb göndererek, Osmanlılığın kurtuluşu ve bekâsının Avrupa’yı taklitte değil, kendi geleneksel müessese ve nizamlarına bağlı kalmakta olduğunu açıkça beyân etti. İngiltere ve Fransa tarafından ise gayet müsbet karşılandı. Avrupa basınında sitayişle bahsedildi. İlân edildikten sonra devletin resmî gazetesi olan Takvîm-i Vekâyî’nin 22 Aralık 1839 tarihli nüshasında neşredildi. Fransızca’ya çevrilerek yabancı devletlerin İstanbul’daki elçiliklerine de resmen gönderildi. Takvîm-i Vekâyîde yayınlanmasından sonra her eyâlet vâlisine, sancak mütesellimine ayrı ayrı tebliğ edilen fermanın, halka duyurulması ve fermanda bulunan esasların derhâl uygulanması emredildi. Fermanın Osmanlı ülkesinin her tarafında îlânı, halk arasında geniş yankılar uyandırdı. Ulemâ, âyân, hattâ bâzı vâliler Tanzîmât fermanına karşı çıktılar. Balkanlarda bulunan gayr-i müslim reâyâ da fermanın hükümlerinden memnun kalmadı. Yapılan mâlî düzenlemelerle ilgili olarak aleyhlerinde yeni hükümler getirilmesi ve hıristiyan vakıfların vergiye tâbi tutulması ve bu maksatla gelirlerin sınırlandırılması, bilhassa hıristiyan ahâlî üzerinde büyük nüfuzu olan ruhban sınıfının tepkisine sebeb oldu. Tanzîmât fermanının tatbikatı sırasında ortaya çok karışıklıklar çıktı. Her devlet kendi menfaatleri doğrultusunda siyâsî ve iktisadî çıkarları için Tanzîmât fermanından faydalanma yolunu tuttu. Başta İngiltere olmak üzere, büyük devletlerin Osmanlı Devleti’ne karşı baskı ve müdâhalelerini arttırmaları üzerine, Osmanlı devlet otoritesinde bir gedik açıldı. Tanzîmât fermanının uygulanmasında kendilerini adetâ vazifeli sayan batılı devletler, himayeci politikalarını daha da yoğunlaşırdılar. Özellikle 1838 Baltalimanı ticâret andlaşmasının yabancı uyruklulara tanıdığı geniş ticarî imtiyazlar sebebiyle, pek çok gayr-i müslim Osmanlı tebeası uyruk değiştirmeye zorlandı. Bilhassa konsoloslar çeşitli yollarla gayr-i müslimleri tâbiiyyet değiştirmeye zorladılar ve böylece nüfuz sahalarını genişlettiler. Osmanlı Devleti, dışarda Avrupa devletlerinin baskılarına mâruz kalırken, içerdeki sıkıntılar da artarak devam ediyordu. Tanzîmâtın ilânından sonra plânsız programsız olarak hazırlanan mâlî tedbirlerin uygulanamayışı sebebiyle, devlet gelirlerinde önemli bir azalma meydana geldi. Bu açığı kapatmak isteyen Mustafa Reşîd Paşa, ilk defâ dışarıdan borç para alma yoluna gitti. Ancak alınan borç para tanzîmât adamlarının plânsız ve pogramsız harcamaları ile bitirilince, bunu yeni borç alımları tâkib etti. Neticede, Osmanlı Devleti büyük bir iktisadî bunalıma doğru sürüklendi. Tanzîmât’ın getirdiği yeni düzenlemeler ve uygulamadaki tutarsızlıklar, bâzı devlet adamlarından ve müslüman ahâliden gelen tepkiler, eyâletlerde meydana geten karışıklıklar ve mâlî sıkıntılar üzerine, Mustafa Reşîd Paşa 1841’de hâriciye nâzırlığından azledilerek Paris elçiliğine gönderildi. Ancak yerine gelen sadrâzam İzzet Mehmed Paşa ve Mehmed Emîn Rauf Paşa zamanlarında da bâzı değişikliklere rağmen, esas itibariyle Tanzîmât hareketi devam etti. Paris elçiliğinden döndükten sonra, 1845 senesi sonbaharında ikinci defa hâriciye nâzırlığına getirilen Mustafa Reşîd Paşa, Tanzîmât’ın uygulanmasıyla ilgili yeni çalışmalara girdi. Bu sırada İstanbul’da İngiliz sefiri olarak bulunan ve İskoç mason locasının üyesi olan Lord Rading, kendisi gibi mason olan Mustafa Reşîd Paşa’nın sadrâzam yapılması için sultan Abdülmecîd Han’a çok dil döktü; “Bu aydın, kültürlü ve başarılı veziri sadrâzam yaparsanız, İngiltere imparatorluğu ile Devlet-i âliyye arasındaki bütün anlaşmazlıklar kalkar. Devlet-i âliyye ekonomik, sosyal ve askerî sahalarda ilerler” diyerek pâdişâhı razı etti. 28 Eylül 1846’da ilk defa Rauf Paşa’nın yerine sadrâzam olan Mustafa Reşîd Paşa, işbaşına gelir getmez Lord Rading ile elele verip, büyük vilâyetlerde mason locaları açtı. Osmanlı Devleti’nin yıkılması için açılan casusluk ve hıyanet ocakları çalışmaya başladı. Londra’dan alınan plânlarla bir yandan idarî, zirâi, askerî değişiklikler yapıldı. Bunlara ilericilik, garblılaşma denilerek göz boyandı. Diğer yandan da İslâm ahlâkı ve ecdâd sevgisi yok edilerek, millî birlik parçalanmaya başlandı. Yetiştirilen masonlar, iş başına getirildi. Bu sırada Avrupa’da fizik, kimya üzerine dev adımlar atıldığı, yeni buluşlar ve ilerlemeler olduğu, büyük fabrikalar ve üniversiteler kurulduğu hâlde Osmanlı Devleti’nde bunların hiçbiri yapılmadı. Hattâ sadrâzam Mustafa Reşîd Paşa, Fâtih devrinden beri medreselerde okutulmakta olan fen, matematik derslerini büsbütün kaldırdı. Din adamlarına fen bilgisi lâzım değildir diyerek kültürlü, bilgili âlimlerin yetişmesine mâni oldu. Bu sırada idâri taksimatta değişiklikler yapılarak 28 olan eyâlet sayısı 36’ya yükseltildi. 1848-1849’da yeni bir teşkîlât kânunu çıkarılarak, eyâletlerde ve kazalarda kurulacak meclislerin ve diğer vazîfelilerin yetki ve sorumlulukları yeniden düzenlendi. Mârûnîler, rumlar, ermeniler, ulahlar ve diğer hıristiyan cemaatlar kendi aralarında milliyet ve mezhep farklılıkları yüzünden çeşitti mücâdelelere girdiler. Dış müdâhaleler de gayr-i müslim tebeanın devlet nizâmlarına karşı itaatsizliğini iyice artırdı. Bu hâl, Bâb-ı âlî’nin istikrarlı bir siyâset tâkib etmesini imkânsız hâle getirdi. Ortodoks, katolik ve protestanlar arasında mezhep mücâdeleleri bir müddet devam etti. Ermenilerin protestan olmalarına karşı çıkan Ortodokslar, Rusya’nın da teşvik ve desteğiyle ermeni patriğinden, ermenilerin protestanlığı kabul etmelerine engel olunmasını istediler, İstanbul patriği, protestan ermenilerin kiliseden afaroz edildiğini îlân etti. Protestan ve Ortodoks ermenilerin arasında çeşitli eyâletlerde olaylar çıktı. İngiltere müdâhalede bulunarak protestan ermenilerin ayrı bir cemâat olarak sayılması gerektiğini ve Bâb-ı âlî’nin bu yolda tedbir almasını istedi. 1850’de protestan ermeniler ayrı bir cemâat olarak tanındı. Ortodoks kilisesi ile protestan ermeni kilisesi arasındaki mücâdele, bundan sonra da milliyet ve mezhep anlaşmazlığı olarak devam etti. Bu sırada Kudüs’deki mukaddes yerlerin himayesinden dolayı Rusya ile Fransa’nın arası açıldı. Fransa’nın konuya dâir isteklerinin Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmesini, Rusya, Osmanlı Devleti’nin Fransa’nın himayesine girmesi şeklinde değerlendirerek, 1853 senesinde Osmanlı Devleti’nin paylaşılmasını İngiltere’ye resmen teklif etti. Fakat İngiltere böyle bir teklife yanaşmadı. Çünkü Osmanlı Devleti’nin bir müddet daha yaşaması, İngiltere’nin işine geliyordu. Bunun üzerine şark mes’elesini tek başına hâlletmek üzere harekete geçen Rus çarı birinci Nikola, prens Mençikof’u 1853 Şubat’ında fevkalâde elçi olarak İstanbul’a gönderdi ve Osmanlı hükümetine, Osmanlı tebeası olan Ortodoksların koruyuculuğunun Rusya’ya verilmesine dâir bir ültimatom verdi. O sırada dünyâda mevcûd olan iki İslâm devletinden biri olan Hindistan’daki Gürgâniye Devleti’ni yıkmayı plânlayan ve Osmanlı Devleti’nin bu devlete yardım etmesinden çekinen İngiltere, sadrâzam Mustafa Reşîd Paşa’yı kullanarak Osmanlı Devleti’nin Rusya’ya karşı düşmanca tavır takınmasını sağladı. İngilizlerin yardım edeceklerine, zafer kazanacağına, böylece Osmanlı Devleti’nin bir numaralı adamı olacağına inandırdıkları Mustafa Reşîd Paşa, Rus tekliflerini red ederek, mes’elenin diplomatik yollardan çözümünü engelledi. Avusturya ve Prusya’nın arabuluculuk tekliflerini de kabul etmeyen Mustafa Reşîd Paşa, Bâb-ı âlî’de bir meclis toplayarak Rusya’ya harb açılmasına karar verdi. Sultan Abdülmecîd Han’ı da ikna etmeği başararak karârı tasdik ettirdi. 4 Ekim 1853’de Rusya’ya harb îlân edildi (Bkz. Kırım Seferleri). Görünüşünde Rusya’nın emellerine karşı Osmanlı Devleti’ni korumayı hedef alan, gerçekte ise, İngiltere ve Fransa’nın, iktisadî bakımdan gelişen Rusya’nın kendi nüfûz bölgelerine inmesini engellemek, Osmanlı Devleti’ni zayıflatarak Hindistan’daki Gürgâniye İslâm Devleti’ne yardım edemez hâle gelmesini sağlamak için yapılan Kırım harbinden sonra, 1856’da yapılan Paris andlaşmasında, Osmanlı Devleti’ndeki gayr-i müslim tebeanın durumuyla ilgili düzenlemeler de yer aldı. O sırada sadrâzam olan Alî Paşa; (Bkz. Alî Paşa) Avrupa devletleri elçileriyle beraber hazırladığı, gayr-i müslim tebeaya Tanzîmât’tan daha geniş imtiyazlar tanıyan, Osmanlı Devleti’nin başına büyük gaileler açan, müslim, gayr-i müslim bağımsızlık hareketlerinin hızlanmasına sebeb olan Islâhat fermanını îlân etti. İlân edilen bu fermanla cizye ve harâc kaldırıldı. Gayr-i müslimler orduya ve idarenin muhtelif şubelerine kabul edilmeye başlandı. Orduya miralay (albay) rütbesine, me’mûriyette ise birinci sınıfa kadar çıkabilmeleri, özel müsâde almadan kiliselerini tamir ve inşâ edebilmeleri esasları getirildi. Bu dönemde bâzı okullarda eğitim ve öğretimin Fransızca olması kararlaştırıldı. Garb modası, özellikle İstanbul’da yaygın bir hâl aldı. Hattâ büyük yapılarda ve mimarî eserlerde bile batının te’siri görülüp saray, câmi gibi yapılarda Avrupa’nın Rokoko, Barok mîmârî tarzı uygulandı. Kültür ve edebiyatta da batı te’sirleri görüldü. Garblılaşma adı altında bir takım hukukî ve idarî düzenlemeler yapıldı. Bu sırada Alî Paşa ile Fuâd Paşa (Bkz. Keçecizâde Fuâd Paşa) birlikte hareket ederek Mustafa Reşîd Paşa’nın sert tenkidlerine hedef oldular. Çok geçmeden isyânlar başgösterdi. Elde ettikleri imtiyazlar sebebiyle iyice şımaran gayr-i müslimler, bununla yetinmeyerek yeni isteklerde bulundular. Mâlî, iktisadî ve siyâsî buhranlar had safhaya ulaştı. Alî Paşa bâzı tedbirler almaya çalıştıysa da mâlî ve siyâsî buhranın büyümesi üzerine, işlerin altından kalkamayınca, sadâretten istifa etti. Yerine tekrar Mustafa Reşîd Paşa sadrâzam oldu. Avrupa devletleri, Islâhat fermanının uygulanışıyla ilgili olarak çeşitli bahaneler ileri sürerek, Bâb-ı âlî üzerindeki baskılarını artırdılar. Altıncı ve son sadâreti esnasında, 1858’de Mustafa Reşîd Paşa’nın ölümünden sonra da devam eden bu müdâhaleler üzerine, gayr-i müslimler lehine yeni imtiyazlar verildi. Fakat müslüman ahâliyi rencide eden ve gayr-i müslim tebeadan daha aşağı bir hayat yaşamaya mahkûm eden Islâhat fermanına ve onun savunucusu ve uygulayıcısı olan Alî ve Fuâd Paşa gibi devlet adamlarına karşı muhalefet gittikçe arttı. Avrupalıların müdahaleci dış politikaya ve millî bünyemize uymayan, garblılaşma adıyla yapılan yeni düzenlemelere karşı teşkilatlı bir tepki meydana gelmeye başladı. Sultan Abdülmecîd Han’ın vefâtından sonra, pâdişâh olan Abdülazîz Han, garblıların ilmî ve teknik buluşlarının dışında, örf, an’ane ve kültürlerinin alınmasına şiddetle karşıydı. Alî Paşa ve adamlarının garblılaşma ve Tanzîmât adı altında yaptıkları ilim ve teknik haricindeki düzenlemelere karşı çıktı. Gerek pâdişâhdan, gerekse ulemâ ve halk kesiminden gelen bu muhalefet, Paris andlaşmasını imzalayan devletleri endişeye sevk etti. Bu yüzden 1867’de Şark mes’elesi en önemli konu olarak tekrar Avrupa devletlerinin gündemine geldi. Avrupalı devletler, Osmanlı Devleti’nin tam kendi istedikleri gibi ıslâhat hareketlerine devam etmemesi üzerine, birlikte hareket etmeyi ve millî hisleri koruma hususunda gösterilen davranışlara son vermeyi kararlaştırdılar. Ancak tâkib edecekleri yol hususunda anlaşamadılar. Fransa gerek müslim, gerekse gayr-i müslim tebeanın huzuru için idâri birlik, siyâsî ve medenî hakların eşit şekilde tatbîkini istedi. Rusya ise, Osmanlı unsurlarının birleştirilmesi fikrine karşı çıkarak, çeşitli cemâatler için mevcûd olan özel dinî ve mezhebî kânun ve mevzuattan faydalanmak ve bunları milliyet esâsına uydurmaya çalışmak suretiyle mevcûd unsurlardan her birine özel te’minat vermek gerektiğini savundu. Avusturya da Rusya’nın emellerine uygun bir şekilde fikrini açıklayıp, hıristiyanlara Osmanlı Devleti tâbiiyyeti altında olarak muhtariyet verilmesini ve bu mes’elenin beynelmilel bir konferansda müzâkere edilmesini istedi. İngiltere ise, kendi menfaatleri açısından Osmanlı Devleti’nin bağımsızlık ve toprak bütünlüğünün korunması gerektiğini düşünerek, ıslâhat için gösterdiği aşırı isteği bir müddet te’hir etti. Müdâhale etmeme yolunu seçti. Batılı devletler, 1866’da patlak veren Girid isyânı sırasında Osmanlı Devleti’nin burada kurduğu yeni idâri düzenlemeyi kabul etmeyerek Girid’e muhtariyet verilmesini istediler. Hattâ bağımsızlık verilmesini isteyenler bile oldu. Sultan Abdülazîz Han, bu teklifleri şiddetle reddetti. Fakat sadrâzam Alî Paşa’nın faaliyetleri sonucu Eylül 1867’de hazırlanan Girid nizâmnâmesi ile hıristiyanlara yeni imtiyazlar verildi. Bu nizâmnâmeye göre çoğunlukta olan hıristiyan halkın üstünlüğü kabul edildi. İdâri bölgenin nüfuz çoğunluğu hıristiyan ise, idare başkanı hıristiyan, muavini de müslüman olacaktı; çoğunluk müslüman ise, başkan müslümanlardan, muavin hıristiyanlardan olacaktı. Bu nizâmnâmenin diğer vilâyetlerde de uygulanmasını isteyen batılı devletler, bu bölgelerdeki hıristiyan ahâliyi ayaklandırdılar. Asırlardır bir arada huzur ve emniyet içinde yaşayan Osmanlı cemiyetlerini birbirine düşürdüler. Daha sonra Balkanlarda milyonlarca insan kanının akmasına sebeb oldular. Nihayet bu unsurların pek çoğu Osmanlı Devleti’nden ayrılarak bağımsızlıklarını îlân ettiler. İçeride de, iktidarı elinde bulunduran ve Mustafa Reşîd Paşa’nın yetiştirmeleri olan Alî ve Fuâd Paşa gibi kimseler, mâlî ve idâri kısımlarda yaptıkları değişikliklerle huzur yerine huzursuzluk getirdiler. Paranın değeri iyice düştü. İngiltere ve Fransa’dan Osmanlı Bankası aracılığı ile borç para alındı. Alınan yanlış ekonomik tedbirler sebebiyle üretim artırılamadığı gibi, dış borçların ödenmesi de güçleşti. Dış borçların zamanında ödenmemesinden endişeye düşen Avrupa devletleri, Osmanlı mâliyesini kendi murakabeleri altına aldılar. Fransa ve İngiltere’den alınan borçlara karşılık, Osmanlı Bankası’na bâzı şehirlerin gümrükleri ile tuz, tütün, ipek gibi maddelerden alınan vergilerin bir kısmının imtiyaz hakkı verildi. Fakat gelirlerin masrafları karşılayamaması ve alınan yanlış tedbirler sebebiyle devletin dış borçları gittikçe arttı. 1869 yılında 555 milyon Franga kadar yükseldi. Mâlî ve idâri sahalarda alınan yanlış tedbirler sebebiyle, Tanzîmâtçılara karşı halktan ve çeşitli kesimlerden muhalefet fazlalaştı. Sözde okumuş aydın kimseler olup, Avrupaî fikirlerin etkisinde kalan Ziya Paşa, Nâmık Kemâl, Mahmûd Nedim Paşa, Ali Suâvî, Mehmed Bey, Reşâd Paşa, Agâh Efendi, Ebüzziyâ, Âyetullah Bey gibi kimselerin de bulunduğu Yeni Osmanlılar cemiyeti Mahmûd Nedîm Paşa’yı sadârete getirmek istedi. Bunu haber alan Alî Paşa’nın aldığı tedbirler neticesinde dağılan cemiyet mensubları, yurt dışına kaçarak Jön Türkler adıyla hükümet ve devlet aleyhine faaliyette bulundular ve meşrûtiyet fikrini savunmaya başladılar. 1867 yılında İngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya o zamana kadar yapılan ıslâhatları yetersiz bulduklarından, şer’î mahkemeler dışında kurulan mahkemelerin ve buralarda tatbik edilecek kânun yapma çalışmalarının daha da geliştirilip, genişletilmesi için son haddine varan tazyiklerde bulundular. Bunun üzerine yapılacak kânun hakkında Osmanlı devlet adamları arasında iki görüş ortaya çıktı. Birisi batı kültürü ve hukukunu benimseyen Alî, Fuâd, ticâret nâzırı Kabûlî ve Midhat paşaların müdâfaa ettiği görüş olup o zamanlar pek çok devletin hukukuna te’sir eden Fransız medenî kânununun alınmasıydı. İstanbul’daki Fransız elçisi Marqui de Fransa’nın medenî hukuku hakkında mâlûmât vererek onları destekliyordu. Aslında onlara bu fikri veren ve müdâfaa ettiren de Marqui idi. Bu fikirlerin karşısında ise, meşhur hukukçu ve tarihçi zamanının adliye nâzırı Ahmed Cevdet Paşa ve beraberindekiler bulunuyordu. Cevdet Paşa’ya göre bir milletin temel kânunlarını böyle değiştirmek, o milleti imha etmek (yok etmek) demekti. Neticede devrin âlimleri de böyle bir teşebbüsün karşısına çıktılar. Sultan Abdülazîz Han da batı yanlılarının fikirlerine itibâr etmeyerek, Ahmed Cevdet Paşa başkanlığında bir komisyon kurdurdu. Daha sonra Hanefî mezhebi hükümlerine göre bir kitap hazırlamak üzere 1868 yılında Mecelle cemiyeti adlı resmî bir kurul meydana getirildi. Bu kurul, kısa sürede Hanefî mezhebinin muamelâta (alış-veriş, şirketler, hibe vb.) âid hükümlerin maddeler hâlinde tertibinden meydana gelen bir kânunlar mecmuasını hazırladı. Böylece Osmanlıların istinadgâhı (dayanağı) olan İslâmî hükümleri ortadan kaldırmak için kurulan sinsi plânların önüne geçilmiş oldu. Alî Paşa’nın 1871’de ölümünden sonra sadrâzam olan Mahmûd Nedîm Paşa, Alî ve Fuâd paşaların İngiliz ve Fransız yanlısı dış siyâsetlerini terk ederek Rus yanlısı siyâset tâkib etti. Alî Paşa, taraftarlarını vazifeden uzaklaştırdığı için geniş bir muhalefetle karşılaştı. Alî Paşa’nın ölümü üzerine yurda dönen Jön Türkler de halkı Pâdişâh’a ve hükümete karşı ayaklandırmaya çalıştılar. Mahmûd Nedîm Paşa, iç ve dış siyâsetteki başarısızlığı sebebiyle sadâretten azledilince, Midhat Paşa sadrâzam oldu. Alî Paşa taraftarları ve meşrûtiyet idâresinin kurulmasını isteyen Jön Türkler, Midhat Paşa’nın etrafında toplandılar. Yeni sadrâzam da bâzı idarî ve mâlî tedbirler aldıysa da başarılı olamadı. Midhat Paşa’dan sonra sadrâzam olan Mütercim Rüşdî, Ahmed Esad, Şirvânîzâde Rüşdî ve Hüseyin Avni paşalar zamanında da Avrupalıların ıslâhatlarla ilgili baskıları devam etti. Bosna-Hersek, Bulgaristan gibi yerlerde ayaklanmalar meydana geldi. İçeride de çeşitli huzursuzluklar ortaya çıktı. 1875’de Mahmûd Nedîm Paşa tekrar sadârete getirildi. Ayaklanmaları bastırmak, İstanbul’daki huzursuzluktan gidermek için Midhat Paşa, serasker Hüseyin Avni Paşa gibi muhalif devlet adamlarına da hükümette vazîfeler verildi. Alınan yanlış mâlî tedbirler devletin içte ve dışta itibârının büsbütün kırılmasına sebeb oldu. Avrupa devletlerinin baskıları üzerine, 1876’da hıristiyanların çalıştıkları topraklara sâhib olma hakkı, müslim ve gayr-i müslim tebeadan meydana gelen meclislerin teşkili, iltizâm usûlünün tamamen kaldırılması ve çeşitli mahallî reformlar uygulamaya konuldu. Bu uygulamalar müslümanların nefretine yol açtı. Bulgaristan ayaklanmaları şiddetlendi. Müslümanlar katliâma uğradılar. Rumeli’deki Osmanlı eyâletlerinde devletin iktidar ve nüfuzu tamamen sarsıldı. Mahmûd Nedîm Paşa’nın idaresizliği ve Midhat Paşa ve taraftarlarının tahrikleri yüzünden İstanbul’da huzursuzluklar iyice arttı. Çıkan karışıklıklar üzerine Mahmûd Nedîm Paşa azledilince, sadâret makamına Mütercim Rüşdî Paşa getirildi. Prusya, Rusya ve Avusturya hâriciye nâzırları Mayıs 1876’da Şark mes’elesiyle ilgili isteklerini Bâb-ı âlîye bildirdiler. Bilhassa Rusya, istekleri kabul edilmediği takdirde şiddet yoluna başvuracağı tehdîdinde bulundu. Midhat Paşa’nın etrafına toplanmış olan meşrûtiyet taraftarları bu sıkıntıların giderilebilmesi için Pâdişâh’ın tahttan indirilmesi gerektiğini ileri sürdüler. 30 Mayıs 1876’da sultan Abdülazîz Han hal’ edilerek sultan beşinci Murâd tahta getirildi. Sultan Abdülazîz Han, hal’inden bir kaç gün sonra da Fer’iye Sarayı’nda sûikasd neticesinde Hüseyin Avni ve Midhat Paşa’nın adamları tarafından hâince şehîd edildi. Yeni sultan beşinci Murâd, çıkardığı fermanla reformlara devam edileceğini açıkladı. Beşinci Murâd’ın kısa süren saltanatından sonra, 31 Ağustos 1876’da İkinci Abdülhamîd Han pâdişâh oldu. 23 Aralık 1876’da meşrûtiyet îlân edilerek, hazırlanan Kânûn-i esâsi’ye göre seçilen meb’ûsların 19 Mart 1877 Pazartesi günü Dolmabahçe Sarayı’nda toplanması ve Meclis-i meb’ûsân’ın açılmasıyla Tanzimât devri sona erdi. Bir devre adını veren, Gülhâne hatt-ı hümâyûnu veya Tanzîmât fermanı, İhtiva ettiği fikirler itibariyle beş kısma ayrılabilir: Birinci kısımda, Osmanlı Devleti’nin kuruluşundan itibaren, şeriat kânunlarına uyulduğu için devletin kuvvetli, halkın müreffeh bir duruma ulaştığı açıklanmıştır. İkinci kısımda, yüz elli yıldan beri türlü gaileler ve çeşitli sebeplerle dîne ve kânunlara riâyet edilmediği için, müesseselerin bozulduğuna ve devletin zayıfladığına işaret edilmiştir. Üçüncü kısımda, Allah’ın inayeti ve Peygamberin yardımlarıyla devletin iyi bir şekilde idaresini sağlamak gayesiyle yeni kânunların konulmasının gerektiği belirtilmiştir. Bu üç kısım Hatt-ı hümâyûnun dördüncü bölümdeki yeniliklere müslüman tebeanın reaksiyonunu yâni karşı tepkisini azaltmak, onların itimâdını kazanmak için ustaca kaleme alınmıştır. Dördüncü kısımda ise, yeni kânunların dayanacağı prensipler açıklanmıştır. Buna göre; müslim ve gayr-i müslim bütün tebeanın namus, can ve mal emniyeti sağlanacaktır. Vergiler düzenli bir usûle göre ayarlanıp toplanacaktır. Askerlik düzenli bir şekle sokulacaktır. Bu bölümde sayılan prensiplerle, evvelden beri Osmanlı idaresinde sanki bir kamu düzeni ve kânun bulunmadığı şeklinde bir hava verilmeye çalışılmıştır. Tanzîmât fermanı bu düzensizliği ortadan kaldırıyor iddiası ile ortaya atılmıştır. Hâlbuki kânun ve nizâm hâkimiyeti devletin kuruluş yıllarından îtibâren, pâdişâhlar dâhil herkes tarafından ençok riâyet edilen husustu. Tanzîmât fermanının beşinci kısmında ise, yapılacak kânûnî düzenlemelerin yapılması ve tatbiki için gerekli olan tedbirlerden bahsedilmiştir. Özü itibariyle tepeden inme bir hareket olan ve 1839 ile 1877 seneleri arasında devam eden Tanzîmât hareketi, daha sonraki devirlerde Osmanlı cemiyetinde önemli değişmelere yol açtı. Tanzîmâtçılar, özellikle Gülhâne Hatt-ı hümâyûnunun, kendilerince dikkatli şekilde hazırlanmış olan dördüncü bölümündeki boşluklarından batı kültüründen etkilenen fikirleri yönünde faydalanarak devletin hukukî, idarî ve mâlî yapısında bir çok değişiklikler yaptılar. Bu dönemde Meclis-i vâlâ-yı ahkâm-ı adliye yeni baştan düzenlendi. Meclis üyelerinin sayısı artırıldı ve meclise geniş yetkiler verildi. Ferdî hakların korunmasıyla ilgili ceza kânunu çıkarıldı. Me’mûr suçlarına âid yeni bir idare kânunu düzenlendi. İltizâm ile aşâr toplama usûlleri kaldırıldı. Âşar, mâliye me’murîarı; hıristiyanlardan alınan vergiler ise, patrikhaneler vasıtasıyla toplanmaya başlandı. Müslümanlar vergilerini devlete verdikleri hâlde, hıristiyanların yergilerinin patrikhaneler tarafından toplanması hıristiyanlarda bağımsızlık fikrinin kuvvetlenmesine sebeb oldu. Nitekim asırlardır sulh içinde müslümanlarla beraber yaşayan ermeniler, bu târihten sonra teşkilâtlanıp devletin başına belâ oldular. Eyâlet merkezlerinde ve kazalarda Fransız department meclisleri örnek alınarak birer meclis kuruldu. Tanzîmât’ın bânîsi olarak bilinen Mustafa Reşîd Paşa birtakım mâlî düzenlemeler de yaptı. Fakat bu konuda belli bir programı olmadığından, netice elde edilemediği gibi, 1838 Baltalimanı andlaşmasıyla yabancılara verilen ticarî imtiyazlar ve uygulanan yanlış ekonomik politikalar sebebiyle durum daha kötüye gitti. Vergi işleri için defterdârlıklar kuruldu. Mâlî durumun bozulması üzerine ilk kâğıt para basıldı. Ancak karşılığı olmadığı için kısa sürede değerden düştü. Tanzîmât fermanında müslim ve gayr-i müslim eşitliğinin askerlikte de olması gerektiği bildirilmesine rağmen, hıristiyanlara askerlik mükellefiyeti yüklenemedi. Maârifle ilgili işlerin yürütülmesi ve takibi için Meclis-i dâim-i Maârif-i umûmiye kuruldu. 1846’da Dârülfünûn’un temeli atıldı. 1851’de Fransız akademileri örnek alınarak Encümen-i dâniş adı ile bir akademi kuruldu. Fakat ilmî olmaktan çok siyâsî bir mâhiyet arzeden bu akademi, beklenen netîceyi veremedi. İdâri teşkilâtta da bazı yenilikler yapıldı. Her eyâlete müşir rütbesinde bir vâli tâyin edildi. Her valinin yanına bölge kuvvetlerine kumanda edecek bir muhafız ile, mâlî işlere bakacak bir defterdâr verildi. Sancaklara ise paşa rütbesinde muhassıllar tâyin edildi. 1842’de muhassıllık kaldırılarak yerine kaymakam tâyin edildi. Bâzı eyâlet ve sancaklarda, müslüman ve hıristiyan ahâlinin nüfustan nisbetinde temsil edildiği meclisler kuruldu. Sancak merkezlerinde kurulan meclisler, mal müdürü, hâkim, tahrîrât ve mal başkâtipleri ile müslüman ve gayr-ı müslim temsilcilerinden oluşuyordu. Yâni devlet, yavaş yavaş sahipleri olan müslüman-Türklerin elinden çıkıp, gayr-i müslim unsurlara geçiyordu. Tanzîmât’la birlikte yapılan hukukî düzenlemelerden sonra çıkarılan kânunlar iki kısma ayrılır. Birincisi Avrupa’dan tercüme ve iktibas edilip, Osmanlı Devleti’nin bünyesine uydurulmak istenen kânunlar, ikincisi ise, şer’î hukuka göre düzenlenen kânunlardır. Mecelle-i ahkâm-ı adliye haricindeki hazırlanan kânunların hepsinde az veya çok Avrupa, özellikle Fransız kânunlarının te’siri açık olarak görülmektedir. 1840 ve 18501851 tarihli ceza kânunları, 1857-1858 tarihli arazî kânunu, 1850 târihti ticâret kanunnâmesi, 1856 tarihli ceza kânunnâme-i hümâyûnu, 1861 tarihli usûl-ü muhâkeme-i ticâret nizâmnâmesi, 1863 tarihli tîcâret-i bahriye kanunnâmesi; Tanzîmât devrinde yapılan kânûnî düzenlemelerdir. Ahmed Cevdet Paşa’nın başkanlığındaki bir hey’et tarafından hazırlanan ve şer’î hukuka göre düzenlenen Mecelle-i ahkâm-ı adliye de bu dönemde hazırlanmıştır. Tanzîmât’tan önce Osmanlı Devleti’nde; şer’î mahkemeler, cemâat mahkemeleri ve konsolosluk mahkemeleri olmak üzere üç çeşit mahkeme vardı. Tanzîmât’ın ilânından sonra mahkemelerle ilgili yeni düzenlemeler de yapıldı. Meclis-i tahkikat adıyla ceza mahkemeleri kuruldu. Başkanı vâli, üyeleri ise kâdı ile eyâlet meclisi üyeleri arasından veya dışarıdan vâli tarafından seçilen kişilerden meydana gelen Meclis-i tahkikat; cinsi ve mezhebi ne olursa olsun Osmanlı tebeası arasındaki hırsızlık ve benzeri dâvalardan başka, Osmanlı vatandaşı ile yabancı devlet vatandaşı arasında çıkan aynı konulu dâvalara bakmaktaydı. Kapitülasyonlar ve 1838 Baltalimanı ticâret andlaşmasıyla yabancılara verilen imtiyazlar üzerine yabancılarla Osmanlı vatandaşları arasında çıkan çeşitli ticarî ve hukukî ihtilâfları çözmek için Ticâret meclisi denilen Ticâret mahkemesi, daha sonra da Karma ticâret mahkemesi kuruldu. Başkanı ticâret nâzırı olan bu mahkemenin on dört üyesinden yedisi Osmanlı uyruklu, diğer yedisi ise yabancı uyruklu kimselerdi. Böylece devletin yargı yetkisi kısıtlanmış bir duruma düştü. Bu Ticâret mahkemelerinin üstünde İstinâf-ı deâvî-i ticâret dîvânı kuruldu. 1856 târihinden sonra Osmanlı tebeası ile yabancılar arasındaki anlaşmazlıkların hepsine Konsolosluk mahkemeleri baktı. Böylece devletin hâkimiyet hakkı da sınırlı duruma geldi. 1864’de çıkarılan vilâyet nizâmnâmesi, her kazada bir Meclis-i deâvî (dâva kurulu), her sancak merkezinde bir Meclis-i temyiz (temyiz kurulu), her vilâyet merkezinde Dîvân-ı temyiz (üst temyiz kurulu) kurulmasını öngörüyordu. Hem müslümanların, hem zımmîlerin işlerine bakacak olan bu mahkemeler şerîat, cemâat, ticâret ve konsolosluk mahkemelerinin yargı alanlarının dışındaki işlere bakacaktı. Bu maksatla Nizamiye mahkemeleri kuruldu. 1868’de Meclis-i vâlâ-yı ahkâm-ı adliye ikiye ayrıldı. Bir bölümüne Şûrâ-yı devlet, diğer bölümüne Dîvân-ı ahkâm-ı adliye adı verildi. Böylece Nizamiye mahkemelerinin üst organı ortaya çıktı. Bu yüksek mahkemenin üyeleri müslim veya gayr-i müslim Osmanlı vatandaşları arasından seçilirdi. Aynı yıl içinde Nizamiye mahkemelerine yeni bir biçim verildi. Her nahiyede imâm veya papazın başkanlığında en az üç, en çok on iki üyeden meydana gelen ihtiyar meclisleri, ilçelerde kâdının başkanlığında üç müslüman, üç zımmî vatandaştan meydana gelen Meclis-i deâvî, sancaklarda ise, yine kâdının başkanlığında üç müslüman, üç zımmî vatandaştan ve devlet tarafından tâyin edilecek bir üyeden meydana gelen hukuk ve ceza mahkemeleri kuruldu. Vilâyetlerde ceza ve hukuk mahkemelerinin yanında önemli ceza dâvalarını görmek üzere Meclis-i cinayet denilen ağır ceza mahkemeleri kuruldu. 1870 yılında Dîvân-ı ahkâm-ı adliyenin istinaf bölümü gerek kalmadığından kaldırıldı. Yalnız temyiz bölümü kaldı. Tanzîmât döneminde çok sayıda mahkemenin ortaya çıkması, mahkemeler arasındaki yetki ve görev uyuşmazlıklarını meydana getirdi. Devletin adalet hayâtı karışıklık içine düştü. Tanzîmât fermanı ve onu tamamlayıcı mâhiyetteki Islâhat fermâmyla bilhassa gayr-i müslim tebeaya her türlü imtiyazlar tanındı. Bu imtiyazlardan istifâde eden gayr-i müslimler, Osmanlı ülkesinde önemli bir mevkie geldiler. Kapitülasyonlar ve 1838 ticâret andlaşmasıyla hıristiyan devletlere tanınan imtiyazlardan da faydalanan gayr-i müslimler, cizye ve haracın kaldırılmasıyla iktisadî bakımdan hür, hukukî bakımdan korunmuş bir sınıf olarak ortaya çıktılar. İhracât ve ithalât rejimlerinde yabancı devletler lehine yapılan düzenlemeler üzerine, korumasız kalan yerli sanayi ve iç ticâret geriledi. Çok az gümrük vergisi alınan yabancı devlet malları, iç piyasayı istilâ etti. Sanayi sahasında bâzı teşebbüsler yapılıp, devlet tarafından bâzı küçük fabrikalar kurulmaya çalışıldıysa da, yabancı devlet malları karşısında rekabet edilemeyerek netîce alınamadı. Avrupa devletleriyle olan ilmî ve teknik münâsebetlerle birlikte siyâsî, kültürel, sosyal ve hukukî münâsebetler neticesinde günlük hayâtın pek çok kısmında ahlâkî ve kültürel değişiklikler meydana geldi. Kendi târih ve kültürümüze âid değerler ve müesseseler atılarak, hıristiyan Avrupa’ya âid müesseseler, devletin bünyesi ve müslüman ahâlinin temâyülleri göz önüne getirilmeksizin aynen alınmaya başlandı. Medeniyet ile kültür arasında fark gözetilmedi. Avrupa’ya tahsîl için gönderilen kişiler, batının ilim ve tekniğini alacakları yerde, kültürünün etkisinde kaldılar. Edebiyatta ve çeşitli san’atlarda köklü te’sirler meydana geldi. Cemiyette Tanzîmât’ın prensiplerine bağlı, Avrupa’nın sokak kültürü ile yaşayan bir seçkinler sosyetesi (elit sınıf) meydana çıktı. Cemiyetteki ahlâkî ve manevî değerler zayıfladı. Batılılaşma hareketinin bizzat devlet tarafından yürütülmesi olan Tanzîmât, cemiyetin istek ve arzuları paralelinde olmadığı için, bir Kısım aydınların ve geniş halk kitlesinin reaksiyonuna sebeb oldu. Fransız sosyologu Gaston Bouthout’un ifadesiyle; Osmanlı Devleti, Tanzîmât ile kendi kendini sömürgeleştirdi ve yabancılaştırdı. Yapılan bu tahribatın gizlenmesi için de maârif, bayındırlık ve zirâatle ilgili göstermelik düzenlemeler yapılarak, geniş halk kitlelerinin tepkisi önlenmeye çalışıldı. Netîce olarak, sultan İkinci Mahmûd Han’ın giriştiği inkılâplar, ilerlemeye karşı olan başlıca maddî engelleri ortadan kaldırmış ve Türkleri Avrupa medeniyetine doğru çekmişti. Ancak bu düşünce ve inkılâpların Osmanlıyı tekrar dünyânın süper gücü hâline getireceğinin idrâki içerisinde olan Avrupa devletleri ve bilhassa İngiltere, Osmanlı Devleti içerisinde çıkardıkları bunalımlarla, onlara bu işin müsbet netîcelerini toplama imkânını vermediler. Ancak bu açılan yol üzerinde yürüyen Tanzîmâtçılar, bir yandan memleketin içinde bulunduğu maddî-mânevî şartları iyi kavrayamadığı, öte yandan bu hayatî mes’elede geniş ve ilmî programa dayanan bir görüşten mahrum bulundukları için, Türk milletini taklitçiliğe doğru zorladılar. Avrupa ilmini ve tekniğini almak gibi daha kolay ve esaslı hedefler dururken, her alanda onların yaşayış ve kânunlarını esas almaya çalışdılar. Dolayısiyle yaptıkları icrâat millî bünyeyi sarsmaktan gayri bir işe yaramadı. 1) Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkuresi Târihi; cild-2, sh. 600 v.d. 2) Tanzîmât’ın Uygulanması ve Sosyal Tepkileri (H. İnalcık, Belleten XXVIII); sh. 623-690 3) Tezâkir IV (Cevdet Paşa); sh. 23 4) Mustafa Reşîd Paşa ve Dönemi Semineri Bildiriler (Ankara-1987) 5) Tanzîmât’tan Avrupa Topluluğuna Türkiye (M. Emin Gerger, İstanbul-1987) 6) Mustafa Reşîd Paşa ve Tanzîmât 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-6, sh. 315-317 8) İslâm Ülkelerinde Anayasa Hareketleri (S. Tuğ); sh. 254 v.d. 9) Türkiye ve Tanzîmât (Engel-hardt, Trc. A. Reşâd); sh. 115-118 TAPU TAHRİR DEFTERLERİ Osmanlı Devleti’nde yeni fethedilen yerlerde eskiden mevcut olan veya yeni uygulanacak idarî teşkilât çerçevesi içinde, belli usûl ve kaidelere göre tespit ve kaydedilmesine tahrir, bu bilgilerin toplandığı defterlere de tapu tahrir defterleri denirdi. Arazi tahrirleri Osmanlılardan evvelki Türk-İslâm devletlerinde de yapılmıştır. Araplar Mısır’da ve İspanya’da; Selçuklular İran’da, İlhanlılar Hint’te nüfûs ve arazi tahrirleri yaptırmışlardır. Osmanlılar ise bu tahrir şeklini mükemmel bir hâle getirerek imparatorluk bünyesindeki geniş memleketlerde tatbik edip, Osmanlı mâlî-idârî sisteminin esâsı hâline getirmişlerdir. Osmanlı idaresine geçen bölgeler, nizâm ve teşkilât içerisinde, tımar sisteminin gereği olarak, gelir kaynaklarının tesbiti maksadıyla tahrîre tâbi tutulurdu. Tahrir esnasında, Osmanlı Devleti’ndeki yerleşme merkezleri (şehir, kasaba, köy, mezraa ve çiftlik) ve buralarda mukim, vergi vermekle mükellef evli veya bekar şahısların tek tek isimleri, yetiştirilen mahsûller ve bunlardan alınan vergiler, meslek grupları, vs. ayrı ayrı yazılırdı. Fethi müteakip yapılan ilk tahrirden sonra, zaman zaman yeni bir pâdişâhın tahta çıkması, umûmî olarak meydana gelen değişiklikler, vergi gelirlerinin herhangi bir surette artmış veya eksilmiş görünmesi ve defter hârici kalmış yerlerin deftere sokulması gibi muhtelif sebeplerle tahrirler yenilenirdi. Pâdişâhların uzun süre tahtta kalma dönemlerinde ise, bu tahrirlerin 30 yılda bir tekrarlanmaları kânun idi. Arazi tahrîri işinin sorumluluğunu üstlenen kişiye; emin veya mübâşir, muharrir, ilyazıcısı, vilâyet kâtibi adları veriliyordu. Tahrirlerin; rüşvet ve suistimâle meydan vermeden kemâl-i adalet üzere yürütülmesi için bu mes’ûliyetli işe umumiyetle tecrübe ve bilgi sahibi nüfuzlu beyler veya kâdılar tâyin olunuyordu. Her emînin yanında defterin yazılması ve tanzimini üzerine alan, işin tekniğini iyi bilen bir de kâtip bulunmaktaydı. Ayrıca tahrir işlemi her bölgenin kâdısının da murakabesi altında yürütülmekteydi. Tahrîr emîni, bölgenin eski defterleri ile muhtemelen bir önceki tahrirden beri, tımar sahiplerinin vaziyetlerinde ve gelirlerinde meydana gelmiş değişiklikleri gösteren bir icmal defterini, yanında bulundurur ve ona göre tahrîre başlardı. Her yeni tahrir bir takım yolsuzlukları meydana çıkardığı gibi, ormanlık yerlerden açılan arazinin işletilmesi ve evvelce istifâde edilmeyen yerlerin işler hâle getirilmesi dolayısıyla istihsal mikdârı artmış olurdu. Tahrîr tamamlandıktan sonra, tımarların yeni vaziyetini aksettiren tımar icmal defterleri hazırlanır, ayrıca o bölgenin bütün teferruatını belirten mufassal defterler temize çekilerek pâdişâh katına sunulurdu. Bu yeni tahrir defterine hükümdarın tuğrası konulduktan sonra, bir sureti âid olduğu vilâyetlere gönderilir ve yeni tahrir mucibince hareket edilmesi emr olunurdu. Beylerbeyleri de yeni tahrir üzerine sipahilere dirlik tezkireleri verirdi. Tahrir sonucu elde edilen yeni deftere defter-i cedid, ondan evvelki için defter-i atik ve daha evvelkisi için de defter-i köhne tâbirleri kullanılmaktaydı. Ancak bir bölgenin tahrîri oranın yalnızca has, zeamet ve tımar gelirlerinin tesbîtinden ibaret değildi. Bunun yanısıra bölgedeki evkâfın, konar-göçer teşekküllerin, piyade ve müsellemlerin ayrı ayrı tahrirleri yapılır ve bunlara âid müstakil defterler de hazırlanırdı. Bu arada hazırlanan mufassal defterin bir nevi kısaltılmış şekli olan icmâl defteri hazırlanırdı. Bu deftere köylerdeki reâyâ ile kasaba ve şehir halkı isimleriyle kalem kalem yazılmayarak, sâdece dirlik sahiplerinin adları ve gelirleri toplu olarak kaydedilirdi. Bundan başka rûznâmçe defteri denilen ve yeni tımar ve zeamet sahiplerine verilen beratların işlendiği bir defter daha vardı. Dîvân-ı hümâyûnun tahvil kaleminde muhafaza edilen bu defterler, sonradan tahvil defterleri olarak anılmıştır. Tahrir usûlünün on altıncı yüzyılın sonuna kadar muntazam bir şekilde devam ettiği, on yedinci yüzyıl ortalarından îtibâren ise çeşitli iç ve dış mes’eleler yüzünden yavaş yavaş terk olunduğu anlaşılmaktadır. Bugün elde mevcut bulunan tapu-tahrir defterlerinden binlercesi İstanbul Başbakanlık Arşivi ile Ankara Tapu-Kadostro Genel Müdürlüğü’nde bulunmaktadır. Bu defterler sayesinde bugün, üç kıt’aya yayılmış bulunan, koca Osmanlı Devleti’nin bir işbaşı manzarasını görmek mümkün olmaktadır. Gerçekten de bundan dört-beş yüz sene evvel Türkiye’nin her köşesinde mevcut sipahi ile toprağa bağlanmış köylüyü, devleti bir ucundan diğerine katederek geniş ölçüde münâsebet te’min eden yollar boyunca derbent bekleyen, yol ve köprü tamir eden ve kervansaraylara hizmet eden insanları, madenci, güherçileci, şapcı, tuzcu ve yağcı gibi türlü mükellefiyetleri olan halkı ve nihayet her türlü baç ve rüsum toplanan geçit, pazar ve gümrük mahallerini yerli yerinde ve vazife başında görmek, imparatorluk denilen bu muazzam makinenin çarklarının nasıl işlediğini anlamak bakımından çok önemlidir. 1) Türkiye’de İmparatorluk Devirlerinin Büyük Nüfus ve Arazi Tahrirleri ve Hakana Mahsus İstatistik Defterleri-I (Ö. L. Barkan, İktisat Fakültesi Mecmuası); cild-2. sayı-1, sh. 20-38 2) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı; sh. 97-105 3) Fezleke (Kâtip Çelebi); cild-1, sh. 12, 28 4) Silahdâr Târihi; cild-2, sh. 712 5) Ordu Kazâsı Sosyal Târihi (B. Yediyıldız); sh. 3-5 TEKÂLİF-İ ÖRFİYYE Devletin daimî ve fevkalâde giderleri için ülülemrin irâdesi ile toplanan vergiler. Örfî vergilerden maksat, şer’î olmayan vergiler demek değildir. Çünkü şer’î ölçülere aykırı olmayan vergiler de İslâm hukukunun şümûlüne girer. Çünkü İslâmiyet, devlet başkanına lüzumunda vergi koyma selâhiyeti de vermiştir. Halkın imkânları nisbetinde alınan tekâlîf-i örfiyye iki kısımda mütâlâa edilir: 1- Tekâlîf-i dîvâniyye; Harb, aniden ortaya çıkan ve büyük masraflar isteyen kamu hizmetlerini îfâ edebilmek için konan vergilerdir. Avârız-ı dîvâniye veya sâdece avârız da denir. Başlangıçta savaş masraflarını karşılamak için konan bu vergiler, on yedinci yüzyıl sonlarından îtibâren normal vergiler hâline gelmiştir. Avârız vergileri bütçe gelirlerinin % 10-20’sini teşkil ediyordu. Tekâlif-i dîvâniyye; Suriye, Bağdâd, Girid ve Yemen gibi eyâletlerin dışındaki eyâletlerin halkından alınırdı. Her sene vâli, voyvoda ve kâdılar vasıtasıyla, senede iki taksitle alınmak üzere tevzî defterleri tanzim edilirdi. Bu defterler şer’iyye sicilleri arasında saklanırdı. Avârız gelirleri, mâliye teşkilâtının mevkûfât kalemi tarafından teftîş edilirdi. Avârız vergisi alınan kimseler köyde toprağa, şehirde ise daimî bir işe sahiptiler. Asker, dîni ve devlete faydalı mâlî ve bedenî hizmetlerde bulunanlarla, çalışamıyacak durumda olanlar avârız vergilerinden muaf idiler. Avârız vergisi çok çeşitli olup, bâzıları şunlardır: a) İmdâdiyye-i seferiyye: Harb sırasında hazînenin (beytülmâlın) durumu müsâid olmadığı zaman, orduya maddî destek için halkdan alınan vergidir. Mikdârı fermanla bildirilirdi. Tanzîmâdla birlikte normal vergiye çevrilmiştir. b) İmdâdiyye-i hadariyye: İhtiyat sebebiyle sulh zamanlarında alınan vergi olup, Rûz-ı hızır ve Rûz-ı Kasım olmak üzere iki taksitte alınırdı. c) İâne-i cihâdiyye: Muharebe sırasında geçici olarak toplanıp, İmdâdiyye-i seferiyyeden farklı olarak doğrudan merkeze gönderilir, kaza ve sancaklara merkezden dağıtılırdı. d) Nüzûl bedeli: Çoğunlukla ülkenin savaş alanına yakın veya ordunun geçeceği yol üzerindeki konaklara komşu bölgeler için aynî; bu bölgeler dışındaki yerler için ise nakdî bir mükellefiyet idi. 1683’den sonra ağır savaş şartları sebebiyle devamlı toplanan bir vergi hâline gelmiştir. e) Sürsat bedeli: Reâyanın, ihtiyâç hâlinde, askerî birliklere; yem, yiyecek maddesi ve yakacağın tesbit edilen fiyat üzerinden satılmasıdır. Arpa, saman, un, koyun, et, yağ, bal ve odun bu şekilde bedeli tesbit edilen maddeler arasındadır. Sürsat, hukukî bakımdan sözleşmeye dayanan bir mükellefiyetti. Sürsat bedeli zaman zaman toplanırdı. 1693 ağır savaş şartları sebebiyle nakden toplanmasına karar verildi. f) İştira (satın alma) bedeli: Devlet, ordu için gerekli zahireyi nüzûl ve sürsat yoluyla te’min edemeyince, bu açığı zahire satınalma yoluyla kapatmaya çalışırdı. Her kazanın iştira yoluyla teslim edeceği, zahîrenin mikdârı, önceden kazalara bildirilir, bu surette bir mükellefiyet hâlini alırdı. İştirada fiyat piyasa fiyatı olup, halkbu fiyattan devletin istediği kadar zahîre ve erzağı satmakla yükümlüydü. g) Diğer avârız vergileri: Ayrı ayrı isimlerle sayıları, yüze kadar ulaşır. Boğazlardan geçen gemilerden alınan izn-i sefîne, konak masrafı, kürekçi bedeli, muafiyet bedeli, kereste bedeli, yol resmi bunlardan bâzılarıdır. Dîne uygun olmayarak alınan bâzı avârız vergileri için zaman zaman bu hususu belirten fermanlar gönderilirdi. 2) Rüsüm-ı örfiyye (örfî vergiler): Devletin idâri hüküm mercîlerinin (organlarının) îfâ ettikleri, icra ve hüküm vazifeleri karşılığında halkdan aldıkları vergilerdir. İcrâ (yürütme) ve hüküm (yargı) mercileri olan beylerbeyi, sancakbeyi, subaşı, sipâhî ve kâdılara ehl-i örf denirdi. Rüsûm-ı örfiyye, umumiyetle hizmetleri karşılığı bunlara verilirdi. Ancak istisnaî olarak bu vergileri tamamen tımar sahibinin alacağı kabul edilebilirdi. Bu çeşit tımarlara serbest tımarlar denir. Rüsûm-ı örfiyyenin bâzıları şunlardır: a) Bâd-ı hevâ: Kânunnâmelerdeki tarifi şöyledir: Tapu tahrir defterlerinde kaydolunan resm-i arûs, resm-i cürm-i cinâyet, çiftlik tapusu, ev tapusu ve bir tımar arâzisine hâricden gelip kışlayanlardan alınan tütün resmidir. Resm-i arûs: Gerdek resmi de denir ve düğünlerde alınırdı. Resm-i cürm-i cinâyet: Buna cerîme de denir, örf ehlinin tımar içindeki cezaları infazına karşılık aldıkları resimlerdir. Mikdârı cürüm ve cinayete göre değişirdi. Çiftlik tapusu: Resmî tapudur. Tımar arazilerinde ev yapanlardan alınır. b) Diğer rüsûm-i örfiyye: Bâzıları şunlardır: Şehir ve kasabalarda kesilen koyun ve keçilerden alınan kasabhâne, kellehâne, paçahâne, kelle, ayak, ciğer parası ve benzeri resimler, otlatılan, yaylanan ve kışlaklayan davarlardan alınan ağıl, çit, otlak, yaylak ve kışlak resimlerini muhtesiblerin belediye hizmetleri karşılığında aldıkları ihtisâb resmi v.s.’dir. Kısaca, ehl-i örfün hizmetlerine karşılık, reâyanın (halkın) vereceği bedel hâline getirilmiş ve buna; rüsûm-ı örfiyye denmiştir. 1) Tekâlif Kavâidi (Abdurrahmân Vefik, İstanbul-1328); cild-1, sh. 70 2) İslâm Arazi ve Vergi Sisteminin Teşekkülü ve Osmanlı Devrindeki Şekillerle Mukayesesi (Halil İnalcık, İstanbul-1959); sh. 13 3) Asaf-nâme (Lütfi Paşa, İstanbul-1326); sh. 26 4) Topkapı Sarayı Arşivi; vesika No: 3601 5) Osmanlı Kanunnâmeleri (Ebüs-sü’ûd Efendi, Millî Tetebbûlar Mecmuası, 1331) cild-1/1, sh. 49 6) Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü; cild-3, sh. 437 TEKÂLÎF-İ ŞER’İYYE İslâm hukukunda müslim ve gayr-i müslim vatandaştan tahsîl edilen mikdârı ve nisbeti belli mâlî mükellefiyetler. Bunlar; zekât, öşür, cizye, harac, gümrük vergisi, rikâz, lukâta ve ganîmetdir. Zekât: Her müslümanın tam mülkü olan nisâb mikdârındaki zekât malının, belli zamanda, belli mikdârını zekât niyyeti ile ayırıp, emredilen müslümanlara vermektir. Zekât, namaz gibi İslâm’ın beş şartından biridir. Zekât vermeği farz bilmemek, vermediği için üzülmemek, günâha girdiğini bilmemek çok tehlikelidir. Mükellef yâni âkıl-bâliğ ve hür olan müslüman erkek ve kadının şartları bulununca zekât vermeleri farzdır. Zekât malı dört çeşittir: 1- Senenin ekseri zamanında çayırda parasız otlayan dört ayaklı hayvanlar. Muayyen adede göre belli sayıda hayvan zekât olarak verilir. Meselâ koyunun nisabı kırkdır. Kırkdan az koyunu olan, zekâtını vermez. Kırkdan yüz yirmiye kadar koyunu olan yalnız bir koyun verir. 2- Altın ve gümüş: Altının nisabı 96 gr, gümüşünki 672 gr.’dır. Bu kadar altını ve gümüşü olan bunların zekâtını verir. 3- Ticâret için alınıp, ticâret için saklanılan mal (ticâret eşyası): Bunların kıymeti yâni alış fiyatı, alış-verişde kullanılan altın veya gümüş paradan hangisi ile nisâb mikdârı oluyorsa onunla hesâb edilir. İkisi ile de nisâb mikdârı oluyorsa, fakirlere daha faydalı olanı ile hesâb edilir. 4- Yağmur suyu veya nehir ile sulanan, haraclı olmayan bütün topraklardan (öşürlü toprak olmasa bile) ve vakıf topraklardan çıkan şeyler. Bunların zekâtıçıkan mahsûlden onda bir olarak verilir. Buna Öşür denir. Motor ve dolap gücü ile sulanan araziden zekât olarak yirmide bir alınır. Bu dört çeşit maldan, zekât hayvanları ile toprakdan elde edilen mallara emvâl-i zahire (görünen mallar) denir. Bunların zekâtlarını devletin sâî denen zekât me’murları toplar. Yine devlet, yollarda raslanılan müslüman tüccarın ticâret mallarının zekâtını da âşir denilen zekat me’murları vasıtasıyla toplar. Toprak mahsûllerinden alınan zekâta öşür dendiği gibi bu şekilde yolcu tüccarlardan alınan zekâta da öşür denir. Aralarında sâdece isim benzerliği vardır. Toprak mahsûllerinden onda bir; yolcu tüccarın ticâret eşyasından kırkda bir alınır. Zekât bir ibâdettir; vergi değildir. Devletin zekâtı toplaması, bu ibâdeti yerine getirmeleri hususunda müslümanlara yardımcı olmak içindir. Devlet, topladığı zekâtları; fakirler, miskinler, zekât me’murları, âzâd olacak köleler (mukâtebler), cihâd ve hac yolunda muhtâc olanlar, borçlular ile parasız kalan yolcular olmak üzere yedi sınıf kimseye verir, başka yere dağıtamazdı. Aksi hâlde beytülmâlin diğer kısımlarından bunu tanzim etmek, ödemek mecbûriyetindeydi. Cizye: Zımmîlerin (gayr-i müslim vatandaşların) hür ve mükellef erkeklerinden seneden seneye alınan şahsî vergi. Herkesin mâlî kudretine göre değişirdi. Zenginden kırk sekiz, orta hallilerden yirmi dört, fakirlerden on iki dirhem gümüş olarak alınırdı. Ödeme kolaylığı sağlamak için taksitle alındığı da olurdu. Kadın, sabi, kötürüm, âmâ, felçli, pîr-i fâni (çok yaşlı) ve papaz olanlardan cizye alınmazdı. Cizye alınmakla, gayr-i müsiim vatandaşlar zımmîlik vasfını kazandıkları için İslâm devletinin emniyet ve himayesine hak kazanırlardı (Bkz. Cizye). Harâc: Gayr-i müslim vatandaşlardan alınan toprak vergisi. Her sene muayyen mikdârdaki sahadan alınan muayyen mikdârdaki haraca muvazzaf harâc denirdi. Arazi ekilmese de bu harâc alınırdı. Onda bir, beşte bir, dörtte bir, üçte bir ve mahsûlün yarısı arasında değişen haraca ise, mukâseme haracı denirdi. Senede bir kaç kere mahsûl alındığında her defasında bu harâc alınırdı (Bkz. Harâc). Osmanlı Devleti’nin topraklarının çoğu mîrî arazi idi. Mîrî araziler İslâm hukukunda mâhiyet itibariyle harâcî arazî kabul edilirdi. Onun için bu arazilerden harâc vergisi alınırdı. Mülkiyeti devlete âid olan bu topraklar, ariyet yoluyla veya icâre-i fâsid (kira akdi) ile halka verilirdi. Her sene alınan kira, harâc yerine geçerdi. Mikdârları, haracın iki kısmına göre ayarlanırdı. Mîrî araziden haracı muvazzafa göre tesbit edilen kiraya; çift akçesi, basma akçesi, kulluk akçesi, resm-i zemîn, çift hakkı, boyunduruk hakkı, resm-i dönüm gibi adlar verilirdi. Bu isimler mahalline göre değişirdi. Rumeli’deki gayr-i müslimlerden alınan çift akçesine ispenç denirdi. Bağ ve bahçeler için on dirhem, Osmanlı akçesi ile kırk iki akçe vergi alınırdı, İslâm hukuku esas alınarak hazırlanan kanunnâmelerde, arazinin durumuna göre, çift akçelerin mikdârları değişirdi. Yine mîrî arazilerden harâc-ı mukâsemeye göre tesbit edilen kiraya (haraca), Osmanlı vergi hukukunda öşür veya onun cem’i (çoğulu) olan a'şâr denmiştir. Bu da zekât olan öşürden başkadır. Bu şekilde harâc alınan mîrî (beytülmâl) arazîden ayrıca öşür alınmazdı. Çünkü, İslâm hukukuna göre, harac alınan yerden bu vergi muaftı. Gümrük vergisi muayyen ticâret yollarından geçen gayr-i müslim tüccardan, devletin âşir denilen me'muru tarafından alınan maldır. Tüccar, zımmî (gayr-imüslim vatandaş) ise, yirmide bir alınır. Harbî (dış ülkeden gelen, pasaportlu gayr-i müslim) ise, onların memleketinde Müslüman tüccardan ne kadar alıyorlarsa, o kadar, bu bilinmiyorsa, onda bir alınırdı. Gayr-i müslimlerden alınan, harâc, cizye ve âşirin bunlardan aldığı mallar; yol, han, mekteb, mahkeme gibi umûmî ihtiyâçlara ve millî müdâfaaya sarfedilirdi. Memleket hududunu ve memleket içindeki yolları bekleyen Müslümanlara; köprü, mescid, havuz, kanal-ark açmaya ve tamirlerine, imâma, müezzine, hademe-i hayrât yâni hayır hizmetlerinde bulunanlara, İslâm ilimlerini, yâni din ve fen bilgilerini okutanlara ve okuyanlara kâdılara müftîlere vaizlere ve dîni, milleti, devleti yaşatmak için çalışanlara verilirdi. Bunlara, zengin olsalar bile çalışmaları, hizmetleri karşılığında âdete ve ihtiyâç eşyasının değerine göre, uygun bir pay verilirdi. Ganimet: Harpte kâfirlerden zorla alınan maldır. Beşte biri beytülmâle ayrıldıktan sonra, kalan beşte dördü gâziler arasında taksim edilir. Bir kimse hükümdârın izni ile yahut kuvvet sâhibi kimseler dâr-ül-harbe girip baskın yapsalar, almış oldukları mallardan, ganimet olduğu için, beşte biri beytülmâle konmak üzere alınırdı. Kuvveti olmayan kimseler, hükümdardan izinsiz dâr-ül- harbe gidip bir şeyler alsalar, almış oldukları şeylerden beşte biri alınmaz. Münye kitabında kuvvetli olmak için dört kişi olması gerektiği bildirilmiştir. Rikâz: Yeraltında yaratıldığı günden beri sabit bulunan mâdenler ile gömülü olan definelerdir. Mülk olan, öşür ve harâcî arâzîlerde bulunan mâdenlerin beşte biri devlete (beytülmâle), geriye kalan ise, arâzi sahibinin olur. Mîrî (devlete âid) arazide bulunan mâdenlerin hepsi devlete âiddir. Ganimetin ve yerden çıkarılan mâdenlerin beşte biri; yetimlere, miskinlere ve parasız kalan yoksullara verilir. Bunların üçünde de önce (Benî Hâşim) ve (Benî Muttalib) olanlara verilir. Lukata: Önceki İslam devletlerinde olduğu Osmanlılar’da da, herhangi bir yerde sahipsiz bir mal (lukata) bulan; sahibine vereceğinden eminse, sünnet-i şerife uyarak malı korumak için alırdı. Yerde helâk olacak ise muhakkak alırdı. Çünkü helâk olacak malın alınması farzdır. “Arayan olursa, bana gönderin!" diyerek iki kimseyi şahid yapar ve kalabalık bir yerde tarif ederek sahibini arardı. Sahibi çıkmayacağını veya bozulacağını anlarsa aramayıp beytülmâle verirdi. Beytülmal yoksa sadaka verir, bulan fakir ise kendisi kullanabilirdi. Birine verildikten veya kullanıldıktan sonra, sâhibi çıkarsa, ya değerini ödemeyi kabul eder, yahut bulana veya fakire tazmin ettirirdi. Tazmin eden sevab kazanırdı. Lukata, hastahânelere verilir veya fakir cenazelerini kaldırmaya harcanırdı. Çalışamayacak hâlde olan kimsesiz fakirlere de verilirdi. Tekâlif-i şeriyye olarak toplanan mallar, devletin elinde emânettir. Onları, hakkı olanlara ulaştırmak hükûmetin vazifesidir. Bütün bu yollarla para ve malların toplandığı beytülmâl bir nevî sigorta vazifesi görürdü. İşçi, me'mur ve emeklilere ev, maaş verir, geçimlerini sağlar, rahat ve mesud yaşamalarını temin ederdi. Devlet fakirden para almaz, kimsesizleri, fakirleri, açıkgöz ve menfaatperestlerin ellerine bırakmaz ve devlet ayırım yapmadan her fakire bizzat yardım ederdi. Devlet, bir âile reisi ölünce, fakir ailesine maaş bağlayıp, herkesi mes'ûd eder, kimseyi aç ve açıkta bırakmazdı. 1) Tam İlmihal Seâdet-i Ebediyye; sh. 290 2) Bedâyi-us-sanâyi; cild-7, sh. 114 3) El-İhtiyâr; cild-4, sh. 126 4) El-Ahkam-us-sultâniyye; sh. 126 5) Osmanlı İmparatorluğunda Cizye (Boris Christoff Nedkoff), Belleten, cild- 8, sayı 32, sh. 599 6) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-8, sh.181, cild-5, sh.23, cild-8 sh. 193, cild, 10 sh. 145 7) Osmanlı Tarih Deyimleri ve Tâbirleri Sözlüğü; cild- 3; sh. 439 8) Redd-ül-Muhtâr; cild-2, sh. 57 TERSÂNE Gemilerin inşâ, tamir ve bakımlarının yapıldığı yer. Tersâne, dârüssınâa teriminin değiştirilerek Türkçe'ye alınmış şeklidir. Türkler Anadolu’ya ayak bastıktan sonra, Akdeniz’e açılabilmek için, İzmir, Antalya, Alanya ve Sinop ta tersaneler kurarak gemi inşa etmişlerdir. Bunlardan Alanya tersanesinin gemi kızak yerlerinin kârgir gözleri hâlâ ayaktadır. Osmanlılar İzmit körfezinin güney kıyılarına vardıklarında ilk gemilerini Karamürsel'de inşâ etmeye başladılar. Daha sonra İzmit’te büyük bir tersane meydana getirdiler. Yıldırım Bayezid Han, Çanakkale boğazının stratejik önemini takdir ederek Gelibolu'da bir tersane meydana getirilmesinin faydalarını düşünmüş ve Sarıca Paşa'dan burada bir liman tersane ve kale inşâ edilmesini istemiştir. Böylece1390'da temelleri atılan Gelibolu tersanesi, Osmanlıların ilk muntazam tersanesi olup, yıllarca devlete gemiler inşa etmiştir. Osmanlı donanmasının buraya nakli, Bizans'ın Akdeniz'le irtibatını kesti ve Çanakkale boğazında Türk hâkimiyetini sağladı. Netîcede İstanbul'un muhâsarası daha emin bir hâle geldi. Fâtih devrinde Gelibolu tersânesinin ehemmiyeti arttı ve kaptanların ikâmet mahalli oldu. Daha sonraları kaptan paşalar İstanbul’da ikâmet ettiler. Gelibolu sancağı da kaptan paşa eyâletine tâbi paşa sancağı oldu. Evliya Çelebi, Gelibolu’dan bahsederken, burada kadırga tersaneleri olduğunu haber vermektedir. Gelibolu’dan sonra ikinci büyük tersane İstanbul’da yapıldı. Fâtih Sultan Mehmed Han, Haliç’te, Aynalıkavak semtinde bir tersane kurdurdu. Bu tersanenin kurulduğu yerde bir mescid ile divanhâneye yer verildi. Yeni tersanenin faaliyetlerini devam ettirmek maksadıyla İstanbul’a kıyı bölgelerinden marangoz, gemici ve san’atkârlar getirildi. Haliç tersanesi adını alan bu tersane, 1497 yılında sultan İkinci Bâyezîd Han tarafından genişletildi. Kemâl, Burak ve Pîrî reisler tarafından idare edilen donanmanın gemilerinin pek çoğu burada inşâ edildi. Karadaki zaferleri yanında, denizde de güçlü olmayı isteyen Yavuz Sultan Selîm Han, Papa onuncu Leon’un kendi aleyhine bir ittifak hazırladığını duyunca, bir donanma ile Akdeniz hâkimiyetini elde etmeyi düşündü. Veziriazam Pîrî Mehmed Paşa’yı bu işe me’mûr ederek, dedesi Fâtih Sultan Mehmed Han tarafından yapılan ve babası tarafından genişletilen tersaneyi yeniden ele aldı. Cafer kapdan’ı, Galata’dan Kağıthane’ye kadar olan yerde inşâ edilecek tersanenin yapımına me’mûr etti. 1515 yılında yapımına başlanan tersanenin gemi yapacak ve seferden dönen gemileri çekecek üstleri kapalı 300 göz olması tasarlanmıştı. Yavuz Sultan Selîm Han’ın Osmanlı Devleti’nin yıkılışına kadar donanmanın inşâî ve idarî merkez üssü görevini yürütecek olan bu muazzam projesi oğlu Kânûnî Sultan Süleymân zamanında tamamlandı. Bu yeni tersanede gemi inşâ edilecek tezgâhların her birine ellişer bin akçe sarfedildi. Osmanlı tersanelerinde ilk zamanlarda inşâ ve tamir edilen gemi çeşitleri; bilhassa baştarde, kadırga, ağrıbap, top gemisi, taş gemisi, at gemisi, barça, kalite, mavna, karamürsel ve kayıktan meydana geliyordu. Tersanede görevli gemi halkı ise; kalafatçı, neccâr, pârû-traş, makaracı, kumbaracı, haddad, üstüpcü ve meremmetçiden müteşekkildi. Osmanlılar Mısır’ı ve Kızıldeniz kıyılarını ele geçirdikten sonra, Hint okyanusunda güçlü bir donanma bulunduran Portekiz’e karşı mücâdeleye giriştiler ve Memlûklülerden kalma Süveyş tersanesini canlandırdırma yoluna gittiler. Osmanlılar Mısır’ın fethinden çok önceleri Kızıldeniz’e gelen Portekizlilere karşı Memlûk donanmasına yardım maksadıyla Süveyş’te donanma inşâsına başlamışlardı. Daha 1513 yılında bir Osmanlı denizcisi olan Selman Reis’in nezâreti altında inşâsı tamamlanan yirmi gemi, Memlûklü sultânı Kansu Gavrî’nin huzurunda denize indirilmişti. 1517’de Mısır’in fethiyle Kızıldeniz ve bilhassa Hicaz’ın (Mekke-i mükerreme ve Medîne-i münevverenin) muhafazasını üzerine alınca, 1526’da Yemen, 1538’de Aden fethedilerek, bölgede kontrol te’sis edilmeye çalışıldı ve Süveyş kapudanlığı ile tersanesi Kızıldeniz ve Hint okyanusu için bir donanma üssü hâline getirildi. 1530’da Mısır beylerbeyi Hadım Süleymân Paşa kumandasında; Yemen ve Hind sularında Portekizlilerle savaşmak maksadıyla, Süveyş tersanesinde 30’u kadırga olmak üzere 80 gemi inşâ edilmişti. Osmanlılar, Macaristan’ı fethettikten sonra Tuna nehri üzerindeki Rusçuk şehrinde tersane yaptılar. Burada hafif gemiler yapılır ve onarılırdı. Ayrıca kışın gemiler bu tersanede kışlardı. Osmanlılar, on altıncı asrın son yarısında, Basra ve havalisini muhafaza etmek için Birecik’te küçük bir tersane kurarak, burada bâzı gemiler yaptırdıkları gibi, daha sonraları, on sekizinci asır ortalarına doğru yine burada Fırat nehri için hafif bir filo meydana getirdiler. Mevkileri itibariyle mühim tersanelerden biri de Sinop tersânesîdir. Burası Karadeniz kıyısındaki tek tabiî liman olması ve gemi inşâsı için lüzumlu kaynaklara sâhib bulunması yönünden tersane için ideâl bir yerdi. Başta kereste olmak üzere kendir, zift, üstübü; Sinop ve civarından te’min edilebilmekteydi. Sinop ormanlamdaki kerestenin tasarrufu Tersâne-i âmirenin inhisarı altında olup, çoğu Sinop’taki gemi inşâsında kullanılmakta, bir kısmı da İstanbul’a gönderilmekteydi. Osmanlı Devleti, Sinop’taki tersaneyi Candaroğullarından aldı ve on altıncı yüzyılda da ihtiyâcı olan bir çok harb gemisini burada yaptırdı. Sinop’dan sonra Karadeniz’in en fazla gemi inşâ edilen ve bilhassa kendir teli dokunan tersanesi Samsun’da idi. İnebahtı mağlûbiyetinden sonra burada beş kadırga yapıldı. Diğer bir Osmanlı tersanesi de İzmit tersânesidir. İzmit, civarındaki elverişli ormanların mevcudiyeti sebebiyle her dönemde gemi inşâsı için önem arzetmiştir. Burası gemi tezgâhları ve kereste mahzenleri olan bir tersane idi. Ayrıca on altıncı asırda küçük çapta gemi inşâ edilen tezgâhlar arasında Varna, Ahyolu, Vize, İneada, Trabzon, Semendire, Niğbolu, Mohaç, Budin, Sakarya, Kemer, Silivri, Biga, Samanlı, İstanköy, İnebahtı, Preveze, Avlonya, Nova, Antalya ve Alanya bulunmaktadır. On yedinci asrın ortalarına kadar her sene kırk kadırga yapmak kânundu. Ancak fevkalâde durumlarda imparatorluk, yılda 100 ilâ 200 kadırga da inşâ edebiliyordu. Tezgâhlar buna müsaitti. Nitekim inebahtı mağlûbiyetinden sonra, Osmanlı Devleti, bir kış esnasında yâni beş ay zarfında İstanbul ve Gelibolu tersaneleri de dâhil olmak üzere evvelkisinden daha muazzam ve bütün levâzımâtıyla teçhiz edilmiş bir donanma yaptırdı. Sonraki târihlerde bu kânun terkedilmiş ve kalyon inşâsı ehemmiyet kazanmıştır. Osmanlılarda, Tersâne-i hümâyûnun en büyük görevlisi tersane emini denilen me’mur idi. Tersanede kapdân-ı derya nâmına onun bütün selâhiyetlerini kullanmaya yetkili idi. Donanma-yı hümâyûnun masraflarından sorumlu olan bu me’murun maiyyetinde liman kaptanları, yardımcılar, müdürler, yüzlerce mîmâr ve mühendis bulunurdu. Dîvân-ı hümâyûn toplantılarına iştirak eder, bir şey sorulduğu zaman gereken cevâbı verirdi. Kendisi için husûsî bir kadırga vardı. Bu me’mur, 1805-1807 yılları arasında tersane defterdarı adını aldı. 1830 yılında sultan İkinci Mahmûd Han tarafından lağvedildi. Tersanenin ikinci yüksek görevlisi tersane kethüdası idi. İdare ve disiplin işlerinin en yüksek sorumlusu olup, kapdân-ı derya ile birlikte sefere çıkardı. Tersâne-i hümâyûnun tersane emininden ve kethüdasından sonra gelen en yüksek görevlisi, ser mîmâr-ı tersâne-yi âmire idi. Teknik işlerden ve gemi yapımından mes’ûl en yüksek görevli bu idi. Gemi mühendisi olması şarttı. Rütbesi sancak beyine (tümamiral) eşitti. Emrinde 10 gemi mühendisi ve 400 marangoz, binlerce usta ve işçi bulunurdu. Yapılan gemilerin plânlarından ve teknik yapılarından tersane başmîmârı sorumlu idi. Forsa zindân-ı kâtibi, donanma-yı hümâyûn ve tersâne-i âmiredeki forsa ve esirlerin âmiri idi. Hepsinin defterini tutardı. Rütbesi albay derecesinde idi. Aynı derecede bir me’mur da, maliyecilerden seçilen mahzen kâtibi idi. Her gemi seferden dönünce, eksilen veya yıpranan eşya, mühimmat, techîzât, silâhlar ve cephaneyi kaydeder, yerine yenilerini verir, alınan ganimeti de dikkatle deftere geçirirdi. Tersane baş çavuşu, tersanenin disiplininden sorumlu yüksek subaydı. Emrindeki inzibat subay ve erleriyle en küçük bir vak’a çıkmamasına dikkat ederdi. Tersane kâtibi, tersane reisi, tersane defter emîni, tersane defter kethüdası, tersane rûznâmçesi, tersane icâre kâtibi, kereste mahzeni kâtibi, kurşun mahzeni kâtibi, kalyonlar kâtibi; albay derecesindeki diğer sivil me’murlardı. Tersane ricalinden sayılan iki derya sancak beyi daha vardır. Bunların biri tersane ağasıdır. Kapdân-ı deryanın tersanedeki vekîli olmanın yanında, amirlik asâsına ve üç çifte makam kayığına sâhibti. Kapdân paşaya tersane hakkında istediği bilgiyi ânında verirdi. Diğer bir tersane sancak beyi de liman reisidir. Sâhib-i asâ=deynek sahibi derya beyi idi. Limanda yatan harb gemilerinin geceleri emniyetinden sorumlu idi. Bu iş için maiyyetinde 600 kişi vardı. Tersane halkından kaptanlara on yedinci asra kadar reis denilirdi. Bunlardan başka gemilerdeki azab reisleriyle dümenciler, yelkenciler, vardiyanlar hep azab sınıfından olup, neccâr, kalafatçı, humbaracı ve topçular ve sâire de tersanede ve gemilerde hizmet eden ve ayrı ayrı sınıf tersane halkından idiler. Azabların bölükbaşısı demek olan reisliğe badhânî denilen yelkencilikten geçilirdi. Reis, azablara kumanda ile onları idare ederdi. Gemi süvarisi olan azab reisine vardiyanbaşı denilirdi. Bu süvârî reis sonra kaptan olurdu. Reisten sonra odabaşı, sonra da aşçıbaşı geliyordu. Azablar ise, gemi ve tersane hizmetinde olmak üzere ikiye ayrılırdı. Bunun için tersane hizmetinde çalışan azablara bahriye defterlerinde; Âzâbân-ı tersâne-i âmire denilmiştir. Donanmada kullanımına ağırlık verilmesinden sonra, kalyoncular ve levendlerin mevcudu arttığından, azâblar ikinci dereceye düşmüşlerdir. Bunların Haliç’te tersane yanında bir kışlası olduğundan, o mevki hâlâ Azabkapısı adını taşımaktadır. Tersane halkı içinde bulunan kalafatçılar ayrı bir bölük idi. Bunların İstanbul’da iki yerde odaları vardır. Biri Galata’da Kürekçi kapısında, diğeri de Tersâne’de, Kurşunlu mahzen yakınında idi. Tersane halkından bir bölük olan humbaracılar da önceleri devşirmeden alınırlardı. On sekizinci asır başlarından îtibâren artık kürekle yürütülen çektiriler önemini kaybetmeye başladı. Hemen bütün deniz faaliyeti yelkenli gemilere intikâl edince, deniz ve tersanedeki vazîfe ve isimlerde de bir takım değişiklikler yapıldı. 1) Târihi Cevdet; cild-1, sh. 131 2) Peçevî Târihi; cild-1, sh. 210 3) Evliya Çelebi Seyâhatnamesi; cild-8, sh. 117, 144, 236 4) Gelibolu ve Yöresi Târihi (F. Kurtoğlu); sh. 41 v.d. 5) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı; sh. 394 v.d. 6) Târih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü; cild-3, sh. 462-463 TERSÂNE KONFERANSI Paris andlaşmasını yapan devletlerin elçilerinin katıldığı, 1876’da İstanbul’da yapılan bir konferans. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın saltanatının, ilk aylarında yapılan bu konferansa, İstanbul veya Elçiler konferansı da denilmiştir. Bu sırada devlet iç ve dış siyâset bakımından çok zor ve karışık bir durumda idi. Balkanlarda Bulgaristan mes’elesi vardı. Karadağ ve Sırplar ile savaşlar devam etmekte idi. Abdülhamîd Han’ın tahta çıkmasından bir ay sonra, Sırbistan’ın en önemli yerleri ele geçirildi. Sırp ordusu, Osmanlı ordusu karşısında dağılacak hâle geldi. Osmanlı Devleti’nin Balkanlardaki isyânı bastırması üzerine, Avrupa devletleri ve bilhassa Rusya, muhtelif propaganda vâsıtalarından istifâde ederek, mübalağalı ve yalana dayalı bir iftira kampanyası açtı. Türklerin hıristiyanları zâlim bir şekilde boğazladığını yayarak, Avrupa kamuoyunu Osmanlı Devleti aleyhine çevirmişlerdi. Özellikle Sırp isyanının başarı ile biteceğine ve Balkanlarda Osmanlı Devleti aleyhine umûmî bir ayaklanma olacağına inanan ve bu hususta her türlü fitne fesadı yaymaktan geri durmayan Rusya; devamlı asker ve silâh yardımı yapmasına rağmen, Sırpların hezimete uğraması karşısında büyük bir telâş ve asabiyete kapılarak mes’eleyi tek başına, asker kullanarak ve harbi göze alarak halletmeye karar vermiş görünüyordu. Rusya, Balkanlar ve Osmanlı hıristiyan tebeası hakkında köklü tedbirler alınmasını Avrupa devletlerine bildirdi ise de, Avrupa devletleri böyle bir müdâhalenin harple neticeleneceğini düşünerek Rusya’nın taleplerine uymadı. Bunun üzerine Rusya, bu işi yalnız başına halletmeye karar verdiğini açıkladı. Aynı zamanda Beserapya ve Anadolu sınırlarına asker yığmaya başladı. Sonra da Osmanlı Devletine bir ültimatom vererek, bütün cephelerdeki harekâtın durdurulmasını, kırk sekiz saat zarfında durdurulmadığı takdirde bunun savaş sebebi sayılacağını bildirdi. Çıkacak bir harb, Osmanlı Devleti için akıbeti meçhul bir mâcerâ olabilirdi. Sırp, Bulgar, Bosna-Hersek hâdiseleri süresince, sahte katliâm haberleri yayan Avrupa devletlerinin ise, Osmanlı Devleti lehine müdâhalede bulunma ihtimâli yoktu. Ordunun yorgun ve subay kadrolarının eksik olduğu bu zamanda, Rusya ile yapılacak yeni bir harp felâketle neticelenebil irdi. Bu düşüncelerle Osmanlı Devleti mütârekenin iki ay devam etmesi şartıyla Rus ültimatomunu kabul etmek mecburiyetinde kaldı (1 Kasım 1876). Rusya’nın, Osmanlı hıristiyan tebeasının tek hâmisi durumuna gelerek, Balkan İhtilâfının çözülmesi teşebbüsünü İngiltere’nin elinden alması ve yapılması muhtemel bir harpte Osmanlı Devleti’ni yenmesi ihtimâli üzerine, İngiltere hükümeti harekete geçmek mecburiyetinde kaldı. Çünkü bu durum İngiltere’nin Hindistan yolunu tehlikeye sokardı. Bunun için İngiliz hükümeti, 5 Kasım’da muhtariyet ve ıslâhat mes’elelerinin, Paris muahedesini imza eden devletlerin iştirakiyle akdedilecek bir konferansta görüşülmesini teklif etti. Konferansa katılacak devletlerden Rusya, Prusya, Avusturya, konferansın Avrupa’da yapılmasını istediler. Ancak bu teklif İngiltere ve Fransa tarafından reddedildi. Neticede Osmanlı Devleti’nin de konferansa iştirakini sağlamak için konferansın İstanbul’da yapılması kararlaştırıldı. Rusya, konferansı kabul etmekle beraber; konferansta alınacak kararların Osmanlı Devleti tarafından kabul edilmesini te’min etmek maksadıyla, hudutlardaki ordularını teyakkuz durumuna geçirdi. Osmanlı Devleti andlaşmayı kabul etmezse, savaşa başlayacaktı. İşlerin iyice sıkıştığı bir sırada, sadrâzam Mütercim Rüşdî Paşa, ihtiyarlığını bahane ederek istilâ edince, Midhat Paşa sadrâzam oldu. Aralık ayı başlarında Avusturya, Rusya, Fransa, İngiltere, Prusya ve İtalya devletlerinin mümessilleri İstanbul’a gelerek önce aralarında bir toplantı yaptılar ve konferansta hâlledecekleri önemli mes’eleleri görüştüler. Buna göre; Sırbistan’ın savaştan önceki durumu muhafaza edilecek. Karadağ’a, Arnavutluk ve Hersek’ten bâzı yerler verilecek. Bosna Hersek ile Bulgaristan’a ayrılacak yerlerin idâresinin Sırbistan valilerine bırakılması, buralarda Türkçe yanında mahallî dillerin resmî dil olması; asayişin muhafazası için birleşik bir askerî teşkilâtın kurulması, bu bölgelerin vergilerinin bir kısmının mahallî idareye bırakılması ve Avrupa devletlerinin göndereceği delegelerden meydana gelen bir komisyonun kurulması ile reformların kontrolüne müsâade edilmesi şeklinde bir takım karârlar aldılar. Midhat Paşa bu konferansta müsbet bir netîce alınması için önceden meşrûtiyetin îlânının şart olduğuna inanıyordu. Bu maksadla, bir Kânûn-i esâsî hazırlıklarını hızlandırdı. Fakat Midhat Paşa’nın meşrûtiyet, hususunda kulaktan dolma bir malûmattan başka, köklü, geniş bilgisi ve herhangi bir incelemesi yoktu. Ona, Odyan Efendi adında orta seviyede bir hukukçu rehberlik ediyordu (Bkz. Kânûn-i Esâsî). 23 Aralık 1876’da Haliç’teki Tersane binasında altı Avrupa devleti ile Osmanlı Devleti’nin temsilcileri toplandılar. Konferansın başladığı gün, Birinci Meşrûtiyet ve Kânûn-i esâsî îlân edildi. Meşrûtiyetin îlânı toplar atılarak halka duyuruldu. Konferansta bulunanlar top seslerini işitince, konferans başkanı ve hâriciye nâzırı Safvet Paşa, bu topların, meşrûtiyetin îlân edildiğini bildirmek için atıldığını, bütün tebeanın hürriyete kavuştuğunu ve artık konferansa lüzum kalmadığını söyledi. Rus delegesi; “Nümayişi bırakalım da mevzûmuza geçelim” diyerek konferansa devam etmek istediklerini bildirdi. Bunun üzerine Osmanlı delegeleri konferansı terkettiler. Fakat Midhat Paşa, meşrûtiyeti sultan Abdülhamîd’e karşı beynelmilel bir muahede ile te’minât altına aldırmak için Avrupa devletleriyle bir rejim muahedesi akdetmeye bile kalkışmaktan çekinmeyip, akıl hocası Odyan Efendi’yi konferansa katılan devletlerin delegelerine gönderdiyse de, hepsi; “Bu, sizin iç mes’elenizdir. Biz karışmayız” cevâbını verdiler. Nihayet konferans, görüşmelerini tamamlayıp kararlarını Bâb-ı âlî’ye bildirdi. Konferans kararlarında, Sırbistan ve Karadağ’ın eski statüsünü muhafaza etmesi, Bulgaristan’ın doğu ve batı diye iki vilâyete ayrılması, Bosna-Hersek ve Bulgar vâlilerinin konferansa katılan altı devletin oyu ile seçilmesi ve yapılacak diğer ıslâhatların da bu devletler nezâretinde yapılması istendi. Konferans sonunda alınan nihâî kararlar Bâb-ı âlî’ye bildirildiği sırada, İngiliz murahhası Lord Salisbury de Abdülhamîd Han’a gizli bir arîza sunmuştu. Lord bu arızasında; parasız, hazırlıksız ve müttefiksiz bir hâlde bulunan Osmanlı Devleti’nin Rusya ile harb edemeyeceğini, konferans kararlarının kabulü ile bir Osmanlı-Rus harbine sebebiyet verilmemesini bildirmişti. Lord ayrıca nihâî kararlarda, Bâb-ı âlî’nin ısrar ettiği bâzı noktaların tâdil edildiğini, eğer konferans kararları bu haliyle kabul edilmezse elçilerin İstanbul’u terkedeceklerini arzetmişti. Bâb-ı âlî son kararları da reddetme karârı aldı. Fakat Abdülhamîd Hah, hükümetin bu karârı üzerine Osmanlı Devleti’nin mahvına sebeb olacak bir savaşın çıkmasını önlemek için, durumun geniş kadrolu bir meclisde bir kere daha gözden geçirilmesini istedi. Bunun üzerine Midhat Paşa geniş kadrolu bir meclis kurdu. Meclisde; müşirler, ferikler, yüksek mahkeme reisleri, devlet şûrası üyeleri, nazırlar, patrik ve hahamlar gibi rûhânî reisler bulunuyordu. Mecliste görüşmelerin başlangıcında Tersane konferansı kararlarını okuyan Midhat Paşa; “Teklifleri işittiniz. Bu teklifler ya kabul edilecek veya toptan reddedilecektir. Kabul edilirse, Devlet-i âliye istiklâlini kaybetmiş duruma düşecek, reddedilirse, harp edilecektir” şeklinde bir konuşma yaptı. Bundan sonra söz alan eski sadrâzam Rüşdî Paşa da; “Bize yapılan teklifler devletimizin istiklâl ve bütünlüğünü parçalamaktadır. Bu teklifler asla şâyân-ı kabul değildir. Devletimizin haklarını korumak için her fedâkârlığı yapmalıyız. Tekliflerin reddi lâzımdır” dedi. Subhi Paşa ve Rauf Bey de aynı fikri savundular. Daha sonra Midhat Paşa’nın fikirlerini sorduğu gayr-i müslim temsilcilerinden Galatasaray Lisesi müdürü Sava Paşa ermeni patriği yerine meclise gelen Enfiyeciyan, rum, yahûdî mümessilleri coşkun ifâdelerle konferans kararlarının reddini istediler. Zâten onlar için tehlikeli bir durum sözkonusu olamazdı. Çünkü çıkacak harp sonunda Osmanlı Devleti mağlûb olursa, onların bir zararı olmayacaktı. Aksine Osmanlı Devleti yenilirse, belki bütün Rumeli’yi kaybedecek ve yerine hıristiyan devletler kurulabilecekti. Bu yüzden rahat bir şekilde tekliflerin reddini istiyebiliyorlardı. Bu sırada yine Midhat Paşa’nın tertibiyle ilim talebesi sokağa dökülerek, savaş isteği ile nümayişler yaptırılıyor, halk da buna teşvik ediliyordu. Abdülhamîd Han, memleketin son derece nâzik bir durumda olduğunu görüp, savaşa girmenin büyük felâket olacağı düşüncesiyle bir kısım tâvizlerle anlaşma yapmayı istedi. Ancak, toplanan meclisde konferans kararları reddedildi. Tersane konferansına katılan devletler, verdikleri ültimatomun reddedilmesi üzerine, delegelerini birer birer İstanbul’dan çektiler. Balkan ve Doğu mes’eleleri hâlledilmedi ve Osmanlı-Rus savaşı çıktı (Bkz. Doksanüç Harbi). 1) Mir’ât-ı Hakîkât; Sh. 206 2) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 291 3) Siyâsî Târih (R. Uçarol); sh. 254 4) Siyâsî Târih (Tahsin Önal); sh. 290 5) Osmanlı İmparatorluğu ve Modern Türkiye (Bernard Lewis); cild-2, sh. 218, 224 6) Midhat Paşa Reformer or Revolutionary (E. Kural Shaw, Yayınlanmamış doktora tezi, Harvard Universty-1975) TERZİ BABA Anadolu’da yetişen evliyanın büyüklerinden. İsmi Muhammed Vehbî’dir. Hayyât Vehbî ve Terzi Baba diye meşhurdur. 1780 (H. 1195) senesinde doğdu. Osmanlı Müellifleri, Sefînet-ül-evliyâ, Esmâ-ül-müellifîn adlı eserlerde Erzurum’da, diğer bâzı eserlerde ise, Erzincan’da doğduğu yazılıdır. 1847 (H. 1264) senesinde Erzincan’da vefât etti. Dergâhının olduğu yere defnedildi. Bugün burası Terzi Baba mezarlığı diye anılmakta ve mezarlığın ortasında türbesi bulunmaktadır. Terzi Baba temel din bilgilerini tahsîl ettikten sonra, anne ve babasının isteği üzerine bir san’at sahibi olmak için terzilik öğrenmeğe başladı. Terzi baba diye meşhur olması buradan gelmektedir. Dünyâya hiç rağbeti yoktu. Ahirete meyli çok fazla idi. Mesleği ile meşgul olurken, ibâdeti terketmez, nefsinin arzu ve isteklerini yapmama hususunda azamî gayret gösterirdi. Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin (r. aleyh) halîfelerinden, Erzincanlı Şeyh Abdullah Mekkî Efendi ile görüştü ve ona talebe oldu. Bundan sonra Terzi Baba’nın manevî mertebesi günden güne ilerledi. Nefsle mücâdele ve riyazette çok ileri gitti ve yüksek derecelere ulaştı. Abdullah Mekkî Efendi’den icazet aldı. Terzi Baba, dükkânında dikiş dikerken, her iğneyi kumaşa geçirip çıkarışta dili ve kalbi ile Allahü teâlânın ism-i şerifini söylerdi. Halim selim, mütevâzî bir zât idi. Kimsenin hâlini bilmesini istemezdi. Fakîrleri çok sever ve bunu açıkça belli ederdi. Bir gün Erzincan’a seyyah fakirlerden birisi geldi. Üzerindeki palto çok eski olduğu gibi, ele alınmayacak kadar kirli idi. Bu zât paltosunu tamir ettirmek için şehirdeki terzileri tek tek gezdi. Fakat müracaat ettiği bütün terziler elbisesini dikmedikleri gibi el sürmekten bile çekindiler. O fakir zâta alay yollu; “Şurada Terzi Baba var. Ona götür, o diker” dediler. Zavallı fakir zât. Terzi Baba’yı buldu. İstediğini anlattı. Terzi Baba ona; “Paltonu bırak, inşâallah yarına hazırlarım” dedi. Terzi Baba paltoyu alıp, güzelce yıkadı, kuruttu ve dikti. Ertesi gün o fakire elbisesini teslim etti ve yaptıklarının karşılığında ücret de almadı. O fakir zât paltosunu temizlenmiş, dikilmiş görünce çok memnun oldu. Terzi Baba’ya Allahü teâlânın sevdiklerinin sohbetine kavuşması için kalben duâ etti. O günlerde de Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, halîfelerinden Abdullah Mekkî Efendi’yi Anadolu’ya göndermişti. Abdullah Mekkî Efendi, Erzurum’a uğramış, sonra Erzincan taraflarına yönelmişti. Erzincan’a yaklaşınca, yanındaki arkadaşlarına; “Mevlânâ Hâlid’in (r. aleyh) bize tarif eylediği memleket, Allah bilir ya burasıdır. Burada bir zâtın bizde emâneti vardır” demişti. Abdullah Mekkî Efendi, Erzincan’ı şereflendirince, insanlar akın akın ziyaretine geldiler. Gelenler arasında Terzi Baba da vardı. Abdullah Mekkî Efendi, ilk defa gördüğü Terzi Baba içeri girince ayağa kalktı. Davet edip yanında yer verdi. Hiç kimseye yapmadığı iltifatı ona yaptı, “Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinden bizde bir emânet var. O emânete seni müstehak gördüm. Bu emânet sana çok menfaatler sağlar. Kabul edersen sana teslim edeyim”, dedi. Terzi Baba da; “Siz bilirsiniz efendim, maddî menfaatse; dünyâ için kabul etmem” cevâbını verdi. Abdullah Mekkî Efendi bu cevâbı alınca; “Oğlum, sen bulacağını buldun. Teslim edeceğim emânet seni dünyâ sevgisinden kurtarmaktan başka bir şey değildi” buyurarak, Terzi Baba’ya himmetle nazar edip, emâneti tevdî etti. Bunun üzerine Terzi Baha’nın hâli derhal değişti. Manevî feyzler deryasına daldı. Abdullah-ı Mekkî, ona icâzet verdi. Bu hâdiselerden sonra, Terzi Babanın yüksek derecesi halk arasında duyulup, yayıldı. Herkes istifâde etmek için ona geldi. Zamanla, Terzi Baba’ya bağlanan talebelerin sayısı gitgide arttı. Bunu çekemeyenler, onun hakkında dedikoduya başladılar. “Ümmî bir câhilin başına bu kadar insan toplanmış” diyorlardı. Hattâ ilimden biraz nasibi olanlar da, bu gibi sözleri söylemeye başlamıştı. Bunun üzerine beldenin müftîsi, Terzi Baba’yı imtihan için davet etti. Maksadı ise, Terzi Baba sorulan suâllere cevap veremeyince, cehaletini anlayıp, insanları irşâd dâvasından vazgeçmesini te’min etmek idi. Terzi Baba, müftî efendinin davetini kabul edip gitti. Orada büyük bir ilim meclisinin toplanmış olduğunu gördü. Müftî efendiye kendisini niçin davet ettiğini sorduğunda; “Biz seni imtihan için davet ettik. Hakkınızda birçok dedikodu yapılıyor. Buna son vermek lâzım geldi. Size bâzı suâller soracağız. Siz de cevap vereceksiniz” dedi. Sonra sıfat-ı sübûtiyyenin kaç tane olduğunu ve daha başka suâlleri sordu. Terzi Baba büyük bir hakikati ortaya çıkarmak için; “Allahü teâlânın, bu şehirde yaşayanlara göre yedi, diğer beldelere göre sekiz tane sıfât-ı subûtiyyesi vardır. Bu beldeye göre, Allahü teâlânın subûtî sıfatları şunlardır: İlim, Semî’, Basar, İrâde, Hayât, Kelâm ve Tekvin. Bu şehre göre, Allahü teâlânın Kudret sıfatı yoktur. Çünkü bu şehir insanları Allahü teâlânın Kudret sıfatını inkâr etmektedirler. Eğer Allahü teâlânın Kudret sıfatına inansalardı, Allahü teâlâ bir ümmî kulunda, insanlara doğru yolu gösterme kabiliyetini yaratmaya kadirdir, derlerdi” cevâbını verir vermez, orada bulunanlar, Terzi Baba’nın ilm-i ledünnîye sahip, kâmil bir zât olduğuna kanâat getirip, af dilediler. Ona, gereken ikram ve hürmeti gösterdiler. Terzi Baba’nın yetiştirdiği talebeler arasında en meşhurları; Hâfız Rüşdü Efendi; Hacı Mustafa Fehmi, Leblebici Baba’dır. Terzi Baba, ilâhî aşk ile dolu adetâ ikinci bir Yûnus Emre’dir. Tasavvufun hakikatlerine dâir, Miftâh-ul-kenz isminde manzum eseri çok meşhurdur. Terzi Baba hakkında yazılan Şevkistan adlı eserde keramet ve hâlleri uzun anlatılmaktadır. 1) Sefinet-ül-evliyâ; cild-2, sh. 183 2) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 50 3) Esmâ-ül-müellifin; cild-1, sh. 643 4) Miftâh-ül-kenz; (İstanbul-1325) 5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1117 6) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-18, sh. 260 TEVFİK FİKRET Servet-i fünûn devri şâiri. 1867 yılında İstanbul’da doğdu. Asıl adı Mehmed Tevfîk’tir. Babası Çankırılı Hüseyin Efendi, annesi Sakızlı bir ailenin kızı olan H. Refiâ Hanım’dır. Fikret, ilkokuldan sonra, Galatasaray Sultânîsi’ni bitirerek tahsîl hayâtını tamamladı. On dört yaşında şiir yazmaya başladı. İlk şiirlerini gazel, tevhid, nazire gibi dîvân şiiri tarzında ve Nazmi mahlasıyla yazdı. Bâb-ı âlî’de bir kaç sene kâtiplik, daha sonra Galatasaray Sultanîsi ve Robert Amerikan Kolej’inde öğretmenlik yaptı. Bu arada Mirsad Mecmuası’nda şiirleri neşredildi. Mirsad’ın açtığı şiir müsabakasında sultan Abdülhamîd Han’ı metheden şiiri birincilik kazandı. Şiirlerini yayınladığı Mirsad Mecmuası kapanınca, Malûmat Mecmûası’na geçip bu derginin baş yazarlığını yaptı. Burada ağır, anlaşılması kolay olmayan bir lisanla daha çok batılı türde şiirler neşretti. 1895’den sonra, beş yıl Servet-i Fünûn’un baş yazarlığını yaptı. Bu sırada arkadaşlarıyla birlikte memleket mes’elelerinden, toplum dertlerinden uzak, anlaşılması oldukça zor, şekilci bir san’at anlayışla eserler verdi. Servet-i Fünûn’dan ayrılan Fikret, 1901’den itibaren kendini yalnız Robert Kolej’indeki derslerine verdi. Kolej yakınında, sonradan Âşiyân (yuva) adıyla meşhur olan evini yaptırdı. Fikret, 1908’de meşrûtiyetin ilânından sonra Hüseyin Câhid’le birlikte Tanin gazetesini kurdu. Bir sene sonra, Galatasaray Sultânîsi’ne müdür oldu. Fikret, hassas mîzâçlı olduğu için, basit sebeplerden darılıp küsüyor, işini bırakıyordu, önce Tanin’den, daha sonra Galatasaray Sultanîsi müdürlüğünden, bunun için ayrıldı. Bütün istifalar serisi içinde, Fikret’in ayrılmadığı tek müessese Robert Kolej’i oldu. 1901’den ölümüne kadar fasılasız bu okulda ders verdi. 18 Ağustos 1915’de öldü. Eyyûb mezarlığına gömülen naaşı seneler sonra Aşiyân’ın bahçesine nakledildi. Hislerinin, infiallerinin ve küskünlüklerinin elinde fazla hırpalanmış bir kişi olan Fikret, bilerek veya bilmeyerek bâzı tezatlar içine düştü. Meselâ, bir zamanlar kendisini övmek için yarıştığı methiyeler, doğum tebrikleri yazdığı sultan Abdülhamîd Han’ın, daha sonra amansız düşmanı oldu. Bir Lâhzâ-i Taahhur şiirinde: “Ey şanlı avcı! Dâmını beyhude kurmadın, Attın... Fakat yazık ki, yazıklar ki vurmadın! diyerek Abdülhamîd Han’a tuzak kuran ermeni anarşistini gönülden alkışlayan bir hâin durumuna düştü. Daha sonra sultan Abdülhamîd Han’ı hal’ edip iktidarı ele geçiren İttihadcıların diktatörce, hem acemi, hem de sorumsuz hareketleri karşısında, 15 Ocak 1911’de Revzen-i Mahlû (Tahtından indirilmiş Pâdişâh’ın Penceresi) şiirini yazdı. Nihayet bir zamanlar beraber olduğu İttihâdçılara, Hân-ı Yağma manzûmesinde kin ve nefred dolu mısralarla haykırdı. Sabah Ezanında, Asker Geçerken, Kılıç gibi şiirlerinde dînî heyecan ve millî duyguları işlerken, Târih-i Kadim’de işi dînî inançsızlığa kadar götürüp, Kur’ân-ı kerîme hücum etti. Kahramanlığa lanet yağdırırken, bayrağımızı kanlı ve korkunç bir paçavra gibi görürdü. Halûk’un Defteri şiirinde ise bayraktan; “Ey şanlı vatan bayrağı...” diye övgüyle söz etti. Buna benzer daha bir çok misâller onun tezatlı hâlinin açık işaretleridir. Şâirin; “Toprağın cevher, suyun kevser, baharın bî-hazân, İşle dünyâ... Bir eşin, bir benzerin yoktur inan! Müşfik evlâdın bulur koynunda her gün, her zaman, Cân da sensin, şan da sen, hepsi sensin yaşa, Ey vatan, ey mübarek vatan, bin yaşa! mısraları vatan sevgisini şahlandırırken, “Toprak vatanım, nev’i beşer milletim, insan, İnsan olur ancak bunu izanla, inandım.” (Halûk’un âmentüsü’nden) mısralarında kendisi için yeryüzünün vatan, dünyâ halklarının da milleti olduğu, yâni vatan ve millet mefhumlarını kabul etmediğini söylemesi, kendini sevenleri bile şaşırtmıştır. Fikret’in aile hayâtında ve eserlerinde, çok sevdiği oğlu Halûk’un büyük bir yeri vardı. Robert Kolej’den sonra Amerika’da mühendislik tahsili ve ihtisası yapan Halûk, orada hıristiyan olduktan sonra, Amerikan vatandaşlığına geçerek 1943’de rahip yardımcısı, 1956’da da başrâhip olmuştur. Tevfik Fikret’in, Türk fikir hayâtına kazandırdığı pek birşey yoktur. Hattâ denilebilir ki, kendisinin ruh yapısı, alınganlığı, sürekli tezatlar içinde yüzmesi ve nihayet Türk gençliğine bir sembol olarak yetiştirmeye çalıştığı oğlu Halûk’un daha sonra aldığı kültür sonucu bir Amerikan papazı oluşu bu sahada olumsuz bir çığır açmıştır. Bütün bunların yanında şâirin Türk şiir târihinde yeni bir merhale teşkil eden mühim bir cephesi, şiirlerindeki dil ustalığıdır. Bu konuda daha çok Muallim Naci’nin takipçisidir. Onun şiirlerinde cümle bir çok mısrâlardan geçerek belki dokuzuncu mısra’nın ortasında bitebilir. Fakat bu cümleler gramer yönüyle kusursuzdur. Fikret, geniş müstezadı en iyi uygulayan bir şâirdir. Şiirlerinde mısralar alt alta değil de yanyana sıralanacak olsa pürüzsüz bir nesir örneği meydana getirir. Ayrıca işlenen konunun mânâsı ile şiirdeki mûsikî arasında bir bağlantı mevcuttur. Meselâ yağmur yağarken damlaların pencerelere, çatıya, yere düşerken çıkardığı sesler, dalgaların şırak şırak sahile vuruşu, zelzelenin dehşeti, seçilen kelimelerin seslerinde verilmeye çalışılmıştır. Fikret’in dili, iyi bir dil süzgecinden geçirildiğinde mühim sayılacak hatâlarına da rastlanır. Kullanılan kelimeler de zâten daha önce kullanılmamış, lügat sayfalarından aranıp bulunmuş kelime ve terkiblerdir. Yâni dil sâdeleşeceği yerde daha da ağırlaştırılmıştır. Bunun dışında batı dillerinden kelimelere de bilerek yer vermiştir. Aslında iyi düşünüldüğünde Fikret ve arkadaşlarının Türk şiirini belli bir sistemden, belli bir intizamdan uzaklaştırarak, adetâ bir şekil anarşisinin içine ittiği de söylenebilir. Yazmış olduğu eserleri şunlardır: 1- Rübâb-ı Şikeste: Gençlik şiirleri, tabiat tasvirleri, aşk şiirleri, dînî heyecan ve kahramanlık şiirleri v.s.) 2- Halûk’un Defteri: Oğlunun şahsında gençliğe tavsiyeleri. Şâir bu kitabında Türk vatanını Menhel “Hayvan sulanacak yer” olarak vasıflandırır. 3- Rübabın Cevâbı: Meşrûtiyetten sonra memleketin içine düşdüğü ızdırapları terennüm eder. 4- Şermin: (Hece vezniyle yazdığı çocuk şiirleri). Târih-i Kadim ve Doksan Beşe Doğru isimli şiirleri ölümünden çok sonra yayınlandı. Şâirin, Sancak-ı Şerîf Huzûrunda adlı manzumesinde, Balkan Savaşı’nda uğradığımız felâketler yanında bu savaşlarda ölen şehîdlehmizle alay ettiği görülür. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 250 2) Resimli Türk Edebiyatı Târihi; sh. 1024 3) Yakınçağ Türk Kültür ve Edebiyatı Üzerinde Araştırmalar; cild-2, sh. 247 4) Büyük Türk Klâsikleri; cild-9, sh. 276 5) Halûk’un Defteri (İstanbul-1327) 6) Rubâb-ı Şikeste (İstanbul-1326) TEVKİİ (Bkz. Nişancı) TIMAR Osmanlı Devleti’nin, geçimlerine ve hizmetlerine âid masrafları karşılamak üzere bir kısım asker ve me’murlara; muayyen bölgelerde kendi nâm ve hesaplarına tahsîl selâhiyeti ile birlikte tahsis etmiş olduğu vergi kaynaklarına verilen umûmi isim. Bu sistemde arazî, tımar verilen kimsenin mülkü değildir. Tımar sahibi (sâhib-i arz), arazîyi, reâyaya (vergi vermekle mükellef olan vatandaşa) işletmek üzere verir, mahsûlden ve reâyanın şahsından devletin alacağı vergileri toplar. Tımar müessesesi (eski İslâm devletlerinde kullanılan ismiyle iktâ); sünnet, icmâ ve hulefâ-i râşidînin tatbîkatıyla sabittir. Nitekim Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem, önce Selît’e (r. anh), hicretin yedinci yılında da Yemâmeli Mucâa’ya (r. anh) bir miktar arazi verip, şöyle bir belge yazdırdı: “Bismillâhirrahmânirrahîm. Bu mektup Allah’ın Resulü tarafından Mucâa bin Mürre bin Sülmâ adına yazılmıştır. Ben sana iktâ yoluyla; Gurâbe, Sülmâ ve Rübel arazilerini verdim. Biri çıkıp delîl ile sana galip gelmek isterse bu senedi gösterirsin.” Hazret-i Ebû Bekr, hazret-i Ömer ve hazret-i Osman da halîfelikleri zamanında bu sahâbîye iktâlar vermişlerdir. İktâ sistemi, Emevîler ve Abbasîler devrinde de devam edip, fethedilen topraklar, çeşitli şahıslara verildi. Abbasîler zamanında askerî hizmetlerin Türkler eline geçmesinden sonra, Türk kumandanlar, maiyyetlerindeki askerlerin masraflarına karşılık, kendilerine iktâ olarak verilen yerlerin gelirlerini topladılar. İktânın bu şekilde askerî bir mâhiyet almasından sonra bu sistem diğer İslâm memleketlerinde de kullanıldı. Gazneliler ve Büveyhîlerde asker maaşlı olmasına rağmen, maaş verilemediği zamanlar kumandanlar, muayyen bir mıntıkanın devlete âid vergilerini toplamakla vazifelendirilirler; topladıkları vergiler de senelik olarak kendilerine tahsis edilirdi. Selçuklular, sistemi geliştirip bundan farklı bir iktâ usûlü ortaya koydular. İdareleri altındaki yerlerde, mal toplayıp dağıtmak ve maaş vermek yerine, bir veya bir kaç köyü askere iktâ olarak verdiler. Yâni ilgili köylerdeki halkın devlete vereceği vergiler o mıntıkadaki askere tahsis edildi. İktâ şekli ve esasları zamanla devletin her tarafına yerleşti. İktâ sistemi vasıtasıyla halk ile devlet arasında askerî ve idarî kadrolaşma meydana geldi. Fakat kumandanlara iktâ olarak verilen büyük arazilerde, toplu askerî güçler meydâna gelmesinin devlete zararlı olacağı düşünüldüğünden, Türkiye Selçuklularında iktâ arazileri küçültülerek daha çok kişiye verildi. Türkiye Selçuklu Devleti’nin yıkılmasından sonra kurulan Osmanlı Devleti’nde, iktâ usûlünün daha gelişmiş bir şekli olan ve tımar adı verilen sistemin uygulanmasına, Osman Gâzi’nin fetihleriyle başlandı. Fethettiği araziyi tımar olarak askerlerine dağıtan Osman Gâzi, Karacahisar’ı da oğlu Orhan Gâzi’ye verdi ve; “Tımarların sebepsiz yere sahiplerinden geri alınmaması, tımar sahibinin ölümü hâlinde arazinin bu kimsenin oğluna intikâl etmesi ve oğul küçükse, hizmet edecek yaşa gelinceye kadar onun yerine hizmetkârlarının sefere gitmesi” gibi şartlar koydu. Orhan Gâzi zamanında da bir takım kumandanlar sınıra yerleştirilerek kendilerine tımar verildi. Rumeli fütûhatı başladıktan sonra Gelibolu havalisi Yâkub Ece ile Gâzi Fazıl’a verilerek tımar sistemi Trakya’da uygulanmaya başlandı. Tımar sistemi ilkteşkîlâtlanma safhasını Murâd-ı Hüdâvendigâr Han zamanında tamamladı. Birinci Murâd Hân, Rumeli beylerbeyi Tîmûrtaş Paşa’nın yardımıyla tımarları tanzim etti. Anadolu’da yaşayan bir kısım Türk aşiretlerini Rumeli’ne nakledip, bölgede tımar teşkilâtının iyice yayılmasını sağladı. Yıldırım Bâyezîd Han’ın Ankara’da Timur Han’a yenilmesinden sonra Osmanlı Devleti’nde toparlanma gayretleri sebebiyle teşkilâtlanma çalışmaları yavaşladı. Fâtih Sultan Mehmed Han, İstanbul’un fethinden sonra ihtiyâçların artması doğrultusunda devlet teşkilâtını tanzim etmek ve bu arada tımar sistemini geliştirmek için yeni kânunlar çıkardı. İkinci Bâyezîd ve Yavuz Sultan Selim Han zamanlarında tımar teşkilâtında büyük bir yenilik yapılmadı. Bu devrelerde tımar sistemi mükemmel bir şekilde işleyerek, 1514 yılında sipahilerin mikdârı, cebelüleri ile birlikte 140.000 kişiyi buldu. Yavuz Sultan Seltm Han Suriye’yi fethettiği zaman, bu ülkenin topraklarının büyük bir kısmını dirlik (tımar) olarak dağıttı. Tımar teşkilâtı gelişiminin zirvesine Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanında ulaştı. Kânûnî, mîrî arazi ve tımar sistemine âid hukuku belirleyen kânunlar koydu. Beylerbeyilerinin tımar verme haklarını da sınırlayarak tezkereli ve tezkeresiz tımar ayrımını ortaya çıkardı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın yaptığı düzenlemeler sonunda tımarlı sipahilerin ve cebelülerin mikdârı 200.000’e kadar çıktı. Osmanlı Devleti’nde tımar sahibi, sâhib-i arz ismini de taşımış olmasına rağmen ne tımarı dahilindeki toprakların, ne de bu toprakları işleyen köylünün toprak sahibine veya devlete vermekle mükellef bulunduğu hak ve resimlerin mülkiyetine sahip değildi. Ancak muayyen hizmetleri yaptığı müddetçe, devlete âid çeşitli vergileri kendi nâm ve hesabına toplamak hakkından faydalanabiliyordu. Bu hak görülen vazifeye bağlı bir maaş mâhiyetinde olup, tımar sahibinin mülkiyetine giren ve bu sıfatla satılması, vakfedilmesi veya miras olarak vârislerine bırakılabilmesi mümkün olan bir gelir-mülk durumunda değildi. Gerçi tımar sahibinin ölümü hâlinde devlet, sipahinin hizmete yarar evlâdlarından bir veya bir kaçına tımar vermeyi prensip olarak kabul etmiş bulunuyordu. Fakat bu şekilde sipahinin çocuklarına verilen tımar, ölen babanın tımarı olmadığı gibi, kıymet îtibâriyle de aynı değildi. Sipâhî tımarının kılıç tâbir edilen ve sipahilik hizmetine giren herkes için bir başlangıç kadro maaşı olarak kabul edilen çekirdek kısmı vardı. Bu kısmın, sipahinin, zamanla göstereceği yararlıklara göre yapılacak Terakkî zamlarıyla büyümesi mümkündü. Fakat sipahinin ölümü hâlinde oğullarına babalarının tımarının ancak kılıç (çekirdek) kısmı verilebilir ve bu başlangıç gelirine vaktiyle diğer tımarlara dâhil yerlerin gelirlerinden çıkarılan, hisseler hâlinde yapılmış olan zamlar geri alınırdı. Böylece yararlılığı görülen tımar sahiplerine yapılan zamlar bu suretle açığa çıkmış olan gelirlerden te’min edilirdi. Bu uygulama ile tımar arazisinin zamanla türlü fırsatlardan faydalanılarak büyütülmüş olan şekilleriyle bir aile mülkü hâlinde nesiller boyunca aynı soydan gelen kimseler elinde kalması önlenirdi. Has ve zeamet şeklindeki büyük tımarlar ise, kişi yerine makama verilirdi. Bunların sahipleri olan vezir ve beyler sık sık değişmekte olduğundan, değişen sahiplerinin bu tımarlarla ailevî bir münâsebet ve yakın bir alâka te’sis etmeleri imkânsızdı. Her tımar sahibinin bir kılıç yerine tâyin edilmiş olması lâzımdı. Babalarının tımarı müşterek bir beratla iki kardeşe verilme hâlleri hâriç, bir kılıç yerine iki kişi tâyin edilemezdi. Daha büyük bir tımar vücûda getirmek için iki kılıç yeri bir kişiye verilmez, bu suretle tımar kadrolarında daraltma yapılamazdı. Hayatta olan tımar sahiplerinin oğullarına dirlik verilmesi âdet değildi. Ama ihtiyarlık veya hastalık sebebiyle hizmet kudreti kalmayan sipâhî, yetişmiş ve hizmete yarar oğluna tımarını devredebilirdi. Bu takdirde de tımarın ancak kılıç kısmı oğula intikâl ederdi. Yalnız atadan ve dededen ocak ve kadîm-i yurt (eski yurt) olan mülk tımarlar istisna teşkil eder, bunların bütünlüğü bozulmazdı. Babasının ölümü ile tımar sahibi olmaya hak kazanan bir çocuk, sefere gidebilecek yaşa geldiği hâlde, yedi yıl tımar talebinde bulunmazsa, her türlü hakkını kaybetmiş olurdu. Babaları tımarından kendilerine tımar verilmiş olan sipahi oğulları eskiden on yaşına gelinceye kadar sefer zamanı yerlerine bir cebelü gönderebilir ve ancak on yaşından sonra bizzat kendilerinin gelmesi îcâbederken, seferlerin uzaklarda yapılmaya başlanmasıyla bu yaş haddi on altıya çıkarılmıştı. Devamlı bir şekilde yedi sene tımar talebinde bulunmak maksadıyla seferlere gitmeyen veya aynı maksatla İstanbul’a veya beylerbeyi kapısına başvurmayan sipâhîzâdeler veya sipâhî mâzulleri (sipahilikten azledilenler), serbest meslek sahibi kabul edilerek deftere, reâyâ (vergi veren vatandaş) yazılırlar ve bundan sonra; “Evvelden sipâhî idim, elimde beratım vardır” diye iddialarda bulunmaları da fayda vermezdi. Buna mukabil bu müddet içinde her zaman bir hizmet kabul etmeye hazır bulunmalarına rağmen, henüz bir tımara sâhib olmamış olan sipâhîzâdelerle, tekaüde ayrılmış ve azledilmiş sipâhîler, aradan ne kadar zaman geçmiş bulunursa bulunsun, dâima sınıflarının imtiyazı icâbı husûsî bir muameleye tâbi tutulmaktaydılar. Meselâ bu gibiler râiyyet rüsumu tâbir edilen çift ve bennak vergileriyle, koyun ve avârız vergilerinden muaftılar. Yalnızca ekip biçtikleri yerlerin öşrünü verirler ve istedikleri zaman zirâatı terketmek hürriyetine sahip bulunurlardı. Elindeki tımar beratıyla herhangi bir köyden isimleri belirli şahısların öşrünün, çift akçesinin, bağ, bostan ve değirmen resimlerinin vs. tahsîli hakkı kendisine tahsis edilmiş bulunan ve bunlara karşılık bütün masrafları kendisine âid olmak üzere silâhları ve adamlarıyla seferlere katılma gibi ağır mâli bir yük altına girmiş olan sipahilerin de, o köy halkından bir kısmının kendi keyf ve arzularına göre istihsal faaliyetlerini azaltmalarına, çiftliği bırakıp başka bir işle meşgul olmak için köyünü terketmesine mâni olabilme imkânına sahiptiler. Bu suretle, mühim bir kısmı tımar sistemine dayanan bir devlet mâliyesine sâhib olan Osmanlı Devleti, vergi mükellefi olan reâyayı, bulunduğu yere ve mesleğe bağlamak prensibini kabule kendini mecbur hissetmişti. Çünkü tımar kayıtlarında da belirtildiği gibi, tımar sahiplerine terkedilmiş olan vergi gelirleri, herhangi bir bölgenin bütünüyle ve götürü olarak hesaplanmış bir vergisi olmayıp, sipahinin beratindeki akçe yekününü tutturabilmek için iyice hesaplanıp nev’i ve mikdârı belirtilmiş olan bir gelirdir. Bu itibârla mevcut kabul edilmiş olan hâsılat rakamlarının herhangi bir kısmında meydana gelebilecek bir noksanlık, sipahinin gelirinde bir azalmaya sebeb olacaktır. Bu yüzden reâyanın, otuz-kırk senede bir yapılmakta olan vergi ve arazi tahrirleri esnasında kendi üzerlerine kaydedilmiş olan toprakların işlenmesinden mes’ûl tutulması mecburiydi. Tımar kanunnâmesine göre elinde bir çiftlik yeri olan reâyanın her sene Bursa müddiyle dört müd ekin ekmesi gerekirdi. Hiç ekmediği yıl için süvarisine bedel-i öşr olarak elli akçe öder, iki müd ekmiş olursa tazminatın mikdârı yirmi beş akçeye düşerdi. Bu rakamlara ayrıca yirmi iki akçelik bir çift resminin de ilâve edilmesi lâzımdı. Çift bozan resmi yahut levendlik akçesi adı ile bilinen ve on dokuzuncu asır başlarına kadar devam eden bu mükellefiyetin, çiftini bozup terk eden reâyanın tımar sahibine ödemesi lâzım gelen ve âşâr (öşürler) vergisi ve resimlerin bir tazmini mânâsını taşırdı. Elinde kâfi mikdarda toprağı olduğu hâlde, bu toprağı terkedip başka bir sipahinin tımarında çalışan veya arabacılık, gemicilik, balıkçılık, ırgatçılık, ticâret vs. gibi bir geçim yolu seçmiş bulunan reâyâyı tımar sahibi mahkeme kararıyla göçürüp işinin başına dönmeye mecbur edebilir, fakat bu hususta ayrılış târihinden itibaren on senenin geçmemiş olması gerekirdi. On seneden sonraki devreler içinde çift bozan reâyâ geri dönmeye zorlanamazdı. Buna karşılık, reâyâ, dört Bursa müdü tohum ektikten sonra serbest kalır, istediği işle meşgul olabilirdi. Etinde hiç toprağı bulunmayanlar için veyahut terkettikleri topraklar boş bırakılmayıp başkası tarafından işlenerek öşür ve resmi edâ edildiği takdirde, çiftbozan tazminatı bahis mevzuu edilemez, yalnız Çift resmi ve benzeri vergileri ödeme mükellefiyeti devam ederdi. Hastalıktan, yoksulluktan veya ihtiyarlıktan dolayı âciz kaltp çiftini bozanlardan çift resmi ve çift bozan tazminatı istenemezdi. Nitekim ciddî bir mâni bulunmadığı hâllerde üst üste üç yıl ekilmeyen topraklara tımar sahibinin el koyup tapuyla başkalarına vermek hakkına sâhib bulunması da, sipahinin beratına yazılı gelir mikdarının korunması için alınmış bir tedbirdi. Tımar sahiplerinin beratlarında kendileri için gelir kaynağı olarak kaydedilmiş olan vergileri tamam olarak tahsîl edebilmeleri için, çiftbozan tazminatı hükümlerine benzer selâhiyetlerini bâzı hâllerde değirmen ve koyun sahipleri ve pirinç zırâati sahaları içinde kullanmaları mümkündü. Meselâ vergisi defterde sipahiye bir gelir kaynağı olarak kaydedilmiş olan bir değirmenin sahibi, harâb olan değirmenini terketmek istediğinde, değirmen hakkını sipahiye ödemeye mecbur tutulmaktaydı. Sahibinin işletmeye devama niyet ve kudreti bulunmayan değirmen, kâdı vasıtasıyla tamir edilir ve işletme yükünü üzerine alacak birine sattırılırdı. Bunun gibi sipahinin defterinde isimleri yazılı bulunan koyun sahipleri de ciddî bir sebep bulunmadan koyunlarını elden çıkarıp sipâhîyi bu haklarından mahrum bırakamazlardı. Tımar her ne kadar belli bir hizmet karşılığında tımar sahibinin devlete âid vergileri kendi hesabına toplaması demekse de, tımarların nevilerine göre tımar sahibinin devlete karşı olan mükellefiyetleri değişmektedir. Devlete karşı olan mükellefiyetleri açısından, tımarları beş kısımda incelenebilir. 1- Arazinin mülk olarak verilip verilmediğine göre: a) Mülk Tımarlar: Bu tür tımarlarda devlet, türlü hak ve resimleri toplama yetkisini tımar sahibine bütün hayâtı boyunca ve ölümünden sonra da mirasçıları tarafından tam bir mülk olarak tasarruf edilebilecek bir gelir hâlinde bırakmış bulunmaktadır. Bu gibi haklar vaktiyle devletten bir mülk olarak satın alınmış yahut fevkalâde durumlarda bir hizmete bağlı olmayarak bağışlanmış serbest mülkler olduğu hâlde zamanla devlet tarafından askerî hizmet şartı koyulmuştur. Mülk tımarların sahipleri sefere bizzat gitmek veya mükemmel silâhlanmış bir mikdâr asker (cebelü) göndermek mecburiyetindedirler. Bu gibi hizmetlerin yerine getirildiği müddetçe devlet mülk tımarlara el koymamıştır. Eğer bu tip tımar sahipleri sefere bizzat gelmezler veya yerlerine cebelü göndermezlerse, diğer tımarlar gibi dirlikleri ellerinden alınıp bir başkasına verilmez, sâdece tımarın bir yıllık gelirine devlet tarafından el konulurdu. Sahipleri ölünce de bu tip tımarlar bütünüyle erkek evlâda verilir, erkek evlâd olmadığı takdirde ise erkek veya kadın diğer mirasçılara intikâl ederdi. Onlar da hisseleri nisbetinde gönderilecek cebelülerin masraflarına iştirak ederlerdi. Bu gibi tımarlar, sahipleri tarafından sefere gitmek veya cebelü göndermek mükellefiyetiyle beraber, diğer mülkler gibi serbestçe alınıp satılabilir, aynı mükellefiyetle beraber olmak şartıyla vakfedilmeleri de mümkün olurdu. b) Mülk olmayan tımarlar: Bu tip tımarlar ise hizmet karşılığı tımarın gelirlerinin bir kısmının tahsisi suretiyle verilen tımarlardır ki, Osmanlı Devleti’nde tımarların çoğu bu türdendi. Bunlar tımar sahibine mülk olarak verilmediğinden satılamaz, vakfedilemez, mîras bırakılamazdı. 2- Arazinin Gelirine Göre: a) Has: Senelik geliri yüz bin akçe ve daha fazla olan tımarlara denirdi. Pâdişâha verilenler havass-ı hümâyûn adını taşırdı. Haslar, pâdişâhdan başka hânedâna mensup kişilere, vezirlere, beylerbeylerine, sancakbeylerine, defterdârlara vs. verilirdi. Pâdişâh ve hânedâna mensup olmayanlara verilen haslar makama mahsus olduğundan, vazifede bulundukları süre içinde kendilerine aitti. Azillerinde veya ölümleri hâlinde bu dirliği kaybederlerdi. Fâtih Kânunnâmesi’ne göre devlet ricali içinde an fazla senelik gelire sâhib olan has, bir milyon iki yüz bin akçe ile vezîriâzamınki idi. Beylerbeylerine ise, bir milyon ile bir milyon iki yüz bin akçe arasında has veriliyordu. Defterdâra da has verilirse bunun altı yüz bin akçelik olması kânun icâbıydı. Haslar, Voyvoda denilen kimseler vasıtasıyla idare edilirdi. Has olarak verilen yerin öşür ve diğer resimleri has sahibine âid olup, köylü zirâat yapmazsa toprak elinden alınarak bir başkasına verilirdi. Has sahibi gelirlerinin her beş bin akçesi için devlete bir cebelü adı verilen atlı, zırhlı ve silâhlı bir asker beslemek zorundaydı. Nitekim on beşinci yüzyılda Anadolu eyâletinde (Hüdâvendigâr/Bursa, Biga, Karesi, Menteşe, Teke, Kütahya, Alâiye, Karahisarısâhib, Sultanönü ve Hamid livaları) başta pâdişâh hasları olmak üzere diğer bâzı devlet adamlarına âid hasların geliri toplam 41.052.010 akçe idi ki, 8.210 cebelü beslenmekteydi. Aynı şekilde Rum eyâletinin (Amasya, Çorum, Tokat, Sivas, Şarkikarahisar livaları) toplam has geliri 5. 627. 861 akçe idi ki, bu mikdar da 1.125 cebelü beslenmesi demekti. b) Zeamet: Senelik geliri yirmi bin akçeden yüz bin akçeye kadar olan dirliğe denirdi. Zeametler, eyâlet merkezlerinde bulunan hazîne ve tımar defterdârlarına, zeamet kethüdalarına, sancaklardaki alay beylerine; kale dizdarlarına, kapucu başılarına, dîvân kâtiplerine, defterhâne ve hazîne-i âmire kâtiplerine verilirdi. Ayrıca tımar sahipleri büyük hizmetlerde bulunduktan zaman, Terakkî (zam) alarak zeamet sahibi (zâim) olabilirdi. Zâimler hayatta oldukları müddetçe ellerinden alınmazdı. Zâimler de haslardaki gibi ilk beş bin akçesi hâriç, sonraki her beş bin akçe gelir için bir cebelü beslemek mecbûriyetindeydiler. Zeametlerin elli bin akçeden yukarı olanlarına ağır zeamet adı verilirdi. Bir kişiye verilen zeamet, o kişi öldüğü yâni zeamet boş kaldığı zaman tekrar başka bir kişiye zeamet olarak verilir ve o yer bölünmezdi. Meselâ 25.000 akçelik bir zeamet yine aynı mikdarda olmak üzere başkasına verilirdi. Bu tür zeametlere tezkereli zeamet adı verilirdi. Bunun dışında, aslında tımarken, alıman Terakkîlerle zeamet olan yerler sahibi öldüğü zaman başkalarına, toprak geliri bölünerek tımar olarak verilirdi. Osmanlı Devleti’nde 1520-1535 târihleri arasında Anadolu eyâletinde 195, Rumeli eyâletinde ise 384 zeamet vardı. Zeamet sahipleri zeâmetlerindeki vergileri bütünüyle kendileri alır, sancakbeyi ve subaşılar müdâhale edemezlerdi. Savaş zamanlarında cebelüleriyle birlikte sancak beylerinin kumandası altında sefere iştirak ederlerdi. Savaş olmadığı anda ise, kimseye bağlı olmazlar, hattâ toprakları içindeki suçluları kendileri yakalarlar, başkaları karışamazdı. Zeametin bâzan bir kaç kişiye müşterek olarak verildiği de olurdu. c) Tımar: Senelik geliri iki bin akçeden başlıyarak yirmi bin akçeye kadar olan dirliğe tımar ismi verilmiştir. Tımar sahipleri senelik gelirden kılıç adı verilen muayyen bir kısmın ayrılmasından sonra geriye kalan gelirin her 3.000 akçesi için bir cebelü beslemeye mecburdular. Kılıç bedeli, sipâhînin kendi aylığına karşılıktır. Kılıç bedelinin mikdârı illere ve tımarların tezkereli veya tezkeresiz oluşuna göre 2.000, 3.000, 6.000 akçe arasında değişirdi. Herhangi bir gelir kademesinde bulunan sipâhînin harbe katılmak için getirmesi lâzım gelen silâhlarla zırh ve çadırların nevi, beraberinde gelecek cebelü tâbir edilen yardımcı silâh arkadaşlarının adedi ve teçhizatı bütün teferruatıyla tesbit edilmiş bulunmaktaydı. Harbe girmeden evvel beylerbeyi tarafından bu bakımdan sıkı bir teftişe tâbi tutularak kusurlu görülen sipahilerin ellerinden tımarı alınıyordu. Orduların harpten evvelki toplanma yerlerinde teçhizatın gözden geçirilmesiyle birlikte, türlü silâhların kullanılma tâlimleri ve bu arada bilhassa yeni çağlarda ehemmiyet kazanmış olan tabanca kullanan sipahilere at sırtında seyir hâlinde silâhlarını sür’atle doldurup boşaltma tâlimleri yaptırıldığı da görülmekteydi. Tımar sahipleri ölünce tımarının kılıç kısmı oğluna veya oğullarına müşterek tımar olarak verilir, diğer kısmı Terakkî sağlayan tımar sahiplerine dağıtılırdı. Cephede ölen tımar sahibinin oğluna, yatakta ölen tımar sahibinin oğluna verilenden daha büyük dirlik verilmesi de kânunda açıkça belirtilmişti. 3- Tımar Sahiplerinin Gördükleri İşlere Göre a) Eşkinci tımarları: Bunların sahipleri harp zamanında alay beyinin kumandası altında cebelüleriyle birlikte bilfiil sefere gitmekle mükelleftiler. Osmanlı tımarlarının ekserisi bu türdendi. b) Mustahfız tımarları: Şunlar kale askerlerine verilirdi. Bu tımarların sahipleri mensub oldukları kalenin müdâfaası ile mükelleftiler. Aslında askerî olmakla birlikte bu tür tımarlar kale komutanlarına ve kaledeki görevli askerlerle her türlü hizmetlilere verilirdi. c) Hadere (Hizmet) tımarları: Bu tımar sahipleri saraya ve dînî kurumlara belli hizmetlerde bulunmakla mükelleftiler. Bu tımarların sayısı çok azdır. Osmanlı Devleti’nin ilk zamanlarında sipahilerin yanında, harp adamı olmayan tımar sahiplerine de rastlanmaktaydı. Meselâ Bosna’daki kalelerin tâmiriyle vazifeli yetmiş-seksen kişilik bir duvarcı ustası topluluğunun başında bulunan mimârın geçimi, bu civarda tasarrufunda bulunan bir tımarın mahsûlüyle te’min edilmekteydi. Yine, 1471 yılında Rumeli’de Tırhala livasının Fener nahiyesinde Kılıççı Ali Usta’nın sefer yıllarında hazîneye kılıç vermek taahhüdü karşılığında bir tımara sâhib olduğu görülür. Bâzı hudud bölgelerindeki kalelerin imâmları da, ulufe veya vakıf gelirinden maaş alacakları yerde tımar tasarruf etmekteydiler. Yine ilk devirlerde kâdıların geçimlerini te’min için de kendilerine tımar şeklinde arazi gelirleri tahsis edilmişti. Tımarları karşılığı donatacakları gemilerle donanmada hizmet gören kaptanlar da mevcuttu. 4- Veriliş Şekillerine Göre Kânûnî Sultan Süleymân Han devrine gelinceye kadar, ölmüş olan tımar sahiplerinin oğluna beylerbeyi tarafından tımar veriliyordu. Fakat 1530’da bu usûl değiştirildi ve beylerbeyinden ancak düşük gelirli tımarları verebileceği, daha büyük gelir sağlayan tımarların ise beylerbeyinin tezkiresi üzerine İstanbul’dan fermanla verilebileceği esâsı kabul edildi. Beylerbeyinin tezkiresini alan sipâhî, İstanbul’a giderek, altı ay zarfında beratını almak mecbûriyetindeydi. Aksi takdirde tımarının gelirinden faydalanamazdı. Bu esasların kabul edilmesi üzerine tezkireli-tezkiresiz tımar ayırımı ortaya çıktı. a) Tezkireli tımarlar: Beylerbeyinin doğrudan doğruya vermeye yetkili olmadığı tımarlar olup, İstanbul’dan verilirdi. Ayrı vilâyetlerdeki tımarların kılıç kısımları aynı büyüklükte olmadığından, tezkireli ve tezkiresiz tımarların büyüklükleri beylerbeyliğine göre değişmektedir. Meselâ Rumeli, Budin, Bosna, Tameşvar beyliğinde geliri 6.000 akçeden fazla olan tımarlar tezkirelidir. Buna karşılık Kıbrıs adasında ve Kocaeli, Biga sancaklarında 5.000, Karaman, Zülkadriye ve Rum eyâletlerinde de 3.000 akçenin üzerinde gelire sahip tımarlar tezkireliydi. b) Tezkiresiz tımarlar: Beylerbeyinin doğrudan vermek yetkisine sâhib olduğu tımarlardır. Bunların kıymeti ekseriya düşüktü. 5- Mâlî Yapısına Göre: a) Serbest tımarlar: Tımar sahibinin, gerdek, tapu, kışlak ve yaylak, cürüm ve cinâyet resimleri (Bkz. Tekâlif-i örfiyye) gibi mikdârları önceden belli olmayan ve bâdihevâ denilen bu vergileri almak hakkına sâhib olduğu tımarlardır. Subaşı, çeribaşı ve benzeri bir takım vazîfe sahiplerinin tımarları ve büyük devlet me’murlarının görev sürelerince devam eden has ve zeametleri serbest tımardır. b) Serbest olmayan tımarlar: Sahibinin bâdihevâ denilen vergileri almak hakkına sâhib olmadığı tımarlardır. Osmanlı Devletî’nde yurtluk ve ocaklık tâbir edilen tımarlarda vardır. Bunlar, tersane masraflarını yahut bir kalenin muhafızlarının veya bir kasaba veya şehir me’murlarının aylıklarını karşılamak için tevcih edilen dirliklerdir. Bunların sahipleri bir kaç bölgenin öşrünü tahsîl ederlerdi. Ocaklık tevcihi, tımar sahibine öşürden başka ayrıca gümrük vergisi gibi bâzı vergilerin tahsiline selâhiyet verirdi. Yurtluk ve ocaklık alan kimseler, hududları korumak ve bilhassa âni savaşlarda asıl ordu gelinceye kadar düşmanla mücâdele ve asıl ordu gelince ona iltihak etmek vazîfelerini görürlerdi. Sahipleri ölen yurtluk ve ocaklık tımarları, ölen kimsenin oğullarına intikâl ederdi. Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde gelişmenin zirvesine erişen tımar sistemi, bu Pâdişâh’ın vefâtından sonra bozulma belirtileri göstermeye başladı. On altıncı yüzyılın sonlarında, bilhassa, tımar teşkilâtının yüksek emir ve kumanda kadrolarını teşkil eden sancak beyliklerinin umumiyetle âdet olduğu üzere kapu kulları arasında yetişmiş ocak mensuplarına verilecek yerde, uzun süren savaşların sebeb olduğu ağır mâlî külfetin karşılanabilmesi için iltizam usulüyle peşin gelir karşılığı alınarak satılması neticesinde, henüz İstanbul’u görmemiş ve pâdişâhın ekmeğiyle beslenmemiş, âdab ve usûlden haberi olmayan beceriksiz kişilerin eline geçmesi bozulmayı hızlandırdı. Bu âdâb ve erkân bilmez kişiler başa geçince, tımar sahiplerinin seferlerde yapılması gerekli yoklamaları, iyi bir şekilde yapılamadı. Yapılması gereken bu yoklamalar daha sonraki devrelerde tımar dağıtımı ve Terakkîlere temel teşkil ettiğinden haketmemiş kişiler tımar sahibi olmaya başladı. Ayrıca ölen veya azledilenlerden boş kalan tımarların, yeni istihkak sahiplerine devir edildiği esnada ruznâmçelerdeki kapatılması gereken eski kayıtların kapatılmaması, buralara defalarca yeni tâyinler yapılması gibi hatâlar, tımarı haketmeyenlerin yanında hak edenlerin de mağdur olmasına sebeb oldu. Yine bu yıllarda devamlı harplerin ve celâli isyânlarının meydana getirdiği tahrib ve masraflar, tımarlı sipahi zümresinin fakirliğine sebeb olarak, bunların beslediği asker sayısında önemli ölçüde düşmeler meydana geldi, öyle ki, zamanında yirmi iki sancaktan teşekkül etmekte olan Rumeli eyâletinin eski tımar kadrolarına göre, her an sefere hazır vaziyette bulunması gereken asker mevcudu 33.000 iken, on yedinci yüzyılın ortalarında Rumeli beylerbeyinin harbe giderken emri altındaki tımarlı sipahi mevcudu hiç bir zaman 2.000’i bulmadı. Anadolu beylerbeyinin maiyyetinde de 18.700 mevcutlu bir tımarlı sipâhî ordusu yerine 1.000 kişiden fazla bulunamadı. Böylece ellialtmış yıl önce sayıları 200.000’i bulan tımarlı sipâhî ve cebelüler, 1768’de 20.000 kişiye kadar düştü. Tımar sisteminde eski usûl ve nizamların terkedilerek askerî dirliklerin, nüfuzlu devlet adamlarının hizmetkâr ve kölelerinin veya tımarları kendileri için kârlı bir iş olarak çeşitli usulsüzlüklerle satın almış olan işadamlarıyla, şehir oğlanı veya reâyâ kısmından bir takım kimselerin eline geçmesi, sipâhî zümresinin askerî bir kuvvet olarak eski gücüyle birlikte devlet ve cemiyet içindeki îtibârlı mevkiini de kaybetmesine yol açtı. Diğer taraftan devlet, ordunun tımarlı sipahilerden boşalan askerî gücünü takviye için ulûfeli kaptkulu ocaklarının mevcudunu arttırmak mecburiyetinde kaldı. Bu hâl de devlet merkezinde büyük ve teşkilâtlı bir ihtilâl kuvvetinin toplanmasına ve ocaklar halkının her gün daha fazla devlet işlerine karışma fırsat ve kuvvetini kendilerinde bulmalarına sebeb oldu. On yedinci yüzyılda devletin tam bir serbestlik içinde çalışmasını tehlikeye koyan isyân ve zorbalık hareketlerinin mühim bir sebebi, eskiden olduğu gibi, karşılarında bir denge ve te’dîb (yola getirme) kuvveti olarak tımarlı sipâhî ordusunun mevcut olmamasıydı. Bu durum ise, Osmanlı nizâmının askerî ve siyâsî olduğu kadar, içtimaî ve iktisadî temellerini sarsıyor ve memleketin harâb olmasına zemin hazırlıyordu. İyi işlediği müddetçe devletin kuvvet unsurlarından birini teşkil eden dirlik sistemi, iyice dejenere olması üzerine gözden düşünce, ilk olarak 1703’de Girid adasında ortadan kaldırılıp, burada maaşlı me’murluk düzenine geçildi. Ülkenin diğer yerlerindeki tımarlar ise, 1812’den itibaren boş kaldıkça yeniden verilmemeye başlandı. 1839’da yayınlanan Gülhâne Hatt-ı hümâyûnu ile tamamen ortadan kaldırıldı. Fakat dirlik sistemini kaldırırken, tamamen batının liberal fikirlerinin te’siri altında kalıp, taklitçilikle hareket eden tanzîmâtçılar, bu teşkilâtın yerine yeni bir sistem koyamadılar. 1) Türkiye’de Toprak Mes’elesi Toplu Eserleri (Ö. Lütfi Barkan); sh. 805 v.d. 2) XIV. Yüzyıldan XVI. Yüzyıla Kadar Osmanlı Devleti’nde Tımar (Nicoarâ Beldiceanu) 3) İslâm Târihi Ansiklopedisi (Türkiye Gazetesi); cild-6, sh. 114 4) Hicri 835 Tarihli Sureti Defteri Sancak-ı Arvanid (Nşr. Halil İnalcık) 5) Zeki Velidi Togan Armağanı (Ö. Lütfi Barkan, İstanbul-1950-55); sh. 61-70 6) Osmanlı İmparatorluğunda Eyâlet Taksimatı, Toprak Dağıtımı ve Bunların Mâlî Güçleri (Aynî Ali Efendi. Çev. H. Tuncer); sh. 42 7) Neşri Târihi; sh. 112-113 8) Âşıkpaşazâde Târihi; sh. 104 9) Koçi Bey Risalesi; cild-2, sh. 90 v.d. 10) Osmanlı Toprak Düzeni ve Bu Düzenin Bozulması (Doç. Dr. Halil Cin); sh. 67 v.d. TİRYÂKİ HASAN PAŞA Kanije müdafaasıyla meşhur mücâhid Osmanlı kumandanı. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. Enderûn’da yetişti. Sultan üçüncü Murâd’ın şehzâdeliğinde Manisa’ya gönderildi. Onun baş musâhibliğini yaptı ve sultan üçüncü Murâd Han Osmanlı tahtına geçtiğinde, rikâbdâr-ı şehriyârî oldu. Saraydan çıktıktan sonra İzvornik sancak beyliğine tâyin edildi. Bu vazifede iken Berzence’yi kuşatan Hasan Paşa, daha sonra Mekomorya, Kanar ve Meçend kalelerini fethetti. 1583 yılında Göle sancağına tâyin oldu. 1587’de ise Pojega sancak beyi oldu. Aynı senenin Ağustos ayında beylerbeyilikle Zigetvar sancağına tâyin oldu. Buradaki hizmetlerinden dolayı pâdişâh tarafından mîr-i mîrânlığa yükseltildi. Beylerbeyi olan Hasan Paşa, ilk iş olarak Erdel isyânını bastırdı. Tameşvar’a tâyin olduktan sonra da Filnak ve Lippa kalelerini kurtardı. 1594 yılında Bosna beylerbeyi oldu; 1595 yılı Ekim ayında vuku bulan Vaç seferine katıldı. Budin muhasarasında yaralandı. Tiryâki Hasan Paşa, 1600 yılında sadrâzam İbrâhim Paşa tarafından fethedilen ve beylerbeylik yapılan meşhur Kanije kalesi idaresine verildi. Emrine yirmi bölük sekban (atlı) ile üç bin muhafız asker, cephane ve mühimmat bırakıldı. Kanije’nin Osmanlıların eline geçmesini bir türlü hazmedemeyen Avusturyalılar ve müttefikleri, 1601 yılında kaleyi geri almak için elli bin kişilik bir kuvvetle muhasara ettiler. Tiryâki Hasan Paşa, 85 gün müddetle büyük sıkıntılara göğüs gererek, târihte eşine ender rastlanan bir kahramanlık örneği gösterdi. Düşmanın hücumlarını kırıp onları kahretti. Sonunda yaptığı bir huruç harekâtıyla haçlı ordusunu hezimete uğrattı. Zaferden sonra gözyaşları içerisinde kıldığı iki rek’at namaz sonrasında askerlerine; muzafferiyetin; sabır, sebat, birlikte hareket ve başındaki kumandana itaat gibi dört temel esâsa dayandığını bildirdi (Bkz. Kanije Müdâfaası). Sultan üçüncü Mehmed Han (1596-1603), Avusturya ve müttefiklerinin (İtalya, İspanya, Papalık, Fransa, Macaristan) hezîmetiyle netîcelenen bu zafer haberine çok sevindi. İstanbul’da şenlikler yapılmasını emretti. Hasan Paşa’ya vezir rütbesi (mareşallik) verip, haslar, murassa kılıç, muhteşem şekilde donatılmış üç hilalli sancak ve bir de hatt-ı hümâyûn gönderdi. Bu hatt-ı hümâyûnda Hasan Paşa’yı; “Berhudar olasın, sana vezâret verdim ve senin ile mahsur olan asker kullarım ki manen oğullarımdır, yüzleri ak ola, makbûl-i hümâyûnum olmuştur. Cümleyi Hak teâlâ hazretlerine ısmarladım” diye medh ü sena etti. Göz yaşları ile Pâdişâh’ın fermanım okuyan Tiryâki Hasan Paşa; “Kanije müdâfaası gibi küçük hizmetlere de vezirlik verilmeye, pâdişâh mektubu yazılmaya başlandı. Bizim gençliğimizde böyle küçük hizmetlere vezirlik verilmez, pâdişâh mektubu yazılmazdı. Biz ne idik neye kaldık diye ağlıyorum” diyordu. Tiryâki Hasan Paşa. 1601’de tekrar Bosna, 1602 yılında Budin vâlisi, kısa bir süre sonra da Rumeli beylerbeyi oldu. Daha sonra, Anadolu’da kasâfet kazanan (yayılan) celâli eşkıyasının kökünü kazıma işi için Kuyucu Murâd Paşa ile birlikte hareket etti. 1603 yılında tekrar Bosna beylerbeyi oldu. 1609 yılında emekli olan Tiryâki Hasan Paşa, 1611 yılında üçüncü defa Budin beylerbeyliğine gönderildi ise de, tâyininden kısa bir süre sonra vefât etti. Vefâtı, devlet erkânı ve halk arasında büyük üzüntüye sebeb oldu. Tiryâki Hasan Paşa, zekî, dürüst mizaçlı ve tedbirli idi. Vazifeye bağlılığı ve askerî dehâsı ile tanındı. İşlerindeki titizlik ve ehliyetinden dolayı kendisine “Tiryâki” nisbesi verilmiştir. İlme büyük değer verip âlimleri sever ve himaye ederdi. 1) Kanije Müdâfaası (Avni Savaşkurt); sh. 8 2) Târih-i Nâimâ; cild-1. sh. 233 3) Tiryâki Hasan Paşa Târihi (Cafer Ayâni, İstanbul Millet Kitaplığı, No. 190) 4) Târihi Siyâsî (Kâmil Paşa); cild-1, sh. 322 5) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi (Danişmend); cild-3. sh. 203 6) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-3, sh. 1657 7) Kanije Savunması ve Tiryâki Hasan Paşa (Türk Asker Büyükleri ve Türk Zaferleri, seri no. 12. Genelkurmay Askeri Târih ve Stratejik Etüt Başkanlığı Yayınları) TOPKAPI SARAYI İstanbul’da Sarayburnu sırtlarında yaklaşık 400 yıl Osmanlı Devleti’nin idare merkezi olan saray, İstanbul’un fethinden (1453) sonra ilk Osmanlı sarayı Bâyezîd’de bugünkü İstanbul Üniversitesi’nin bulunduğu yerde yaptırılmıştır. Kısa bir süre sonra kaynaklarda Saray-ı cedîd-i âmire olarak geçen ve hem Marmara’ya hem de Boğaziçi’ne hâkim bir konumda yer alan Yeni Saray, bugünkü adıyla Topkapı Sarayı inşâ edildi (1468- 1478). 1478’den sonra Osmanlı Devleti’nin idare merkezi olan Topkapı Sarayı. 1853’de bu görevini Dolmabahçe Sarayı’na bırakmış; burada yalnızca eski pâdişâhların aileleri oturmuştur. Fâtih Sultan Mehmed sarayın tek binadan değil bir çok köşk ve dâirelerden meydana gelmesini istiyordu. Saray inşâatına bu istek üzerine başlandı. Nitekim sultan İkinci Bâyezîd, Yavuz Sultan Selîm ve Kânûnî Sultan Süleymân devirlerinde ilâve ve eklemeler devam ederek şehir gibi bir saray manzumesi ortaya çıktı. Kanunî Sultan Süleymân’ın 1520’den 1566’ya kadar devam eden saltanatı burayı adetâ dünyânın idare merkezi hâline getirdi. Buradan çıkan kararlar dünyânın her köşesinde etkileri duyulan hükümler oldu. Sultan İkinci Mahmûd Han zamanında (1808-1839) burada Topkapı Sarayı adı ile yeni bir bina inşâ edildi. Bundan sonra bütün Yeni Saray, Topkapı Sarayı adı ile anıldı. Yangın, deprem ve demiryolu inşâatı gibi sebepler ile tahrîb olan saray, bir çok defa tamir gördü. Topkapı Sarayı 3 Nisan 1924 târihinde müze hâline getirildi. Tamamlanması ile Türk saraylarının en güzeli ve en muhteşemi olan Topkapı Sarayı yaklaşık 700.000 m2’lik bir alanı kaplamaktadır. Avlular, köşkler, kasırlar, câmiler, dîvânlar, kütüphâneler, koğuşlar, devlet dâireleri, mutfaklar, çeşmeler ve bahçelerle dolu olan Topkapı Sarayı; Bîrûn, Enderûn ve Harem olmak üzere üç ana bölümden meydana geliyordu. Bîrûn bölümü: Sarayın dışı olup Bâb-ı hümâyûndan Bâbüsseâdeye kadar uzanan, birinci ve ikinci yer diye anılan kısımları ihtiva eder. Birinci yer; Bâb-ı hümâyûn ile Ortakapı da denen Bâbüsselâm arasındaki sahadır. Bugün Topkapı Sarayı’na buradan girilir. Bâb-ı hümâyûndan girilince sağ tarafta Mâliye Nezâreti’nin binası vardı. Bunun yanında şimdi mevcûd olmayan Çizme Kapısı’ndan yokuş vasıtasıyla Cebehâne meydanına inilirdi. Çizme Kapısı’ndan Orta Kapıya kadar olan kısımda ise Has Fırın ile Fodla Fırını ve iki kapının ortasında Siyâset Çeşmesi vardı. Orta Kapı’nın önünde Seng-i ibret denilen ibret taşı bulunurdu. Sol tarafta silâh anbarı ve askeri müze olarak kullanılan Aya İrini Kilisesi vardı. Bununla sur arasında, dîvânda hizmet eden Sim Sakalar ile Hasırcılar’ın koğuşları vardı. Askerî Müze’nin yanında, 1716’da nakledilen Darphâne yer aldı. Darphâne’den Soğukçeşme’ye inen yolun ortasında Darphâne kapısı, Darphâne yanındaki yokuş ile orta kapı arasında da Deâvî Kasrı vardı. Kubbealtında dîvân toplandığı zaman, kubbe vezirlerinden birisi nöbetle buraya gelerek verilen dilekçeleri toplar ve müracaat sahiplerini dinleyip, dâvalarını hülâsa ederek dîvâna bildirirdi. Deâvî Kasrı, bugün mevcut değildir. Orta Kapı’nın iki tarafında iki kule ve bunların altında kapıcılara mahsus odalar bulunurdu. Orta Kapı geçilince Bîrûn’un İkinci yer tâbir edilen mahalline gelinirdi. İkinci yer; yüz seksen metre uzunlukta ve yüz otuz metre genişlikte idi. Buraya, bayram alayları merasimi yapıldığı için, Alay meydanı da denirdi. Dört tarafı mermer direkli, revaklı olan meydanda dört yol vardır. Sağdaki yol, sağdaki sarayın mutfağı Matbah-ı âmireye, ortadaki Enderûn’un kapısı olan Babüsseâde’ye, soldaki dünyâ siyâsetine yön veren Kubbealtı’na, en soldaki de Meyyit kapısı denilen kapıya giderdi. Meyyit kapısından sonra mescit ve bunun karşısında has ahır me’murlarına mahsus uzun bina vardı. Uzun bînâ kısım kısım; Harem ağalan hastahânesi, Bahçıvanlar koğuşu, Yakalı Baltacılar ocağı olarak kullanılırdı. Sol taraftaki revakların sonunda ise Harem Dâiresi’nin kapısı vardır. Bu kapının yanındaki kapıdan ise, Zülüflü Baltacılar’ın koğuşlarına gidilirdi. Zülüflü Baltacılar koğuşunun duvarları güzel çinilerle süslü idi. Sarayın dış kısmı olan Bîrûn, herbiri birer hizmet için yapılan bu binalardan meydana geliyordu. Enderûn bölümü: Sarayın iç kısmı olup, saray üniversitesi mahiyetindeydi. Hânedân mensupları ve özel testlerle seçilen ülkenin en zeki ve kabiliyetli şahsiyetlerinin eğitimöğretim müessesesiydi. Çok muazzam teşkîlât ve seçme kadroya sahipti. Enderûn, Bâbüsscâde diye anılan Akağalar kapısıyla başlar. Bâbüsseâde iç içe iki kapı olup, burada Akağalar vazife yaptığından Akağalar kapısı da denir. Kapının ön kısmında mermer sütunlara dayanan bir revak vardır. Pâdişâhın tahta geçiş merasimi olan cülûslarda, ayak dîvânı gibi fevkalâde hâllerde ve bayramlarda, pâdişâhın tahtı buraya çıkarılırdı. Sefere çıkıldığında, Sancak-ı şerifin sadrâzama bu kapının önünde verilmesi âdetti. Sancak-ı şerifin konması için yerde bir delik açılmıştı. Bâbüsseâde’nin iki kapısının arasında sağda Kapıağası dâiresi, solda Akağalar koğuşu vardı. Bâbüsseâde kapısından üçüncü yer denilen meydana girilir, kapının karşısında Arz odası yer alırdı. Pâdişâh, dîvândan sonra vezirleri ve gerektiğinde elçileri Arz odasında kabul ederdi. Arz odasında; sultan üçüncü Mehmed Han (1593-1603) tarafından 1596’da yaptırılan taht, tunçtan bir ocak ile iki tekneli bir çeşme vardır. İçerideki konuşmaların duyulmaması için çeşme yapılmış, suyun çağıltısından faydalanılarak konuşmaların dışarıya sızmaması sağlanmıştır. Arz odasının duvarları güzel çinilerle süslüydü ve arkasında sultan üçüncü Ahmed Han (1703-1730) tarafından yaptırılan kütüphâne yer alırdı. Üçüncü yer meydanının alanı dört bin metrekaredir. Sağ kenarında Enderûn odalarından Seferli koğuşu ile Hazîne dâiresi vardır. Karşı kenarında Kiler odası ve Hazîne kethüdâlığı odası vardır. Bunun solunda Hazîne koğuşu ve İkisinin arasında dördüncü yer meydanına inen üstü kapalı bir merdiven bulunmaktadır. Üçüncü yer meydanının sol kenarında Hırka-i saadet ile diğer mübarek emânetlerin muhafaza olunduğu dâireyi ihtiva eden Hasoda koğuşu ile Akağalar mescidi ve üst tarafında Kuşhane mutfağı ve Harem kapısı vardır. Hırka-i saadet dâiresi pek muhteşem olup, duvarları kıymetli çinilerle süslüdür. Topkapı’daki Hırka-i saadet dâiresinde 25 Temmuz 1518’den, halîfeliğin kaldırıldığı 3 Mart 1924 târihine kadar dörtyüz altı seneden fazla hiç durmadan aralıksız Kur’ân-ı kerîm okunmuştur. Hırka-i saadet dâiresi: Mukaddes emânetlerin muhafaza edildiği odadan başka büyük bir salon ile arzhâne adlı diğer bir salonu, bir de Silâhtarağa hazînesini ihtiva eder. Bugün bu dört odadan üçü ziyaretçilere açık olup, Hırka-i saadetin bulunduğu oda kapalıdır. İçi aydınlatılmış olan bu odayı ziyaretçiler ancak dışarıdan Hacet penceresinden görebilirler. Hırkai saadet Peygamber efendimizin hırkası olup, bir başka hırkası da Hırka-i şerif Câmii’ndedir. Bu ikincisini ayırmak için Hırka-i şerîf denilmektedir. Mukaddes emânetlerin en değerlisi Hırka-i saadet sayılmaktadır. Burası, Yavuz Sultan Selîm’den sonra dört yüz yıl belirli günlerde, pâdişâh tarafından, büyük bir hürmetle ziyaret edilmiştir. Hırka-i saadet dâiresinde ayrıca Kabe’den getirilen tevbe kapısı, hazret-i Ömer’e ve hazret-i Osman’a âit birer kılıç, Peygamber efendimize âit bir yay, hazret-i Ali’nin el yazması Kur’ân-ı kerîmi, hazret-i Fâtıma’nın seccadesi, imâm-ı a’zam hazretlerinin cübbesi ile İslâm büyüklerinden yirmi birinin kılıcı bulunmaktadır. Hırkâ-i saadet dâiresinin Harem’e açılan bir de kapısı olup, pâdişâhlar Harem’den, doğru buraya gelirlerdi. Hasoda’da bir koğuş, bir yemekhane, ayrıca silahtarağa, hasodabaşı ve diğer ileri gelen ağaların ve sır kâtibinin dâireleri vardır. Bâbüsseâde’den girilince sağ tarafta bugün nakışhâne olarak kullanılan Büyükoda, Kuşhane mutfağı ile Hasoda arasında küçükoda vardır. Dördüncü yer, Boğaziçi’ne bakar. Sağda doğu köşesinde Sofa Câmii bulunur. Boğaz’a ve Marmara’ya bakan merdiveni de olan sultan Abdülmecîd Han köşkü ise, uzun bir binadır. Lâle Bahçesi’ne mermer merdivenden çıkılır. Lâle Bahçesi’nin yanındaki seddin sağında Hekimbaşı odası, bundan sonra da Sofa Köşkü gelir. Lâle Bahçesi’nin iç tarafına doğru olan yönde sultan dördüncü Murâd Han’ın yaptırmış olduğu Revan Köşkü yer alır. Murâd Han tarafından yaptırılan ve Sarık odası da denilen Revan Köşkü, geniş saçaklı ve dışı pek zarîf çiniler ile kaplı bir binadır. Revan Köşkü’ne bitişik güzel fıskiyeli bir havuz, sonra bir set, sol tarafta da sünnet odası vardır. Seddin kenarında İftariye Köşkü olup, yaldızlı bakırdan yapılan kubbeli bir kameriyedir. Seddin sağ tarafına, sultan dördüncü Murâd Han, Bağdâd seferi hâtırası olarak, Bağdâd Köşkü’nü yaptırmıştır. Bağdâd Köşkü’nün içerisi pek kıymetli mavi çiniler ile kaplıdır. Köşkün önündeki mermerlikten bir kapı ile Hırka-i saadet dâiresine girilir. Dördüncü yerden, üçüncü kapı da denilen bir kapıdan Sarayburnu’na çıkılır. Enderûn, sağlam temeller üzerine kurulan, yüksek kadroya ve geniş, muazzam teşkilâta sahip bir müesseseydi. Burada yüksek din ve fen bilgileri, İslâm ahlâkı, yabancı diller, kültür dersleri verilerek, talebeler tam bir müslüman olarak yetiştirilirdi. Enderûn’da çok sıkı bir intizâm ve teşrifat vardı. Burası, Osmanlı kültür ve medeniyeti ile teşkilâtının beşiğiydi. Üç kıt’aya hâkim olan Osmanlı Devleti’nin mülkî, askerî, adlî ve diğer bütün sahalarda yükselmiş en mümtaz şahsiyetlerinin vazife yapıp, devlet adamlarının yetiştirildiği eğitim ve öğretim müessesesiydi. Fâtih’den sonraki Osmanlı sultanları; birinci Selim Han’dan sonraki İslâm halîfeleri, pek çok sadrâzam, vezir, kumandan, devlet adamı hep Enderûn’da yetişti (Bkz. Enderûn-ı Hümâyûn). Harem bölümü: Sarayın asıl ikâmet yeridir. Harem-i hümâyûn da denir. Pâdişâhlar; zevceleri, câriyeleri, hizmetkârları, şehzâdeleri, sultanları ve varsa anneleri ile beraber burada kalırlardı. İkâmet yeri yanında bütün zarurî ve sosyal ihtiyaçları en güzel şekilde karşılayan bölümleri mevcuttur. Harem mensuplarının yetiştirilmesi için bölümler ile küçük yaştaki pâdişâh çocukları, yeğenleri ve amcaoğullarının eğitim gördükleri Şehzâdeler Mektebi burada yer alırdı. Harem’de mahremiyet ve ahlâk kaidelerine çok dikkât edilip, burada yüzyıllar boyunca güzel ahlâk ve iffet timsâli şahsiyetler yetiştirildi. Muazzam bir teşkîlât, teşrifat (protokol), âdâb-ı muaşeret, umûmi ahlâk kaideleri ile âdâb ve erkân vardı. Harem dâiresine, Zülüflü baltacılar koğuşunun yanında bulunan ve araba kapısı diye anılan yerden girilir. Araba kapısı denmesine sebep, sultan efendiler ve kadın efendilerin bu kapıdan arabaya binip şehre inmeleridir. Dolaplı kubbenin çevresi dolaplarla çevrilidir. Fıskiyeli şadırvan da denen Fıskiyeli havuz geometrik şekildedir. Sağda Kule kapısı, solda ise Perde kapısı yer alır. Kule kapısından Adl kulesine çıkılır. Adl kulesi, kırk iki metre yüksekliğinde yüz beş basamaklıdır. Perde kapısından sonra geçitten haremağalarına mahsus hamam ve Kızlarağası Köşkü’ne geçilir, ilerisinde haremağalarına mahsus dâireler ile Şehzâdeler mektebi, Baş muhâsib ağa ve Baş hazinedar ağa dâireleri vardır. Haremağaları dâiresi, üç katlı olup, rütbelerine göre haremağalarının dâireleri sıralanır. Kızlarağası Köşkü ve Şehzâdeler Mektebi çok güzel binalardır. Şehzâdeler Mektebi’nin salon ve koridorları pek muhteşem olup, altın yaldızlı nakışlar ve çinilerle kaplı duvarları ile göz kamaştırır. Velîahd dâiresinden sonra Ocaklı sofa gelir. Buradaki iki kapıdan biri Çeşmeli sofaya, öteki Hasekiler dâiresine açılır. Çeşmeli sofa, genişçe bir hol olup, çinilerle kaplıdır. Üstü kubbeli olup, bir duvarında da çeşme vardır. Çeşmeli sofadan Hünkâr sofasına geçilir. Hünkâr sofası, en güzel yerlerdendir. Mermer sütunları salonu ikiye böler. Üstte, parmaklıkları sedef kakmalı bir balkon vardır. Üç tarafında üç çeşme olup; su, çini, sedef ve mermer ihtişamı gözleri kamaştırır. Salona birkaç kapı açılır. Osmanlı pâdişâhları, bayram tebriklerini bu salonda kabul ederdi. Sonra sultan üçüncü Murâd Han odasına geçilir. Bu oda Mîmâr Sinân’ın eseri olup, Osmanlı mîmârlık san’atının şâheserlerindendir ve baştan başa kırmızının hâkim olduğu çinilerle örtülüdür. İlerisinde sultan birinci Ahmed Han kütüphânesi ve sultan üçüncü Ahmed Han’ın yemişlik odası, sonra Hünkâr hamamı ve çinilerle süslü Vâlide sultan dâiresi gelir. Sonra Asmabahçe de denen, içinde sultan üçüncü Osman Han’ın köşkü de bulunan Havuzlu Taşlık’a geçilir. Koridordan sultan birinci Abdülhamîd Han’ın yatak odasına gelinir, sonra sultan üçüncü Selîm Han odası vardır. Harem’de daha pek çok oda olup, sayısı üçyüz seksen kadardır. Harem’deki dâire, oda ve diğer bölümlerin bugün hepsi mevcut değildir. Topkapı Sarayı yangın, yıkım, tahribat ve yüzyılların zaman aşımına uğradığından asıl şekli kalmamıştır. Topkapı Sarayı Müzesi, mîmârî san’at eseri kompleksi olup, binaları ve içindeki paha biçilmez hazîne ve koleksiyonları ile yerli ve yabancıların hayranlık dolu alâkasını üzerinde toplar. Bütün İslâm âleminin hürmetine şâyân herkesin gıptayla seyrettiği, maddî ve manevî paha biçilemiyecek kadar kıymetli, mukaddes emânetler, büyük bir îtinâyla muhafaza edilmektedir. Topkapı sarayı, pek çok köşkten meydana gelmiştir. Köşklerin herbiri birer san’at âbidesi mahiyetindedir. Binalar asırlara göre zaman zaman yapıldığından, Osmanlı mimarisinin gelişme tarzını göstermek bakımından dikkat çekerler. Topkapı Sarayı’nda onbinlerce nadide parçadan meydana gelen pek çok eşya koleksiyonu mevcuttur. On bin yediyüz parçadan meydana gelen Çin porselenleri, dört bin parçadan meydana gelen Seladon porselenleri, Japon porselenleri, Avrupa krallarının Osmanlı pâdişâhlarına gönderdikleri paha biçilmez porselen ve diğer eşya takımları, asırlık İstanbul porselenleri, billûrlar, çeşme-i bülbüllerin herbiri birer hazîne kıymetindedir. Muhteşem saltanat arabalarından bâzıları mevcûd olmasına rağmen, çoğu da yağmalanmıştır. Saltanat arabaları, eyer takımları ve koşumları ile saraydaki tabloların târihî ve san’at kıymeti çoktur. Tablolar ise, resim galerisinden çok müze karakterindedir. Saraydaki Silâh Müzesi, çok zengin olup, Osmanlıların her devrine âit ateşli, kesici ve vurucu silâhların yanında çeşitli yüzyıllara âit ganimet eşyası veya İslâm ve Avrupa devletlerinden hediye olarak gelen silâhlar vardır. Osmanlı sultanlarının kılıçları, zırhları ve takımları da burada bulunmaktadır. Silâh Müzesi’nde târihî bozdoğanlar, şeşperler, salıklar, tulgalar (miğfer), kılıçlar, hançerler, tüfekler, tabancalar, piştovlar, mızraklar, harbeler, yaylar, oklar ve daha pek çok silâh mevcuttur. Topkapı Sarayında dünyânın en ünlü yazma eserleri vardır. Osmanlıca, Farca, Arapça gibi binlerce kitabın çoğu minyatürlü, tezyînâtlı yâni süslemelidir. Kitaplar, hârika cildler, mücevherler, inciler, kakılmış cildler ve en eski İslâm yazmalarının tek nüshaları burada bulunmaktadır. Kütüphânede iki bin büyük hattatın levhasından meydana gelen nadide hatlar mevcuttur. Sarayın arşiv dâiresinde binlerce kaynak belge vardır. Bunlar bütün dünyâ târihini alâkadar eden vesikalardır. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 312 2) Topkapı Palace (Sabahattin Türkoğlu) TOPRAK HUKUKU Toprakla ilgili hüküm ve kaideler. Osmanlı Devleti bir İslâm devleti olduğundan, toprak mes’elesini İslâm hukukuna göre ele almıştır. İslâm hukukunda topraklar, mülk olup olmamasına göre iki kısımda mütâlâa edilir. Her ikisinden de öşür veya harâc alınırdı, öşür alınan yerden harâc, harâc alınan yerden öşür alınmazdı. Osmanlı Devleti’nde, bu çerçeve içerisinde, beş çeşit toprak vardı: 1- Milletin mülkü olan araziler: Sahibi belli topraklar olup, pek azı haraclı çoğu öşürlüdür. Mülk arazi dört çeşit idi: a- Köy ve şehirlerdeki arsalar olup, yarım dönümü geçmeyen yerler Bunlar, mîrî (beytütmâle, devlete âit) toprak iken, halîfenin izni ile millete satılmış yerler yahut öşürlü veya harâclı topraklardır. b- Halîfenin izni ile millete satılan mîrî tarla ve çayırlar. Devlet arazisinin satılması şer’î bir izne ve bunda devlet hazînesinin (beytülmâlın) menfaatinin bulunmasına bağlıydı. c- Öşür arazisi: Fetih sırasında müslümanlara mülk için verilen topraklar olup, ilk önce öşür (zekât) konduğu için bu isim verilmiştir, öşür arazisi; fetih sırasında gâzilere taksim edilen yerler, isteyerek İslâm’ı kabul edenlerin ellerinde bırakılan topraklar, devlet reisinin izni ile müslümanlar tarafından ihya edilip işlenen mevât yâni ölü araziler şeklinde üç kısımdır. Bu topraklardan elde edilen mahsûlün öşrünü yâni onda birini vermek farzdır. Hayvan gücü ile veya dolap, motor ile sulanan yerdeki mahsûl elde edilince, yirmide bir verilir. İster onda, ister yirmide bir olsun, hayvan, tohum, âlet, gübre, ilâç ve işçi masraflarını düşmeden evvel öşrü vermek lâzımdır. Öşrün nisabı yoktur. Fakir de olsa öşrünü vermesi gerekir (Bkz. Öşür). d- Harâc arazisi: Harâc alınan topraklardır. Bunlar da; sulh ile alınıp, harâc vergisi karşılığında mülkiyeti sahiplerine bırakılan araziler, harbde zorla alınıp, gayr-i müslim sahiplerinin elinde bırakılan araziler, fethedildiğinde bâzı sebepler yüzünden sahipleri sürülüp yerlerine başka taraftan getirilerek yerleştirilen gayr-ı müslimlere mülk olarak verilen araziler, sulh ile alınıp, harâc vergisi karşılığında rakabesi, yâni mülkiyeti sahiplerine bırakılan araziler, müslümanlarla beraber harbe iştirak ettiği ve harbde yol gösterdiği için devlet başkanı tarafından zımmîye (gayr-i müslim vatandaşa) ganîmetten verilen araziler (harbe iştirak ettiği için verilene radh, yol gösterdiği için verilene ücret denirdi), zımmînin (gayr-i müslim vatandaşın) müslüman hükümdarın izni ile ihya ettiği mevât araziler şeklinde altı kısma ayrılır. Böyle araziye sahip olanlar daha sonra müslüman olsalar da harâc öderlerdi. Araziden harâc, ya muayyen alan üzerinden, yâhud elde edilen mahsûl üzerinden alınır; birincisine harâc-ı muvazzaf, ikincisine harâc-ı mukâseme denirdi (Bkz, Harâc). 2- Mîrî yâni mülkiyeti beytülmâle âid topraklar: Devlet reisi, fethedilen yerleri gâziler arasında paylaştırabildiği veya gayr-i müslim sahiplerinin elinde bırakabildiği gibi, devletin faydasını dikkate alarak hazîneye (beytülmâle) de bırakabilirdi. Mîrî toprakların ekseriyetini böyle araziler teşkil eder. Devlet isterse bu toprakları kendisi işletebildiği gibi, sultânın tesbit edeceği bir bedelle satılabilir veya kiraya da verebilirdi. Bedeli ve ücreti harâc olurdu. Yâhud her sene mahsûlün yüzdesi alınmak üzere tapu ile müslim ve gayr-i müslim vatandaşlara kiraya verilir, kiraları asker veya subayın olurdu. Kira alma hakkı bulunan askere tımarcı, subaylara da zâim denirdi. Askerin toprağına tımar, subay toprağına zeamet, paşa toprağına hâs ismi verilirdi. Müftiyüssekaleyn Ebüssü’ûd Efendi, Nuru Osmaniye Kütüphânesinde bulunan fetvalarında buyuruyor ki: “Beytülmâle âid mîrî toprakları tapu ile kiralayanların, her sene, tımarcılara mahsûlün onda birini vermelerini sultanlar emr etmişlerdir. Bu verilenlere öşür denilmekte ise de, öşür değil, kira ücretidir.” Osmanlı Devleti’nin son zamanlarında mîrî arazinin çoğu, devlet tarafından vakf edilmiş veya millete satılmış, böylece, Anadolu ve Rumeli’deki toprakların hemen hepsi, milletin mülkü olup, öşürlü olmuştu. Bugün memleketimizde mîrî toprak yoktur. Herkesin tarlası, bostanı, mülkü yâhud kiralanmış topraktır. Bu sebeple mahsûlün öşrünü vermeleri lâzımdır. 3- Vakıf araziler: İki kısımdır: a- Sahîh vakıf: Şahsa âid arazi iken, şer’î şartlara uygun olarak vakfedilenlere denir. Böyle yapılan vakfın mülkiyeti ve bütün tasarruf hakkı vâkıf tarafına âiddir. Bunlarda kânûnî muamele geçerli değildir. Vâkıfın (vakfedenin) şartına göre hareket edilir. b- Sahîh olmayan vakıf: Devlet (beytülmâl) arazisinden bir parçanın gelirlerinin sultan tarafından bir tarafa tahsîs edilmesidir. Bunların mülkiyeti yine devlete âiddir. Fıkıh kitaplarında bunlara irsâd denir. Osmanlı Devleti’ndeki vakıf arazilerin ekserisi bu kabildendir. Arazi kanunnâmelerinde bahsedilen vakıf araziler, bu ikinci kısım topraklardır. 4- Arâziy-i metruke: İki kısımdır: a- Umûmun istifâdesine bırakılan topraklardır ki, umûmî yollar, pazar, panayır, iskele, namazgah, gezme yerleri, hayvanları toplamak için olan meydanlar böyledir. Bunlar her ne kadar bir köy ve kasabanın içinde bulunuyorsa da, yalnız o belde halkına mahsûs olmayıp, yakın-uzak her belde ahâlisi buradan faydalanabilir. b- Muayyen bir köy veya kasaba halkına tahsîs olunan yerlerdir. 5- Arâziy-i mevât: Bir kimsenin mülkünde bulunmayan, mer’â, baltalık ve harman yeri olarak kimseye verilmemiş, yüksek sesli bir kimsenin köy ve kasaba evlerinin son bulduğu yerden bağırıp, sesi duyulamıyacak derecede köy ve kasabadan uzak yâni tahminen yarım saatlik uzaklıkta olan, dağlık, taşlık, kıraç, otlak ve boş yerlerdir. İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe’ye (r. aleyh) göre; mevât araziye mâlik olmak hususunda yalnız ihyâ etmek, faydalı bir hâle getirmek kâfi olmayıp, sultânın izni de şarttır. Buna göre sultânın izni olmadan mevât araziyi ihyâ eden kimse, o toprağa mâlik olamaz. İmâmeyne yâni İmâm-ı Ebû Yûsuf ile İmâm-ı Muhammed’e (r. aleyhimâ) göre ise; sultânın izni şart olmayıp, ihyâ etmek kâfidir. Buna göre de faydalanmak üzere mevât arazi verilen kimse, ihyâ etmekle onun mâliki olur. İslâm devletlerinde ve Osmanlılarda Kânûnî devrine kadar toprak mes’eleleri umumiyetle fetvalarla hâllediliyordu. Fakat Kânûnî devrinde şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi tarafından, İslâm hukukuna uygun olarak, toprak ile alâkalı kânunlar yapıldı ve tatbik edildi. Ancak 1839’da yayınlanan Tanzîmât fermanı, başka mevzularda olduğu gibi, toprak hukukunda da ortaya bir çok mes’elenin çıkmasına sebeb oldu, Arazi kanunnâmesinin yeniden gözden geçirilmesi durumu ortaya çıktı. Çünkü, tımar sistemi kaldırılmıştı. Bu yüzden halkın mîrî toprak üzerindeki haklarını yeniden ayarlamak îcâbediyordu. Yeni bir arazi kânunu hazırlamak için Ahmed Cevdet Paşa, Arif Bey ve Rüşdî Bey’den teşekkül eden bir komisyon kuruldu. Bu komisyon Dîvân-ı hümâyûn kaleminde bulunan arazi kânunlarını, nizâmnâmeleri (yönetmelikleri) ve fetvâları inceledi. Zamanın şartları da dikkate alınarak arazi hükümleri maddeler hâline getirildi. Dîne uygun olduğuna dâir tasdikini almak için şeyhülislâma sunuldu. Şeyhülislâm, hazırlanan kanunnâme üzerinde lüzumlu çalışmaları yaptıktan sonra komisyona iade etti. Bilâhare Tanzîmât meclisine ve sadrâzamlığa takdim edildikten sonra, pâdişâha arz edildi. 23 Şevval 1274 (6 Haziran 1858) târihinde pâdişâhın irâdesi ile yürürlüğe girdi. 1) Redd-ül-Muhtâr; cild-3, sh. 254 2) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 285, 825 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-16, sh. 337 4) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-10, sh. 45 5) Arazi Kanunnâmesi ve şerhleri 6) Türkiye’de Toprak Mes’elesi (Ö. L. Barkan, İstanbul-1980) TUĞRA Pâdişâhın, ismini ve lakabını hâvî alâmeti. Tuğranın Farscası nişan; Arapçası tevkî’dir. Tuğra, bütün İslâm hükümdarları tarafından kullanıldı ve ferman, berât vesâire ile paralarda, pâdişâhların nişan ve alâmetleri olarak tuğraları çekildi. Türk İslâm devletlerinde en gelişmiş tuğra numunelerine Osmanlılarda rastlanmaktadır. Osmanlılar tuğrayı, Anadolu Selçukluları ve devamı olan Anadolu beyliklerinden aldılar ve geliştirdiler. Osmanlı pâdişâhlarında ilk tuğra, Orhan Gâzi tarafından kullanıldı. Orhan Gâzi’nin kullandığı yazılı tuğralardan ilki 1324 (H. 724 Rebiulevvel) diğeri 1348 (H. 749 Rebîulâhir) tarihli olup, Orhan bin Osman ifâdesinden ibarettir. Sultan birinci Murâd’ın tuğrası da aynı şekilde olup, Çelebi Sultan Mehmed’den îtibâren “Han” sıfatı ilâve edilmiştir. Bundan sonra tuğralara duâ cümlesi olarak “el-muzaffer dâima” ibaresi konulmuş olup, bu şekle ilk önce sultan İkinci Murâd’ın tuğralarında rastlanmaktadır. Yavuz Sultan Selîm’in tuğrasında ilk defa “Şâh” ünvânı ortaya çıkmaktadır. Yavuz’un tuğrası “Selîm Şâh bin Bâyezîd Han el-muzaffer dâima” şeklinde idi. Kânûnî’nin tuğrasında bu ünvân baba ismine de eklenerek “Süleymân Şâh bin Selîm Şâh Han el-muzaffer dâima” şeklini aldı. Sultan İkinci Mahmûd Han’dan îtibâren ise tuğralarda “Şâh” yazıları kaldırıldı. Fâtih Sultan Mehmed Han devrinde standart düzeye eriştiği kabul edilen tuğranın yazılması şu şekilde olurdu. Hükümdarın ismi tuğranın en altına yazılır ve bu ismin son harfinin az yukarısından başlayarak sola doğru gidip bir kavis teşkil eden “ibin=oğul” kelimesi ve hükümdar isminin üzerine de, babasının adı konur ve “han” kelimesinin nûn’u da ikinci bir kavis teşkil ederdi. En üste gelen İslâm harfleriyfe yazılı “el-muzaffer” kelimesinin a harfi sağdan sola ve kavisin ortasına doğru bir kol teşkil ederek uzanır ve bunun üzerine de yine İslâm harfleriyle “dâima” ibaresi konurdu. Alttaki birinci kavisin genişliği daha büyük ve ikinci kavis onun içerisinden dönmekte olup her iki kavisin uçları sağda ve en sonda darala darala nihayet birbirleriyle bitişirlerdi. Osmanlılarda tuğra çekmek yalnız pâdişâhlara mahsûs bir hak değildi. 1594 (H. 1003) târihine kadar Çelebi Sultan adıyla eyâlet ve sancaklarda vâlilik eden Osmanlı şehzâdeleri, kendi eyâletlerine âid işler için pâdişâh tuğrası gibi tuğra çekerler ve hüküm yazarlardı. Çelebi sultanların tuğraları da aynen hükümdar tuğraları gibi üç flamalı ve iki kavisli olurdu. Ayrıca lüzumu hâlinde, hududlardaki eyâletlerde bulunan vezirlerin, aradaki mesafenin uzaklığına ve siyâsî duruma göre mühim mes’elelerde tuğra çekmelerine müsâade olunmuştur. Tuğrakeş vezir denilen bu eyâlet vâlilerinin tuğra çekmek selâhiyetleri, Kemankeş Kara Mustafa Paşa’nın sadâretine kadar devam etmiş ve ondan sonra kaldırılmıştır. Hükümdar ve şehzâde tuğralarından başka, vezîriâzamın ve eyaletlerdeki vezir ve beylerbeyi ile sancakbeylerinin, mütesellimlerin hükümet ve eyâlet işlerine âid yazışmalara imza yerine geçmek üzere pençe ismi verilen ve tuğraya benziyen alâmetler kullanılmıştır. İlk zamanlarda berât, menşur, ferman ve paralar ile defterhâne defterlerinin başlarına çekilen tuğra zamanla; senetler, pullar, bayrak, nüfus tezkeresi ve damga resmi kâğıdı üzerinde de yer almıştır. Osmanlılarda tuğrayı; ilk devirlerde dîvân-ı hümâyûn dâiresinin âmiri olan tuğrâî, daha sonraları ise, nişancı ve tevkiî denilen kimseler çekerdi. On altıncı asrın ilk yarısından sonra tuğrâî tâbiri kullanılmamış ve on sekizinci asırdan îtibâren tevkiî ıstılahı yaygınlaşmıştır. Bu târihlerde muvakkı-i sultanî, tuğrakeş-i ahkâm, hizmet-i tevkiî tâbirleri kullanılmıştır. Nişancılardan başka icâbında ona yardım etmek üzere kubbe vezirlerinin bâzıları ve ekseriyetle en kıdemsizi, nişancının kendisine gönderdiği hükümlerin üzerine tuğra çekerdi. Nişancı, devletin bütün kânunlarını bilir ve lüzumu hâlinde dîvân hey’etini îkâz eder ve mühim bir mes’ele karşısında kânunun tâdil ve tefsiri için yol gösterirdi. Bundan dolayı nişancılar müftî-i kânun idiler. Tanzîmât’tan sonra nişancılık kaldırılmış, tuğra çekme vazîfesi tuğrakeş denilen me’murlar tarafından devam ettirilmiştir. 1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 237-238 2) Tuğra ve Pençeler ile Ferman ve Buyruldulara Dâir (İ. H. Uzunçarşılı, BelletenV); sh. 101-157 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 5-6 4) Tuğra (Z. Orgun, Türk Târih Ark. ve Etn. Dergisi); sayı-5, sh. 204 v.d. TULUMBACILAR Yangın çıkınca, süratle etrafa yayılmadan söndürmek ve mahsur kalanları kurtarmak için kurulan teşkilât. On altıncı asırda İstanbul’da nüfûsun artması, birçok sıkıntıları da peşinden getirdi. Birbirlerine yakın yapılan evlerin birinde yangın çıkınca, diğerlerine de yayılıyordu. Bu evler daha ziyâde zelzeleden az zayiatla kurtulmak için ahşaptan inşâ edildikleri için, ateş aldığı zaman kurtarma imkânı olmuyordu. Sultan üçüncü Murâd Han zamanında çıkan büyük İstanbul yangını üzerine 1572 yılında bir ferman çıkarıldı. Bu fermanla, her evde bir küp su, merdiven, kazma ve kürek bulundurma mecburiyeti getirildi. Yangın ânında komşular bir araya gelip hemen ateşi kontrol altına alacaklardı. On sekizinci asrın başlarında müslüman olup, Dâvûd adını alan bir Fransız teknisyen, yangın söndürmek için tulumba yaptı. 1714 Tüfekhâne ve Tophane yangınlarında denenen bu tulumbanın yerine daha kullanışlı ve hafifleri yapıldı. Yeniçeri ocağının bir şubesi ve yeniçeri usûl ve nizâmına uygun olarak Dergâh-ı âlî tulumba ocağı kuruldu (1719). Başına da Fransız mühtedî Dâvûd Gerçek Ağa getirüdi. Yeniçeriliğin 1826’da kaldırılması ile bu ocak da lağvedildi. 1827 yılında yarı askerî bir itfaiye teşkilâtı kuruldu. 1869’da belediye dâire ve merkezlerine, mahallelere tulumbalar verilerek semt tulumbacı ocakları kuruldu. Bu yıllarda çıkan İstanbul yangınından sonra Macaristan’dan getirtilen Kont Secini’ye askerî itfaiye teşkilâtı kurduruldu (1874). 1923’ten sonra itfaiye teşkilâtı belediyelere devredildi. Tulumbacılar, şehrin yüksek yerlerinde inşâ edilen yangın kulelerindeki gözcüleri vasıtasıyla yangınları haber alırlar, başta reisleri, omuzlarında su tulumbaları ve yangın söndürme âletleri ile yangın yerine koşarlardı. Her semtin tulumbacıları, kendi ekibinin daha faydalı olması, daha önce varıp hizmete ulaşması için yarışır, zamanın imkânları nisbetinde yangını söndürmeye çalışırdı. Tulumbacılar, daha çok mahallenin gençlerinden meydana gelirdi. Devlet dâirelerinde de ocak adıyla tulumbacı teşkîlâtı kurulmuştu. Yangın ânında, genç me’murlar, zaman kaybetmeden vazifeye hazır olarak gelirler, yangın âletlerini alıp koştururlardı. Kalabalık yerlerden geçerken, hangi semtin tulumbacıları olduklarını belli eden naralar atarlar, gençleri teşvik ederlerdi. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-9, sh.19, cild-17, sh. 9 2) Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü cild-3, sh. 532 3) Kartpostallarda Tulumbacılar (Uğur Göktaş), ilgi, sayı-51, sh. 30 4) İstanbul Tulumbacıları (R. E. Koçu, İstanbul-1981) 5) Bir zamanlar İstanbul (Balıkhane Nâzırı Ali Rızâ Bey) TURGUT REİS Büyük Türk denizcisi. Trablusgarb fâtihi. Osmanlı Devleti’nin Menteşe (Muğla) sancağında, Saravuloz bucağının bir köyünde 1485 yılında doğduğu tahmin edilmektedir. Veli isminde bir çiftçinin oğludur. Gençliğinde cirid, güreş, okçuluk gibi spor dallarında gösterdiği ustalık ve cesaretiyle çevrede tanınıp, Menteşe kıyılarından levend toplayan Hızır Reis’in (Barbaros Hayreddin Paşa) adamları tarafından seçilerek Cezâyir levendleri arasına katıldı. Yiğitliğiyle ün saldığından kısa sürede reis oldu. Turgut Reis, 1538 Preveze deniz savaşında yedek donanmaya kumanda etti. Muhârebenin en şiddetti zamanında yerinde yaptığı çevirme ile Andrea Doria’nın bütün ümidlerini kırarak, onu geri çekilmeye mecbur etti. Zaferin kazanılmasından sonra geri çekilen düşmanı tâkibde üstün gayret ve cesaret göstererek, pek çok gemiyi zaptetti (Bkz. Preveze Zaferi). 1540’da Salih Reis ile beraber Akdeniz’deki hıristıyan korsanlarına karşı açtıkları mücâdele günlerinde Korsika’da gemisini yağlarken, âni bir baskın yapan Andrea Doria’nın oğlu Giovanni tarafından esir edildi ve forsaya vuruldu. Üç yıla yakın eziyet ve sıkıntı içinde kürek çekti. Daha sonra Ceneviz’e (Cenova) götürülüp hapsedildi. Ancak, bir süre sonra Barbaros Hayreddîn Paşa’nın Ceneviz’i kuşatarak; “Turgut Reis’i vermezseniz Ceneviz dâhil bütün köylerinizi yakar, taş üstünde taş bırakmam” şeklinde tehdîd etmesi üzerine serbest bırakıldı. Barbaros Hayreddin Paşa, dönüşte yedek gemisini Turgut Reis’e hediye etti. Turgut Reis, kısa zamanda filosunu büyüttü ve 25 gemisi ile İslâm memleketlerini yakıp yıkan Avrupa donanmaları ve korsan filolarına karşı mücâdeleye girişti. 1548’de Napoli körfezi önlerinde bir İspanyol filosunu batırdı. Bundan sonra Fas’ın Mehdiye limanında üstlendi. Fakat büyük İspanyol donanmalarıyla yaptığı kanlı savaşlardan sonra Mehdiye’yi bırakmak zorunda kaldı ve Cerbe adasına yerleşti. Akdeniz’de kazandığı başarılarla nâmı İstanbul’a kadar ulaştı. Kânûnî Sultan Süleymân Han bu büyük denizciyi Osmanlı Devleti hizmetine almak için İstanbul’a davet etti. Filosundaki gözüpek, yiğit, kahraman silâh arkadaşlarından; Kılıç Ali, Gâzi Mustafa, Hasan Reis, Deli Cafer, Kara Kâdı, Mehmed Reis, Sancaktar Reis gibi kaptanlarla birlikte sekiz gemi ile İstanbul’a gelip Pâdişâh’a bağlılığını arzetti. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Turgut Reis’e iltifatlarda bulunup Karlıeli sancakbeyliğini, diğerlerine de yetmişer-seksener akçe ulufe ile fener taşıma hakkını verdi. Bir Osmanlı kaptanı olarak tekrar denize açılan Turgut Reis’i, İspanyol donanması Cerbe adasında baskına uğrattıysa da, gemilerini bir dere yatağından geçirerek denize açılıp İspanyol donanmasını perişan etti. Bundan sonra Malta baskını, Manya zaferi ve Selanik önündeki savaşlarda ünü iyice arttı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın, bir Kur’ân-ı kerîm ve kılıçla beraber gönderdiği fermanla, Trablusgarb’ı fethetmesini emretmesi üzerine, şiddetli çarpışmalardan sonra, 15 Ağustos 1551’de burayı fethetti. 1552’de Andrea Doria’ya karşı Peştiye zaferini kazandıktan sonra, 1553’de Korsika adasının merkezi Bastia’yı zaptetti ve adanın yönetimini Osmanlı Devleti’nin müttefiki olan Fransızlara bıraktı. Bu başarıları neticesinde Trablusgarb beylerbeyliğine getirildi ve bundan sonra kapdân-ı derya Piyâle Paşa’nın yanında bir çok Akdeniz seferine katıldı. 1560’da Giovanni Doria’nın Cerbe’ye saldırması sırasında, Osmanlı donanmasının zafere ulaşmasında büyük yararlığı görüldü (Bkz. Cerbe Deniz Muhârebesi). 1565 Malta kuşatmasına katıldı. Seksen yaşını aşmış olup, vatan ve din sevgisinden başka hiç bir şeyi düşünmeyen Turgut Reis, 17 Haziran’da Elmo burcuna yapılan bir hücumda başından aldığı bir yara sebebiyle beş gün baygın yattıktan sonra 23 Haziran’da şehîd oldu. Türk denizcileri arasında kahramanlığı, devlete hizmeti ile ayrı bir yeri olan ve Barbaros Hayreddîn Paşa’nın; “Turgut benden ileridir” diye övdüğü bu deryalar kurdunun naaşı, Trablusgarb’da kendisinin yaptırdığı câminin yanındaki türbesine defnedildi. Türbesi günümüzde de Libyalılar ve onu sevenlerin ziyâretgâhı halindedir. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 28 2) Ferah (Zekeriyazâde, Selimağa Kütübhânesi, No. 768) 3) Ferah, Cerbe Savaşı (Zekeriyâzade, hazırlayan Orhan Şâik Gökyay, İstanbul1980) ÜFTÂDE Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanında yaşıyan evliyânın büyüklerinden. 1490 (H. 895) senesinde Bursa’da doğdu. İsmi Muhammed olup, babası Manyaslı Mehmed Efendi’dir. Üftâde lakabıyla meşhur oldu. Bursa’nın çeşitli câmilerinde müezzin ve imâm olarak vazife yaptı. Mehmed Efendi, oğlu Muhammed Üftâde’yi, daha küçük yaşta iken, ipek satan bir tüccarın yanına çatışmaya verdi. Fakat bir hafta gibi kısa bir süre içinde, ustası ve babası vefât edince, çocuk yaşta ailesinin geçim yükünü omuzuna aldı. Hem çalışıp, annesi ile kardeşlerinin kimseye muhtâc olmadan geçinmelerini sağlıyor, hem de boş zamanlarında Bursa’daki medreselere gidip gelerek, zahirî ilimleri öğrenmeye gayret ediyordu. Seneler sonra, zahirî ilimleri öğrenerek, Bursa Ulu Câmii’nde müezzinlik yapmaya başladı. Daha sonra Doğan Bey Câmii’nde imâm oldu. Bir gün rüyada Seyyid Emir Buhârî hazretlerini gördü. “Bizim câmide vâz ve nasihat eyle” emri üzerine, sabahleyin Emir Buhârî Câmii’nde vâz ve nasihate başladı. Vakitlerini hep ibâdetle geçiren tasavvuf büyüklerinin yolunda bulunmayı ve bir velînin yanında yetişmeyi çok isteyen Muhammed Üftâde, bir gün Karacabeyli Hızır Dede isminde bir velînin Bursa’ya geldiğini ve Ulu Câmi’nin yanında ikâmet ettiğini öğrendi. Huzuruna vararak, talebesi olmak istediğini bildirdi. Hızır Dede onu talebeliğe kabûl ederek, yetiştirmeye başladı. Muhammed Üftâde hocası Hızır Dede’nin terbiyesinde sekiz yıl canla başla çalıştı. Onun vefâtından sonra da, Şeyh-i ekber Muhyiddîn Arabî hazretlerinin rûhâniyetinden istifâde ederek kalb gözü açıldı, kemâle gelip olgunlaştı. Her nefes alıp vermesinde Allahü teâlâya hamd eder, cenâb-ı Hakk’ı, bir an olsun hatırından çıkarmazdı. Lüzumsuz hiç konuşmaz, konuştuğu zaman da hikmetler saçar, dinleyenlerin her biri, kabiliyeti kadar istifâde ederdi. Onun bu konuşmalarını talebesi Aziz Mahmûd Hüdâî Vâkı’ât adlı eserinde topladı. Osmanlı sultânı üçüncü Murâd Hân ile Üftâde, bir gün sohbet ediyorlardı. Bir ara Üftâde, görünüşte lüzumsuz bir takım el kol hareketleri yapmaya başladı. Mübarek yüzünün rengi, hâlden hâle giriyordu. Sonra eliyle bir yer sıvarmış gibi yapmaya başladı. Pâdişâh aniden yapılan bu hareketlere önce bir mânâ veremedi. Sonra Üftâde’nin elinin siyâhlaştığını görünce; “Efendi hazretleri! Niçin böyle hareketler yapmaya başladınız! Elinizin siyahlaşmasına sebeb nedir?” diye sordu. O da; “Sultânım! Tebeanızdan bir balıkçı tayfası Karadeniz’in sularında balık tutuyorlardı. Tekneleri su alacak şekilde delindi. Bizden yardım istediler. Biz de imdâdlarına yetişerek, teknelerinin deliğini tamir ettik. Bu sebeple elimiz karardı. Elhamdülillah müslümanların boğulmaktan kurtulmasına vesile olduk” buyurdu. Bir gün Üftâde, talebeleriyle kıra çıkmıştı. Talebeler hocalarına takdim etmek üzere, çiçeklerden demet yaparak huzura getirdiler. Herkesin çiçeğini kabul eden Üftâde, Azîz Mahmûd Hüdâî’nin getirdiği kırık saplı bir çiçeği görünce; “Evlâdım! Bütün arkadaşların demet demet çiçek getirdikleri hâlde sen niçin kırık saplı bir çiçek getirdin?” diye sordu. Hüdâî de; “Efendim, zât-ı âlinize ne takdim etsem azdır. Fakat hangi çiçeği koparmak için eğilsem, o çiçeğin; “Allah! Allah!” diye zikrettiğini duydum. Ancak, bu gördüğünüz sapı kınlmış çiçeğin zikredemediğini görünce, onu size getirdim. Kusurumu bağışlamanızı istirham ederim” dedi. Bu cevap, Üftâde hazretlerinin çok hoşuna gitti ve Azîz Mahmûd Hüdâî’ye hayır duâlarda bulundu. Muhammed Üftâde hazretleri, 1581 (H. 989) senesinde Bursa’da hastalandı. Talebelerini başına toplayıp, son nasihatlerini yaptıktan sonra, Kelîme-i şehâdet getirerek vefât etti. Sağlığında kendi yaptırdığı câminin bahçesine defnedildi. Üftâde’nin Hutbe mecmuası ve Dîvân’ı olmak üzere iki eseri vardır. Üftâde hazretlerinin yazdığı ve halk arasında meşhur olan bir şiiri: Hakk’a âşık olanlar, Zikrullah’tan kaçar mı? Ârif cevherlerini Boş yerlere saçar mı? Gelsin mârifet olan, Yoktur sözümde yalan, Emmâreye kul olan, Hayr ü şerri seçer mi? Gerçek bu söz yârenler, Gördüm demez görenler. Kerâmete erenler, Gizli sırrın açar mı? Üftâde yanıp tüter, Bülbüller gibi öter, Dervişlere taş atan, İmân ile göçer mi? 1) Menâkıb-ı Üftâde (Selîmağa Kütüphânesi, Hüdâyî bölümü No. 982) 2) Şakâyik-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî); sh. 357 3) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 22 4) Kitabı Silsile-i İsmâil Hakkı; sh. 79 5) Sefînet-ül-evliyâ; cild-2, sh. 362 6) Yâdigâr-ı Şemsî; sh. 27 7) Vâkı’ât 8) Lemezât; Vr. 187 b 9) Kâmûsül-a’lâm; cild-2, sh. 999 10) Güldestei riyâz-i irfan; sh. 109 11) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1033 12) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 12 VÂDİYÜSSEYL ZAFERİ (Bkz. Fas Seferleri) VAHÎDEDDÎN HAN Babası ............................ : Sultan Abdülmecîd Annesi ............................ : Gülistû Kadın efendi Doğumu ......................... : 2 Şubat 1861 Vefâtı ............................. : 16 Mayıs 1926 Tahta Geçişi ................... : 4 Temmuz 1918 Saltanat Müddeti ............ : 4 sene 4 ay 25 gün Halîfelik Sırası ................ : 101 Son Osmanlı pâdişâhı, yüz birinci İslâm halîfesi. Sultan Abdülmecid Han’ın en küçük oğludur. 2 Şubat 1861’de doğdu. Annesi Gülistû Sultan’dır. Küçük yaşta anne ve babasını kaybettiğinden, ağabeyi İkinci Abdülhamîd Han’ın himayesinde yetişti. 4 Temmuz 1918’de büyük kardeşi sultan Reşâd’ın vefât ettiği gün pâdişâh ve halîfe oldu. Pâdişâh olduğunda Birinci Dünyâ Savaşı’nın korkunç neticeleri alınmak üzere idi. 30 Ekim 1918’de Mondros Mütârekesi imzalandı. Vahîdeddîn Han, bu mütârekeye imza koyan delegeleri kabûl etmedi. Mütârekeden hemen sonra Osmanlı Devleti’ni sebepsiz yere savaşa sokan, milyonlarca vatan evlâdını cephelerde eriten Talât, Enver ve Cemâl Paşalar yurt dışına kaçtılar. 16 Mart 1920’de İstanbul, İtilâf devletleri tarafından işgal edildi. 10 Ağustos 1920 târihinde Sevr andlaşması imzalandı. Mondros mütârekesine dayanarak Yunanlılar İzmir’i, İtalyanlar Güneybatı, Fransızlar da Güney Anadolu’yu işgal ettiler. Bunun üzerine Türk milleti bütün imkânlarını seferber ederek İstiklâl harbini başlattı. İstiklâl harbi zafer ile neticelendikten sonra, Türkiye Büyük Millet Meclisi Hükümeti 1 Kasım 1922’de saltanatı kaldırdığını ilân etti. Bunun üzerine Vahîdeddîn Han, önce Malta’ya sonra Mekke’ye gitti. Oradan İtalya’daki San Remo’ya giderek yerleşti. 16 Mayıs 1926 târihinde orada vefât etti. Cenazesi Şam’a getirilerek Sultan Selîm Câmii kabristanına defnedildi. 1) Îzâhlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 441 2) Eshâb-ı kiram; sh. 403 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 320 VAK’ANÜVİS (Vekâyinüvis) Osmanlı merkez teşkilâtında vazîfeli devlet tarihçisine verilen ünvân. Vekâyinüvis de denilen bu kimseler; kendilerinden önce yazılan hâdiseleri toplayıp yazmakla beraber esâs olarak, hizmette bulundukları zamanın hâdiselerini kaydetmekle vazifeliydiler. Arabça vak’a ile Farsça’daki yazan, kayd eden mânâlarına gelen nüvis kelimelerinin birleşmesinden meydana gelen vak’anüvis ünvânı, Osmanlı târihinde on sekizinci yüzyılın başlarından îtibâren yaygın şekilde kullanıldı. Osmanlı Devleti’nde vak’anüvislik ismiyle resmî bir me’mûriyet ihdas edilmeden önce, vak’aları yazan kimseler için şehnameci veya şehnâmenüvis ünvânı kullanıldı, Bu kimseler, pâdişâhların evsâfını, şân ve zafer günlerini kayd ederek şehname tarzında manzum eserler meydana, getirdiler. Meselâ Kanunî Sultan Süleymân’ın şehnâmenüvisi Fethullah Arif Çelebi idi. Şehnamenüvisler on altıncı asır sonlarında yaşayan Lokman zamanına kadar eserlerini manzum yazdılar. Şehnâmenüvis Lokman, sultan üçüncü Murâd Han zamanına kadar olan şehnameyi nazmedip, sultan üçüncü Mehmed Han zamanına âid vukuattan hiç birşey yazmadığı için vazifeden alındı. Şehnâmenüvis Lokman’dan sonra müteferrikalık ile dîvân-ı hümâyûn kâtiblerinden Tâlîkîzâde Kâtib Mehmed Çelebi, kısmen manzum ve kısmen mensur olarak sultan üçüncü Mehmed Han devrindeki hâdiseleri yazdı. Resmî olarak ilk vak’anüvis, Halepli Mustafa Nâimâ Efendi olup, meşhur târihini sadrâzam Amcazade Hüseyin Paşa’nın emriyle yazmış ve eserine Ravzat-ül-Hüseyn fî hülâsât-i ahbâr-il-hâfîkeyn adını vermiştir. Nâimâ Efendi bu târihine 1591 (H. 1000) senesinde başlamış ve kendinden evvel yazılmış husûsî târihlerden istifâde etmiş, ayrıca, bâzı hâdiselere şâhid olanların mütâlâalarını eserine kaydederek 1591-1659 yılları arasındaki hâdiseleri anlatmış, böylece târihî olayları mükemmel bir şekilde yazmıştır. Yavuz Sultan Selîm Han zamanına kadar olan hâdiselere yer veren ve Hoca Sâdeddîn Efendi tarafından yazılan Tâc-üt-tevârih, muhtelif târihlerden istifâde edilerek vücûda gelmiş ise de, resmî vak’anüvisin yazdığı bir târih değildir. Gerek Tâcüt-tevârih’den evvelki, Âşıkpaşazâde, Oruç Bey, Bihişti gibi târihler; gerekse sonraki Alî, Peçevî, Selânikî gibi târihler de vak’anüvisler tarafından yazılmış değildir. Nâimâ’dan sonra Rifat Efendi isminde bir zâtın vak’anüvis olduğu elde edilen vekâyinâme müsveddelerinden anlaşılmaktadır. Tarihçi ve vak’anüvis Râşid, Rifat Efendi’nin müsveddelerinden istifâde etmiş hattâ bâzı yerlerini aynen târihine almıştır. Şu hâlde vak’anüvis olan Rifat Efendi, Nâimâ’nın bıraktığı yerden yazmışsa da eseri müsvedde hâlinde kalmış ve Râşid’e devredilmiştir. Râşid’den sonra devamlılık vasfı kazanmış olan vak’anüvislik, İbrâhim Müteferrika matbaasının kuruluşundan sonra, vak’anüvislerin kendilerinden önce yazılanlardan derleme ve te’lif suretiyle meydana getirdikleri ile, kendi hizmet zamanlarına âid zabt ve tedvîn ettikleri vekâyinâmelerinin sırasıyla basılması düşüncesi doğmuştur. Nâimâ’dan ve Rifat Efendi’den sonra 1715’de vak’anüvisliğe, getirilen Râşid Mehmed Efendi, 1723’de Haleb kâdılığına tâyin edilinceye kadar, bu vazîfede kaldı ve sultan üçüncü Ahmed Han’ın pâdişâh oluşundan îtibâren vak’aları kaydetmeye başladı. Bu târihten önceki hâdiseleri Zübdet-ül-vekâyiât’tan faydalanarak hazırladı ve eserinin birinci cildini meydana getirdi. On sekiz ve on dokuzuncu yüzyılda değerli eserler bırakan vak’anüvisler görev yaptılar. Bunların eserleri günümüze kadar gelmiş olup, çok önemli bilgiler ihtiva etmektedir. 1909 Mayıs’ında, Defter-i Hâkânî ve Maârif nâzırlıklarında bulunmuş olup, darülfünûn Osmanlı ve devletler târihi muallimi son vak’anüvis Abdurrahmân Şeref bu vazifeye tâyin olundu. Kasım 1909’da kurulan Târih-i Osmânî encümeni reisliğine de getirilip, vefâtına kadar bu sıfatını da muhafaza eden Abdurrahmân Şeref Bey’in vak’anüvisliği, Osmanlı saltanatının ilgâsına kadar sürdü. On sekizinci asır başlarında beylikçi, teşrifatçı, rüûs ve tahvil gibi Dîvân-ı hümâyûn kalemleri arasında yer alan, daha sonra Bâb-ı âlî’de sadâret mektubculuğu ve âmedî kalemleriyle irtibatlı olan vak’anüvislik, Osmanlı Devleti’nin sonuna kadar devam etmişse de, zaman zaman bilhassa Tanzîmât devrinde ihmâle uğradı. Vak’anüvisler daha çok inşâ ve şiir san’atında mahir, umumiyetle hâcegânlık rütbesine ulaşan kâtibler arasından seçilmiş olup, edebî vasıfları daha ağır basmaktadır. Bununla beraber sayıları az, fakat eserleri ve şahsiyetleriyle daha çok itibâr gören ilmiye sınıfı mensubu vak’anüvislerin, edebî kudretleri yanında, ilmî tarihçilik anlayışına da sâhib oldukları söylenebilir. İlmî ve meslekî üstünlüğü yanında dindar ve güzel ahlâk sahibi kimseler arasından seçilen vak’anüvisler, hizmette bulundukları zamanın vak’alarını tesbit ve kaydetmek gibi aslî vazîfeleri yanında, kendilerinden önceki vak’anüvislerin eksik bıraktıkları devrin târihini de yazmakla vazifeliydiler. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 325 2) Osmanlı Devleti’nin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı (Uzunçarşılı); sh. 64 3) Osmanlı Târih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü; cild-3. sh. 574 VAKIF Mükellef kimsenin; kendi mülkü olan belli ve dayanıklı malının menfaatini bir şarta bağlamadan müslüman veya zımmî fakirlere bırakması. Vakıf; lügatte habs ve men etmek, alıkoymak mânâlarına gelir. Vakf yapana vâkıf, vakf edilen şeye mevkuf denir. Vakfı idare edene mütevellî, mütevellîyi kontrol edene nâzır, vakıf şartlarının yazılı olduğu belgeye de vakfiye denir. Vakfedilen mal, sahibinin mülkünden çıkar. Satılmaz, bağışlanmaz, miras bırakılmaz. Vakıf, dünyâda insanlara ihsân ve ikrâm etmek gayesiyle kurulur. Vakıf, ibâdet değil kurbettir. Yâni sevâb kazanmak için yapılan bir iştir. Vakıfların çok eski bir târihi olup, Peygamber efendimizden önceki peygamberler zamanlarında da vakıflar kurulmuştur. Önce dînî gayelere dayalı olarak kurulan vakıflar, zamanla sosyal gayelerle kurulmaya başlanmıştır. Dînî mânâda vakıf olmayıp cemiyeti ilgilendiren hususiyetlerinden dolayı vakıf adı verilmiş olan kuruluşlara, eski milletlerden Mısırlılar, Romalılar ve diğerlerinde de rastlanır. İslâmiyet’in gelmesiyle hakîki hüviyetine kavuşan müesseseleri; müslümanları hayra, yardıma ve iyilik yapmaya teşvik eden âyet-ı kerîmeler, vakıf ile alâkalı hadîs-i şerifler, icmâ-i ümmet ve Sahâbe-i kiramın tatbikatı esaslarına göre kurulmuştur. İslâmiyet’te ilk vakıf Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâm tarafından Hicretin üçüncü senesinde Medîne-i münevverede kuruldu. Peygamber efendimiz kendi mülkü olan yedi hurmalığı müslümanlığı, koruma maksadıyla vakfetti. Peygamber efendimizin sünnetine tâbi olan Hulefâ-i râşidîn ve diğer Eshâb-ı kiram da (r. anhüm) vakıflar yaptılar. Emevîler zamanında vakıf müessesesinde büyük gelişmeler oldu. Abbasîler zamanında İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri vakıf müessesesinin hukukî mâhiyetini tesbit etti. Orta Asya’dan Atlas okyanusuna kadar her tarafta câmiler, ribatlar, kervansaraylar, medreseler, tekkeler, mektebler, köprüler, yollar, hastahâneler, imâretler gibi pek çok hayırlar yapılarak vakf edildi. Büyük Selçuklular zamanında müslümanlar tarafından vakıf kurma işleri daha da hızlandı. Anadolu Selçukluları, Dânişmendliler, Gazneliler, Atabegler, Eyyûbîler ile Hindistan, Afganistan ve diğer müslüman ve Türk devletlerinde de vakıflar kuruldu. Mısır’daki Memlûklüler döneminde iyice gelişip yaygınlaştı. Vakıflar, en büyük gelişmeyi Osmanlılar zamanında gösterdi. “İnsanların en hayırlısı, insanlara faydalı olanıdır” hadîs-i şerifini rehber edinen Osmanlılar, her sahada olduğu gibi, bu sahada da muazzam ve kalıcı eserler meydana getirdiler. Vakıf yoluyla te’sis edilen bu sayısız eserler muazzam Osmanlı ülkesini bir baştan diğer başa ağ gibi ördü. 1530-1540 seneleri arasında yapılan vakıflarla ilgili tahrirlere göre; yalnız Anadolu eyâletinde vakıf yoluyla 45 İmaret, 342 câmi, 1.055 mescid, 110 medrese, 154 muallimhâne, 1 kalenderhâne, 1 mevlevîhâne, 2 dârülhuffâz, 75 büyük han ve kervansaray kuruldu. Bu müesseselerde vazife yapan 121 müderris, 3.756 hatîb, imâm ve müezzin ile 3.229 şeyh, şeyhzâde, kayyım, talebe veya mütevellînin iaşe giderleri ve maaşları vakıf gelirlerinden karşılandı. Yine aynı târihlerde Karaman eyâletinde vakıf yoluyla 3 imâret, 75 câmi, 319 mescid, 45 medrese, 272, zaviye, 2 dârülhadîs, 31 dârülhuffâz, 4 muallimhâne, 2 dârüşşifâ, 14 kervansaray, Rûmi eyâletinde ise; 10 imâret, 93 câmi, 218 mescid, 35 medrese, 275 zâviye, 13 muallimhâne ve 17 kervansaray vakıf yoluyla te’sis edildi. Te’sis edilen bu vakıflar gördükleri hizmetlere göre değişiklik arz ederdi. Yukarıda zikredilenlerden başka, su yolları, su kemerleri, çeşme ve sebiller, yollar, kaldırımlar, aşevleri, dul ve yetim evleri, çocuk emzirme ve büyütme yuvaları gibi vakıf eserleri te’sis edilmiştir. Bunlardan başka namazgah, kütüphâne, dükkân, misafirhane, kuyular, çamaşırhane, halâ, han, hamam, bedesten, türbe, iskele, deniz feneri, ok ve güreş meydanları, esir ve köle âzâd etmek, fakirlere yakacak te’min etmek, hizmetçilerin efendileri tarafından azarlanmaması için kırdıkları kâse ve kapların yerine yenilerini almak, gâzilere at yetiştirmek, ağaç dikmek, borçan hapse girenlerin borcunu ödemek, dağlara geçitler kurmak, öksüz kızlara çeyiz hazırlamak, borçluların borçlarını ödemek, dul kadınlara ve muhtaçlara yardım etmek, çocukları baharda açık havada gezdirmek, mekteb çocuklarına gıda ve yiyecek yardımı, fakirlerin ve kimsesizlerin cenazesini kaldırmak, bayramlarda çocukları ve kimsesizleri sevindirmek, kalelere, istihkâmlara veya donanmaya yardımda bulunmak, kış aylarında kuşların beslenmesi, hasta ve garîb leyleklerin bakımı ve tedavisi gibi pek çok maksadlarla çeşitli vakıflar kurulmuştur. Müslümanların iki mukaddes beldesi olan Mekke ve Medîne şehirlerine, İslâm dünyâsının her tarafında binlerce vakıf te’sis edilmiştir. Bilhassa Osmanlı sultanlarının, devlet adamlarının ve diğer hayır sever kimselerin meydana getirdikleri vakıflarla, her sene Osmanlı ülkesinden buralara ulaştırılan vakıf gelirleri bütün İslâm dünyâsının şükran hislerini kabartacak seviyeye ulaşmıştır. Din ve ırk farkı gözetmeksizin bütün insanlığın hizmetine tahsis edilmiş olan, insanların bedenî ve ruhî hastalıklarını tedâvî etmek gayesiyle kurulmuş vakıf hastahâneler, dârüşşifâlar ve tımarhaneler de önemli vakıf müesseseleridir. Bu sağlık kuruluşları ile ilgili bâzı vakfiyelerde bir takım ilâçların formülleri bildirilmiş, bu formüllere göre yapılan ilâçların hastaların tedavisinde kullanılması istenilmiştir. Sosyal hizmetler yönünden pek önemli olan imâretler ise, seyahatin meşakkati altında yorgun düşen yolcuların istirâhatini te’min ederek, din ve kültür birliğinin kurulmasını sağlamış, açlık tehlikesiyle karşı karşıya bulunan ümidsiz kimselere bir sığınak vazifesi görmüş, dînî ve insanî vecîbeleri en iyi şekilde yerine getirmiştir, imâretler bünyesinde yer alan dârüşşifâlar, halkın poliklinik ve hastahâne hizmetlerini görmüştür. Bu hizmetler devrin en selâhiyetli tıp otoriteleri eliyle parasız olarak yapılırdı. İmarethaneler yüzlerce yetime maaş bağlamak, binlerce fakirin karnını doyurmak, dul kadınları himaye altına almak, yetim ve fakir çocuklarını okutmak üzere mektepler açmak gibi hizmetlerle gerçekten Türk hayırseverliğinin takdirle yâdedilecek birer şefkat âbidesi hüviyetinde idiler. Şehirlerarası nakliyenin sağlanması için pek çok yol, köprü ve kalelerin inşâası önemli ticâret yolları üzerindeki konak yerlerinde kervansaraylar kurulması vakıflar sayesinde gerçekleşmiştir. Sokakların aydınlatılıp temizlenmesi ve bâzı şehirlerin muhtelif yerlerinde bahçeler açılması gibi hizmetler de vakıf yoluyla yaptırılmıştır. Osmanlı iskân siyâsetini kolaylaştıran önemli unsurlardan biri olan ve Osmanlı Devleti’nin başlangıcından itibaren; ülkenin çeşitli yerlerinde kurulan tekkeler, ahî ocakları ve bunların masrafları vakıflar yoluyla karşılanmıştır. Ahiler, yerleştikleri yerlerde devlet politikasının propagandasını yaptıkları gibi, gelip gidenleri misafir etmişler, gerektiğinde harbe katılmış, halkı da bu işe teşvik etmişlerdir. Kısaca; yüzyıllar boyunca İslâm ve Türk dünyâsında içtimâi nizâmın korunmasına fertler arasında yardımlaşma ve dayanışma yolu ile karşılıklı sevgi bağının kurulmasına, başka bir ifâde ile insanlığın dünyevî ve uhrevî saadetine hizmet eden birer sosyal kuruluş olarak önemli bir yer tutan vakıflar, Osmanlı devlet nizâmının kurulmasında ve devam etmesinde temel faktörlerden olmuştur. Osmanlılar zamanında kurulan vakıf müesseseleri iki kısımda incelenmektedir. Birincisi; vakıf edilen şeyin bizzat kendisinden faydalanılan vakıflardır. Müessesât-i hayriye de denilen, câmiler, medreseler, mektebler, imâretler, zaviyeler, kütüphâneler, misafirhaneler, köprüler, hastahâneler, çeşmeler, sebiller ve kabristanlar bu kısma girer. İkincisi ise; vakfedilen şeyin bizzat kendisinden faydalanılmayan, fakat birincilerin sürekli ve düzenli bir şekilde işlenmesini te’min eden bina, arazi, nakit para v.s. gelir kaynaklarının teşkil ettiği vakıflardır. Bunlara asl-ı vakf denilmektedir. Vakfedilen bu nesneler arasında bâzı köylerin tamâmı, her türlü zirâat işletmeleri, çiftlikler, tarlalar, üzüm bağları, bahçeler, mesken olarak kullanılan binalar, dükkânlar ve iktisadî gaye için yapılmış başka yapılar gibi gayr-i menkuller ve hayvan derisi, gemi, nakit para gibi menkuller görülmektedir. Mülkiyeti devlete ait olan ve arâzî-i mîrîye adı verilen toprakların da vakıf hâline getirildiği görülmektedir; buna vakf-ı irsâdî adı verilmektedir. Ancak vakfedilen şey bu arazilerin çıplak mülkiyeti değil, ya üzerinde çalışan kimselerin devlete ödemek zorunda oldukları vergiler veya arazinin tasarruf hakkı idi. Tahsis ve irsâd kabilinden evkâf adı da verilen bu vakıflarda esas olan, vakfedilen gelirlerin devlet bütçesinden karşılanması, gereken hizmetlere tahsis edilmesidir. Osmanlılardaki toprak vakıfları da üç kısma ayrılmıştır: Birincisi; sâhiblerinin, mülkü olan öşürlü ve haraclı toprakların vakfedilmesiyle meydana gelen toprak vakıflarıdır. Bunlar, mülkiyeti devlet tarafından satılmış veya imâr ve ihya maksadıyla kolonizatör Türk dervişlerine ve zaviye sahiplerine mülk olarak terk edilen boş toprakların vakıf hâline getirilmesiyle ortaya çıkmıştır. Bu toprakları vakıf sâhiblerinin kendileri veya adamları işlemektedir. Kiraya verildiği takdirde vakıf idarecisi toprağı işleyen köylülerden sâdece toprak kirası isteyebilmekte bunun dışında onlar üzerinde idâri ve inzibatî selâhiyetleri ve resmî sıfatları bulunmamaktadır. İkincisi; mâlikâne-dîvânî sistemine bağlı toprakların vakfedilmesi hâlinde, vakfedilen şey, topraktan ve toprak üzerinde yaşayan köylülerden alınan her türlü vergiler olmayıp, sâdece toprağın kuru bir mülkiyet hakkıdır. Bu mülkiyet hakkına malikâne hissesi denilmekte olup, ümûmiyetle mahsûlün beşte biri, yedide biri veya onda biri olarak kabul edilmektedir. Vakfedilen bu haktır. Üçüncü kısmı ise; bilcümle hukûk-ı şer’iye ve rüsûm-ı örf iyesi ile ve serbestiyât üzere vakfedilen topraklardır. Burada söz konusu edilen vakıflardan birinci ve İkincisi vakf-ı sahih, üçüncüsü ise vakf-ı irsâdî’dir. Vakıf, faydalanılması mübâh ve mümkün olan mülk ve maldan olur. Vakfedilen maldan yalnız veya en sonra bir mescidin veya fakirlerin faydalanmasını bildirmek şarttır. “Şu arazim fakirlere sadaka olarak ebedî bir vakıftır. Şu malım Allah için vakıftır” gibi vakfa mahsûs sözlerle vakıf yapılır. Âdete göre zenginler de istifâde edebilir. Vâkıfın yâni vakfedenin, vakfı idare için tâyin ettiği kimse nâzır ve mütevellî olur. Vâkıf, malını mütevellîye teslim eder. Nâzır ve mütevellî sonra ölürse, bunların vasiyet ettiği olur. Bunlar yoksa, kâdı yâni hâkim bir mütevellî tâyin eder. Bu tâyinde vâkıfın evlâd ve yakınlarından ehil olanların tercih hakları vardır. Vakıf sahibinin tâyin ettiği mütevellî, nâzırın bilgisi altında vakfı idare eder. Akd ve alış-veriş yapar. Malını vakfeden kimse bunu hâkime tescil ettirdikten, yâhud mutevellîye teslim ettikten sonra vaz geçemez. Mülkümü vakfettim diyen kimse, tescil ettirmeden önce vazgeçebilir. Vakfın gelirinden, önce tamir, sonra hizmet edenlerin ve nâzırın ücretleri ödenir. Vakıf binaların tamirleri, içinde parasız oturmaya hakkı olanların malları ile yapılır. Yapamazlarsa kâdı (hâkim) bunları çıkarıp, kiraya yerip, ücretleri ile tamir ettirir, sonra bunlara teslim eder. Kiracı bulunmazsa hâkim tarafından harâb bina satılıp, parası ile başkası alınıp, mütevellîye teslim edilir. Başkasını satın alamazsa para fukaraya dağıtılır. Bu işi ancak kâdı yapar. Fakat kâdı vâkıfın şartlarına aykırı hüküm veremez. Herkesin bu şartlara uyması lâzımdır. Ancak kâdının hıyanet eden mütevellîyi ve nâzırı azletmesi vâcibdir. Binâ, tarla, kuyu gibi nakledilmeyen şeyler sözbirliği ile vakfolunur. Nakledilmeyen şey ile birlikte buna lâzım olan naklolunan şey de İmâmeyne göre vakfolunur. Vakfedilmesi âdet olan menkûl mallar yâni taşınabilir şeyler İmâm-ı Muhammed’e göre yalnız olarak da vakfolunur. Bu imâma göre altın, gümüş, yâni para da vakf olunur. Hacm ve vezn (tartı) ile ölçülen şeylerin hepsi böyledir. Hacm ile, vezn ile ölçülen eşya satılıp bedelleri ve vakıf paraları fakirlere ödünç verilir ve müdârebe yolu ile sermâye olarak tüccara verilir ve kâra ortak olunur. Vakfın hissesine düşen kârlar fakirlere sadaka verilir. Vakfolunan paranın misli hep vakfın emrinde kalması lâzımdır. Bununla bir şey satın alınmaz ve borç ödenemez. Buğdaylar fakir olan köylüye tohumluk olarak ödünç verilip yeni mahsûlden ödenmek şartı ile vakfolunur. Sütü fakirlere verilmek üzere inek vakfolunur. Ev eşyası gibi vakfı âdet olmayan şeyleri vakfetmek caiz değildir. 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 825 2) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 325 3) Evkâf-ı Hümâyûn Nezâretinin Târihçe-i Teşkilâtı ve Nüzzârın Terâcimi ahvâli (Hüseyin Hüsâmeddîn Efendi ve İbnülemin Mahmûd Kemâl İnal, İstanbul-1336) 4) İstanbul Vakıflar Tahrir Defteri 953 (1546) Târihli (Ö.L. Barkan ve E.H. Ayverdi, İstanbul-1970) 5) Vakıflar (Ali Himmet Berki, İstanbul-1946) 6) On yedinci asır Türk Vakıflarının İktisâdi boyutu (Bahâeddîn Yediyıldız), Vakıflar Dergisi, sayı-18, sh. 5 7) İslâm Târihi Ansiklopedisi; cild-10, sh. 133 8) Vakıflar (İstanbul Vakıflar Başmüdürlüğü, İstanbul-1984) 9) Menşe’i ve Târihi Gelişimi Açısından Vakıflar (Nazif Öztürk, Ankara-1983) VÂLİDE SULTAN Osmanlı Devleti’nde pâdişâh anneleri için kullanılan tâbir. Vâlide sultanların resmî ünvânı Mehd-i ulyâ idi. Rivayete göre vâlide sultan tâbiri ilk defa sultan üçüncü Murâd Han tarafından vâlidesine verilmiş ve sonra devamlı olarak kutlanılmıştır. Harem-i hümâyûnun en yüksek makamı vâlide sultanlıktı. Vâlide sultan, protokolde pâdişâhdan sonra gelirdi. Devlet içindeki büyük nüfuzlarına rağmen, siyâsetle uğraşanları yok denecek kadar azdır. Bunun yanında, hemen hepsi hayır işleri ile meşgul olmuşlardır. Pâdişâh tahta geçince, annesi hayatta ise, Eski Saray’dan Yeni Saray’a naklolunur ve saray kapısından içeri girince oğlu tarafından karşılanırdı. Bu merasime vâlide alayı denilmiştir. Tahta geçen pâdişâhın annesi vefât etmiş ise, vâlide sultanlık boş kalırdı. Valide sultanın saraya gelişinin ertesi günü sadrâzama, o yoksa sadâret kaymakamına pâdişâh ve vâlide sultan tarafından birer hüküm gönderilir, vâlide sultanın geldiği bildirilirdi. Aynı zamanda sadrâzama, bir hil’at ile hançer hediye edilirdi. Sadrâzam, gönderilenleri Paşakapısı’nda karşılar, pâdişâhın hükmünü okur ve gönderilenleri törenle giyerdi. Valide sultânın haremde geniş bir câriye kadrosu vardı. Haremi, haznedar usta vasıtasıyla idare ederdi. Bütün kadınlar, sultanlar, ustalar ve câriyeler kendisinden çekinirler, onu sayarlardı. Haremdeki bütün işler onun emriyle yapılırdı. Hiç kimse emirlerine karşı gelemezdi. Harem halkının gezintilere çıkması onun muvâfakatıyla olurdu. Valide sultanlara darphâneden belli bir ödenek ve has derecesinde dirlik verilirdi. Vâlide sultanlara tahsis edilen gelirlere başmaklık da denilirdi. Has veya tahsisatlarından başka yiyecek, içecek ve yakacak tâyinleri de bulunan vâlide sultanlar, zaman zaman pâdişâhın ihsânlarına da mazhâr olurlardı. Valide sultanların mâlî işlerini idare için bir kethüda (kahya) tâyin olunurdu. Bu zât, devlet ricalinden olup, itimâda lâyık görüldüğü için bu hizmete seçilirdi. Osmanlı pâdişâhlarının zevceleri, kızları gibi anneleri de birçok hayır eserleri yaptırmışlardır. Yaptıkları eserlerle tanınan vâlide sultanların en meşhurları; Kânûnî’nin annesi Hafsa Sultan, üçüncü Murâd Han’ın annesi Safiye Sultan, dördüncü Mehmed Han’ın annesi Turhan Sultan, ikinci Mustafa Han ve üçüncü Ahmed Han’ın anneleri Gülnûş Sultan, üçüncü Selîm’in annesi Mihrişâh Sultan, ikinci Mahmûd Han’ın annesi Nakşidil Sultan, Abdülmecîd Han’ın annesi Bezm-i Âlem Vâlide Sultan, Abdülazîz Han’ın annesi Pertevniyâl Sultan’dır. Valide sultanlar, oğullarına; “Nûr-ı dîdem, sürûr-ı sînem, ciğer köşem, şevketlü nurum, nûr-ı dîdem efendim, şevketlü, mehâbetlü, sermâye-i hayâtım, arslanım efendim, mehâbetlü ve yüzü âlemyan ve ciğerimden kıymetli gözüm efendim, şevketlü nûr-ı aynım, oğlum, arslanım, şevketlü hakîkatlü, sermâye-i ömrüm, nûr-ı dîdem efendim hazretleri” şeklinde; Perdevniyâl Vâlide Sultan ise, çoğunlukla sultan Abdülazîz Han’dan “arslanım” diye bahsederdi. Valide sultanlardan bâzıları müstakil türbelerde medfûndur. Bu türbeleri; ya kendileri, ya oğulları veya pâdişâh olan efendileri yaptırmışlardır. Türbeleri olan vâlide sultanlar şunlardır: Yıldırım Bâyezîd Han’ın annesi Gülçiçek Hâtûn, Bursa’da Şemsibey mahallesindeki türbede; Fâtih’in annesi Hümâ Hâtûn, Bursa’da Hâtuniye türbesinde; İkinci Bâyezîd Han’ın annesi Mükrime Hâtûn, Fâtih Câmii avlusundaki türbesinde; Yavuz Sultan Selîm Han’ın annesi Gülbahar Hâtûn, Trabzon’da Hâtuniye’de; Kânûnî’nin annesi Hafsa Sultan, Selimiye’deki türbede; dördüncü Mehmed Han’ın annesi Turhan Vâlide Sultan, Yeni Câmii türbesinde; İkinci Mustafa ve üçüncü Ahmed Han’ın annesi Gülnûş Sultan, Üsküdar’daki türbesinde; üçüncü Osman Han’ın vâlidesi Şehsûvâr Sultan, Nûruosmâniye’deki türbesinde; üçüncü Selîm Han’ın annesi Mihrişâh Sultan, Eyyûb’deki türbesinde; ikinci Mahmûd Han’ın annesi Nakşidil Sultan, Fâtih’deki türbesinde; Abdülazîz Han’ın annesi Pertevniyâl Sultan, Aksaray’daki türbesinde; sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın analığı Perestû Kadın, Eyyûb’deki türbesinde; Vahideddîn Han’ın analığı Gülûstu Kadın, Fâtih’deki türbesinde medfûndur. Otuz altı Osmanlı pâdişâhından yirmi birinin annesi oğullarının pâdişâh olmasına yetişerek, vâlide sultan olmuştur. Bunlardan sâdece Mâhpeyker Vâlide Sultan şehîd edilmiş, diğerleri vefât etmişlerdir. Gelirlerini hayır işlerine sarfeden vâlide sultanlardan bâzıları şunlardır: Nûr Bânû Vâlide Sultan: İstanbul’un Anadolu ve Rumeli yakasında birçok eserleri vardır. Üsküdar Toptaşı’nda Atik Vâlide Câmii, imâreti, medresesi, dârüşşifâsı ve çifte hamamını yaptırdı. Mâhpeyker Kösem Vâlide Sultan: Hüsn-ü cemâli, aklı ve zekâsı ve hayrat ve hasenatı ile meşhur sâlihâ ve afife bir vâlide sultan idi. Yeni Câmii’nin temelini attı. Üsküdar Çinili Câmii ve yanına mektep, çeşme, dârülhadîs, çifte hamam ve sebil ile Anadolu Kavağı’ndaki câmiyi yaptırdı. Çarşamba’daki Vâlide medresesi mescidinin de bânîsidir. Çakmakçılar yokuşunda büyük Vâlide Han’ı ile içindeki mescid de onun esiridir. Rumeli’de milyonlar değerinde vakıflar ve hayratı vardır. Hadîce Turhan Sultan: Sâlihâ ve hayır sever bir hanımdı. Eminönü’nde Yeni Câmii’nin temelini Mâhpeyker Kösem Sultan atmıştı. Turhan Sultan tamamlatıp 1664 (H. 1074) yılında ibâdete açtı. Mektep, medrese, imârethane, kütüphâneler ve çeşmeler yaptırdı. Mihrişâh Vâlide Sultan: Halıcıoğlu’nda Abdüsselâm Câmii mezarlığı önünde çeşmesi vardır. Sâlihâ Sebkatî Vâlide Sultan: Tophane civarında Kâdirî dergâhının avlu kapısı bitişiğinde kesme taştan bir çeşmesi vardır. Galata Azapkapı’sında kıymetli bir sebil ile sağda ve solda birer çeşmesi bulunmaktadır. Bezmi-i Âlem Vâlide Sultan: Târihe mâlolan ve senelerce hizmet veren pek çok hayır müessesesi yaptırdı. Yaptırdığı câmilerin en büyüğü sahil boyunda, Dolmabahçe Sarayı karşısındaki Vâlide Câmi-i şerifidir. Bugün Kız Lisesi’nin bulunduğu yerde, sultan Mahmûd Han türbesinin arkasında mektep yaptırmıştır. Ayrıca Rami ve Maltepe yolunun tam ortasında bulunan çeşme de onun eseridir. Hayır eli çok uzaklara kadar ulaşan Vâlide Sultan, büyük velî Abdullah-ı Dehlevî’nin talebelerinden Muhammed Cân Mekkî için Mekke-i mükerremede bir dergâh yaptırmıştır. Valide Sultan, şahsî servetini vakfederek, Gurebâ Hastahânesi’ni yaptırdı. 1843 yılında câmi ve çeşmesi ile birlikte hizmete açıldı. Nakş-i Dil Vâlide Sultan: Üsküdar Alemdağı Sarıkadı köyünde ve Ayasofya arasındaki eski tevkifhane binasının deniz tarafı köşesinde çeşmeleri vardır. Pertevniyâl Vâlide Sultan: İstanbul Aksaray’da bir câmi (Valide Câmii), kütüphâne, çeşme, mektep yaptırdı. Eyyûb Defterdâr iskelesi yakınında Yâ Vedûd Câmii sırasında ve Karagümrük pazarı arkasındaki çeşmelerin bânisidir. 1) Osmanlı Devleti’nin Saray Teşkilâtı; sh. 154-158 2) Enderûn Târihi; cild-3, sh. 65 3) Selânikî Târihi; sh. 174 4) Harem (Ç. Uluçay); sh. 61 v.d. 5) Hammer Târihi, cild-7, sh. 13, 41, 94 VARNA MEYDAN MUHÂREBESİ 10 Kasım 1444’de Varna’da yapılan Osmanlı-Haçlı muhârebesi. Sultan İkinci Murâd Han’ın Rumeli fütûhatları sonunda Macaristan ve Lehistan ile 12 Temmuz 1444 târihinde imzalanan Segedin andlaşması on yıllık bir sulh devresi getiriyordu. Sultan Murâd Han, sulh devresinden istifâdeyle, velîahd Mehmed’in idaresini görmek için, yorulduğunu ileri sürerek saltanattan çekildi. Oğlu sultan İkinci Mehmed Han on üç yaşında Osmanlı tahtına geçti. Osmanlı tahtına tecrübesiz zannettikleri birinin çıktığını öğrenen haçlılar, hazırlığa giriştiler: Fırsatı kaçırmak istemeyen Bizans imparatoru ile Venedik senatosu, Osmanlıları Rumeli’den çıkarmanın zamanının geldiği iddiasıyla, Macar kralı Vladislas’a yeminini bozdurdular. Yeminin bozulmasında papanın adamı kardinal Çesarini’nin; “Müslümanlara verilen yeminlerin hiç bir kıymeti yoktur” şeklindeki sözleri çok etkili oldu. Sonunda bu fikirlere kendisi de inanan Vladislas, en kısa zamanda haçlı seferine çıkacağını îlân etti. Bizans imparatoru, kardinal Çesarini ve Macar kralı Vladislas haçlı seferi için hazırlıklara başladılar. Yaptıkları plâna göre; haçlı gemileri, Çanakkale ve Karadeniz boğazını tutacaklar, Anadolu’da bulunan sultan İkinci Murâd’ın Rumeli’ne geçmesine mâni olacaklar ve zincirleme savaşlarla yorulmuş ve çocuk yaştaki sultan İkinci Mehmed’in kumandasında olan Osmanlı ordusunu kolayca imha edeceklerdi. Kısa zamanda hazırlanan haçlı ordusunu; Macarlar, Lehli, Ulah, İtalyan, Çek, Litvanya, Hırvat, Alman, Fransız ve Venedik kuvvetleri teşkil etmekteydi. Venedik, müttefik ordularına kuvvetli bir donanma ile yardım edecekti. Eflak ve Boğdan voyvodalıkları da mühim kuvvetlerle müttefiklere katılmışlardı. Bütün bu devletler, prenslikler harbin zaferle sona ereceğinden emin oldukları için daha sefere başlamadan, Osmanlıların Rumeli’deki topraklarını aralarında taksim etmişlerdi. Selanik ve Gelibolu yarımadasını Venedik alacak, Trakya ve Yunanistan Bizans’a bırakılacak, Macar komutanı Jan Hünyad, Bulgarya kralı olacaktı. Toplanan ve Osmanlı üzerine saldıracak olan haçlı kuvveti yüz bini bulmuştu. Bu sırada haçlılara katılmış olan, ancak sulhun bozulmasını istemeyen Sırp despotu Jorj Brankoviç, haçlıların sefer hazırlıklarından Osmanlı Devleti’ni haberdâr etti. Hıristiyan müttefiklerin harp îlânı ve giriştikleri hazırlıklar, Osmanlılar tarafından haber alınınca, Edirne’de endişeli bir hava esmeye başladı. Edirne’de toplanan saltanat şûrasında, alınacak tedbirler düşünüldü ve ordunun başında tecrübeli bir hükümdarın bulunmasına karar verildi. Sadrâzam Çandarlı Halil Paşa, genç pâdişâh sultan Mehmed Han’a durumu îzâh, edip; “Düşmana cevâb-ı mukavemet (karşı durmanın) imkânı yok. Meğer baban sultan yerine gelmekle mümkün ola. Beylerin dahi ittifakı bunun üzerinedir, maslahat bunu görürler. Düşmana karşı onları gönderesiz. Bu vak’a def olduktan sonra, yine saltanat sizindir” dedi. Sultan Mehmed Han, babası sultan Murâd’a tekrar tahta gelmesi için haber gönderdi. Fakat Murâd Han bu daveti reddetti. Sultan Mehmed Han yazdığı ikinci mektubunda; “Eğer pâdişâh siz iseniz, tehlikede olan vatanı kurtarmak üzere ordumuzun başına geçmek vazîfenizdir. Eğer pâdişâh biz isek, size emrediyoruz, gelip ordunun başına geçiniz” dedi. Sultan Murâd Han, oğlunun bu dâvetine îcâb ederek sür’atle Anadolu askerini topladı. O sırada Papa ve Venedik gemileri Çanakkale boğazı önünde toplanmış, Türklerin şimdiye kadar kuvvetlerini Rumeli’ye naklederken kullandıkları Çanakkale boğazı yolunu kesmişlerdi. Buradan Rumeli’ye geçmek imkânsızdı. Murâd Han Çanakkale tarafına az bir kuvvet gönderip, düşmanı yanıltarak sür’atle İstanbul boğazına (Anadolu Hisarı’na) geldi. Sadrâzam Halîl Paşa, yeniçeri, topçu, cebeci ve Rumeli askeriyle İnceğiz’de bekliyordu. Sultan’ın boğaza ulaştığını haber alınca, bugünkü Rumeli Hisarı’nın bulunduğu yere geldi ve yanında getirdiği topları yerleştirdi. Böylece tarihte ilk defa İstanbul boğazı top ateşi ile kontrol altına alındı. Sultan Murâd Han derhâl maiyyetindeki 40.000 kişilik Anadolu askerini, topçunun himayesinde, asker başına bir duka altını vermek suretiyle Ceneviz gemileriyle karşıya geçirdi. Bizanslılar, İstanbul surları yakınından sancak ve bayraklarını dalgalandıra dalgalandıra ilerleyen Osmanlı ordusunu seyretmekten başka bir şey yapamadılar. 20 Ekim 1444 târihinde Rumeli’ye ayak basan sultan Murâd Han, bu geçişin emniyetle başarılmasında hizmeti dokunan topçu kumandanı Saruca Paşa’ya ihsânlarda bulundu. Geçişi Edirne’ye bildirmek için kapıcıbaşı ile Muhtesibzâde acele yola çıkarıldı. Murâd Han Edirne’ye yaklaşınca, devlet adamları ve halk tarafından karşılandı. Fakat Edirne’ye girmeyerek şehrin dışında konakladı. Sultan Mehmed ve vezîriâzam Halîl Paşa’yı Edirne’nin muhafazasına bırakıp sür’atle Varna üzerine yürüdü. Macar kralı Vladislas da sefer hazırlıklarını tamamladıktan sonra, 1 Eylül 1444 târihinde Segedin’den hareket etmişti. Macar ve Leh askerlerinden meydana gelen ordunun ağırlıklarını taşıyan iki bin araba da arkadan geliyordu. Kral Vladislas’in kıymetli eşyasını ise iki yüz elli araba taşımaktaydı. Ordu 16 Eylül’de Orsova’ya vardı. Meşhur Macar komutanı Jan Hünyad dört bin seçme zırhlı süvârî ile buradaki asıl kuvvetlere iltihak etti. Orsova’da yapılan toplantıda Jan Hünyad, Haçlı ordusunun başkumandanlığına getirildi. Ayrıca ordunun harekât plânı kararlaştırıldı. Kral Vladislas’ın fikri, Osmanlıların merkezi Edirne’ye yürümekti. Fakat Balkan dağlarını aştıktan sonra, Meriç vadisinden ilerleme’yi tehlikeli gördüğünden, önce Varna’nın zaptını düşündü. Varna’da donanma ile de işbirliği yapılacak ve zafere daha emîn adımlarla ilerlenecektı. Bu karârı müteakip Orsova’dan kalkan haçlı ordusu, 18-22 Eylül’de Tuna’yı aştı. Balkan dağlarının kuzey eteklerini tâkib ederek Varna’ya doğru ilerledi. Jan Hünyad, Macar süvarileri ve haçlılara katılan Eflak askerleriyle önde yol alıyordu. Haçlılar Vidin kalesini atlayarak Niğbolu’ya gelip kaleyi kuşattılar. Fakat yaptıkları hücumlar boşa gidince, ordu baş kumandanı Jan Hünyad kale önünde vakit geçirmenin yersiz olduğunu söyleyerek kuşatmayı kaldırdı. 24 Ekim 1444’de Razgrat’tan Yenipazar’a gelen haçlılar, şehirdeki müslümanları kılıçtan geçirdiler. 26 Ekim 1444 günü Şumnu, Tırnova, Prevadi, Retric, Mihaliç’te de aynı katliâmı yaptılar. 9 Kasım 1444 günü Varna önüne gelen haçlı ordusu, şehrin güneyindeki Galatahisar, Makropolis, Kavarna köylerini ele geçirdi ve Varna’nın kuzey bölgesinde ordugâhını kurdu. Haçlıların elinde Osmanlı ordusuna âid hiç bir bilgi olmadığı hâlde buraları çok iyi bilen sultan Murâd Han, her imkândan faydalanarak düşmanın arkasına düşüp adım adım takib ederek Varna önünde sıkıştırdı. Büyük bir zafer neşesi ve gururuyla Varna önlerine gelmiş bulunan haçlı ordusu, sultan Murâd gibi bir dahînin kumandası altında müthiş bir Osmanlı kuvvetinin üzerlerine geldiğini işitince şaşırdı. Ordu başkumandanı Jan Hünyad da telâşa düştü, alelacele bir harb meclisi topladı. Bu toplantıda Papa’nın vekîli kardinal Jülyen Çesarini, Eğri ve Varadin piskoposları, ordugâhın önünde hendekler ve arabalardan istihkâmlar kurarak Türklerin hücumunu beklemek fikrini ileri sürdüler. Fakat başkumandan Jan Hünyad ile kral Vladislas düz sahada Türklere hücumu daha uygun buldular ve; “Taarruz edecek güçteki bir orduyu tahkimli bir savunma mevzii içine sokmak çok zararlıdır. Taarruz, morali yüksek olan asker üzerinde daha iyi te’sir yapar” dediler. Haçlı ordusunun sol kanadı, Varna bataklıklarıyla çevrili idi ve bu cenahta Ulahlarla bir kısım Macarlar bulunuyordu. Sağ cenah tamamen açık bulunduğundan Macarların hemen bütün kuvvetleri bu tarafta idi. Siyah Macar bayrağı, Erlau piskoposunun muhafazasına verilmişti. Alemdâr, Franko idi. Ordu kuvvetleri, meşhur kardinal Çesarini, Franko ve Erlan piskoposunun arasında taksim edilmişti. Varadin piskoposu, ordunun arkasını, eşya ve top mühimmatını muhafaza etmekte idi. Kral Vladislas ortada yer aldı. Haçlıların bu nizâmına mukabil Osmanlı ordusunun başkumandanı sultan Murâd Han, kademeli olarak tertibat aldı. Kuvvetlerin en mühim kısmını iki sıra üzerine yerleştirdi. Harp Rumeli’de olduğundan, usûl mucibince Rumeli beylerbeyi Turhan Bey Rumeli askeriyle sağda, Anadolu beylerbeyi Karaca Bey de, Anadolu askeriyle sol cenahta yerlerini aldılar. Osmanlı ordusunun başkumandanı Murâd Han da yanında yeniçeriler olduğu hâlde ortada üçüncü sırayı teşkil eden bölümde idi. Muhârebe idare yeri biraz yüksekçe bir tepe üzerinde kurulmuştu. Sultan Murâd Han, Varna sahrasında saf tutan haçlı ordusu ile muhârebeye başlamadan evvel iki rek’at namaz kıldı ve şöyle duâ etti: “İlâhî! Mü’min kullarını, benim günâhımın çokluğundan ötürü küffâr elinde zebûn etme. İlâhî! Habîbinin hürmeti için ümmetini sen sakla ve sen mansûr ve muzaffer eyle.” Târihin en mühim meydan muhârebelerinden biri olan Varna Muhârebesi, 10 Kasım 1444 sabahı Osmanlı askerinin Allah Allah nidalarıyla başladı. Murâd Han, azabları ve akıncıları düşmanın en zayıf tarafı olan sağ kanada doğru sürdü, öğleye doğru savaş şiddetlendi. Düşman başkumandanı Jan Hünyad, yanına Eğri piskoposunun alayını da alarak sağ kanat üzerine yüklenen Türklere karşı taarruza geçti. Haçlı süvarileri zırhlı olduğu için az telâfât veriyor, Türkler bu yüzden müşkil vaziyete düşüyordu. Kardinal Jülyen Çesarini’nin alayları ta taarruza kalkınca, Osmanlı akıncı ve azabları gerilemeye başladı. Karaca Bey kumandasındaki Anadolu sipahileri, derhâl Jan Hünyad’ın tarafına doğru taarruza geçtiler. Bu hücum karşısında Hırvatlar gerilemeye başladı. Düşmanın sağ kanadı çökmeye yüz tuttu. Haçlıların bir kısmı Varna’ya doğru şehir kapılarına kadar çekildiler. Sağ kanat kuvvetlerinin müşkil vaziyete düşerek gittikçe eridiğini gören Jan Hünyad, kral Vladisdas’ın kumandasındaki alayları da alarak Bosna piskoposu ile birlikte ileri atıldı. Bu şiddetli saldırılar karşısında Osmanlı sol cenahı geriledi. Bu sırada sol kanat kumandanı Karaca Paşa şehîd düştü. Anadolu sipahileri de savaş meydanından dışarı itildi. O sırada sol cenahla merkez bölümü arasında meydana gelen boşluktan içerilere ilerleyen düşman kuvvetleri, yeniçerilerin tuttuğu hatta kadar sokuldular ve taarruzlarının en şiddetlisini Osmanlı karargâhına yönelttiler. Mevkiini azim ve metanetle muhafaza eden Murâd Han, muhârebenin aldığı şekle göre askerinin harekâtına mâhirâne müdâhalelerde bulunarak, fazla zaman kaybetmeden cephenin sıkışan kısımlarını düzeltebilme kudretini gösterdi. Öbür taraftan haçlı ordusunun tekmil kuvvetlerini muhârebenin seyrine ve ihtiyâcına göre kullanmak isteyen Jan Hünyad, kral Vladislas’ın kendisinden haber almadan müdâhalede bulunmamasını istemişti. Fakat savaşın haçlılar lehine gelişmesi üzerine, kazanılacak zaferin şerefini tamâmen Jan Hunyad’a kaptırmak istemeyen Viadislas ise, ondan habersiz ihtiyattaki mevkiini terkederek işe müdâhale etti. Bu sırada Jan Hünyad’ın Osmanlı ordusunun merkezine doğru ilerlediğini gören Murâd Han, yeniçerileri yanlara doğru açarak düşmanı boşluğa çekti. Boş alana taarruz eden, haçlı birlikleri arasında Macar kralı ve emrindeki alaylar da vardı. Haçlılar kısa bir süre sonra kuşatma çemberinin içine girdiklerini anladılar. Düşman kıskaç arasına alınınca, çok şiddetli bir taarruza geçildi. Yeniçeriler zafere ulaşmak şevk ve heyecanıyla kat’î hücuma geçtiler. Bu arada kral Vladislas bir balta darbesiyle yere düşürüldü. Bir yeniçeri yetişerek kralın başını kesti ve sultan Murâd’a götürdü. Vladislas’ın başı bir mızrağın uçuna geçirilerek, yemînine rağmen bozduğu muahede nüshasının asılı olduğu mızrağın yanına dikildi. Macar kralının ölümü ve teşhir edilen başı, haçlı ordusunun maneviyâtını bozdu. Jan Hünyad”ın çabalamaları bozgunu durduramadı. Sabahtan başlayan muhârebe ikindi vakti sona ermişti. Jan Hünyad muhârebenin kaybedildiğini anladığı vakit, ordusuna haber vermeden yanındaki Ulahlarla birlikte geri çekildi ve Karadeniz’in kuzey kısmını tâkib ederek kaçmaya muvaffak oldu. Dâvûd Paşa kumandasındaki Osmanlı kuvvetleri, Jan Hünyad’ı iki gün tâkib ettilerse de yakalayamadılar. Erlau ve Grosvaradin piskoposları ile ahitnamenin bozulmasına sebeb olan papa vekili kardinal Çesarini, maktuller (ölüler) arasında olup, düşmanın kaybı 65.000 civarında idi. Kralın kıymetli eşyaları ile dolu 250 araba Türklerin eline geçti. Bu muhârebede Osmanlı ordusu 15.000 şehîd verdi. Şehîdler arasında, her biri binlerce haçlı kralına bedel yiğit Osmanlı askerlerinden başka; Çelebi Sultan Mehmed’in dâmâdı ve sultan Murâd’ın eniştesi olan Anadolu beylerbeyi Karaca Paşa ile bir sancak beyi, Tîmûrtaş Paşa’nın torunu ve Umur Bey’in oğlu Osman Bey vardı. Zaferi müteâkib müslüman hükümdarlara fetihnameler yazıldı. Bütün İslâm âlemi Osmanlının zafer sevincine iştirak etti. Târihde büyük netîceler doğuran harblerden olan Varna zaferi ile Balkanlarda Osmanlının güç ve kuvvetine karşı koyacak bir kuvvet kalmadı. Lehistan ve Macaristan, kral Vladisias’ın ölümü ile bir daha birleşememek üzere ayrıldı ve Baltık kıyısından Adriyatik denizine kadar uzanan Lehistan-Macaristan devleti ortadan kalktı. Varna muhârebesi; Bizans’ın, Balkanlardan ve Avrupa’dan ümidini kesmesine ve inkıraz (yıkılacağı) günlerini beklemesine sebeb oldu; İstanbul’un fethine zemîn hazırladı. 1) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-1 sh. 213 2) Büyük Türkiye Târihi; cild-2, sh. 416 3) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-1, sh. 318 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 354 5) Varna (1444), İkinci Kosova (1448) Meydan Muhârebeleri ve İkinci Murâd (Genelkurmay Askerî Târih ve Stratejik Etüd Başkanlığı, İstanbul-1987); sh. 29 6) Âşıkpaşazâde Târihi (İstanbul-1970); sh. 144 7) Varna 1444 (Necati Salim, İstanbul-1931) VEHHÂBÎLİK On sekizinci yüzyıl ortalarında Arabistan yarımadasında ortaya çıkan, on dokuzuncu yüzyılda geniş bir bölgeyi etkisi altına alan dînî ve siyâsî bir akım. Kurucusu Şeyh-i Necdî diye de anılan Muhammed bin Abdülvehhâb’dır. Benî Temîm kabîlesine mensûb olan ve 1699 (H. 1111) senesinde Necd gölündeki Hureymile kasabasına bağlı Uyeyne köyünde doğan Muhammed bin Abdülvehhâb’ın kurduğu bu akıma Vehhâbîlik; ona tâbi olanlara da Vehhâbî adı verilmektedir. Muhammed bin Abdülvehhâb, önceleri seyahat ve ticâret için Basra, Bağdâd, İran, Hind taraflarına gitti. Şam’da tahsîl yaptı. Bu sırada Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine uymayan görüşler ileri süren İbn-i Teymiyye’nin kitaplarını okudu ve fikirlerinin te’sirinde kaldı. 1730’da Necd’e dönerek köylüler için küçük din kitapları yazdı. Bu kitaplara mutezile ile diğer bid’at fırkalarından aldığı kendi düşüncelerini de karıştırdı. Fikirlerini önce kendi bölgesinde yaymaya çalıştı. 1744 senesinde Riyâd yakınlarındaki Der’iye kasabasına yerleşti. Der’iye ahâlisi ile şeyhleri olan Muhammed bin Suûd buna tâbi oldular. Der’iye şeyhi Muhammed bin Suûd’la işbirliği yaparak çevreden güçlü bir destek sağladı. Kendi düşünce ve görüşleri doğrultusunda hareket etmeyen müslümanları, tevhîd yolundan ayrılmış birer müşrik kabûi edip, bunların kanlarının ve mallarının helâl olduğunu bildirdi. Kendisine kâdı, Muhammed bin Suûd’a hâkim ismini vererek gelecekte çocuklarının bu makama geçmelerini te’min eden bir kânun hazırlattı. Muhammed bin Abdülvehhâb, Peygamberimizi sallallahü aleyhi ve sellem ve başka peygamberleri ve evliyâyı vesile ederek Allahü teâlâdan bir şey istemeye ve bunların kabirlerini ziyaret etmeye şirk (Allahü teâlâya ortak koşmak) dedi. Böylece binlerce İslâm âlimine muhalefet etti. Necd halkı, Vehhâbîlik akımını sür’atle benimsedi. 1745-1765 seneleri arasında geçen yirmi yılda, Necd bölgesinin tamâmına, Asır ve Yemen’in iç bölgelerine hâkim olan Vehhâbîler, fikirlerini kabul etmeyip karşı çıkanlara harb ilân ettiler. Mekke ve Medine’deki Ehl-i sünnet âlimlerini ikna etmek için adamlar gönderdiler. Ehl-i sünnet âlimleri onların fikirlerine karşı çıktılar. Mekke emîri olan Şerîf Mes’ûd bin Sa’îd, Muhammed bin Abdülvehhâb’ın ve adamlarının müslümanları yavaş yavaş Ehl-i sünnet itikadından uzaklaştırdıklarını anlayarak, Mekke âlimlerinin verdiği fetva ile bunların habs edilmelerini emretti. Aralarında Muhammed bin Abdülvehhâb’ın kardeşi Süleymân bin Abdülvehhâb’ın da yer aldığı Hicaz’daki Ehl-i sünnet âlimleri, Muhammed bin Abdülvehhâb’ın kitablarını inceleyerek, uygun olmayan fikirlerine cevaplar hazırladılar. Yazılarını çürüten kuvvetli vesikalarla kitaplar yazarak müslümanları uyandırmaya çalıştılar. Bu kitaplar Vehhâbîleri uyandırmadığı gibi, Ehl-i sünnet olan müslümanlara karşı düşmanlıklarını arttırdı. Niyeti, Hicaz ve Irak bölgelerini ele geçirip ayrı bir devlet kurmak olan Muhammed bin Abdülvehhâb, 1765 yılında ölen Muhammed bin Suûd’un yerine geçen oğlu Abdülazîz bin Muhammed’le işbirliği yaparak, zekât ve öşür toplamak bahanesiyle dolaştığı köy ve kasabalarda, kendilerine karşı gelen sünnî ulemâyı öldürmeye başladı. Etrafında pek çok tarafdârının toplandığını gören Abdülazîz bin Muhammed, Muhammed bin Abdülvehhâb’ın da uygun görmesiyle hilâfetini îlân etti. Sonra da kabîle reislerini toplayıp kendilerine; “Ben istediğimi elde edecek kadar askere sahibim. Maksûdum, hilâfet merkezimiz olan Der’iye’den çıkıp, uğradığım yerleri de kendime tâbi kılarak, doğru dini tâlim ede ede Bağdâd’a kadar giderek orasını ele geçirmektir. Bir taraftan da Ehl-i sünnet ulemâsı geçinen müşrikleri ortadan kaldıracağım. Çünkü, bulundukları memleketlerde bize tâbi olanların rahat yüzü görmelerine imkân yoktur” dedi. Etrafında toplanan kabîle reisleri, ona tâbi olacaklarına dâir söz verdiler ve elini öpmek suretiyle bîât ettiler. Abdülazîz bin Muhammed bunun üzerine; “Şu hâlde mezhebimizi her tarafta yaymaya ve halkı müslüman adı altındaki müşriklere karşı savaşa sevk etmeye başlayın” emrini verdi. Hâdise duyulunca, Der’iye bölgesindeki sünnî âlimler Bağdâd’a giderek durumu Bağdâd vâlisi Süleymân Paşa’ya anlattılar. Süleymân Paşa mes’eleyi iyice anlamadan harekete geçmek istemediği için, Abdülazîz’e bir mektûb göndererek maksadının ne olduğunu sordu. Abdülazîz ise, yazdığı mektûbda, Süleymân Paşa’y oyalayıcı ve kaçamak cevaplar yazdı. Diğer taraftan da İslâm dünyâsına hâkim olmak için evvelâ Mekke ve Medine’yi ele geçirmek gerektiğini düşünüp, bir hayli asker toplayarak Mekke şerifine başvurdu ve hac müsâdesi istedi. Mekke şerîfi, maksadını bildiği için isteğini reddetti ve bir mikdâr asker toplayarak Der’iye üzerine yürüdü. Abdülazîz bin Muhammed ona karşı çıkmaya cesaret edemeyerek dağlara çekildi. Bu sırada Muhammed bin Abdülvehhâb öldü. Abdülazîz bin Muhammed, 1795 senesinde Mekke’ye üç vehhâbî gönderdi. Mekke’de yapılan toplantıda, Ehl-i sünnet âlimleri âyet-i kerîme ve hadîs-i şeriflerle cevâb verince, üç vehhâbî bir şey söyleyemeyerek hakkı kabûl etmekten başka çıkar yol bulamadılar. Ehl-i sünnetin haklı olduğunu, kendilerinin yanlış yolda olduklarını yazarak üçü de imzaladılar. Ehl-i sünnet âlimleri vehhâbîleri cevap veremeyecek hâlde bırakınca; Mekke’deki vehhâbî din adamları, Der’iye’ye Abdülazîz’in yanına gelerek cevab veremediklerini, böyle inanmanın İslâm düşmanlığı olduğu yazılarak her tarafa gönderildiğini anlattılar. Bu durumu öğrenen Abdülazîz bin Muhammed, 1800 senesinde hazırladığı kuvvetlerle Mekke üzerine yürüdü. Mekke emîri Şerîf Gâlib Efendi bunlara karşı koydu. Her iki taraftan çok kan döküldü. Şerîf Gâlib Efendi, vehhâbîleri Mekke’ye sokmadı. Fakat Mekke etrafındaki Arab kabîleleri vehhâbî oldular. Mekke şerîfi, Tâif kalesini tamir ettirip Mekke dağlarına burçlar yaptırdı. Abdülazîz bin Muhammed, oğlu Suûd’u büyük bir orduyla Irak’a gönderdi. 1802 senesi Muharrem törenleri sırasında Kerbelâ’ya giren bu ordu, pek çok şiîyi kılıçtan geçirdi. Hazret-i Hüseyin’in türbesindeki altın ve gümüş eşyayı iki yüz deveye yükleyip Der’iye’ye getirdiler. Bu sırada Abdülazîz bin Muhammed de Tâif’i muhasara için faaliyete geçti. Civardaki kabîlelerle temas kurup onlara kendi inancını kabul ettirdi. Bu sırada Der’iye Câmii’nde bir şiî tarafından hançerlenerek öldürüldü. Yerine oğlu Suûd geçti. Suüd hemen o sene iki bayram arasında Tâif üzerine asker göndererek şehri muhasara ettirdi. Şerîf Gâlib Efendi tarafından müslümanlara işkence yapmamaları hususunda sözleşme yenilemek üzere, Suûd bin Abdülazîz’e gönderilen Osman el-Müdâyıkî ve Muhsin el-Hâdimî de Mekke şerifine isyân edip, Suûd bin Abdülazîz’le birlik oldular. Suûd, Der’iye’den hazırladığı kuvvetleri bunların emrine verdi ve Tâif üzerine gönderdi. Osman el-Müdâyıkî ve Muhsin el-Hâdimî Tâif yakınındaki Abîle denilen yere geldikleri sırada, Şerîf Gâlib Efendi’ye mektup yazıp, Suûd ve kendilerinin daha önceki sözleşmeyi tanımadıklarını ve Suûd’un Mekke’yi almaya hazırlandığını bildirdiler. Şerif Gâlib Efendi cevap yazarak tatlı sözlerle nasihat ettiyse de Osman el-Müdâyıkî bu mektubu yırttı. Emir’in gönderdiği müslümanlara saldırıp, onları bozguna uğrattı. Şerîf Gâlib Efendi, Tâif kalesine çekilip savunma tedbirleri aldı. Osman el-Müdâyıkî Taife yakın Melîs denilen yerde karargâhını kurdu. Bîşe emîri Salim bin Şekbân’ı da yardıma çağırdı. Şerîf Gâlib Efendi Tâiflilerle birlikte Melîs’deki vehhâbîler üzerine saldırdı. Salim bin Şekbân’ın bin beş yüz askerini kılıçtan geçirdi. Salim ve yanındaki kalanlar kaçtı. Fakat tekrar toparlanarak Melîs denilen yeri bastılar ve ahâlinin mallarını yağma ettiler. Şerîf Gâlib Efendi, yardım almak için Cidde’ye gitti. Tâifliler korkup, çoğu çoluk-çocuğunu alıp gizlice kaçtılar. Kalede kalan Tâifliler ard arda gelen vehhâbîleri bozup kaçırdılar ise de, düşmana yardımcı da gelmiş olduğundan kaleye teslim bayrağı çektiler. Cana ve ırza kıymamak şartı ile teslim olacaklarını bildirdiler. Şubat 1803’de Tâifi ele geçiren vehhâbîler, şehir halkını öldürerek mallarını yağmaladılar. Şehir ve etrafındaki mezarları ve türbeleri yıktılar. Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem amcasının oğılu Abdullah bin Abbâs’ın muhteşem türbesini yerle bir ettiler. Bir çok dînî kitapları yaktılar. Sonra Mekke üzerine yürüdüler. Fakat hac mevsimi olduğu için şehre girmeye cesaret edemediler. 1803 senesi Muharrem ayında Mekke’ye giren vehhâbîler, inançlarını yaydılar. Kabir ziyaret edenleri, Resûlullah’ın sallallahü aleyhi ve sellem türbesine gidip yalvaranları öldüreceklerini bildirdiler. Daha sonra da Şerîf Gâlib Efendi’yi yakalamak üzere Cidde’ye gittiler. Şerîf Gâlib Efendi’nin hücumları karşısında bozularak Mekke’ye geri döndüler. Halkın isteği üzerine Şerîf Gâlib Efendi’nin kardeşi Şerîf Abdülmu’în Efendi’yi Mekke’de emir bırakıp Der’iye’ye gittiler. Daha sonra Cidde’den topladığı kuvvetlerle Mekke’ye gelen Şerîf Gâlib Efendi, emirliği tekrar aldı. 1805 senesinde Mekke’yi yeniden ele geçiren vehhâbîler, Medîne’yi de ele geçirerek kuzeye yöneldiler. Hâkimiyet sahalarını Haleb’e kadar genişlettiler. Osmanlı Devleti’nin iç mes’elelerle uğraştığı bir zamanda zuhur eden vehhâbîlik yayılmaya başladığı zaman, İran şahı Nâdir Şâh’ın şark hudutlarını tehdîdi yanında, Rusya ve Avusturya hücumları da devam ediyordu. Suriye’de Cezzâr Ahmed Paşa, Mısır’da Memlûklülerin isyânları, Fransızların Mısır’a girmeleri, Tepedelenli Ali Paşa, Pazvandoğlu, Belgrad dayısı isyânları, Sırp ayaklanması ve Nizâm-ı cedîd hareketleri de vuku bulmuştu. İşte bu sebeplerle Devlet vehhâbîlerle uğraşmaya imkân bulamadı. Vehhâbîlik hareketinin yayılması ve devletin bütünlüğünü tehdîd eder duruma gelmesi üzerine Osmanlı hükümeti, hareketi bastırmak üzere Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’yı vazîfelendirdi. Mehmed Ali Paşa, oğlu Ahmed Tosun Paşa kumandasındaki, bir Mısır ordusunu 1 Mart 1811’de gemilerle Yenbu limanına doğru yola çıkardı. Bu ordu, 2 Aralık 1812’de Medine’ye girdi. 23 Ocak 1813’de Mekke, bir kaç gün sonra da Tâif alındı. Mehmed Ali Paşa Kabe’nin anahtarlarını, diğer mukaddes emânetlerle birlikte oğlu Kâmil İsmâil Paşa ile İstanbul’a yolladı. Sultan İkinci Mahmûd Han başarıları sebebiyle Kavalalı Mehmed Ali Paşa’yı ve oğlu Ahmed Tosun Paşa’yı mükâfatlandırdı. Suûd bin Abdülazîz 27 Nisan 1814’de Der’iye’de ölünce, yerine oğlu Abdullah geçti. Bu sırada Ahmed Tosun Paşa da vefât ettiğinden, Hicaz birlikleri kumandanlığına kardeşi İbrâhim Paşa tâyin edildi. İbrâhim paşa, Der’iye’yi beş ay kuşattıktan sonra, Eylül 1818’de ele geçirdi. Yakalanan Abdullah bin Suûd Medine’ye getirildi. Dört oğlu, hocası, iki kâtibi ve dîvancısı ile birlikte elleri bağlı olarak İskenderiye üzerinden İstanbul’a yollandılar. Muhakeme edildikten sonra, Topkapı Sarayı kapısı önünde îdâm edildiler. Böylece Osmanlı Devleti için vehhâbîlik mes’elesi hâlledilmiş gibi olduysa da, 1824’de o soydan Terkî bin Abdullah ortaya çıkarak vehhâbîlere baş oldu. 1833’de Suûd’un oğlu Meşâri, Terkî’yi öldürüp yerine geçti. Terkî’nin oğlu Faysal da Meşşârî’yi katledip 1838’de vehhâbîlerin başına geçti. Kavalalı Mehmed Ali Paşa’nın yeniden gönderdiği askerlere karşı koymak istediyse de mirliva (tuğgeneral) Hurşid Paşa’nın eline geçerek, Mısır’a gönderildi ve habs edildi. Suûd’un Mısır’da bulunan oğlu Hâlid Bey, Der’iye emîri yapılarak Riyâd’a gönderildi. Mısır’da Osmanlı terbiyesi ile yetişmiş, Ehl-i sünnet itikadında, nâzik bir zât olan Hâlid Bey, bir buçuk sene emirlikte kaldı. Abdullah ibni Sezyan adında biri, Osmanlı Devleti’ne sâdık görünerek bir çok köyü ele geçirdikten sonra ansızın Der’iye’ye saldırıp Necd emîri oldu. Hâlid, Mekke’ye kaçtı. Mısır’da hapiste bulunan Faysal, Cebel-i Semr emîri İbnürreşîd’in yardımı ile kaçarak Necd’e gidip İbn-i Sezyan’ı öldürdü. Osmanlı Devleti’ne sâdık kalacağına yemîn edince 1843’de Der’iye emîri yapıldı. 1865 senesinde ölünceye kadar vadinde durdu ve Osmanlı Devleti’ne bağlı kaldı. Faysal ölünce büyük oğlu Abdullah Necd emîri yapıldı. Kardeşi Suûd Bahreyn adasından topladığı kimselerle 1871’de isyân etti. Fakat Abdullah Osmanlı Devlet’nin bir emîri olduğu için altıncı ordu kumandanlarından ferik (tümgeneral) Nafiz Paşa, Suûd’un üzerine gönderildi. Suûd ve ona bağlı olan kimseler, 1874’de tamamen te’sirsiz hâle getirildi. Necd ülkesi rahat ve huzura kavuştu. Yemen ve Asîr taraflarındaki vehhâbîler de itaat altına alındı. 1888’den sonra Muhammed İbnürreşîd, Necd’i ele geçirerek Abdullah’ı esir aldı. 1897’de Muhâmmed İbnürreşîd’in vefâtından sonra yerine biraderi oğlu Abdülazîz er-Reşîd geçti. Vehhâbîliğin yeniden zuhûru için çalışan Abdülazîz İbnürreşîd, 1901’de Kuveyt’den Riyâd’a gelen Abdülazîz bin Abdurrahmân bin Faysal tarafdârlarınca öldürüldü. 1915 senesinde Osmanlılar işe karışarak Abdülazîz İbn-üs-Suûd, Riyâd kaymakamı tâyin edildi. Sonra Reşîdlilerle Suudiler arasında Kasîm’de yapılan harpte Abdülazîz bin Abdurrahmân mağlûb oldu ve Riyâd’a çekildi. 17 Haziran 1918’de Abdülazîz bin Abdurrahmân bir beyanname neşr ederek, Mekke’deki Şerîf Hüseyin ve onunla birlikte olanlara karşı cihâd ediyorum diyerek Mekke ve Taife hücum etti ise de başarı sağlayamadı. 1924’de İngilizler Mekke emîri Şerîf Hüseyin Paşa’yı yakalayıp Kıbrıs’a götürünce, Abdülazîz bin Abdurrahmân, 1924’de Mekke’yi ve Tâif’i rahatça ele geçirdi. 1926’da Hicaz ve Necd kralı ünvânını aldı. 1927’de İngiltere ile imzaladığı Cidde anlaşmasıyla bağımsızlığını îlân etti. 1932’de devletin adını Arab Suudî Krallığı olarak değiştirdi. Dînî ve siyâsî bir görüş olarak vehhâbîliğin temel esasları şöyle özetlenebilir: Ehli sünnet ile aralarındaki temel farkın tevhid anlayışı konusunda olduğunu savunan vehhâbîler, bu hususu belirtmek için kendilerini muvahhidûn (muvahhidler) olarak adlandırırlar. Onlara göre tevhîd inancı; kalble, dille ve amelle gösterilmelidir. Bunlardan biri eksik olursa, o kişi müslüman değildir. Yâni amel ve ibâdet, îmânın parçasıdır. Bir farzı yapmıyan, meselâ farz olduğuna inandığı hâlde bir namazı kılmayan dinden çıkar. Bunu öldürmeli, mallarını vehhâbilere taksim etmelidir. Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde zikr edilen sıfatları ile, el, yüz, ayak, kürsî v.b. ifâdeleri vücûdî şekiller içinde anlarlar. Yâni teşbih ve tecsîme, (insana benzetip cisimlendirme) giderler. Çünkü onlara göre âyet-i kerîmeler te’vil edilmeksizin zahir mânâlarıyla alınmalıdır. Allahü teâlâdan başkasından şefaat (yardım) dilemek şirktir. Peygamberlerin aleyhimüsselâm ve evliyânın ruhlarından şefaat isteyen, bunların mezarlarını ziyarette bulunup, bunları vesile ederek duâ eden, İslâmiyet’ten çıkar. Buna tövbe etmeyenin öldürülmesi caizdir. Tarikata girmek, bir mürşidi sevmek, tasavvufa yönelmek bid’attır, yâni sapıklıktır. Kur’ân-ı kerîm ve sünnet-i seniyye dışındaki her şeyi bid’at olarak vasıflandıran ve Kur’ân-ı kerîm ile hadîs-i şeriflerden sonra delillerin iki kaynağı olan icmâ ve kıyâsı reddeden, fıkhı mezheplerin imâmlarının mutlak otoritesini kabul etmeyen, Eshâb-ı kiramın bile dinde selâhiyetli olmadığını ileri sürerek mezheb veya mezheb imâmına bağlanmayı, dîni anlamamak ve küfre sapmak gibi değerlendiren vehhâbîler, en büyük bid’at olarak mezar ve türbe yapılmasını, buraların ziyaret edilmesini kabul ederler. Mezarlar üzerine türbe yapmak, türbelerde namaz kılmak, orada hizmet ve ibâdet edenlere kandil yakmak ve ölülerin ruhuna sadaka adamak uygun değildir derler. Bu yüzden Arabistan’daki mezar ve türbeleri yıkmışlardır. Peygamber efendimizin sallallahü aleyhi ve sellem hırka ve sakal-ı şerîfinin ziyaret edilmesini şirk sayarak yasaklamışlardır. Namazın mutlaka toplu ve mescidde kılınması gerektiği inancındadırlar. Zikri ve nafile namazı yasaklamışlar, vakıf kurumunu da bâtıl saymışlardır. “Emr-i bil-mârûf ve nehy-i anil münker, imâmın veya emîrin vazifesidir” diyen vehhâbîler, amelde Hanbelî mezhebine bağlı olduklarını ileri sürer, îtikâdî konularda selefî olduklarını söylerler. Daha çok İbn-i Teymiyye’nin fikir ve görüşlerinin te’sirinde kalan vehhâbîliğe karşı çeşitli reddiyeler yazılmıştır. Muhammed bin Abdülvehhâb’ın babası, oğlunun arkasından gidilmemesini tavsiye etmiştir. Kardeşi Süleymân bin Abdülvehhâb Es-Savâik-ı ilâhiye fî reddi ale’l-Vehhâbiyye, Mekke müftisi Ahmed Zeynî Dahlân da Hulâsât-ül-kelâm adlı eserinde Vehhâbîlerin yanlış yolda olduklarını vesikalarla isbât etmişlerdir. Ed-Dürer-üs-Seniyye, Fitnet-ül-Vehhâbiyye adlı ve daha pek çok kitaplar yazılmıştır. Vehhâbîlik hakkında bir çok Türkçe kitaplar da neşr edilmiştir. 1) Târih-i Vahhâbıyân (Eyyûb Sabri Paşa, İstanbul-1296) 2) Redd-ül-muhtâr; cild-3, sh. 308 3) Hulâsât-ül-Kelâm (A. Zeyni Dahlân); sh. 299 v.d. 4) El-fütûhât-il-İslâmiyye: cild-2, sh. 228 5) Es-Savâik-ul-İlâhiyye (Süleymân bin Abdülvehhâb, İstanbul-1988) 6) Kıyamet ve Âhiret; sh. 335 7) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 419 8) Târih-i Cevdet; cild-7, sh. 201 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-17, sh. 366 10) Mufassal Osmanlı Târihi; cild-5, sh. 2869 11) Osmanlı Târihi (Uzunçarşılı); cild-4, kısım-1, sh. 441 12) Mekke-i Mükerreme Emirleri; sh. 115 13) Vehhâbiliğin İç Yüzü (Trc. A. Fârûk Meyan, İstanbul-1976) 14) Berâet-ül-Eş’âriyyin (Ebû Hâmid bin Merzûk, Beyrut-1975) VELÎAHD (Bkz. Şehzâde) VEZİR Osmanlı Devleti’nde askerî ve idâri sahalarda geniş selâhiyetlere sâhib en üst derecedeki me’murlara verilen ünvân. Vezir kelimesi, lügatta yardımcı, yük mânâlarında olup, devlet başkanı olan pâdişâhın hemen hemen bütün işlerini yüklenen ve hükümdarlıkla ilgili mes’elelerde görüş ve tedbiri ile ona yardımcı olan kimsedir. Vezirlerde, doğruluk, sabır, metanet ve yücelik gibi dört haslet bulunurdu. Vezirliğe ilk ihtiyaç duyan, hazret-i Mûsâ olmuş ve cenâb-ı Hak’tan kendisine kardeşi Hârûn aleyhisselâmı yardımcı istemişti. Sevgili Peygamberimizin de başta hazret-i Ebû Bekr olmak üzere vezirleri yâni yardımcıları vardı. Vezir ünvânı ilk defa Abbasî Devleti’nde, daha sonraları da çeşitli İslâm devletlerinde kullanılmaya başlandı. Büyük Selçuklu, İlhanlı, Anadolu Selçukluları ve Osmanlılar da bu ünvânı kullandılar. Osmanlılarda vezirlik müessesesi ilk defa, Orhan Gâzi zamanında (1324-1362) kurulan dîvân teşkilâtının başına vezir ünvânıyla bir zâtın getirilmesiyle teşekkül etti. İlk vezir ulemâ sınıfından gelmiş olan Alâaddîn Paşa olup, bunu yine aynı sınıftan Ahmed Paşa bin Mahmûd, Hacı Paşa ve Sinâneddîn Yûsuf Paşa tâkib ettiler. Yûsuf Paşa, Orhan Gâzi’nin son ve Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın ilk veziri idi. Onun vefâtından sonra, sultan Murâd Çandarlı Kara Halil’i vezârete getirmiştir. Bu devirde vezirler genellikle fıkıh âlimleri arasından seçiliyordu. Orhan Gâzi zamanında tek vezir olup, dîvân; vezir, kâdı ve hükümdar olmak üzere üç kişiden teşekkül ediyordu. Devletin büyümesi ve işlerin artması üzerine, vezirleri de arttırmak îcâb etti. Böylece sayıları artan vezirlerden biri baş vezir (vezîriâzam) tâyin edildi. Kânûnî Sultan Süleymân Han (1520-1566) zamanından îtibâren vezîriâzam yerine sadrâzam ünvânı kullanılmaya başlandı (Bkz. Sadrâzam). Vezirlik rütbesine yükselebilmek için mükemmel hizmet etme, iktidar ve ehliyet sahibi olma özellikleri aranırdı. Mîr-i mîrân da denilen bir beylerbeyinin vezir olabilmesi için, sancakbeyliği ile eyâletlerde uzun müddet hizmet ettikten sonra Rumeli beylerbeyi veya Rumeli emîrü’l-ümerâsı olması lâzımdı. Ancak ondan vezirliğe geçebilirdi. Kanunî Sultan Süleymân zamanının sonuna kadar merkezdeki vezir adedi dörtten yukarı çıkmamıştı. Bundan sonra artarak yediye kadar çıktı. Sonradan vezir adedi daha da artınca, kubbe vezirliğinden hâriç olarak bazı mühim eyâletler (Bağdâd, Budin, Yemen) vezirlere verildi. Daha sonra bu da kâfi gelmediğinden eyâletlere de vezirlerden tâyin edildi ve nihayet vezir adedinin fazla olarak artması üzerine eyâletler parçalandı ve bir kaç sancak birleştirilip bir vezire verildi. Vezirliğe tâyin edilenler evvelâ pâdişâh huzurunda ve sonra da sadrâzam tarafından kabullerinde hil’at giyerlerdi. Bundan sonra vezir tâyin edilen zâtın vezâret menşur veya beratı reîsülküttâb; nişân-ı hümâyûn takımı da nişancı tarafından alınarak konağına götürülürdü. Bu hizmetlerinden dolayı yeni vezir reis efendiye, nişancı, mîr-i âlem ve çavuşbaşıya kanunen muayyen ve münâsip hediyeler verirdi. Kubbe vezirleri dîvân toplantıları sırasında vezîriâzamın sağında otururlardı. Dîvân-ı hümâyûnda işler çok olduğu zaman kubbe vezirleri vezîriâzamın izniyle tuğra çekerek nişancıya yardım ederlerdi. Kubbe vezirleri zaman zaman serasker veya serdâr ünvâniyle sefere me’mur edilirlerdi. Böyle durumda maiyyetine kapıkulu askerinden münâsip miktarda yeniçeri, cebeci, topçu ve süvari askeri verilirdi. Ayrıca mâlî işlerini görmek üzere bir defterdâr veya defterdâr makamında bir hazîne kâtibi bulunur ve kendi tezkirecisi de reîsülküttâb vazifesi görürdü. Serdâr vezir hareketinden itibaren dîvân kurar, dâva dinlerdi. Maiyyetindeki vazîfe sahipleriyle gideceği mıntıkalardaki azl ve tâyin hususunda selâhiyeti vardı. Dönüşünde yaptığı işler hakkında dîvân-ı hümâyûna bilgi verirdi. Yine vezirler bir vazifeyle taşraya çıktıklarında, eyâletine gidinceye kadar yol üzerinde dâvalara bakmak ve karar almak selâhiyetine sahiptiler. Aynı durum İstanbul’a dönen vezirler için de geçerliydi. Ancak, kendisi bir vezîrin eyâletine uğrarsa orada dâvanın hâllini ona havale ederdi. Vezirler gelir bakımından büyük imkânlara sâhib olup, bunların başlıca gelir kaynaklarını kendilerine tahsis edilen haslar teşkil ederdi. Fâtih kanunnâmesine göre; bir vezîrin haslarının yıllık geliri bir milyon iki yüz bin akçe idi. Bunlar diğer Türk İslâm devletlerinde olduğu gibi ganimetlerden de pay alırlardı. Vezir kendi hasının her beş bin akçelik geliri için sefere bir cebelü asker götürmeye mecburdu. Yaşı itibariyle hizmet yapamayacak bir dereceye gelen veyahut uzun tecrübelerle idâri ve askerî aczi anlaşılan bir vezir, tekâüd edilerek kendisine geçinebilecek kadar tekâüd hasları veya bir mahallin mukâtaasından veya başka bir yerden muayyen bir para verilirdi. Vezirler hakkında şikâyet olur ve hakkındaki şüpheler sabit olursa, kendisinden vezirlik alâmetleri ve rütbeleri alınarak belli bir mahalde ikâmete mecbur tutulurlardı. Eğer halka zulüm ettikleri duyulursa, muhakeme edilerek cezalandınlırlardı. Kalabalık maiyyetlere sâhib olan vezirlerin emirleri altında en az üç yüz kişi bulunurdu. Kapı halkı denilen bu maiyyetin kalabalığı vezîrin derecesini gösteren bir ölçüydü. Her vezîrin dokuz kat mehterhanesi vardı. Fakat bu mehterhanede pâdişâhlık alâmeti olan kös bulunmazdı. 1) Lütfi Paşa Târihi; sh. 453 2) Medeniyeti İslâmiye Târihi (C. Zeydan); cild-1, sh. 132 3) Târih-i Peçevî; cild-1, sh. 485 4) Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâtı; sh. 186 v.d. 5) Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş Döneminde Vezîrîâzâmlık (A. Taneri); sh. 40 v.d. VEZÎRİÂZAM (Bkz. Sadrâzam) VİYANA KUŞATMALARI Orta Avrupa’nın kapısı olan Viya’nanın, Osmanlı Devleti tarafından kuşatılması. Birincisi 1529’da Kânûnî Sultan Süleymân Han, ikincisi de, 1683’de Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından yapıldı. Birinci Viyana Kuşatması Mohaç’ta Macaristan ordusunu tamamen imha edip bölgeyi Osmanlı Devleti sınırları içine katan Kânûnî Sultan Süleymân Han, savaştan sonra Budapeşte’ye gelip Macaristan’ın yeni statüsünü tesbit etmişti. Buna göre Macaristan, Osmanlı Devleti’ne bağlı bir krallık olarak bilinen ve Mohaç muhârebesine katılmayan Transilvanya (Erdel) voyvodası Zapolya’ya verilecekti. Nitekim Kânûnî Sultan Süleymân Han 16 Ekim 1526’da Macaristan tacını Zapolya’ya veren târihî fermanını imzaladı ve Budapeşte’de Macaristan tahtına geçirdi. Kuzeydoğu Macaristan’da Tokay şehrinde toplanan Macar diet (asiller) meclisi Zapolya’yı kral tanıdı. Macar krallığının Bohenya tacına bağlı olan ve Osmanlı ordularının girmediği Bohenya, Moravya, Slovakya ve Silezya gibi ülkeler ise, Mohaç’ta öldürülen Macar kralı Layoş’un karısı ve İspanya-Almanya imparatoru CharlesOuint’in kardeşi olan Avusturya arşidükü Ferdinand’da kaldı. Kânûnî Sultan Süleymân İstanbul’a döndükten sonra harekete geçen Ferdinand, Bratislava’da Osmanlılara karşı olan asillerden teşekkül ettirilmiş bir diet meclisi toplayarak kendini Macaristan ve Bohenya kralı ilân ettirdi. Ağabeyi İspanya Almanya imparatoru Charles-Quint’in de desteğini alarak iyice güçlenen Ferdinand, Tokay meydan muhârebesinde Zapolya’yı yenerek Budapeşte’yi (Budin) almış ve Macaristan’ın büyük bir kısmını ele geçirmişti. Bunun üzerine Zapolya, Kânûnî Sultan Süteymân Han’dan yardım istedi. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Mohaç zaferi ve kılıç hakkıyla zaptettiği geniş Macaristan ülkelerinin Alman asıllı bir hükümdarın eline geçmesine müsâde edemezdi. Bu, Osmanlı Devleti için vahim neticeler doğurabilirdi. Kânûnî Sultan Süleymân Han sefer hazırlıklarıyla meşgulken, Macaristan’dan fethedilen arazinin geri verilmesi karşılığında barış yapmak isteğiyle Ferdinand’ın elçileri geldi. Fakat Almanları, Budin ve Macaristan’dan çıkarıp atmak, Ferdinand’a gözdağı vermek, bulunabilirse, Alman ordusunu yakalayıp yok etmek arzusunda olan Kânûnî Sultan Süleymân Han, o zamanın âdetleri gereği elçileri tevkif ettirdi. Hazırlıklarını tamamladıktan sonra serbest bırakıp savaş için yola çıktığını söyleyip Ferdinad’a gönderdi. 10 Mayıs 1529’da İstanbul’dan hareket eden Süleymân Han, 20 Haziran’da Sofya’ya ve 18 Ağustos’da Mohaç ovasına ulaştı. Zapolya da 6.000 Macar askeri ile orduya katıldı ve burada Pâdişâh’ın elini öpmekle şereflendi. Eylül’de Budin’i kuşatan sultan Süleymân Han, teslim teklifinin reddedilmesi üzerine şiddetli bir muhasara savaşına başladı. 8 Eylül’de kale kapılarından biri ele geçirilip umûmî hücum başlatılınca, ümit kalmadığını anlayan müdâfîler, hayatlarına dokunulmamak şartıyla kaleyi teslim ettiler. Kısa zamanda gösterilen bu muvaffakiyet karşısında, Osmanlı hâkimiyetine daha fazla karşı duramayacağını anlayan Boğdan voyvodası beşinci Petro Raveş de ordugâha gelerek bir tâbiiyyet andlaşması imzaladı. Elbasan sancakbeyi Hasan Bey’i Budin’de muhafız bırakan Kânûnî, 12 Eylül’de Macar taht şehrinden ayrılıp Viyana üzerine yürüdü. Bu arada Ferdinand’ın adamları tarafından kaçırılmak üzereyken İzvornik sancakbeyi Sultanzâde Bâli Bey’in ele geçirdiği meşhur Macar tacı, yeniçeri sekbanbaşısı tarafından Zapolya’ya giydirildi. Kânûnî Sultan Süleymân Han, 22 Eylül’de Almanya sınırını geçti. Ertesi gün Bâli Bey’in kardeşi Semendire sancakbeyi Sultanzâde Mehmed Bey, Alman öncü kuvvetlerinin büyük bir kısmını Viyana’nın on beş kilometre güneydoğusundaki Bruck kasabası yakınlarında imha etti. Esir edilen Alman kuvvetleri komutanı Christophe Vori Zedlitz ve altı general Sultan’a gönderildi. 27 Eylül’de Viyana önlerine gelen ordu-yı hümâyûn, hıristiyanlığın en büyük devleti olan Alman İmparatorluğu’nun başkentini muhasaraya başladı. Kânûnî Sultan Süleymân Han, 120.000 kişilik bir orduyla Budin’den ayrılıp Viyana üzerine yürüdüğü haberi duyulunca, sâdece Almanya’da değil, bütün Avrupa’da müthiş bir telaş ve korku başlamış, Türklerin gelişi karşısında, o sırada had safhada olan mezhep mücâdeleleri bile bir tarafa bırakılarak, Viyana’ya yardım kampanyası açılmış ve Avrupa’nın her yerinden muhtelif milletlere mensup yardım kuvveti akın akın gelmeye başlamış, hattâ muhâsaradan biraz evyel bu kuvvetlerin büyük bir kısmı kaleye yerleşmişti. Osmanlı ordusunun haşmetinden büyük bir korkuya kapılan Ferdinand, alelacele şehri terkederek kaçmış, yerine ihtiyar ve tecrübeli bir asker olan Kont Nicolos Von Salm’i kale Komutanı otarak bırakmıştı. Müdâfaa hazırlıklarına başlayan Kont Salm de, Türk ordusu gelmeden Viyana yakınlarındaki mahalleleri tamamen yakıp yıkmış, birinci istihkâm hattından yirmi adım içerde ikinci bir istihkâm inşâ etmiş, Tuna sahillerine kazıklar diktirerek müdâfaa için gerekli tedbirleri almıştı. Osmanlı humbaracılarının yakıcı te’sirlerinden korunmak için evlerin ahşap çatılarını yıktırmış, top güllelerinin te’sirini azaltmak için de, sokakların kaldırımlarını söktürmüştü. Ayrıca iki ay yetecek kadar erzakı te’min edip, şehirdeki sivil halkı dışarı çıkarmıştı. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Viyana’ya gelirken hiç bir zaman kaleyi alma gayesini gütmemiş, istediği zaman bunu gerçekleştirebileceğini göstererek göz dağı vermek istemişti. Üstelik yeni fethedilmiş olan Macaristan’da İslâm idaresi tam yerleşmeden Viyana’nın da alınıp askerin çok geniş bir alana yayılması, stratejik bakımdan hatalı olurdu. Kışın yaklaşması kale çevresinin yoğun yağmurlar sebebiyle bataklık hâline gelmiş olduğuna aldırmadan kaleyi kuşatmıştı. Kaleyi muhasaraya başlayan Kânûnî Sultan Süleymân Han, on yedi gün boyunca döverek, şehrin surlarını iyice tahrip etmişti. Bu sırada bir Osmanlı güllesinin isâbetiyle kale komutanı Kont Salm de öldürülmüştü. Çevreden aldığı istihbaratlar sonunda Viyana’ya yüzelli kilometre uzaktaki Linz’de Alman ordusunun da Osmanlı ordusunun karşısına çıkmayacağı anlaşılınca, Charles-Quint’e verilen cezanın yeterli olduğuna kanâat getiren Kânûnî Sultan Süleymân Han, orduya muhasarayı kaldırma emrini verirken, çeşitli beyler kumandasındaki akıncı kuvvetlerini akına göndererek, Avusturya, Güney Almanya (Bavyera), Muravya, Bohenya, Slovakya, Silezya (şimdiki Çekoslovakya) ve Slovesya gibi Alman İmparatorluğu’na bağlı ülkeleri baştan başa çiğnetti. 16 Ekim’de Viyana önlerinden hareket eden ordu-yı hümâyûn, 25 Ekim’de Budin’e 16 Aralık’ta da İstanbul’a döndü. İkinci Viyana Kuşatması Macaristan, Kânûnî Sultan Süleymân Han tarafından fethedildiği zaman; halkının ekserisi Macar olan bir mikdâr arazi, Avusturya arşidükü Ferdinand’ın elinde kalmıştı. Orta Macar arazisi denilen bu bölge; Osmanlı idaresindeki Macar arazisinin batı tarafından başlayıp, kuzeybatıdan Erdel sınırına kadar bir şerit gibi uzanan bu toprak parçasının Tuna’nın dirsek yaptığı hizadan Tisa suyuna kadar dayanan yerlerden İbaretti. Avusturyalılar bu araziyi kendi menfâatlerine uygun bir idâri teşkilâta bağlamışlar, ayrıca, Erdel sınırı yakınındaki Kaşav şehrini bölge için bir nevî merkez hâline getirmişlerdi. Bölgede iyice yerleştikten sonra ağır vergilerle Macar halkını ezen Avusturyalılar, mezheb ayrılığını bahane ederek katolik olmayanlara zulme başlamışlardı. Bu baskılara karşı halkı teşkilâtlandıran Macar liderleri ise, tek tek öldürülüyordu. Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa zamanında Avusturya’ya karşı ayaklanan Macar lideri Tököly İmre, Osmanlı Devleti himayesine girmek istemiş, fakat devlet Lehistan mes’elesiyle meşgul olduğundan, Avusturya ile sürmekte olan barışı bozmayıp Tököly İmre’nin isteğini reddetmişti. Tököly İmre, Avusturyalılara karşı tek başına mücâdeleye girişti ve kalabalık Avusturya orduları karşısında dört-beş yıl uğraştı. Avusturya İmparatoru’nun 1681’de umûmî af îlân etmesi üzerine, yanındakilerin bir çoğunun kendinden ayrılması neticesinde zor duruma düşen Tököly İmre, kurtuluşu Osmanlı Devleti’ne sığınmakta buldu, İstanbul’a gönderdiği elçileriyle, Osmanlı himayesine girmek için müracaat etti. Bu sırada Avusturya’nın tabiî düşmanı olan Fransa kralı on dördüncü Lui de Tököly’e yardımcı oluyor, mâlî destekte bulunuyor, hattâ Macar milliyetçileri ile Erdel ve Eflak voyvodalan arasındaki gizli ittifaklara yardım ediyordu. Osmanlı hükümeti için de asıl gaye Avusturya’nın zayıf düşmesi idi ve siyâsî durum da buna müsait görünüyordu. Devrin sadrâzamı Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, bu vaziyeti değerlendirerek, Tököly’nin müracaatını ve Orta Macaristan’ın himayesini kabul etti. Osmanlı Devleti, Orta Macaristan’daki bâzı kaleleri zaptedip, Tököly İmre’ye verdiği gibi, onu resmen Macar kralı olarak tanıdı. Fransa, Macarlar ve Osmanlı Devleti tarafından kıskaca alındığını anlayan Avusturya İmparatoru Leopold, İstanbul’a elçi göndererek mevcud barışın süresini uzatmak istediyse de, Osmanlı hükümeti, Yanıkkale’nin iadesi, savaş hazırlıklarının tazmin edilmesi ve Orta Macaristan milliyetçilerinin serbest bırakılması şartlarında ısrar ettiği için, andlaşmaya varılamadı. Sefer hazırlıklarını bitirdikten sonra, 1683 Nisan ayı başlarında dördüncü Mehmed Han’ın komutasında Edirne’den hareket eden ordu-yı hümâyûn, 3 Nisan’da Belgrad’ın karşısındaki Zemûn sahrasına geldi. Pâdişâh buradan ileri geçmeyip, kumandayı Yanıkkale ve Komran kalelerinin fethi vazifesiyle Kara Mustafa Paşa’ya devretti. Kumandayı aldıktan bir müddet sonra, 27 Haziran’da İstolni-Belgrad’da bir harb meclisi toplayan Mustafa Paşa, bu toplantıda Viyana üzerine yürünmesi fikrini ortaya attı. Kırım hanı Murâd Giray ve Budin beylerbeyi Uzun İbrâhim Paşa’nın aksi fikir beyân etmelerine rağmen, diğer komutanlar Mustafa Paşa’nın fikrini tasvib ettiler. Çünkü Yanıkkale ve Komran alınınca sâdece bu kaleler fethedilmiş olacak, Viyana düşürülürse, Avusturya’nın payitahtı ele geçirilmiş olacağından, bütün Avusturya itaat altına alınabilecekti. Toplanan mecliste Viyana üzerine yürünmesi karârı alınınca, Kara Mustafa Paşa, ordunun Viyana’ya doğru gidişini dördüncü Mehmed Han’a bir telhisle bildirdi. Telhisi götüren İsmâil Ağa, Belgrad’a gelerek huzura kabul olunup arızayı takdîm edince, vezîriâzamın kendisine danışmadan Viyana’yı muhasaraya karar verdiğine hayret eden Sultan; “Kasdımız, Yanık ve Komran kaleleri idi. Beç (Viyana) kalesi dilde yoktu. Paşa ne acip saygısızlık edip bu sevdaya düşmüş. Hoş imdi Hak teâlâ âsân getüre. Lâkin mukaddem (önceden) bildirseydi rıza vermezdim” diye teessüflerini bildirip, bu emr-i vâkii istemiyerek kabûl etti. Kara Mustafa Paşa ise, 14 Temmuz 1683’de Viyana önlerine varıp kaleyi kuşattı. Düşmanın kaleye yardıma gelebileceği yol üzerine Kırım hanı Murâd Giray’ı gönderip, Viyana’ya gelebilecek yardımları önlemekle, Eğri beylerbeyi Abaza Hüseyin Paşa’yı ise, altı bin askere serasker yapıp Tököly İmre ile birleşerek Kuzey Macaristan’da faaliyette bulunmakla görevlendirdi. Hüseyin Paşa, Pojon taraflarında Leh kralı Jean Sabiesky kumandasındaki büyük müttefik ordusuyla karşılaştı. Tököly imre kendisine yardım etmeyince, tek başına düşmanı engellemeye kalkışan Hüseyin Paşa ve kuvvetleri düşmana ağır zâyiât verdirmelerine rağmen, tamamen şehîd oldular. Buradan Viyana üzerine gelen düşman ordusu, Kırım hanının ihanet edip düşmana engel olmaması sebebiyle hiç bir mukavemetle karşılaşmadan Viyana yakınlarına kadar geldi. Kırım hanı, düşmanı arkadan çevirme imkânı varken bunu da yapmayıp bütün kuvvetleriyle kale önlerindeki ordugâha geldi. 12 Eylül Pazar günü, bölgeye yakın Alman Dağı gerisinden yürüyen düşmanla, Osmanlı ordusu kuvvetleri komutanı Kara Mehmed Paşa arasında muhârebe başlayınca, vezîriâzam Merzifonlu Kara Mustafa Paşa kale kuşatmasının devamı için 30.000 kişilik askeri bırakıp maiyyeti ve kapıkulu askeriyle bölgeye geldi. Orduyu harb düzenine getirerek Budin vâlisi İbrâhim Paşa’yı sağ kola, Kırım hanı Murâd Giray’ı ise sol kol komutanlığına getirdi. Kendisi de merkezde kalacaktı. Muhârebe başladıktan kısa bir süre sonra düşmanın ağır top ateşi karşısında tutunamayan İbrâhim Paşa, kısa zamanda bozulunca, düşman, ordunun içine yol buldu. Sol kanatta ise Osmanlı askeri bütün şiddetiyle çarpışırken, Kırım hanı tatar kuvvetleriyle kaçmaya başlayınca onlar da sarsıldı. Bu durumda, iki taraftan çenbere alınmaya başlanan Kara Mustafa Paşa’nın merkez kolunda panik başladı. Durumu sezen Leh kralı Sobiesky bütün gücüyle sancak-ı şerif üzerine yürüdüyse de serdâr-ı ekrem Kara Mustafa Paşa yerinden kımıldamayıp beş-altı saat mücâdele etti. Kale etrafındaki askeri de savaşa sokup, maiyyetiyle beraber kıyasıya çarpışmaya başladığı sırada, yanında bulunan silâhdâr ağası Osman Ağa’nın; “Efendim, lutf ve kerem et. İş işten geçti. Senin vücûdun askerin ruhudur. Feda olmakla asker felâkete uğrar, buyrun gidelim” diye yalvarması üzerine sancak-ı şerifi alıp, Yanıkkale taraflarına çekildi. Burada, savaşta ilk bozulup kaçanları yakalatıp gerekli cezâlara çarptırdı. Dağılmış olan ordu efradını topladı. Sonra Budin’e gelip, tehlikede kalan çeşitli kalelere takviye kuvvetler sevketti. Yeni Budin beylerbeyi Kara Mehmed Paşa’yı 30.000 kişi üzerine serdâr tâyin edip düşman üzerine gönderdi. Sevk ve idare kabiliyeti yüksek, soğukkanlı bir komutan olan Kara Mustafa Paşa, Viyana önlerindeki muvaffakiyetsizlikten dolayı üzgün olmakla beraber, fena durumu düzeltmeye çalıştı. Aldığı tedbirlerle perişanlığı önleyerek kısa zamanda ordudaki disiplini sağladı. Viyana önlerindeki mağlûbiyet, dördüncü Mehmed Han’ın Kara Mustafa Paşa’ya karşı beslediği itimâdı sarsmadı. Hattâ ona kılıç ve kaftan göndererek gönlünü aldı. Fakat bir süre sonra Kara Mustafa Paşa’nın muhalifleri Pâdişâh’ın çevresinde hummalı faaliyetlere giriştiler ve kısa zamanda Pâdişâh’ı, Viyana hezimetinin yegâne müsebbibinin Kara Mustafa Paşa olduğuna inandırdılar. Böylece devrinde, hezimetin kayıplarını telâfi edebilecek tek şahıs olan Merzifonlu Kara Mustafa Paşa Belgrad’da îdâm edildi. 1) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 48 2) Osmanlı Târihi; cild-2, sh. 329 3) Osmanlı İmparatorluğu Târihi; cild-6, sh. 75. cild-10, sh. 49 YAHYÂ EFENDİ (Beşiktaşlı) Osmanlı âlim ve evliyâsından. İsmi Yahyâ, nisbeti Beşiktaşî olup, Şamlı Ömer Efendi’nin oğludur. Aslen Amasyalıdır. Beşiktâşî müderris Yahyâ Efendi; İbn-i Ömer el-Arabî, Yahyâ bin Ömer Beşiktâşî ve Molla Şeyhzâde gibi isimlerle tanınıp meşhur olmuştur. 1494 (H. 900) senesinde Trabzon’da doğdu. Babası Şamlı Ömer Efendi, uzun müddet Trabzon’da kâdılık yaptı. Yahyâ Efendi orada dünyâya geldi. Kânûnî Sultan Süleymân da, Trabzon’da aynı sene aynı haftada doğdu. Kânûnî ile süt kardeşi oldular. Kânûnî, Yahyâ Efendi’ye “Ağabey” derdi. İlk tahsîlini, babasından ve orada bulunan başka âlim zâtlardan yapan Yahyâ Efendi, küçüklüğünden îtibâren ilim öğrenmeye başladı. Çok riyazet ve mücâhede yaptı. Yâni devamlı nefsinin istediklerini yapmayıp, istemediklerini yapardı. Zahir ve bâtınî ilimlerde yüksek derecelere, manevî olgunluklara kavuştu, ilimdeki kemâlâtını arttırmak ve daha yükseklere kavuşmak maksadıyla, hilâfet merkezi olan İstanbul’a geldi. Zenbilli Ali Cemâlî Efendi’nin hizmet ve derslerine kavuştu. Vefâtına kadar derslerine devam etti. Kânûnî Sultan Süleymân, sultan olunca, ona çok yakın alâka gösterdi ve yardım etti. Ali Cemâlî Efendi’nin vefâtından sonra müderris oldu. Yahyâ Efendi, uzun müddet çeşitli medreselerde vazife yaptıktan sonra, 1553 (H. 960) senesinde, Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris tâyin edildi. İki sene sonra da emekli oldu. Emekliliğinden sonra inzivayı (yalnız kalıp, hep ibâdet ve tâat ile meşgul olmayı) tercih etti. Beşiktaş’ta satın aldığı deniz kenarında bulunan bahçesinde, bir ev ve mescid yaptırdı. Sonraları evin etrafında; medreseler, hamam ve orada kalanların barınacakları odalar ve yol üzerinde herkesin gelip geçtiği bir yerde de, çok güzel bir çeşme yaptırdı. Pek maharetli olup, inşaat işlerini bizzat kendisi yapardı. Askerî ve mülkî erkân, ahâlinin ileri gelenleri; çevredeki ve uzak yerlerdeki insanlar, tüccarlar ve bilhassa gemiciler Yahyâ Efendi’yi ziyaret ederler, hediye ve adak gönderirler, hacetleri için duâ isterlerdi. Yahyâ Efendi, yanına gelen her ziyaretçiye çeşit çeşit yemekler, şerbetler ve meyveler ikrâm eder geleni boş çevirmezdi. İyilik, ikrâm ve ihsânları pek çoktu. Bâzan şehrin ileri gelenleri ile ilim sahiplerini davet eder, çeşit çeşit ikrâmlarda bulunurdu. Bâzan da fakirlere, yoksullara ziyafet çeker, gönüllerini alırdı. Her sene Resûlullah efendimizin, dünyâyı teşriflerinin sene-i devriyesi olan mevlid kandilinde, daha çok iyilik ve ikrâmlarda bulunur, daha geniş ziyafetler verirdi. İlim talebelerinden, fakirlerden ve zayıflardan ziyaretine gelenlere sadakalar verirdi. Bahçesinde bulunan meyvelerden Kanunî Sultan Süleymân Han’a takdim ve hediye eder, Sultan da ona, maddî yardımda bulunurdu. Hattâ emeklilik ücretini, günlük elli akçe iken yüz akçeye çıkarmıştı. Beşiktaşlı müderris Yahyâ Efendi, ömrünün sonuna kadar Beşiktaş’taki yerinde, ibâdet ve mücâhede ile vakit geçirdi. 1570 (H. 978)’de burada vefât etti. Cenaze namazını şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi kıldırdı. Bahçesi yakınında bulunan ve daha önceden hazırladığı kabrine defnolundu. Cenazesinde vezîrler, âlimler, zenginler ve fakirlerden müteşekkil çok kalabalık bir cemâat hazır bulundu. Kabri üzerine ikinci Selîm Han tarafından türbe yaptırıldı. Daha sonra gelen Osmanlı sultanları, Yahyâ Efendi’nin türbesi, câmi ve zaviyesi ile diğer külliyesinin bakım ve tamirini büyük bir hassasiyetle ve aksatmadan yapmaya devam ettiler. Yahyâ Efendi, çeşitli ilimlerde söz sahibi olup, naklî ilimlerden başka; tıb, hikmet, hendese ve fizik gibi aklî ilimlerde de maharet ve ihtisas sahibi idi. Duâsı, Allahü teâlânın izniyle hastalara şifâ olurdu. Hem zahirî, hem de bâtını kemâlâta sâhib idi. Ziyaretine gelenler, onun kereminden, kerâmetinden, hikmetli sözlerinden, tıbba dâir bilgilerinden, ilim ve fazîletinden istifâde eder ve feyz alarak dönerlerdi. Sohbetinde bulunanların herbirine; “Aşık” diye hitâb ederdi. Sohbetlerinde din büyüklerinden bahseder, onların menkıbelerini, güzel hâllerini anlatırdı. Kânûnî Sultan Süleymân Han, Yahyâ Efendi’nin pek yüksek bir zât olduğunu, Hızır aleyhisselâm ile görüştüğünü bilir, kendisini de görüştürmesini isterdi. Aralarında geçen bir menkıbe şöyle anlatılır: Kânûnî, bir gün kayıkla Boğaz’da gezmeye çıkmıştı. Ortaköy hizasına gelince, kıyıya yanaşıp, bir adam göndererek Yahyâ Efendi’yi çağırttı. O da yanında bir ahbâbı ile gelip kayığa bindi. Birlikte giderlerken, Yahyâ Efendi’nin ahbâbı devamlı Kanunînin parmağındaki çok kıymetli bir yüzüğe bakıyor ve bu bakış dikkati çekiyordu. Kânûnî bu hâli farkedince, parmağındaki yüzüğü çıkarıp; “Buyurun, daha yakından iyice bakıp inceleyebilirsiniz” diye uzattı. O zât yüzüğü aldı. Evirip çevirdikten sonra, denize atıverdi. Yahyâ Efendi hâriç, kayıkta bulunanlar çok hayret ettiler. Bir müddet gittikten sonra, o zât inmek istediğini bildirince, kayık kıyıya yanaştı. O zât ineceği sırada denizden bir avuç su alıp Sultân’a uzattı. Avucundaki suda, biraz önce denize attığı yüzük görünüyordu. Yahyâ Efendi hâriç, kayıkta bulunan herkes yine çok hayret ettiler. Kânûnî etini uzatıp yüzüğü alınca, o zât birdenbire gözden kayboluverdi. Kânûnî, Yahyâ Efendi’ye dönerek; “Ağabey, neler oluyor?” deyince; “O gördüğünüz Hızır aleyhisselâm idi” cevâbını verdi. Bunun üzerine Kânûnî; “O hâlde bizi niye tanıştırmadınız?” deyince, Yahyâ Efendi; “O kendini tanıttı. Ama siz tanımakta geç kaldınız” buyurdu. Yahyâ Efendi’nin iki oğlu olup, her ikisi de babaları gibi ilim ve irfan âşığı kimselerdi. Babalarının yolunda bulunmuşlar, vefâtlarında aynı türbeye defnolunmuşlardır. Yahyâ Beşiktâşî hazretlerinin şairliği de kuvvetli idi. Müderris mahlasıyla tasavvufî şiirleri ve müretteb dîvânı vardır. 1) Sicilli Osmânî; cild-4, sh. 633 2) Tezkiret-üş-şuarâ; cild-2, sh. 882 3) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 68 4) Mir’ât-ı İstanbul; sh. 290 5) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1083 6) Şakâyık’ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî); sh. 147 7) Menâkıb-i Beşiktaşî Müderris Yahyâ Efendi İbni Ömer el Arabî (Matbaa-i Osmâniyye, İstanbul-1314). 8) Sefînet-ül-evliyâ; cild-2, sh. 61 9) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15. sh. 19 YAVUZ SULTAN SELÎM HAN Babası ............................ : İkinci Bâyezîd Han Annesi ............................ : Âişe Hâtûn Doğumu ......................... : 10 Ekim 1470 Vefâtı ............................. : 21/22 Eylül 1520 Tahta Geçişi ................... : 24 Nisan 1512 Saltanat Müddeti ............ : 8 sene 4 ay 28 gün Halîfelik Sırası ................ : 74 Osmanlı sultanlarının dokuzuncusu ve İslâm halîfelerinin yetmiş dördüncüsü. Sultan İkinci Bâyezîd Han’ın oğlu. 10 Ekim 1470’de Âişe Hâtun’dan Amasya’da doğdu. Küçük yaşta İstanbul’a gönderilen Selîm, dedesi Fâtih Sultan Mehmed Han’ın terbiyesinde yetişti. Şehzâde Selîm; Kur’ân-ı kerim, tefsir, hadîs ve fıkıh dersleri yanında yüksek fen ilimlerini de öğrendi. Diğer taraftan ata binmek, güreş tutmak, ok atmak ve kılıç kullanmak da öğretildi. Çok çevik ve zekî idi. Kısa zamanda Arabî ve Fârisi’yi en iyi şekilde öğrendi. Zamanın velîleriyle görüşür, sohbetlerini kaçırmazdı. Babası ikinci Bâyezîd pâdişâh olduktan sonra, askerî sevk ve idare ile devlet yöneticiliğini öğrenmesi için, şehzâde Selîm’i Trabzon’a vâli tâyin etti. Trabzon’da devlet işlerinin yanında ilimle uğraşır ve büyük âlim Mevlânâ Abdülhalîm hazretlerinin derslerini tâkib ederdi. Bu arada edebiyat ve târih üzerinde de çalıştı. Trabzon’u çok güzel idare eden Selîm’in bu sırada komşu devletler ile de münâsebetleri oldu. Nitekim o, vâliliği sırasında Trabzonluları rahat bırakmayan Gürcüler üzerine üç sefer yaptı. Bunların en meşhuru 1508 Kütayis seferidir. Bu seferlerde bugün Türkiye toprakları içinde bulunan Kars, Erzurum, Artvin illeri ile on beş mahalli fethederek Osmanlı topraklarına kattı. Buralarda yaşayan Gürcülerin hepsi müslüman oldu. Diğer taraftan İran’da Safevî Devleti’nin başına geçen Şâh İsmail, ülkesinde sünnîliği yok etmek için her türlü zulmü ve işkenceyi yapıyor, onları kendi bozuk fırkaları olan râfiziliğe girmeye zorluyordu. Bununla beraber Şâh propagandacıları vasıtasıyla Anadolu’ya nüfuz ediyor, bu memleketi de hâkimiyeti altına alarak, Osmanlı Devleti’ni yıkmak ve burada da sünnîleri imha etmek istiyordu. Ayrıca onun izinsiz Osmanlı topraklarından geçerek Dulkadiroğulları ülkesinde tahribatta bulunması üzerine şehzâde Selîm de emrindeki cüz’î kuvvetlerle hareketle Akkoyunlu topraklarından Bayburt, Erzincan, Kemah, İspir, Gümüşhane ve Çemişkezek çevresini ele geçirdi. Fakat bütün Akkoyunlu mirasına sâhib olduğunu iddia eden Şâh İsmail, bu toprakları geri almak için kardeşi İbrâhim Mirzâ’yı bölgeye gönderdi. Şehzâde Selîm ise, hızla hareket ederek Erzincan yakınlarında Safevî ordusunu perişan etti ve İbrâhim Mirzâ’yı esir aldı. Şâh’a karşı bu başarıları şehzâde Selîm’e büyük prestij kazandırdı. Şehzâdenin bu faaliyetlerinden telâşa kapılan Şâh İsmail, Bâyezîd Han’a bir nâme göndererek yaptıklarından özür dilemiş ve şehzâde Selîm’den de şikâyet etmiştir. Nitekim sultan İkinci Bâyezîd’in emri üzerine şehzâde Selîm, Şâh’ın kardeşini serbest bıraktığı gibi; Erzincan, Kemah, Bayburt ve İspir’i Safevîlere geri verdi. Bu duruma rağmen Şâh İsmail, sultan Bâyezîd’in Anadolu alevîlerine Erdebil’i ziyaret etmelerine izin vermesinden faydalanarak onları kendilerine bağlıyor ve Osmanlı Devleti’ni içerden çökertmeye çalışıyordu. Öte yandan Mısır Memlûklülerini de rakibi Osmanlılar aleyhine daimî olarak kışkırtıyordu. Şahın bu faaliyetleri sonucunda Anadolu’da ortaya çıkan Şahkulu, Baba Tekeli ve Nur Halîfe isyânları binlerce masum kişinin ölmesine sebeb oldu. Şehzâde Ahmed ve vezîriâzam Hadım Ali Paşa kumandasındaki kuvvetler âsîler karşısında bozguna uğradı ve Osmanlı ülkesinde bir otorite boşluğunun doğmasına sebeb oldu. Neticede sultan Bâyezîd’in üç şehzâdesi arasında saltanat mücâdelesi baş gösterdi. Şehzâde Ahmed’in Şâhkulu karşısındaki muvaffakiyetsizliği, şehzâde Korkut’un ise yumuşak tabiatlı olması dolayısıyla yeniçeriler Selîm tarafdârı idi. Ancak sultan Bâyezîd Han’ın vezirleri şehzâde Ahmed’in pâdişâh olmasını istiyorlardı. Şehzâde Ahmed, pâdişâh olursa yine vezir olabileceklerini, azledilmeyeceklerini biliyorlardı. Pâdişâh’ın meyli de, yaşının büyüklüğü sebebiyle şehzâde Ahmed’e idi. Bu sırada Selîm’in ziyaret maksadı ile Kırım’a gitmesi, aleyhindeki devlet adamlarını harekete geçirdi. Bunlar Selîm’in saltanat için hazırlandığını ileri sürerek, üzerine Rumeli beylerbeyi Hasan Paşa’nın gönderilmesini sağladılar. Hasan Paşa muhârebeye girmeyerek geri çekildi. Bunun üzerine Pâdişâh’ın bizzat Selîm’e karşı harekete geçmesi sağlandı. Ancak Rumeli akıncı ve sancakbeylerinin istirhamlarıyla muhârebeden vazgeçilerek Sarı Gürz diye meşhur Mevlânâ Nûreddîn ismindeki âlim aracı gönderildi. Şehzâde onu çok iyi karşılayıp, tek düşüncesinin Safevî tehlikesinin kaldırılması ve böylece sünnî müslümanların haklarının korunması olduğunu bildirdi. Ayrıca; “Pâdişâh babamın istekleri benim başımın üzerinedir. Sağlığına duâcıyız. Pâdişâh pederimin sağ kaldığı müddet içinde kimseyi velîahd îlân etmemesini ve Rumeli’de bir eyâletin uhdemizde olmasını isteriz” dedi. Sarı Gürz, durumu Pâdişâh’a bildirdi. Pâdişâh, şehzâdenin bu arzularını kabul etti. Rumeli’de Semendire sancağı tevcih olunarak berâtı gönderildi ve bu sancağa Alacahisar ve İzvornik sancakları îlâve edildi. Sonra da velîahd tâyin etmeyeceğini bildiren bir ahid-nâme yayınladı. Bu arada vezirler, şehzâde Ahmed’e acele İstanbul’a gelmesi için haber gönderdiler. Şehzâde Ahmed Maltepe’ye kadar geldi ise de ordu, veliahdın İstanbul’a girmesini istemedi. Dîvân, veliahdın sancağına dönmesini emretti. Öte yandan şehzâde Ahmed’in İstanbul’a çağrılması şehzâde Selîm tarafdârlarını harekete geçirdi. İstanbul’da ordu açıkça şehzâde Selîm lehine büyük gösteri yaptı (6 Mart 1512). Büyük oğlunu desteklemekle kan döküleceğini anlayan Sultan, oğlu Selîm’i İstanbul’a davet etti. Şehzâde Korkud çok seviliyorsa da, erkek evlâdı olmadığından ikinci plânda kalmıştı. Şehzâde Selîm, 19 Nisan’da İstanbul’a geldi. Üç yaş büyük olan ağabeyi Korkud, kendisini karşılayarak tebrik etti. Bundan sonra Selîm, Yenibahçe’de kendisi için kurulan çadıra geldi. 24 Nisan 1512’de babası sultan Bâyezîd’in huzuruna girerek el öptü. Sultan Bâyezîd Han, oğlu Selîm’e; “Adaletten ayrılma, âcizlere ve bîçârelere karşı merhametli ol, kimsesizlere şefkat göster, herkesin sana râm olmasını istiyorsan, ulemâya çok saygı göster, zaruret olmadıkça kimseye karşı sert davranma!..” dedikten sonra çok duâlar etti ve pâdişâhlığını Allahü teâlânin mübarek etmesi dileğiyle saltanatı kendisine teslim etti. Yavuz Sultan Selîm Han, aynı gün, vezirleri, komutanları ve devletin ileri gelenlerini toplayarak; “Pâdişâh olduğum zaman Arabistan’ı Çerkezlerden, Acem ülkesini râfizîlerden temizlemeye ahdettim. Şark ve garbta î’lâ-yı kelimetullah (Allahü teâlânın ismini yüceltmek) için çalışacağım; zâlimlere, evlâdım bile olsa, merhamet etmeyeceğim. Zamanımda boş oturmak ve ahâliye zulmetmek mümkün olmaz, işte, benim hâlim budur. Biraderim ise, rahatı sever ve yumuşak huyludur. Seferden korkmaz ve haddi aşmak istemezseniz bana bîât ediniz. Aksi takdirde şehzâde Ahmed’i seçiniz ki, onun zamanında o da, siz de zevk ve safânızla meşgul olasınız...” diyerek üstün gayretlere îtinâ gösterdiğini, fakat dünyâ devletini arzulamadığını açıklamış oldu. Babası İkinci Bâyezîd Han’ı, yılda iki milyon akçe tahsisatla Dimotoko’ya, büyük hürmet göstererek maiyyetiyle beraber yolcu etti. İkinci Bâyezîd Han, 26 Mayıs 1512’de yolda vefât edince, cenazesini İstanbul’a getirtti. Bâyezîd Câmii yanına defnettirip, üzerine bir türbe yaptırdı. Sultan Selîm Han, tahta geçtikten sonra, önce devletin iç işlerini yoluna koymaya çalıştı. İsyan çıkarmak için harekete geçen, Anadolu’da kendilerine pek çok tarafdâr toplayan kardeşlerine birer mektup yazdı. Mektubunda; “Yaptığınız bu hareketler ve devletin paylaşılması gibi istekleriniz, hiç bir suretle kabul edilemez. Bir kaç günlük ömür için fitne ve fesat çıkararak, memleketi harâb etmektense, Allahü teâlânın takdîrine boyun eğmek en iyi hareket olur. Böyle yapılıp, husûmetten el çekildiği ve bir müslüman ülkesinde oturmayı kabul ettiğiniz takdirde, aramıza düşmanlık girmeyecektir. Ayrıca ihtiyaçlarınız tamamen karşılandığı gibi bu tarafta kalan mal-mülk ve çoluk-çocuğunuz için de, arzunuz yerine getirilecektir. Aksi takdirde, Allahü teâlânın irâdesi ne ise o olacaktır” yazıyordu. Buna rağmen kardeşleri şehzâde Ahmed ve şehzâde Korkud, etraflarına asker toplamaya devam ettiler. Yavuz Sultan Selîm Han, memleketin birlik ve beraberliğini sağlamak, isyânı bastırmak için, kardeşleri ile mücâdele etmeye mecbur kaldı. İstemeyerek, üzülerek, yaptığı bu mücâdelelerde galip gelerek isyânları bastırdı. Elebaşlarını öldürttü. İsyanı kışkırtan, kendisini istemeyen sadrâzam Mustafa Paşa’yı îdâm ettirdi. Yavuz Sultan Selîm Han, ülke içinde hâdise çıkartan ve ilerisi için büyük tehlike olabilecek râfizî faaliyetlerin teşvikçisi, doğudaki Safevî Devleti’ne karşı sefere çıkmadan, batı, kuzeybatı ve güney hududlarını emniyete aldı. Eflâk, Boğdan, Macar, Venedik ve Mısır elçileriyle sulhun devamını, te’yîd eden anlaşmalar imzaladı. Bu sırada, Akkoyunlu Devleti’ni ortadan kaldıran, Azerbaycan, Irak-ı Acem, Irak-ı Arab ve İran’ı ele geçirerek Ceyhun nehrine kadar hududunu genişleten Şâh İsmail, sünnî özbekleri de yendikten sonra, Anadolu’ya yönelmişti. Gönderdiği dâî ve halîfeleri vasıtasıyla Osmanlı hududları içinde yaşayan şiîleri kendisine bağlıyor ve fırsat buldukça da isyânlar çıkarıyordu. Yavuz Sultan Selîm Han ise, Şâh İsmail’in bu tehlikeli teşebbüslerini önlemenin tek çıkar yolunun, Anadolu’da Şiîliğin gelişmesini önlemek, hattâ kökünü kazımak olduğunu biliyor, İslâm’ı bütün dünyâya hâkim kılabilmek için Osmanlı Devleti’nin dünyânın en büyük ve kudretli devleti hâline gelmesi zaruretine inanıyordu. Bunun için İran’da kurulan şiî devletlerin ikide bir Osmanlı Devleti’ni tehdîd etmesine ve batıya karşı açılan her seferde Osmanlıyı arkadan vurmasına son vermek emelinde idi Zîrâ Osmanlı Devleti’nin en büyük asker kaynağı Türk ve müslüman nüfûsun yaşadığı Anadolu idi. Buranın emniyette olmaması, devletin başına her an büyük gaileler açabilirdi. Sultan Selim, bütün bunları düşünerek Trabzon vâliliğinden beri Şâh İsmail’in Osmanlı ülkesindeki faaliyetlerini yakından takip etmiş, İran içlerine seferler düzenleyerek şiîlerin Anadolu’daki faaliyetlerine mâni olmaya çalışmıştı. Pâdişâh olduktan sonra, bu faaliyetlerin önüne bütünüyle geçmek için köklü tedbirler almaya başladı. Topladığı olağanüstü dîvânda, Şâh İsmail’in İslâm’a verdiği zarar ve Ehl-i sünnete yaptığı saldırıları inceden inceye bir bir anlattı. Dîvânda yapılan uzun müzâkerelerden sonra, İran’a sefere karar verildi. Dîvânın bu karârı üzerine görüşleri alınan o devrin âlimlerinden Molla Arab lakabıyla meşhur, Muhammed bin Ömer, Sarı Gürz lakâbıyla meşhur Nûreddîn Hamza, Zenbilli Ali Cemâli Efendi, Ahmed ibni Kemâl Paşa ve daha pek çok âlim böyle bir cihâdın farz olduğuna, Şâh İsmail’e haddinin bildirilmesi lâzım geldiğine dâir fetva verdiler. Bu sırada Şâh İsmâil Anadolu’ya sapık inanışlarını yaymak için şeyh kılığında gönderdiği dâîler vasıtasıyla geniş bir propagandaya girişmiş, aslından uzaklaşıp sapıtan bektâşî tekkelerini ele geçirerek, bâzı saf kimseleri kendi tarafına çekmişti. Şehzâdeliğinden beri bu şiî dâîlerini takip ve bir kısmını tespit eden Yavuz Sultan Selim Han, İran’la yapılacak harpte, memleket içinde bulunan şiîliği benimsemiş kişilerin isyânlar çıkararak devletin başına büyük gaileler açabileceğini düşünmüştü. Bu sebeple Anadolu’daki beylerbeyi ve sancakbeylerine nâmeler göndererek, bölgelerindeki Şâh İsmâil tarafdarlarının listesini istedi. Tesbit edilenleri şiddetle cezalandırıp faaliyetlerine son verdi. Yavuz Sultan Selîm hazırlıklarını tamamladıktan sonra. 20 Nisan 1514’de Üsküdar’a geçerek, ordu-yı hümâyûn ile İran seferine çıktı. İzmit’e vardığında, Şâh İsmail’e bir mektup göndererek, üzerine yürüdüğünü resmen bildirdi. Ordu-yı hümâyûn Yenişehir’e geldiğinde Anadolu ve Rumeli beylerbeyleri kuvvetleri ile orduya katıldı. 20.000 tımarlı sipahiden meydana gelen öncü ordusuna vezir Dukakinzâde Ahmed Paşa tâyin edildi. 2 Haziran’da Sivas’a varan Sultan, 140.000 asker 5.000 zahireci ve 60.000 deveye yüklenen orduyu yoklamaya tâbi tutup, muhtemel bir şiî ayaklanmasını önlemek ve yiyecek tedâriki yapmak üzere İskender Paşa kumandasındaki 40.000 askeri burada bıraktı. Koçhisar (Hafik) kazasına gelinince harp tertîbâtı alındı ve bundan sonra bu tertip üzere gidildi. Akşehir ve İran’la hudut olan Su şehrinden îtibaren Safevî Devleti’nin topraklarına girildi. Bundan sonra Safevîlerin, geçiş yollarını tahrip etmelerinden dolayı ordunun durumu müşkülleşmeye başladı. Osmanlı hükümdarı, bu sefere giderken Dulkadir beyi Alâüddevle’ye nâme yollayarak kendisini harbe iştirake davet ettiyse de, Alâüddevle bu teklife yanaşmadığı gibi, zahîre kollarını da vurmak suretiyle orduyu sıkıntıya soktu. Osmanlı ordusu mütemadiyen ilerliyor ve bu harabelerde yiyecekten sıkıntı çekiliyordu. Fakat bu sıkıntı darlık olup kıtlık değildi. Çünkü ihtiyat olarak gemilerle Trabzon’a naklolunan erzak ve mühimmatdan bir çoğu deve ve katırlarla orduya sevk olunmakta idi. Bundan başka Gürcü hükümdarına da orduya yiyecek yollaması için nâme gönderilmişti. Ordunun harap yerlerde müşkilâta düşmesi Şâh İsmâil ile muhârebe aleyhdârlarına fırsat verdi ve yavaş yavaş askeri tahrik ettiler. Fırat kenarına ve Erzincan’a gelindiği zaman asker, kumandanlar ve vezirler düşmanın meydanda olmamasından dolayı daha ileri gidilmiyerek geri dönmek hususundaki arzularını Pâdişâh’a söylemek istediler. Pâdişâh bir münâsebetle Erzincan’dan Azerbaycan’ın merkezi plan Tebriz’in kırk merhale olduğunu beyân edip o tarafa gidileceğini söylediği zaman devlet erkânı muzdarip oldu ise de korkularından bir şey söyleyemediler. Ancak daha ileri gidilmemesi için, Karaman vâlisi olup Pâdişâh’ın pek sevip itimât ettiği Hemdem Paşa’yı ileri sürdüler. Hemdem Paşa, durumu Pâdişâh’a îzâh ederek geri dönmenin daha uygun olacağını söyleyince, sultan Selîm onu derhâl öldürttü. Şeyhülislâm; “Hemdem Paşa’yı hangi hükme dayanarak katlettirdiniz?” diye sorunca; “Allahü teâlâ meâlen buyuruyor ki: “(Ey Peygamberim! Eshâbının) iş hususunda fikirlerini al (müşavere et)! Müşavereden sonra da bir şeyi yapmaya karar verdin mi, artık Allahü teâlâya güven ve dayan! Gerçekten, Allahü teâlâ tevekkül edenleri sever” (Âl-i İmrân sûresi 159) âyet-i kerîmesine muhalefet ettiği için öldürttüm. Biz bu cihâda çıkarken vezirler, âlimler ve komutanlarımızla müşavere ettik. Karar verdik. Allahü teâlâya tevekkül ederek yürüdük. Hemdem’in yerine oğlum Süleymân bile olsa, aynı şekilde boynunu vurmaktan asla çekinmezdim” dedi. Bunun üzerine yeniçeri bir müddet şikâyetlerini bıraktı. Ordu, 14 Ağustos’ta Eleşkirt civarına geldiğinde, yeniçeriler yeniden isyânkâr konuşmalarına başladılar. Nihayet beş yüz kadar yeniçeri, konaklanan bir yerde Pâdişâh’ın otağına ok atıp, ateş açmaya başladılar. Bunun üzerine çadırından dışarı çıkan sultan Selîm Han, derhâl atına binerek askerin içine girdi ve; “Bre câhiller! Karar verdik, İ’lâ-yı kelîmetullahı yaymak ve yüceltmek için yola çıktık. Düşmanla karşılaşmadan da geri dönmemiz mümkün değildir. Ne gariptir ki, Şâh’ın adamları bâtıl inanışları uğrunda efendileri için can verirken, içimizdeki bazı gayretsizler bizi hak yoldan döndürmeye uğraşıyorlar. Fakat biz yolumuzdan aslâ dönmeyecek, emre itaat edenlerle birlikte hedefimize kadar gideceğiz. Bâzıları hanımını hayâi edip, yol yorgunluğunu bahane ederek; “Bundan öte gidemeyiz” derler. Bunun gibiler, kendilerini bilirler. Geri dönerlerse, dîn-i mübîn yolundan dönmüş olurlar. Eğer er iseniz benimle geliniz. Yoksa Şâh oğlunun karşısına tek başımıza çıkarız” diyerek atını ileri sürdü. Bu dokunaklı sözlerden sonra, hiç kimse muhalefet etmedi ve Sultan’ın arkasında yürümeye başladı. Sultan Selîm Han, ordusuyla Kazlıgöl mevkiine geldiğinde, Şâh İsmail’in Çaldıran’da olduğu haberi geldi. Osmanlı ordusu, 22 Ağustos günü Çaldıran’ın Akçay vadisi tepelerinde konakladı. Toplanan dîvânda bâzı vezirler askerin yirmi dört saat dinlendikten sonra muhârebeye girilmesini tavsiye ederlerken, bâzıları derhâl muhârebeye başlanılmasını, yoksa şiî casusların ordunun maneviyâtını bozacağı görüşünde idiler. Pâdişâh da derhâl savaşma fikrinde olduğu için, ertesi sabah muhârebeye karar verildi. Yavuz Sultan Selîm o geceyi, sabaha kadar ibâdet ve Allahü teâlâya yalvarmakla geçirdi. 23 Ağustos sabahı Osmanlı ordusu harb nizâmı aldı. Ordunun sağ kolunu Anadolu beylerbeyi Sinân Paşa ile Zeynel Paşa’nın emrindeki Anadolu ve Karaman kuvvetleri, sol kolunu ise Rumeli beylerbeyi Hasan Paşa kumandasındaki Rumeli askerleri teşkil ediyordu. Sultan merkezde, her zamanki gibi sipâhî, silahdâr, ulûfeci ve gurebâ bölükleri ile çevrilmiş olup, yanında sadrâzam Hersekzâde Ahmed Paşa, vezir Dukakinoğlu Ahmed Paşa, vezir Mustafa Paşa, Ferhad Paşa, Karaca Paşa gibi devlet ricali bulunuyordu. Yorgun Osmanlı piyadelerini, ordusunun büyük bir kısmını meydana getiren süvariler ile imha etmek düşüncesinde olan Şâh, 23 Ağustos sabahı hücum emri verdi. Askerleri “Şâh, Şâh!” sesleri ile saldırdılar. Yavuz Sultan Selîm Han ordusunu son bir kez gözden geçirdikten sonra; “Yâ Allah! Bismillah! Allahü Ekber!” diyerek hücum emrini verdi. Osmanlı ordusu; tekbîrlerle çığ gibi Şâh’ın ordusuna yüklendi. Osmanlı ordusunun ustaca manevraları sayesinde İran ordusu kısa zamanda dağılmaya başladı. Askerinin dağıldığını gören Şâh, durumun kendisi için çok tehlikeli olduğunu anlayınca, yaralı bir vaziyette taht ve hanımını harb meydanında bırakarak kaçmak zorunda kaldı. Savaş, Osmanlıların galibiyeti ile bitti. Târihin en büyük meydan muhârebelerinden birini, Allahü teâlânın izni ile kazandığını gören Yavuz Sultan Selîm Han, şükür secdesine kapandı. Sevinç göz yaşları dökerek, Allahü teâlâya hamd etti (Bkz. Çaldıran Muhârebesi). Yavuz Sultan Selim Han bu zaferi ile; Anadolu’da müslümanlar arasında yayılarak Eshâb-ı kiram düşmanlığını körükleyen, Türk dünyâsının inanç birliğini bozmaya çalışan sapık inanç sahiplerini temizledi. Bu bozuk inancın yayılmasını önledi. Böylece Ehl-i sünnet itikadını kuvvetlendirerek, İslâm’a büyük hizmette bulundu. Çaldıran zaferinden sonra, Yavuz Sultan Selîm ordusu ile Tebriz’e girdi. Büyük Câmii’de kılınan ilk Cuma namazında hutbe sultan Selîm adına okundu. Selîm Han, Tebriz’de câmiler ve medreselerin îmârı ile uğraştı. Şehirdeki bütün âlimlere ve san’at sahibi olgun kimselere pek ziyâde alâka ve iltifat gösterdi. Sultan Selîm Han, 15 Eylül’de Tebriz’den ayrılarak Karabağ’a oradan Amasya’ya geldi. Kışı burada geçiren sultan, ilkbaharda tekrar İran seferine çıkacağı için top ve cephaneyi Şarkî Karahisar’da bırakmıştı. Ancak 1515 Şubat’ında Sultan’ı İran seferinden alıkoymak isteyen bâzı devlet adamları tarafından yeniçeri tekrar ayaklandırıldı. Ayaklanma sebebini araştıran Yavuz Selîm, sadrâzam Dukakinzâde Ahmed Paşa’nın bu olayda parmağı olduğunu görerek îdâm ettirdi ve bir müddet sadârete kimseyi tâyin etmedi. Kışı Amasya’da geçiren Yavuz Sultan Selîm Han, askerin vaziyeti sebebiyle İran üzerine tekrar sefer yapılamıyacağını anladıktan sonra, doğu ve güney hududlarına âit bâzı yerleri ele geçirmedikçe emniyet sağlanamıyacağı için Kemah seferine çıktı ve kaleyi fethetti. Sultan’ın niyeti bütün Anadolu’yu düşmandan temizlemekti. İran seferi sırasında Dulkadiroğlu Alâüddevle’nin Şâh’a karşı harbe iştiraki istenmişti. O bunu kabul etmediği gibi kendisine bağlı bâzı aşiret reisleri de Osmanlı zahire kollarını vurmuştu. Ayrıca Alâüddevle, Safevîlere ve Mısır Memlûklülerine yardımda bulunuyordu. Hâlbuki Dulkadiroğlu Alâüddevle’nin ablası Yavuz Sultan Selîm’in babaannesi idi. Buna rağmen Alâüddevle, sultan Selîm’e karşı düşmanca hareketlerden geri durmadı. Sultan Selîm, Dulkadiroğlu’nun üzerine Şehsüvaroğlu Ali Bey’i gönderdi. Ali Bey, kısa zamanda Dülkadiroğullarına âid toprakları Osmanlı Devleti’ne kattı. Safevî Devleti’nin batı sınırındaki şehir ve kalelerden en önemlisi Diyarbakır idi. Sultan Selîm, Diyarbakır’ın alınmasına karar verip, Osmanlı Devleti’ne gelmiş olan meşhur âlim İdris-i Bitlisî vasıtasıyla bu şehri sulh yoluyla almaya çalıştı ve bunda muvaffak oldu. Diğer taraftan yine İdrîs-i Bitlisînin yardımıyla Mardin de Osmanlı topraklarına katıldı. Sultan Selîm, aslen Diyarbakırlı olan Ahmed Bey’i vâli tâyin etti. İdrîs-i Bitlisî, bölgenin Ehl-i sünnet olan yerli beyleri ile görüşerek onları Osmanlı Devleti tarafına çekti. Böylelikle Urmiye, İtak, İmadiye, Siirt, Eğil, Hasankeyf, Palu, Bitlis, Hizran, Meyyâfârikîn, Cizre vesaire yirmi beş bölge beyi devlete itâat edip, eskisi gibi yerlerini idare etmek üzere berâtlar gönderildi. Temmuz başlarında ordu ile İstanbul’a dönen Yavuz Sultan Selîm Han, ilk iş olarak, yeniçeri ordusunda ıslâhat yaptı. Çaldıran savaşında yeniçeriyi isyâna sevkeden vezir İskender Paşa’yı sekbanbaşı Balyemez Osman Ağa’yı îdâm ettirdi. Sultan, bu hâdiseden sonra askeri tahrik edeceklerini göz önüne alarak ocaktan yetişenlerden yeniçeri ağası olma usûlünü kaldırdı ve saraydan yetişme, itimâda lâyık olanlardan ağalığa tâyin usûlünü getirdi. Fitneyi yatıştırdıktan, askerin itaatinden emin olduktan sonra, tekrar doğu seferine çıkmak için hazırlıklara girişti. Osmanlı Devleti’nin Ortadoğu’daki hâkimiyetinin genişlemesi, Suriye, Filistin, Arabistan yarımadası, Mısır ve Kuzey Afrika’nın doğusuna hâkim Memlûklü sultânı Kansuh Gorîyi harekete geçirip, tedbir almaya sevk etmişti. Şâh İsmâil de Memlûklü sultânına elçiler göndererek sıranın Memlûklülere geleceğini bildirmesi üzerine, Kansuh Gorî, Şâh İsmâil ile ittifak kurdu. Sultan Selîm Hân, istihbarat teşkilâtı vasıtasıyla Şâh İsmâil Kansuh Gorî ittifakını haber alınca, 1516’da sadrâzam Sinân Paşa’yı kırk bin kişilik bir kuvvetle Safevîler üzerine gönderdi. Sinân Paşa Diyarbakır’a kadar giderek, burada orduyu dinlendirecek ve geriden gelecek olan sultan Selîm Han’ı bekleyecekti. Sinân Paşa ordu ile Maraş’a geldi. Maraş’tan Diyarbakır’a gidebilmesi için Memlûklü idaresinde bulunan Malatya’dan geçmesi gerekiyordu. Sinân Paşa, hududdaki Memlûklu beylerinden geçmek için izin istedi. Memlûklü sultanı Kansuh Gorî buna izin vermediği gibi, elli bin kişilik bir ordu ile Şam’a geldi. Sinân Paşa durumu Yavuz Sultan Selîm’e bildirdi. Bunun üzerine Selîm Han, dîvân toplayıp, müslümanlara işkence ve eziyet edip, Eshâb-ı kiram (r. anhüm) ve Ehl-i sünnet âlimlerini kötüleyenlere karşı sefere giderken, buna mâni olmak isteyen müslüman bir devlete karşı girişileceği seferin meşruluğuna dâir fetva istedi. Devrin meşhur âlimlerinden olan şeyhülislâm Zenbilli Ali Efendi; “Sapıklara yardım eden de cezalandırılır” mânâsında fetva verdi. Sultan Selîm fetvayı almış olmasına rağmen, Memlûklülere Bursa kâdısı Zeyrekzâde ile Karaca Paşa’yı elçi gönderdi. Lâkin elçi hey’etinin Haleb’de Memlûk sultânı tarafından hakarete uğraması ve hapsedilmesi üzerine Sultan Selîm 1516 Haziran’ında Üsküdar’dan hareket etti. Ordu-yı hümâyûn yirmi beş günde Konya’ya ulaştı. Daha sonra Elbistan’da Sinân Paşa kuvvetleri ile birleşti. Bu sırada Şam’da bulunan Mısır sultânı ordusuyla Mercidâbık ovasına hareket edip karargâh kurdu. Yavuz Selîm de yol üzerinde bulunan Malatya’yı alarak Tel-Habeş mevkiine vardı. Ertesi gün Osmanlı ordusu Halep’ten geçerek, Dâvûd aleyhisselâmın makamı önünden Mercidâbık çölüne indi ve bir su kenarında karargâh kurdu. 24 Ağustos 1516’da iki ordu Mercidâbık çölünde karşılaştı. Her iki ordunun mevcudu 60.000 civarında idi. Osmanlı ordusu ateşli silâhlar, teşkilât, kumanda hey’eti, sevk ve idare; Memlûklü ordusu ise süvârî kuvvetleri bakımından üstündü. Muhârebe günü Osmanlı ordusu hilâl şeklinde bir düzene geçti. Sultan Selîm her zamanki gibi yeniçeri ve azaplar ile merkezde idi. Sağ kanada Anadolu beylerbeyi Zeynel Paşa kumanda ediyordu. Karaman beylerbeyi Hüsrev Paşa, Şehsüvaroğlu Ali Bey ve Ramazanoğlu Mahmûd Bey, Zeynel Paşa’ya yardım edecekti. Sol kanada Rumeli beylerbeyi Küçük Sinân Paşa kumanda edecekti. Diyarbakır beylerbeyi Bıyıklı Mehmed Paşa, İsfendiyaroğlu Mehmed Paşa, Mengli Giray’ın çocukları, Saadet ve Mübarek Giray da Sinân Paşa’ya yardım edeceklerdi. Piyadenin önündeki zincirlerle birbirine bağlı olan üç yüz top zamanı gelince ateşlenecekti. Memlûklu ordusunda ise sultan Kansuh Gorî ordu merkezinde, Haleb naibi Hayırbay sağ kolda, Şam naibi Sibay ise sol kolda yer almıştı. Şiddetle cereyan eden savaşın seyrini Osmanlı ordusunda bulunan toplar değiştirdi. Mısır askeri geri çekilmeye başladı. Bir ara Mısır askeri mızraklarının uçlarına Kur’ân-ı kerîm sayfaları bağladılar. Bu durumu gören Yavuz Selîm Han, derhâl ileri atılıp; “Bunlar hem râfizîye yardımcı olurlar, hem de Kur’ân-ı kerîmi hilelerine hüccet ederler” diyerek durulmaması emrini verdi. Memlûklü askeri perişan oldu. Ordusunun mağlûb olduğunu gören Kansuh Gorî kederinden öldü (Bkz. Mercidâbık Muhârebesi). Mercidâbık’ta kazanılan zafer; Osmanlı Devletine dînî, siyâsî, askerî, iktisadî pek çok faydalar sağladı. Hilâfetin, Osmanlı hânedânına geçme yolu açılmış oldu. Doğuda Osmanlı Devleti’nin son rakibi Mısır-Memlûklü Devleti ortadan kaldırılma sınırına geldi. Güneydoğu Anadolu’nun Osmanlı topraklarına katılmasıyla Türk birliği tamamlandı. Mısır ve Arabistan yolu açıldı. Yavuz Sultan Selîm Han, esir alınan son Abbasî halîfesine büyük hürmet göstererek Kahire’ye gönderdi. Muzaffer Osmanlı ordusu, 28 Ağustos’ta Haleb’e girdi. Yavuz Sultan Selîm 27 Eylül’de Şam’a geçti ve burada üç ay kaldı. Bu müddet zarfında askerini dinlendirdiği gibi hem de etrafındaki Safed, Nabtus, Kudüs, Adun, Gazze gibi şehirlerin kendisine itâatini sağladı. Kansuh Gorî’nin ölümü üzerine, yerine vekil olarak bıraktığı Emîr Tomanbay Mısırda hükümdar îlân edildi (Kasım 1516). Bu sırada toplanan Osmanlı dîvânında Mısır’ın fethi için alınacak tedbirler görüşüldü. Bu itibarla Mısır’a yeni seçilen hükümdar Tomanbay’a bir elçi gönderilmesine karar alındı. 1516 Aralık ayında Tomanbay’a gönderilen nâmede, Yavuz Sultan Selîm Han kendisine tâbi olunduğu takdirde Gazze’den itibaren Mısır’ı kendisine bırakacağını bildiriyordu. Sultan Selîm, ayrıca Mısır beylerini Osmanlılara itaate davet eden mektuplar yolladı. Fakat yeni Mısır hükümdarı ve beyleri, Sultan Selîm’in Sina çölünü aşıp Mısır’a geleceğini sanmıyorlardı ve bu çok zor bir işti. Bu yüzden Tomanbay, Yavuz Sultan Selîm Han’ın gönderdiği elçileri öldürttü. Casusları vasıtasıyla durumu öğrenen Yavuz Selîm hiddetlenerek; “Bu Tomanbay hâlâ kim olduğumuzu bilmez. Vaktiyle bütün dünyânın, alınması imkânsızdır dediği İstanbul’u dedemiz Cennetmekân sultan Mehmed fethetmiştir. Biz de onun torunuyuz ve Mısır’ı biiznillah alacağız, Zirâ İslâm milletinin ikibaşlılığa tahammülü yoktur!..” demekten kendini alamadı. Osmanlı ordusu, Şam’dan hareketle on beş günde Kudüs’e geldi. Bu sefer sırasında karşılaşılacak güçlükler hesâb edilerek, on beş bin deve ve otuz bin su kırbası te’min edilmişti. Kudüs-i şeriften ayrılan sultan Selîm Han, 9 Ocak’ta Sina Çölüne geldi. Bu kum deryası, bir yanardağ krateri gibi kaynıyordu. İmparator Tîmûr Han; Hindistan’ı, İran’ı, Anadolu’yu ve Bağdâd, Haleb, Şam gibi pek çok Arab şehirlerini fethedip geçmişti. Ancak buraya geldiği zaman, çaresiz kalarak geri dönmüştü. Sultan Selîm Han, burada iken Mısır seferi harekâtı hakkında yanındaki devlet erkânıyla müzâkerelere başladı. Bu sırada vezir Hüseyin Paşa; ordunun yorgun olduğunu ve bugüne kadar yapılan fütûhatın kâfî geleceğini ileri sürerek, susuz çöllerden ordu geçirmenin imkânsızlığını ve geri dönmenin zamanı geldiği şeklinde sözler sarfetti. Bir konu hakkında karar verilmeden önce dîvânda bütün üyelerin görüşlerini alan, fakat karar verildikten sonra bunun aksine söz sarfedenleri şiddetle cezalandıran sultan Selîm, derhâl Paşa’nın çadırının yıkılmasını emretti. Bu onun îdâmına işaretti. Nitekim derhâl îdâm edildi. Pâdişâh’ın bu hareketi üzerine artık hiç kimsede îtirâz imkânı kalmadı. Yavuz Sultan Selîm Han, ordusunu bütün mevcuduyla bu çölden geçirip Mısır’ı fethe niyet etmişti. Her zaman olduğu gibi keşîf kolu çıkartılarak, geçit yerleri tesbit edildi. Bu iş için vezir Hüsâm Paşa vazifelendirildi. Bir süre sonra Hüsam Paşa geri dönerek, Sultan’a; “Bizi af buyurunuz Sultân’ım! Velâkin bu kızgın çöl deryasını geçmek insanoğlu için mümkin değildir diye düşünürüz devletlüm. Hele hele piyade askeriniz çöl ortasına varmadan buharlaşırlar Sultan’ım!” dedi. Sultan Selîm’in hiddetten şah damarı kabardı ve Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde dünyâdaki her şeyi insanoğlunun emrine verdiğini bildirdiğini söyledi. Daha sonra Hüsam Paşa’yı azletti. Eğer Osmanlı Sultan’ı bir an tereddüt gösterseydi, Hüsam Paşa gibi düşünenlere engel olunamazdı. Yavuz Sultan Selîm; “Allahü teâlânın yardımıyla bu çölü geçmek bize nasîb olur inşâallah” diyerek atını çöle sürdü. Arkasından Osmanlı ordusu, normal bir ovada hareket ediyorcasına alevli Sina çölüne girdi. Çölde, gündüzleri dayanılmayacak kadar sıcak, geceleri de dondurucu soğuk oluyordu. Bir ara Sultan Selîm, atından indi ve yaya olarak yürümeye başladı. Bunu gören devlet erkânı ve süvari birlikleri de atlarından inerek yaya yürümeye başladılar. Herkes bunun sebebini merak ediyordu. Durumu öğrenmek isteyen Hasan Can, Sultan’a yaklaşarak; “Hayırdır inşâallah Sultan’ım! Bütün ordu, devletlü Pâdişâhımız acep niçin yaya yürürler?” diye merak eder” diye sorunca, büyük Sultan şöyle cevap verdi: “İki cihân sultânı Peygamber efendimiz sallallahü aleyhi ve sellem önümüzde yaya yürürken, biz nasıl at üzerinde olabiliriz Hasan Can?..” Bir süre sonra Sultan tekrar atına bindi. Ordu-yı hümâyûn çölde büyük bir hızla ilerlerken, su bitmişti. Herkes susuz bir hâlde iken, yavaş yavaş başlayan yağmur, sağnak hâline çevirdi. Yıllardır yağmur yüzü görmeyen Sina çölünün kaygan kumları sertleşti, yürümek kolaylaştı. Osmanlı ordusu Sina çölünü günde ortalama otuz kilometre yürüyüşle bir haftada geçerek, harb târihinde rekor yaptı. Osmanlı ordusu, 21 Ocak 1517’de Kâhire’ye çok yakın Birket-ül-Hac mevkiinde konakladı. Memlûklü sultânı Tomanbay, Sâlihiye’de mevzilenmek istedi ise de beylerinin isteği üzerine Ridâniye’de mevzîlenmek mecburiyetinde kaldı. Memlûklü ordusu elli bin kişilik bir kuvvet ve Avrupa’dan te’min edilen iki yüz toptan meydana gelmişti. Tomanbay’ın harb cephesi, Kâhire’nin kuzeydoğusundaki el-Mukattam dağından solda Nil nehrine kadar uzanmıştı. Bu mevziin önü açıktı. Sina çölünden gelen yolu kapsayan ve kontrol altında bulunduran bir durumda idi. Siperlerin gerisine sabit bir şekilde iki yüz top gömülmüştü. Tomanbay’ın hedefi, Osmanlı taarruzunu topçu ateşi ile kırdıktan sonra hassa kuvvetleri ve süvariler ile sarıp Osmanlı ordusunu tamamen imha etmekti. Osmanlı ordusunun sağ kanadına Anadolu beylerbeyi Mustafa Paşa, sol kanadına Rumeli beylerbeyi Küçük Sinân Paşa, merkeze ise, sadrâzam Hadım Sinân Paşa kumanda ediyordu. Sultan Selîm Han, Tomanbay’ın tertibatını öğrendikten sonra, askerî dehâsını gösterecek olan bir plân tatbit etmek istedi. Araziyi tedkîk ettirip, ordusunun bir kısmını el-Mukaftam dağının arkasına geçirmek istedi. Nitekim Ridâniye mevzilerine cepheden taarruz vazifesi yapacak ihtiyati kuvvetleri bıraktıktan sonra, asıl kuvvetler ile 21/22 Ocak gecesi el-Mukattam dağını dolaşarak bir çevirme manevrası ile Memlûklü ordusunun gerisine geçti ve muhârebe düzeni aldı. Sultan Selîm Han, Memlûklülerin beklemediği bir istikâmetten taarruz etmekle, Mısırlıları baskına uğratıp, tatbik edecekleri plânları bozarak uzun zamandan beri büyük emekler ile hazırladıkları mevzii ve topları muhârebe dışı bırakacaktı. 22 Ocak sabahı harb başlamadan önce iki tarafın muhârebe düzeni bu hâldeydi. Târihe Ridâniye muhârebesi olarak geçen muhârebe, 22 Ocak 1517 günü sabahı erken saatlerde başladı. Yavuz Sultan Selîm’in uyguladığı plândan dolayı, Tomanbay şaşırdı ise de kısa sürede şaşkınlığını atarak karşı saldırıya geçti. Merkezdeki saflar birbirine girip, iki taraf da kıyasıya bir muhârebeye tutuştu. Yakın muhârebe, her iki tarafın kayıplarının artmasına sebeb oluyordu. Tamamen Osmanlı ordusu tarafından kuşatılan Tomanbay, kumandanlarından Alanbay ve Kurtbay’ı alarak iki yüz seçme askerle, Osmanlı ordusunun merkezine hücum edip, sultan Selîm’i öldürmek istedi. Pâdişâh’ın ölmesiyle Osmanlı ordusunun dağılacağını hesaplamıştı. Ordunun merkezinde çarpışan ve askeri gayrete getiren Sinân Paşa’yı pâdişâh zannederek öldürdü. Bu sırada ordunun sağ kanadında karışıklıklar baş gösterdi. Sultan derhâl buraya Bâli Ağa kumandasında yardımcı kuvvetler göndererek durumu lehine çevirdi. Başarıdan ümidini kesen Tomanbay, muhârebe meydanından kaçtı. Ridâniye ordugâhı bütün topları ile birlikte ele geçirildi. Vezir Yûnus Paşa, Memlûklülere karşı zaferin kazanıldığını ve Tomanbay’ın kaçtığını sultan Selîm Han’a bildirdiğinde; “Lala, lala! Mısır’ı aldık ama, Sinân’ı kaybettik. Sinân’ı Mısır’a değişmezdim. Sinân’sız Mısır’da ne güzellik olur?” sözleri ile Sinân Paşa’nın, yanındaki kıymetini belirtti. Osmanlı ordusu 24 Ocak 1517 târihinde Kâhire’ye girerek, Mısır’ın fethi tamamlandı. Kâhire’nin zabtından sonra, Yavuz Sultan Setîm, ordugâhı Bulak mevkiine kurdurdu. Bu sırada yakalanamayan Tomanbay, 27-28 Ocak gecesi yatsı namazından sonra, on bin kişiyle ansızın otağ-ı hümâyûna hücum edip kuşattı. Mücâdele ertesi gün de devam etti. Durumdan haberi olan Osmanlı ordusu gafil avlanmadı. Bu olaydan sonra Kâhire’yi ele geçiren Tomanbay, şehirde ele geçirdiği Osmanlı askerini öldürttü. Yûnus Paşa yeniçeri kuvvetleriyle Kâhire’ye girdi. Üç gün üç gece Kahire sokaklarında muhârebe oldu. Bütün şehir halkı Tomanbay’a yardım ediyordu. Tomanbay, kadın kıyafetine bürünerek şehirden kaçmayı başardı. Bunun üzerine mukavemetten ümidini kesen Memlûklü beyleri teslim oldular. Saîd taraflarına kaçan Tomanbay’a amannâmeler gönderilerek af edildi ise de, îtimâd etmeyerek kendisine gelen elçileri öldürttü. Bütün bu hâdiselerden sonra, Şehsuvaroğlu Ali Bey tarafından tâkib edilerek, Nil kenarında yakalandı. Şehsuvaroğlu Ali Bey, Tomanbay’ı Bâb-ı Züveyle’de astı. Cesedi üç gün asılı kaldıktan sonra hükümdarlara mahsus merâsimle defnolundu. Yavuz Sultan Selîm Han, 10 Eylül 1517’ye kadar sekiz ay Mısır’da kalarak mahalli ıslâhat yaptı. Bu sırada Memlûklülere tâbi olan Mekke emîri Şerif Ebû Berekât, oğlu Şerîf Ebû Nümey vasıtasıyla Mekke’nin anahtarlarını Sultan’a gönderip Osmanlı Devleti’ne itâatini arz etti. 6 Temmuz 1517’de mukaddes makamların anahtarları, Mekke ile Medine’deki Emânât-ı mukaddese Selîm Han’a sunuldu. Mukaddes emânetlerin en mühimleri hazreti Peygamberin (sallallahü aleyhi ve sellem) Sancak-ı şerifi ile mübarek Hırka-i saâdetidir. Mukaddes emânetler içinde, hazret-i Osman ve hazret-i Ali’nin el yazıları ile iki de Kur’ân-ı kerîm vardı. Yavuz Han, bunlar için Topkapı Sarayı’nda Hırka-i Şerîf denen dâireyi yaptırmıştır. Sultan Selîm, Şerifin oğluna geri dönüşte babasına götürmek üzere, emirlik berâtı ile beraber bir çok hediye ile Mekke ve Medîne ahâlisine surre denilen para ve bol mikdârda zahîre gönderdi. Sultan, Mısır’dan ayrılmadan önce idâri bir takım tedbirler aldı. Kâhire’deki Memlûklü hânedânından olanları, halîfe ve akrabalarını, Mısır’da kalması uygun olmayan âlim, şeyh ve beyleri deniz yoluyla İstanbul’a gönderdi. Yavuz Sultan Selîm 10 Eylül 1517’de geri dönmek için Mısır’dan ayrıldı. Dönüş sırasında Sultan ile konuşarak gitmekte olan sadrâzam Yûnus Paşa, Mısır vâliliğinin kendisine verilmeyip, Hayır Bey’e verilmesinden dolayı üzgündü. Konuşma esnasında Pâdişâh’ın; “Mısır’ı arkada bıraktık” demesini fırsat bilerek Yûnus Paşa üzüntüsünü izhâr etti ve bu kadar zahmet çekip kazanılan Mısır’ın tekrar bir Çerkese verilmiş olmasını tenkidvârî bir şekilde söyledi. Bunun üzerine, Yavuz Sultan Selim derhâl sadrâzamı îdâm ettirdi. Yerine Şam’dan çağrılan Pîrî Mehmed Paşa sadârete getirildi. Şam’a uğrayan Sultan, Haleb’e geçerek burada iki ay kadar kaldıktan sonra, 6 Mayıs 1518’de İstanbul’a hareket etti. 25 Temmuz’da, İstanbul’un Anadolu yakasına gelen Yavuz Sultan Selîm, gece herkesin evlerine çekildiği vakit bir sandalla boğazı geçerek hiç bir merasim yaptırmadan sarayına girdi. Zîrâ kendisine gösterilen teveccühün, İhlâsını zedeleyeceğinden korkuyordu. İstanbul’a gelen Mısır âlimleri ile Osmanlı âlimleri toplanarak, hilâfetin resmen sultan Selîm Han’a devredilmesine karar verdiler. Bu haber Selîm Han’a ulaştığı zaman gözleri yaşararak Allahü teâlâya şükretti. Böylece Selîm Han; Halîfe-i müslimîn sıfatını kazandı. Bu târihten itibaren Osmanlı Devleti’nin yıkılmasına kadar bütün Osmanlı pâdişâhları halîfe olarak vazife yaptılar. Sultan Selîm Han, İstanbul’a döndükten sonra Osmanlı Devleti ve bütün İslâm âlemi için tehlikeli olan Safevî hükümdarı Şâh İsmail’in faaliyetlerinin önüne geçmek istiyordu. Fakat Safevî ordusu, Osmanlılar ile bir meydan muhârebesi yapmak cesareti gösteremiyordu. Buna rağmen Safevî propagandacıları, Osmanlı topraklarında faaliyet göstermeye devam ediyorlardı. Nitekim bunlardan Bozoklu Şeyh Celâl ismindeki Safevî propagandacısı, bozuk itikat sahiplerini etrafına toplayarak, Mehdî olduğunu ilân etti ve Turhal’da yeni bir isyân çıkardı. Ankara üzerine doğru yürüdükleri sırada, Maraş vâlisi, Şehsuvaroğlu Ali Bey âni baskınla isyâncıları bozguna uğrattı. Bozoklu Şeyh Celâl, bozgun sırasında kaçmak istedi ise de, yakalanıp öldürüldükten sonra, kesik başı İstanbul’a gönderildi. Yavuz Sultan Selîm Han Şehsuvaroğlu’nu bu hareketi bastırdığından dolayı mükâfatlandırdı. Diğer taraftan Sultan, donanmaya önem vererek büyük bir hızla hazırlık yapıyordu. Bu hazırlığın neticesinde ne tarafa sefer yapılacağı belli değildi. Fakat ilk önce Venedikliler telâşa düşüp, hemen Kıbrıs’a âid vergiyi İstanbul’a gönderdiler ve Avrupa devletlerinden kendilerine müttefik aradılar. Hazırlıklar büyük bir hızla devam ederken Sultan, Edirne’yi çok sevdiğinden bu eski Osmanlı başşehrine gitmek, Edirne’de, yapacağı işler hakkında kesin karar vermek istiyordu. Sadrâzam Pîrî Mehmed Paşa’yı ordu-yı hümâyûn ile önceden Edirne’ye gönderdi. Kendisi 18 Temmuz 1520’de İstanbul’dan Edirne’ye gitmek için hareket etti. Yola çıkmadan önce Sultan, sırtında çıkan bir çıbandan rahatsızlanmıştı. Bu yüzden yolda ağır gidiliyordu. Çorlu’da başhekim Ahmed Çelebi tarafından kırk gün süreyle tedavi edildi. Büyümüş olan yara açıldığından, Sultan hareket edemeyecek kadar takatsiz düşmüştü. İki ay kadar hasta yatan Sultan, vasiyetini yaptıktan sonra, 22 Eylül 1520 Cuma akşamı Osmanlı karargâhının bulunduğu Çorlu’nun Sırt köyünde Yâsîn-i şerîf okurken ruhunu teslim etti. Manisa vâlisi bulunan tek oğlu Şehzâde Süleymân gelinceye kadar vefâtı gizli tutuldu. Cenazesi İstanbul’a getirilerek, inşâatını başlattığı Sultan Selîm Câmii yanına defnedildi. Yerine geçen oğlu Süleymân Han tarafından câmî tamamlanıp, kabri üzerine türbe yapıldı. Uzun boylu, iri kemikli, omuzlarının arası gayet geniş olan Yavuz Sultan Selîm Han’ın mütenâsib bir vücûdu vardı. Yüzü yuvarlaktı. Alnının düzgünlüğü ve nûrâniyeti, büyüklüğünü açıkça belli ederdi. Yüce bir himmet, sağlam azim, vekar, geniş tasavvur, keskin zekâ, ileri görüşlülük, çabuk kavrama, tahminde isabet, fıtrî kahramanlık, her türlü silâhı en mükemmel kullanma, harp mahareti ve büyük değişiklikler yapma kabiliyeti, süratli manevra yapma, mukavemet etmedeki kuvvet, güçlükleri yenme, çok az bir kuvvetle büyük bir orduyu yenme gibi bir kahramana iftihar vesilesi olacak pek çok üstün meziyetlere sahipti. Allahü teâlânın emirlerini yapma, İslâmiyet’e hizmet etme ve insanların Cehennem’den kurtulması için gayreti o derecede idi ki, çıktığı yolda her türlü arzu ve hislerine kolaylıkta galebe çalardı. Gayesi; müslümanları ve İslâm devletlerini bir bayrak altında toplamak idi. Sultan Selîm Han, ilim öğrenmeye çok meraklı idi. Geceleri üç veya dört saatten fazla uyumaz, vaktini ilim öğrenmekle geçirirdi. Bu hâl müsait zamanlarda da devam ederdi. Binlerce cild kitap okudu. Okumaya o kadar meraklı idi ki, savaşa gidiş ve dönüşlerinde bile yanında kitap bulundurur, müsait zamanlarda okurdu. Mısır seferi dönüşünde, İstanbul’a gelinceye kadar İbn-i Tagriberdî’nin Nücûm-üz-zâhire isimli eserini, Ahmed ibni Kemâl Paşa ile mütâlâa etmiştir. Kemâl Paşa, Osmanlı târihi eserini onun emri ile yazmıştır. Her fırsatta kitap okumanın yanında şiir de yazardı. “Osmanlı sultanları arasında; tefsir, hadis, fıkıh, târih, edebiyat gibi zahirî ilimlerde ve bâtın ilimlerinde en yüksek olanı Yavuz Sultan Selim’dir” diyen âlimler pek çoktur. İyi bir tahsil görmüş olan sultan Selîm Han’ın Arabî ve Fârisî şiirleri vardır. Kendi el yazısı ile olan Farsça manzumeler Topkapı Sarayı arşivlerîndedir. Farsça dîvânı Almanya’da yayınlanmıştır. Türkçe tercümeleri de vardır. Yavuz Sultan Selim, ihtişam ve debdebeye hiç bir zaman ehemmiyet vermezdi. Dâima sadeliği sever ve sâde giyinirdi. Bir defasında oğlu Şehzâde Süleymân huzuruna çok süslü bir elbise ile girdiği zaman; “Süleymân annen ne giysin” diyerek sitem etmişti. Mısır seferinde iken kendi askerinin demir, Memlûklülerin ise zînet ile süslü olduğunu görünce de hayret etmişti. Kendisi için, fazla para sarfiyle köşk ve lüks şeyler yapılmasını istemezdi. Devletin bir kuruşunun dahi boşa harcamasına rızâ göstermez, buna riâyet etmeyenleri şiddetle cezalandırırdı. Hazînenin devamlı dolu olmasına dikkat ederdi. Sultan Selîm Han, evliyâya çok rağbet ederdi. Onların sohbetlerine katılmayı, bulunmaz bir nîmet sayardı. Şam’ı Osmanlı topraklarına dâhil ettikten sonra, büyük âlim Muhyiddîn-i Arabî’nin kabrinin bu şehirde bulunduğunu ve “Sin, Şın’a gelince Muhyiddîn’in kabri meydana çıkar” sözünü kitaplarda okuduğunu hatırladı. Şamlılar kabrin üzerine çöp dökmüşlerdi. Bu yüzden kabri belli değildi. Araştırmalar neticesinde kabir bulundu. Sultan Selîm Han, çöpleri temizleterek kabrin üzerine güzel bir türbe, yanına bir câmi ve imâret yaptırdı. Böylece Sin’den maksadın Selîm, Şın’dan maksadın Şam olduğu anlaşılmıştır. Devlet işlerinde kat’î bir programla hareket eden Yavuz Sultan Selîm, herhangi bir devlet işini kesin olarak ortaya koymadan önce, muhtelif yollarla onun hakkında vezirlerin ve diğer ilgililerin fikirlerinden istifâde ederdi. Uzun süre düşündükten sonra son karârını verir ve ondan dönmezdi. İrâde ve azim kudreti, derin görüşü ve yüksek dehâsıyla babasının devrinde durgunlaşan idareyi kısa zamanda hareketli bir hâle getirdi. Muntazam bir casus teşkilâtı vardı. Bu teşkîlât vasıtasıyla ülke içi ve dışında geçen hâdiseler hakkında malûmat alırdı. Önemli işlerde bizzat kendisi araştırma yapardı. Bütün hiddet ve şiddetine rağmen kadirşinas bir zât olup, fikrini açık söyleyenin mütâlâasını kendi fikirlerine ters olsa bile dînler ve uygun görürse onu yapardı. Yine devrin büyük âlimlerinden Kemâlpaşazâde atını sürerken Pâdişâh’ın üzerine çamur sıçratınca çok üzülmüş fakat haşmet sahibi Pâdişâh; Alimlerin çamuru ile iftihar ettiğini ve kaftanını bu sebeple muhafaza edeceğini söylemişti. Âlimler gibi devlet adamlarının da kadrini bilirdi. Ridâniye muhârebesinde şehîd olanlar arasında Sinân Paşa’yı görünce; “Mısır fetholdu ama, Sinân gitti” diye üzüldü. Dünyânın iki cihângire kifâyet edecek kadar geniş olmadığını söyleyen sultan Selîm’in, ömrünün dünyâ fethine vefâ etmiyeceği endişesini taşıdığı rivayet edilmektedir. Yavuz Sultan Selîm mektup ve fermanlarında “Pâdişâh-ı Hilâfetpenâh Saye-i ilâh, Sultan Selîm Şah ve Hakân-ı a’zam, Sultânü’l-berr ve’lbahr, Şehinşâh-i kişvergîr, Ebü’lMuzaffer Sultan Selîm Han, İftihâr-ı Âl-i Osman gibi ünvân ve lakaplar kullanırdı. Cenâb-ı Hakk’ın ismini bütün cihâna yayma dâvasında bulunan sultan Selîm, kendisini Rodos seferine teşvik edenlere; “Biz bütün Efrencin (Avrupa) fethine hazırlanmakta iken siz himmetimi küçük bir adanın fethine hasretmek istiyorsunuz” cevâbını vermiştir. Yavuz Sultan Selîm, İslâm ülkelerinin fethinden sonra, bir gün vezîr-i âzam Pîrî Paşa’yı çağırır; “Pîrî lalam! Allah’ın izni ile Mısır’ı fetheyledik. Hâdim-ül-Haremeyn ünvânı ile muazzez olduk. Her gittiğimiz tarafta fetihler nasîb oldu ve emrimize muhalefet edecek kimse kalmadı. Bu vaziyette devletin zevali ihtimâli var mıdır” diye buyurmuşlar. Vezir de cevâbında; “Yüce cedlerinizin koydukları kânun ve kaideler icra olundukça bu devletin zevali muhaldir” der ve “Evlâtlarınızın hilâfeti zamanında akılsız vezîriâzam tâyin olunur, rüşvet kapıları açılarak mansıplar ehline verilmez, devlet işlerinde kadınların hükmü yürürse, o zaman bu devletin yıkılması kaçınılmaz olur” diye ilâve eder. Bunun üzerine düşünceye dalan Yavuz Sultan Selîm; “Allah’ım bizi koru!” duâsını yapar ve Pîrî Paşa’ya ihsânlarda bulunur. Yavuz Sultan Selîm Han vefât ettiği zaman 50 yaşında idi. 8 senelik saltanat içinde yaptığı işler baş döndürücü oldu. Osmanlı Devleti’nin topraklarını 2,5 mislinden fazla genişletti. Yaptığı büyük fütûhatı Osmanlı Devleti 4 asır muhafaza etti. Babasından devraldığı 2. 373.000 km2 ülke topraklarını; 1.702.000 km2’si Avrupa’da, 1.905.000 km2’si Asya’da, 2.250.000 km2’si Afrika’da olmak üzere 6.557.000 km2’ye çıkardı. Yavuz Selîm Han, Avrupa’daki vaziyeti olduğu gibi muhafaza ederken, asıl tehlikenin doğudan geleceğini tahmin ettiğinden saltanatı müddetince bütün gücünü o tarafa sarfetti. Böylece kendisinden sonra oğlunun Avrupa’da ve Akdeniz’de daha emniyetli faaliyette bulunmasını sağladı. Şehzâdeliği ve sultanlığı zamanlarında at üstünden inmeyen Yavuz Sultan Selîm Han, ömrünün çok az bir kısmını İstanbul’daki sarayında geçirmiştir. MISIR’I FETHEDEN ORDU Ordu-yı Hümâyûn Mısır seferine gidiyordu. İlk mola Gebze yakınlarında verildi. Ordunun geçtiği yollar bağlık bahçelik idi. Asmalar salkım salkım olgun üzümlerle, ağaçlar kırmızı elmalarla doluydu. Yavuz Sultan Selîm Han; “Acaba askerim, sahibinden izinsiz üzüm ve elma koparıp yer mi!..” diye kendi kendine düşüncelere daldı. Bir müddet bu düşüncelerle tereddüt içinde kaldıktan sonra, yeniçeri ağasını huzuruna çağırdı ve; “Ağa! Fermânımızdır. Bütün yeniçeri, sipahi ve azap askerlerinin heybeleri yoklansın. Heybesinden bir elma ve üzüm salkımı çıkan asker, derhâl huzurumuza getirilsin” diye emretti. Yeniçeri ağası derhâl harekete geçerek, saatlerce heybeleri araştırdı. Daha sonra Sultan Selîm Hân’ın huzuruna gelerek; “Hünkârım! Askerin heybelerini araştırdık üzüm veya elma bulamadık. Asmaları ve elma ağaçlarını inceledik koparılma izlerine rastlayamadık” dedi. Bu habere Sultan çok sevindi. Üzerindeki ağırlık ve zihnindeki düşünce kalkmıştı. Sonra ellerini açarak; “Allah’ım! Sana sonsuz hamd ü senalar ederim. Bana haranı yemeyen bir ordu ihsân eyledin. Eğer askerlerim içinde bir tek kimse, sahibinden izinsiz bir meyva koparıp yese idi, Mısır seferinden vazgeçerdim” dedi. Sonra yeniçeri ağasına; “Çünkü ağa! Haram yiyen bir ordu ile beldelerin fethi mümkün olmaz” dedi. SEN BİZİ KİMİNLE BİLİRDİN? Yavuz Sultan Selîm Han, hasta yatağında iken, yanında Hasan Can bulunuyordu. Son anlarını yaşadığı bir sırada Hasan Can’a: “Hasan Can, bu ne hâldir?” diye sorunca, o da; “Sultandım, Allahü teâlâ ile olacak zamandır” dedi. Bu cevap üzerine Yavuz Sultan Selîm! “Ey Hasan Can! Bizi bunca zamandan beri kimin ile bilirdin? Cenâb-ı Hakk’a teveccühümüzden kusur mu gördün?” diye sordu. Hasan Can da; “Hâşâ ki, bir zaman Allahü teâlânın adını anmayı unuttuğunuzu görmüş olam. Lâkin bu zaman başka zamanlara benzemediği için, ihtiyâten söylemeye cesaret eyledim” dedi. Yavuz Sultan Selim Han Devri Kronolojisi 26 Mays 1512 : Sultan İkinci Bâyezîd’in vefât etmesi. 20 Mart 1514 : Sultan’ın İran seferine çıkması. 13 Temmuz 1514 : Osmanlı ordusunun Safevî topraklarına girmesi. 14 Ağustos 1514 : Yeniçerinin isyânı. 23 Ağustos 1514 : Osmanlı ordusunun Çaldıran zaferini kazanması. 6 Eylül 1514 : Yavuz Sultan Selîm’in Tebriz’e girmesi. 15 Eylül 1514 : Sultan’ın Karabağ’a dönmek için hareket etmesi. 19 Nisan 1515 : Sultan’ın Amasya’dan Kemah seferine çıkması. 19 Mayıs 1515 : Kemah kalesinin fethi. 12 Haziran 1515 : Turnadağı zaferi ve Dulkadir beyliğinin Osmanlı topraklarına katılması. 19 Eylül 1515 : Diyarbakır kalesinin fethi. 26 Nisan 1516 : Sadrâzam Hersekzâde Ahmed Paşa’nın azli ile sadârete Hadım Sinân Paşa’nın getirilmesi. 5 Haziran 1516 : Sultan’ın Mısır seferine çıkması. 18 Ağustos 1516 : Ayıntab kalesinin teslim olması. 19 Ağustos 1516 : Besni kalesinin teslim olması. 24 Ağustos 1516 : Mercidâbık zaferi. 28 Ağustos 1516 : Sultan’ın Halep’e girmesi. 19 Eylül 1516 : Hama’nın teslim olması. 21 Eylül 1516 : Humus’un teslim olması. 27 Eylül 1516 : Sultan’ın Şam’a girmesi. 15 Aralık 1516 : Sinân Paşa’nın Han-Yunus zaferini kazanması. 30 Aralık 1516 : Sultan’ın Kudüs’e girmesi. 2 Ocak 1517 : Yavuz’un Gazze’ye girmesi. 22 Ocak 1517 : Ridâniye zaferi. 24 Ocak 1517 : Kâhire’nin fethi. 4 Şubat 1517 30 Mart 1517 : Yavuz Sultan Selîm’in büyük bir törenle Kâhire’ye girmesi : Mısır sultânı Tomanbay’ın yakalanması. 6 Temmuz 1517 : Mukaddes emânetlerin Hicaz’dan Sultan’a gönderilmesi. 15 Temmuz 1517 : Osmanlı donanmasının İstanbul’a dönmesi. 10 Eylül 1517 : Sultan’ın Mısır’dan Suriye’ye hareket etmesi. 25 Ocak 1518 : Pîrî Mehmed Paşa’nın sadârete tâyini. 24 Nisan 1518 : Lübnan’da çıkan bir isyânın bastırılması. 6 Nisan 1518 : Sultan’ın Halep’ten İstanbul’a hareket etmesi. 25 Temmuz 1518 : Yavuz Sultan Selîm Han’ın İstanbul’a gelmesi. 18 Temmuz 1520 : Yavuz Sultan Selîm’in son seferine çıkması. 21/22 Eylül 1520 : Selîm Han’ın vefâtı. 1) Tâc-üt-Tevârih, cild-2 sh. 397 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâi); sh. 217 3) Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkuresi Târihi; cild-II, sh. 390 v.d. 4) Müneccimbaşı Târihi; vr. 93 a 5) Tevârih-i Âl-i Osman (Millet Kütüphânesi No. 29) Defter, 9. vr. 25 6) Devlet-i Osmâniyye Târihi Tercümesi (Hammer); cild-4, sh. 101 7) Selimnâme (İshâk bin İbrâhim) Süleymâniye Kütüphânesi, Âşir Efendi Kısmı, No. 655 8) Tabakât-ül-Memâlik, Süleymâniye Kütüphânesi, Ayasofya kısmı. No. 3396 9) Târih-i Sultan Selîm Han (Celâl-zade Sâlih Çelebi), Süleymâniye Kütüphânesi, Hüsrev Paşa Kısmı. No. 354 10) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı) cild-2, sh. 233 11) Rehber Ansiklopedisi; cild-15, sh. 141 12) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye 13) Osmanlı-İran Siyâsi Münâsebetleri (B. Kütükoğlu). 14) Yeni Kaynak ve Vesikaların Işığı Altında Yavuz Sultan Selîm’in İran Seferi (Ş. Tekindağ, Tarih Dergisi cild-XVII, sayı 22); sh. 49, 76 YENİ OSMANLILAR (Bkz. Jön Türkler) YENİÇERİLER Osmanlı Devleti’nin daimî ücretli ordusu olan kapıkulu ocaklarının, pâdişâhın hizmetine âid olan piyade sınıfına verilen ad. Osmanlı devlet merkezinde, pâdişâhların şahıslarına bağlı kapıkulu denilen yaya veya atlı maaşlı askerler vardı. Bunlar, eyaletlerdeki topraklı veya tımarlı sipâhî ile diğer eyâlet kuvvetlerinden tamamen ayrı idiler. Osmanlı Devleti’nin ilk kuruluş yıllarında sefer zamanında toplanıp, harbin bitmesiyle beraber, işlerine ve memleketine dönen askerler vardı. Devamlı olmayan bu askerlerle, büyük işlerin başarılmasına imkân yoktu. Sultan Orhan Bey, devamlı ve maaşlı bir ordu kurulması hususunda, kardeşi Alâaddîn Bey ile Çandarlı Kara Halil’in de bulunduğu bir meşveret meclisi topladı. Meclis, maaşlı bir askerî teşkîlâtın kurulmasını kararlaştırdı. İşte bu askerlerin atsız olanlarına yaya, atlı olanlarına müsellem adı verildi. Savaşabilecek güçlü kuvvetli müslüman-Türk gençlerinden atlı ve yaya olarak biner kişilik birlikler kuruldu. Bunlara savaş zamanında önce birer, daha sonra ikişer akçe gündelik verilmesi kararlaştırıldı. Savaş olmadığı zamanlarda da zirâat yapmak üzere kendilerine toprak tahsis edildi ve vergiden muaf tutuldu. Yaya askerler onar ve yüzer kişilik manga ve bölüklere ayrıldı. Müsellem denilen atlı askerlerden ise, her otuz nefer bir ocak îtibâr olundu. Osmanlı Devleti Rumeli tarafında genişlemeye başlayınca, daimî bir orduya daha fazla ihtiyâç duyuldu. Savaşta esir alınan askerî şartlara uygun hıristiyan çocukları, İslâm terbiyesiyle yetiştirilerek yeni bir askerî sınıf meydana getirildi. Bu uygulamayı ilk olarak Orhan Gâzi’nin oğlu şehzâde Süleymân Paşa’nın başlattığı rivayet edilmektedir. Yine rivayete göre, kuruluşu sırasında Hacı Bektâş-ı Velî hazretlerinin duâsını alan bu ordu, yeniçeri ocağının kurulmasına kadar Osmanlı Devleti’nin tek ve muntazam ordusu olarak kaldı. Orhan Bey’in vefâtından sonra yerine geçen sultan birinci Murâd Han, Çandarlı Kara Halil’i yeniçeri ve acemi ocaklarını kurmakla vazifelendirdi. Molla Rüstem Karamânî ile birlikte bu işi başarıyla yürüten Çandarlı Kara Halîl, devlet hazînesi ve devletin mâlî teşkîlâtını da kurup çeşitli düzenlemeler yaptı. Yeniçeri ocağına asker yetiştirecek ilk acemi ocağı Gelibolu’da kuruldu. İslâm hukukunda, harbde elde edilen esir ve ganimetlerin beşte birinin beytülmâle âid olması hükmüne dayanılarak Pençik yâni beşte bir kânunu çıkarıldı. Bu kânunla, savaşlarda elde edilen her beş esirden biri devlet hesabına ve asker ihtiyâcına göre acemi oğlanı olarak alındı. Daha sonra devşirme kânunu çıkarılarak, pençik oğlanından başka, devşirme ismiyle, Rumeli tarafındaki Osmanlı tebeası olan hıristiyanların çocuklarından da acemi oğlanı alınması kararlaştırıldı. Sonraki yıllarda bu kânun Anadolu’daki hıristiyan tebeaya da uygulandı (Bkz. Kapıkulu Ocakları). Tesbit edilen esaslara göre acemi oğlanları yetiştirildi. Acemi ocağında yetiştirilen neferler, yeniçeri ocağına alındı. Yeniçeri ocağının en büyük kumandanı yeniçeri ağası idi. Yeniçeri ağaları, on altıncı yüzyıl başlarına kadar ocaktan yetişirlerdi. Fakat bir süre sonra bunların yolsuzlukları ve itaatsizlikleri görülünce, saraydan yetişmiş, pâdişâhın tam güvenini kazanmış kimseler yeniçeri ağası tâyin edilmeye başlandı. On sekizinci asırdan itibaren yine ocaktan tâyin edildiler. Yeniçeri ağaları Süleymâniye’de devlet malı bir konakta otururlardı. Yeniçeri ağası, ağa kapısında toplanan ve âzası ocağın büyük zabitleri olan ağa dîvânının reîsi idi. Dîvân-ı hümâyûn âzası olmamakla beraber, vezîr rütbesine hâiz olursa, dîvân toplantılarına katılırdı. Pâdişâhın Cuma ve bayram namazları alaylarında da hükümdarı attan indirmek ve bindirmekle vazifeli olup, aynı zamanda İstanbul’un en büyük zabıta âmiriydi. Ağalık alâmeti iki tuğ olup bayrağı beyazdı. Yeniçeri ağaları terfî ettirilecekleri, zaman, beylerbeyi ve kapdan paşa olurlardı. Yeniçeri ağasının muavinine kul kethüdası, kethüda bey veya kahya bey adları verilirdi. Nefer sayısı 400-500 olan, pâdişâhın av köpeklerine bakmakla vazifeli bulunan yeniçeri cemâat ortalarından 64. ortanın kumandanına zağarcı başı denirdi. Sekson denilen ve bâzan ayı avında da kullanılan cenk köpeklerine bakan 71. ortanın kumandanına seksoncu veya samsuncubaşı adı verilirdi. Tazılara bakan, turna kuşları besleyen 68. ortanın kumandanına turnacıbaşı, 14, 49, 66 ve 67. ortaların kumandanlarına haseki ağaları denirdi. Pâdişâhın Cuma namazı alaylarında kıdemlerine göre, ikisi sağında, ikisi solunda pâdişâhın atının yanısıra yürürlerdi. En kıdemlisine başhaseki denirdi. Beşinci bölük ortasının kumandanı ve bütün yeniçeri ocağının çavuşuna başçavuş; bölük ortalarında muayyen olmayan bir ortanın kumandanına muhzir ağa denirdi. Dîvânda yeniçeri ağasına hitaben yazılan fermanlar muhzir ağaya verilirdi. Muhzir ağadan bir rütbe aşağı olup, muayyen olmayan bir ortanın kumandanına, kethüda ağa denirdi. Kethüda bey sefere gittiğinde ona vekâlet ederdi. Yeniçeri ocağına bağlı san’atkârlarla imalâthanelerin de en büyük âmiri idi. 101 cemâat ortasının bütün kumandanlarının en kıdemlisine, yayabaşı ağa denîrdi. Diğerlerine de yayabaşı denirdi. Vazifeleri, ocak beytülmâlciliği, seferde hazîne bekçiliği, zahire tedâriki, kâdılara ve sancak beylerine sefer emirleri götürmek, yaralı nakletmek, kale muhafızlığı yapmaktı. Bunlara subaşı denirdi. Bölük ortaları kumandanlarının en kıdemlisine bölükbaşı ağa, 60, 61, 62 ve 63. cemâat ortaları kumandanlarına da solakbaşı ağaları denirdi. Cemâat ortalarından muayyen olmayan bir ortanın imâmlık yapmaya ehliyetli olan kumandanına ocak imâmı, bu ortaya da imâm ortası denirdi. Beş vakit namazda ağa kapısındaki câmide yeniçeri ağasına imâmlık ederdi. Yeniçeri ocağının künye defterini tutan vazifeliye ocak kâtibi veya yeniçeri efendisi denirdi. Bu ağaların hepsine birden katar ağaları denilirdi, içlerinden biri azledilince veya ölünce, alt derecede bulunanlar derece terfî ederek boşluğu doldururdu. Yeniçeri ocağı tabur denilebilecek, nefer mevcudu muhtelif zamanlarda değişen yüz doksan altı ortadan meydana gelmişti. İlk zamanlar 60-70 kişiden meydana gelen bir ortanın mevcudu disiplinin bozulduğu devirlerde 2.000 kişiye kadar çıkmıştı. Pâdişâhlar, birinci ortanın defterlerinde birinci nefer olarak kayıtlıydılar. Yeniçeri ocağının yekûn mevcudu Fâtih Sultan Mehmed Han ve Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanlarında 10.000-12.000, sultan üçüncü Mehmed Han zamanında 45.000, bir ara tekrar azaltıldıktan sonra, sultan üçüncü Selim Han zamanında 110.000, sultan İkinci Mahmûd Han zamanında da 140.000 olmuştu. Yeniçeriler; cemâatliler, bölüklüler ve sekbanlar diye üç sınıfa ayrılmışlardı. 196 ortanın 101i cemâatli, 61’i bölüklü, 34’ü de sekban ortasıydı. Cemâat ortalarından 60, 61, 62 ve 63. ortalar İstanbul’da otururlar, pâdişâhın merasim günlerinde maiyyet askerini teşkil ederlerdi. Bunlara solaklar denirdi. Diğerleri hudut kalelerine taksim edilmiş olup, bu kalelerin muhâfazasıyla vazifeliydiler. Bölük ortalarından 31’i İstanbul’da Sancak-ı şerifin muhâfazasıyla, diğer otuzu da, otuz iç vilâyet merkezinde iç kalelerin muhafazasıyla vazifeliydiler. Sekban ortaları ise, pâdişâhın av maiyyeti idi. Osmanlı pâdişâhlarının eğitimi geliştirmek için tertipledikleri muhteşem ve büyük sürek avları sekbanlar tarafından hazırlanırlardı. İstanbul civarındaki mîrî çiftliklerin muhafazası onlara bırakılmıştı. İstanbul’da bulunan cemâat ve bölük ortaları aynı zamanda büyük şehrin inzibat ve âsâyişiyle vazifeliydiler. Her semt bir ortanın e’mrine verilmişti. Her semtte kolluk denilen bir yeniçeri karakolhânesi vardı. Hor yeniçeri ortasının nişan denen bir bayrağı ve alâmeti vardı. Nişanlar, bayrak üzerine işlenirlerdi. Yeniçeri ocağının bayrağına, ocağın sünnî mezhebe, mensub olduğunun işareti olarak İmâm-ı a’zam bayrağı denilirdi. Bu; beyaz ipekten, üstüne altın sırma ile bir tarafına; “İnnâ Fetahnâ leke fethan mübînâ”, diğer tarafına da; “Ve yensurekellahü nasran azîzâ” âyet-i kerîmesi işlendiği bir sancaktı. Ordugâhda yeniçeri ağasının çadırı önüne dikilirdi. Merasimlerde yeniçeri ağasının atının önü sıra götürülürdü. Bu bayrağı taşıyan yeniçeriye başbayrakdâr denilirdi. Ocağın bir de alay bayrağı vardı ki, bu da yarısı sarı, yarısı kırmızı ipek bir bayraktı. Her yeniçeri ortasının, üzerlerinde orta nişanlarının işlenmiş olduğu uçları çatal bayrağı vardı. Her ortanın çorbacı denilen bir kumandanı, odabaşı denilen bir kumandan muavini, vekilharç ünvânlı bir idare me’muru ve bayraktârı vardı. Ortanın en kıdemlisine başeski, aşçıbaşısına usta, aşçı muavinine baş karakullukçu denilirdi. Yeniçeriler başlarına börk denilen beysız keçeden bir külah giyerlerdi. Bir buçuk ayak (45 cm) kadar yükseklikte olan bu külahın üstünden omuzlara kadar yatırma denilen bir çuha parçası düşerdi. Yatırma yeniçeri neferinin ensesini tamamen örterdi. Börkün ön kısmında ve tam alnın ortasında gümüşden veya pirinçden yapılmış olan tüylük yâhud kaşıklık denilen bir kısım vardı. Börkün başa geçen ağız kısmı da daltac adı verilen çepeçevre nakışlı bir şeridle çevrilmişti. Daltacı, dört-beş parmak eninde olup da arkasına yatırması olmayan yeniçeri külahına da üsküf denirdi. Yeniçerilerin ayakkabıları şehirde ökçesiz yemeni, seferde yandan kopoalı bir çeşit çizmeydi. Zabitler (subaylar) sarı, neferler kırmızı sahtiyandan ayakkabı giyerlerdi. Ocak zabitleri her türlü tören ve ordu alaylarında özel üniforma giyerlerdi. Her yeniçeri ortasının, içinde yemeklerini pişirdikleri kışlalardaki mutfaklarda duran büyük kazanları vardı. Yeniçeriler, kazanlarına ocaklarının mukaddes bir değeri olarak bakarlardı. Harbde kazanın düşman eline geçmesi, o orta için büyük felâket sayılırdı. Ortaları ile ilgili bir işi görüşecekleri zaman kazanın etrafında otururlardı. İsyan ânında kışlalardan kaldırılan kazanlar büyük törenle ihtilâlin idare edileceği meydana götürülürdü. Kazan kaldırmak; hükûmete karşı ayaklanmak, isyân etmek demekti. İstanbul’da eski odalar ve yeni odalar adı ile iki büyük yeniçeri kışlası vardı. Eski odalar Şehzâde Câmii’nin karşısında, yeni odalar da Aksaray’da Etmeydanı’nda idi. Her iki kışlada geniş bir avlunun etrafını çeviren, önü revaklı odalardan meydana gelmişti. Avlunun ortasında orta câmi denilen bir mescid vardı. Yeniçeri ayaklanmaları arefesinde ilk toplantılar hep bu orta câmilerde yapılırdı. Yeniçeri ocağının kaldırılmasından sonra bu kışlalar halk tarafından tahrib edildi. Yeniçeri ocağı neferlerine ulufe denilen maaş verilirdi. Acemi bir yeniçeri neferine ilk devirlerde ocağa kaydı ile beraber, iki akçe yevmiye bağlanırdı. Sonraları bu beş-altı akçeye çıkarılmıştı. Gösterilen yararlılıklar ve hizmetler karşılığı da ulufeleri arttırılırdı. Yapılan bu artışlara terakkî denirdi. Bu suretle yevmiyeleri on-on beş akçe olan yeniçeriler bulunurdu. Harblerde serdengeçti yâni fedâî yazılanlar, sağ döndükleri zaman yevmiye beş-on akçe terakkî alırlardı. Ulufeler üç aydan üç aya, yılda dört taksitte ve dîvân-ı hümâyûnda düzenlenen törenle dağıtılırdı. Taksitlere mevâcib denirdi. Neferlerin ulufesinden başka her yeniçeri ortasına ekmek, et, yağ, bulgur ve mum verilirdi. Her nefere de senede, bir kat elbise veya bedeli verilirdi. Ocak disiplini sağlam olduğu devirlerde yeniçeriler, geceleri kışlalarındaki koğuşlarından başka yerde yatmazlardı. Askerlik tâliminden başka bir şeyle uğraşamaz ve emekliye ayrılıncaya kadar da evlenemezlerdi. Emekliye ayrılan yeniçeriye oturak denilir ve kendisine ölünceye kadar emekli gündeliği verilirdi. Emekli olduktan sonra evlenenler öldüğü zaman, geride bıraktığı dul ve yetimlere fodla denilen maaş bağlanırdı. Suç işleyen yeniçeri ancak kendi ortası neferleri huzurunda ve kendi koğuşunda cezalandırılırdı. Ocaktan kovulmaya keçe külah etmek denilirdi. Bir yeniçeri, ortasını değiştiremezdi. Ocak disiplininin bozulduğu devirlerde bir ortadan öbürüne geçmeye semer devirmek denilirdi. Suçlu yeniçeri merasimle ihtar edilir, habs edilir, kale hizmeti ile sürgün edilir veya keçe külah edilip, ocaktan tard edilirdi. Îdâma mahkûm edilen bir yeniçeri evvelâ ocaktan tard edilir, sonra boynu vurulmak suretiyle îdâm edilirdi. Bir yeniçeriye îdâm hükmü, ancak ağa dîvânında verilirdi. Bir odabaşı da emrindeki yeniçerilere ancak otuz dokuz sopaya kadar dayak cezası verebilirdi. Osmanlı Devleti’nin kuruluş ve yükseliş devirlerinde hizmetleri görülüp, on beş ve on altıncı yüzyıldaki büyük fetihlere katılan yeniçeriler, on altıncı yüzyılın sonlarına doğru bozulmaya başladı. Kânûnî Sultan Süleymân Han’ın vefâtından sonra, kânunlarına riâyet edilmediğini ve bahşişlerinin verilmediğini ileri sürerek, serkeşçe tavır takınan yeniçeriler, Zigetvar seferi dönüşünde eski odalar önünde (şimdiki Şehzâde Câmii karşısı) durup ileri gitmemeye veya saray kapısını kapatıp, sultan İkinci Selîm Han’ı içeri sokmamaya karar verdiler. Eski odalar önünde bir müddet bekleyerek, taşkınlık gösterdiler. Yeniçeri ağası Ali Ağa, bu hâlin neticesinin kendi hayâtına mâl olacağını düşünerek, onları yatıştırmak istedi. Fakat dinlemeyip, Topkapı Sarayı’nın avlusuna giderek Bâb-ı hümâyûnu kapatıp kimseyi içeri bırakmadılar. Sultan İkinci Selîm Han bu taşkınlıklar karşısında; “Cümle bahşiş ve terakkîleri verilsün. Makbûlümdür” deyince, ortalık yatıştı ve Pâdişâh saraya girebildi. Bu gibi bâzı hâdiseler istisna edilecek olursa, yeniçeri ocağındaki asıl bozulma, sultan üçüncü Murâd Han zamanında başladı. Sonraları muhtelif vesilelerle bu bozukluk genişlemek suretiyle ve fasılalarla bir asır boyunca devam etti. Gün geçtikçe kuloğulları adıyla yeniçeri yetimlerinin, kul-kardeşleri adıyla serhat ve taşra kalelerinde hizmet etmiş olanların, 1583’den sonra da yeniçeri ağasına tanınan hakla, ağa çırakları adıyla bir nevî kontenjandan kimselerin yeniçeri ocağına alınması, düzeni bozdu. Sultan İkinci Selîm Han zamanında on iki bin üç yüz mevcudu olan yeniçeri ocağı, on yedinci asrın başlarında otuz yedi bin altı yüze ulaştı. Sultan dördüncü Murâd Han zamanında da kırk altı bini geçti. Daha sonra dört devletle dört cephede on altı sene süren muhârebeler sırasında, ocak mevcudu yetmiş bini aştığı gibi, bunların maaşlarının verilmesi de müşkül bir hâl aldı. Yeniçeri ocağının manevî güç kaynağı olarak kabul edilen Hacı Bektâş-ı Velî tarafından kurulan bektâşîlik tarîkatı, Eshâb-ı kiram düşmanı hurûfîler tarafından ele geçirildi. İslâmiyet’in emirlerine ters fikirler ileri süren bu sahte bektâşîler de yeniçeri ocağına sızdılar. Zamanla yeniçeriler üzerinde etkili oldular. Bu sapık hurûfîlerin te’siriyle sık sık kazan kaldıran yeniçeriler, halkın huzurunu bozmaya başladılar. Sultan birinci Ahmed ve sultan birinci Mustafa Han’dan sonra genç yaşta pâdişâh olan sultan ikinci (Genç) Osman Han, bizzat ordunun başında katıldığı Lehistan seferinde yeniçerilerin gayretsizliklerini gördü. Yeniçeri ocağının mevcudunu anlamak için yaptırdığı yoklamada, ocak mevcudunun maaş defterinde yazılı olan mikdârdan az olduğunu tesbit ederek parayı kesti. Sultan İkinci Osman Han, bu disiplinsizlik ve keşmekeşliğe son vermek için kapıkulu ocaklarını kaldırarak Anadolu, Suriye ve Mısır Türklerinden meydana gelen, sâdece askerlikle uğraşan, pâdişâhın emirlerine mutlak itaat eden bir ordu kurmak istedi. Hem bu orduyu teşkil etmek, hem de hac ibâdetini yerine getirmek üzere Hicaz’a gitmeye karar verdi. Pâdişâhın niyetini saraydaki adamları vasıtasıyla öğrenen ve mevcûd olmayan askerleri mevcûd gibi göstererek yevmiyelerini alan ocak ağaları, yeniçerileri Pâdişâh aleyhine kışkırtarak isyân çıkardılar. Sultan İkinci Osman Han’ın hac ibâdeti için Hicaz’a gitmesine karşı çıkan yeniçeriler, kendilerine katılanlarla birlikte Atmeydanı’na (Sultanahmet meydanı) geldiler. Sultan İkinci Osman’ı alarak Orta Câmii’ne götürdüler. Yolda bir hükümdara, bir Osmanoğlu’na târih boyunca asla reva görülmemiş hakaretler yaptılar. Bu sırada hasta hâlde bulunan sultan Mustafa’yı tahta oturttular. Yeni sadrâzam olan Dâvûd Paşa en güvendiği adamlarına Sultan’ı Yedikule’ye götürerek boğmalarını emr etti. On cellâdın hücumlarına karşı koyan Genç Osman’ın boynuna cebecibaşı tarafından kemend atıldı. Bu sırada ona hücum edenlerden biri, Genç Osman’ın husyelerini sıkarak 20 Mayıs 1622’de şehîd etti (Bkz. Genç Osman). Sultan birinci Mustafa’nın hastalığı sebebiyle hal’edilmesinden sonra, tahta geçen dördüncü Murâd Han’ın ilk zamanlarında, yeniçerilerin hükümete ve halka karşı hareketleri tahammül edilemez hâle geldi. Küçük yaşta tahta geçen dördüncü Murâd Han, idareyi bizzat eline aldıktan sonra, yeniçeriler hakkında sıkı tedbirlere baş vurdu. Ontarı adım adım tâkib etti. Kânun gereği yeniçerilerden kıdemli ve hizmetleri görülenleri, başka suretle taltif ederek ocaktan uzak tutmaya çalıştı. Yeniçeri ocağının lüzumundan fazla artmış olan mevcudunu ideal seviyeye indirmek için tedbirler aldı. Kendisinin malûmatı olmadan ocağa asker alınmasını yasakladı. Emrini yerine getirmeyerek rüşvetle ocağa adam kaydeden yeniçeri kâtibi Osman Efendi’yi îdâm ettirdi. 1632’de sadrâzam Hüsrev Paşa’nın azledilmesine karşı çıkan süvarilerle birlikte hareket eden yeniçeriler, üç gün saraya hücum ederek, Hüsrev Paşa’nın azline sebeb olanlardan on yedi kişinin başını istediler. Sarayın Orta kapısına kadar gelip ulemâyı oraya davet ettiler. Yeniçerilerin taşkınlıkları üzerine vezîriâzam Hâfız Ahmed Paşa, sadâret mührünü sultan dördüncü Murâd Han’a teslim ederek saraydan gizlice ayrıldı. Orta kapıdan içeri giren yeniçeriler, Dîvân-ı hümâyûn önüne gelerek Pâdişâh’ı ayak dîvânına çağırdılar. Sultan dördüncü Murâd, Bâbüsseâde önüne çıkıp ayak dîvânı yaptı ve yeniçerilerin isteklerini sordu. Onlar listesi verilmiş olan on yedi kişinin öldürülmek üzere kendilerine teslimini istediler. Yapılan nasîhati ve verilen cevâbı dinlemediler. İstedikleri yapılmadığı takdirde başka bir şehzâdeyi hükümdar yapacaklarını îmâ ederek, Pâdişâh’ın oturduğu tahtın yanına kadar sokuldular. Nasihatlerinin dinlenmediğini gören Pâdişâh, tahttan kalkarak Bâbüsseâdeden içeri girdi. Bunun üzerine âsiler büsbütün galeyana gelip; “Madem ki bu on yedi kişiyi vermedin, biz işimizi biliriz” diye tehdidde bulundular. Çaresiz kalan dördüncü Murâd, saraydan gizlice ayrılarak Üsküdar’a kaçan sadrâzam Hâfız Ahmed Paşa’yı geri getirtti. Pâdişâh’ın müşkül durumunu gören Hâfız Ahmed Paşa, besmele çekerek âsî güruhunun içine daldı ve isyâncılar tarafından şehîd edildi. Hâfız Ahmed Paşa’nın fecî şekilde şehîd edildiğini gören Pâdişâh, üzüntüsünü belirterek ve ağlayarak içeri girdi. Listede bulunan diğer görevlilerin azledilmesiyle isyâncılar yatıştılar. Bu hâdiseden kısa bir süre sonra Murâd Han, isyâncıları tahrik eden Hüsrev Paşa’yı îdâm ettirdi. Hüsrev Paşa’yı îdâm edenlerden intikamını almak isteyen yeniçeriler, aynı sene içinde tekrar isyân ettiler. Saraya gelerek, sultan Murâd’ı ayak dîvânına çağırdılar. Bâzı kimselerin öldürülmek üzere kendilerine teslimini istediler ve; “Gayri sana itimâdımız kalmadı” dediler. Sultan Murâd, katlini istedikleri adamları vermek istemeyince de; “Bu dediklerimizi bize vermezsen sen bize pâdişâhlık edemezsin” dediler. Halk arasında, hükümdar, şehzâdeleri boğdurmuş diye şâyiâ çıkararak, şehzâdeleri görmek istediklerini bildirdiler. Pâdişâh, kardeşleri; Bâyezîd, Süleymân, Kâsım ve İbrâhim’i içerden getirterek gösterdi. Onlara bir şey yapmayacağına dâir kefil istediler. Recep Paşa ile şeyhülislâm Ahîzâde Hüseyin Efendi’nin kefil olmaları üzerine yatıştılar. Fakat başlarını istedikleri kimseleri saklandıkları yerlerden buldurarak öldürdüler. Veziriazam olan Recep Paşa’nın tahrikiyle bir ara sultan dördüncü Murâd Han’ı hal’ için plânlar hazırladılarsa da cesaret edemediklerinden vaz geçtiler. Dördüncü Murâd Han ise, yeniçerileri kışkırttığını tesbit ettiği Recep Paşa’yı îdâm ettirdi. Bundan sonra idareye hâkim olan ve hâdiselerden tecrübe edinen sultan dördüncü Murâd Han, kapıkulu ve yeniçeri ocaklarından kanunnâmesine uymayanlara karşı temizlik hareketi başlattı. Ocağın ıslâh edilmesiyle ilgili tedbirler aldı. Aldığı bu tedbirler ve kurduğu düzen, 1644 senesine kadar devam etti. Sultan dördüncü Murâd Han’ın vefâtından sonra yerine geçen kardeşi sultan İbrâhim’in saltanatı yıllarında yeniçeri ocağının düzeni tekrar bozuldu. Yeniçerilerin isyân etmeleri üzerine sultan İbrâhim de hal’ edildi. Yerine geçen sultan dördüncü Mehmed Han’ın saltanatının ilk yıllarında yeniçeri ocağında hiç disiplin kalmadı. 1656 senesinde isyân eden yeniçeriler, öldürülmesini istedikleri otuz kişinin listesini Pâdişâh’a gönderip ayak dîvânı istediler. Yeniçerilerin nasihatle yatışmamaları üzerine Pâdişâh ayak dîvânına çıktı. Listede ismi zikredilenlerin mallarının müsadere edilip sürgün edileceklerini bildirdiyse de yeniçeriler; “Hayır! Katlolunmadıkca feragat etmeyiz” diye diretince, isteklerini kabul etti. İsyancılar, listede yazılı kişileri yakalayıp boğarak öldürdükten sonra, çınara astılar. Bu hâdise târihe vak’a-i vakvâkiyye veya çınar vak’ası olarak geçti. 1656’da vezîriâzam olan Köprülü Mehmed Paşa, yeniçeri ocağında sultan Murâd’ın yaptığı ıslâhata benzer düzenlemeler yaptı. Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa, Merzifonlu Kara Mustafa Paşa, Fâzıl Mustafa Paşa, Amcazade Hüseyin paşa gibi vezîriâzamlar da Köprülü Mehmed Paşa’yı tâkib ettiler. Ancak istenen netice alınamadı. On sekizinci asır başlarında ocaktaki disiplinsizlik çok artmış, devlet idaresine müdâhaleleri de son haddine varmıştı. Sultan üçüncü Ahmed Han devrinin güçlü ve yenilik tarafdârı vezîriâzamı Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa sonuçtan ümitsiz olduğu için yeniçeri ocağını ıslâh yoluna gitmedi. Ocağı aynı şekliyle muhafaza etti. Bunun yanında teknik sınıflardan başlamak üzere modern bir ordu kurmak için teşebbüse geçti. Nevşehirli Dâmâd İbrâhim Paşa’nın yeni bir ordu kurma niyetini anlayan yeniçeriler, 1730’da Patrona Halil’in etrafında toplanarak isyân çıkardılar ve vezîriâzamı şehîd ettiler. Sultan üçüncü Ahmed, isyâncıların isteklerinin sonunun gelmeyeceğini, kendisinin de tahttan ayrılmasını isteyeceklerini bildiği için, kendi eliyle yeğeni şehzâde Mahmûd’u tahta geçirdi ve köşesine çekildi. Tahta geçen sultan birinci Mahmûd Han, Avrupa tarzında modern bir ordu kurmaya teşebbüs etti. Teknik sınıflardan başlayarak yeni birlikler meydana getirmeye çalıştı. Fakat asıl ıslâhı gereken yeniçeri ocağına dokunmadı. Sultan üçüncü Mustafa Han da, Osmanlı askerî teşkilâtının ıslâh edilmesi gerektiğine inanmakla beraber, babası sultan üçüncü Ahmed Han ile amcası ikinci Mustafa Han’ı tahttan indiren yeniçerilere karşı ihtiyatlı davrandı. Yeni teknik sınıfları geliştirmeye büyük önem verdi. Fakat bu sırada çıkan 1768-1774 Osmanlı-Rus savaşı sebebiyle başladığı işleri bitiremedi. 1787’de başlayan ve sonra Avusturya’nın da katılmasıyla devam eden Osmanlı-Rus ve Avusturya savaşlarında peş peşe uğranılan mağlûbiyetler, ocağın ıslâhının imkânsızlığını ortaya çıkardı. Sultan birinci Abdülhamîd Han da teknik sınıflar yetiştirmeye devam etti. Yeniçeriler bu yeni askerlere diş bilediler. Fakat ileri gelenleri, pâdişâhın veya sadrâzamın adamları olduğu için kazan kaldıramadılar. Sultan birinci Abdülhamîd Han’dan sonra tahta geçen ve ıslahatçı bir pâdişâh olan sultan üçüncü Selîm Han, askerî ve idâri sahalarda köklü yenilikler yaptı. Hazırlanan 72 maddelik ıslâhat tasarısıyla, yeniçeri ocağına haftada bir kaç gün tâlim ve terbiye mecburiyeti konuldu. Ayrıca Avrupa usûlünde Nizâm-ı cedîd denilen yeni bir ordu kuruldu. Yeniçeri ordusu kaldırılacak, yerine Nizâm-ı cedîd geçecek dedikodusunu yayan yeniçeriler, yeni kurulan orduya karşı çıktılar. Pâdişâh’a ve Nizâm-ı cedîd’e karşı olan diğer çevrelerle müşterek bir cephe teşkil ettiler ve Kabakçı Mustafa’nın etrafında toplanarak baş kaldırdılar. Kardeş kanı akıtılmasını istemeyen ve iyi niyetli olan sultan üçüncü Selîm Han, yeni kurmuş olduğu orduyu isyâncılara karşı kullanmadı. Bir süre sonra Nizâm-ı cedîd’i ilga ettiğine dâir ferman yayınladı. Fakat isyâna devam eden yeniçeriler, Selîm Han’ı tahttan indirip, dördüncü Mustafa Han’ı tahta geçirdiler. Sultan dördüncü Mustafa Han zamanında tam bir başıbozuk sürüsü hâline gelen yeniçeriler, Silistre’de ordugâhı yağma ettiler. İkinci Mahmûd Han’ın tahta geçmesinden sonra, sadrâzam Alemdâr Mustafa Paşa, Nizâm-ı cedîd’in yerine Sekbân-ı cedîd ordusunu kurdu. Yeniçeriler bu defa Alemdâr Mustafa Paşa ve Sekbân-ı cedîd aleyhinde çalışmaya başladılar. İstanbul’da hâkimiyeti eline geçiren yeniçeriler, sadrâzamı öldürdükten sonra, sultan İkinci Mahmûd Han’ı tahtan indirmek istediler. Mahmûd Han, üzerlerine kuvvet gönderip üç binden fazlasını öldürttü. Sonra da donanmaya emir verip yeniçeri ağasının konağını bombalattı. Pâdişâh’la başa çıkamayacağını anlayan yeniçeriler ulemâya sığındılar. 1818’de tekrar ayaklanan yeniçeriler, İstanbul’da yer yer yangınlar çıkararak büyük tahribata sebeb oldular. Ulemânın ocağa dokunulmıyacağı hakkında Pâdişâh’dan aldığı te’minât üzerine de isyândan vazgeçtiler. İstanbul halkı, yeniçeri şerrinden sokağa çıkamaz oldu. Belli başlı bütün tüccar haraca bağlandı. Islahatçı, ileri görüşlü, fakat ihtiyatlı bir pâdişâh olan ikinci Mahmûd Han, plânlı bir şekilde ocak için tedbirler almaya devam etti. Kendisine sadıkane hizmet edecek olan Rusçuklu Hüseyin Ağa’yı yeniçeri ağası yaptı. Bu sırada çıkan Mora isyânının bu askerle bastırılamayacağını bildiğinden, Mısır vâlisi Kavalalı Mehmed Ali Paşa’dan yardım istedi. Sultan İkinci Mahmûd Han; Mayıs 1826’da yeniçeri ocağının hayatiyetini yitirdiğine inanan devlet erkânı, ulemâ ve yeniçeri ağasını şeyhülislâmın konağında topladı. Yeniçeri ağasının, yeniçerilerin tâlime razı olduklarını bildirmesi üzerine ocaktan 7.650 neferin eşkinci nâmıyle talimli asker yazılmasına karar verildi. Hazırlanan eşkinci lâyihası ve huccet-i şer’iyye okunup tasdîk edildiği gibi, şeyhülislâm efendi de fetvasını okudu. Bu suretle eşkinci askerinin tâlim yapacağı kesinleşti. Ancak bâzı yeniçeri ileri gelenleri tâlim aleyhinde sinsice faaliyete giriştiler. Yapılan tahrikler pâdişâh ile ocağı tekrar karşı karşıya getirdi. Pâdişâh’ın arzusu üzerine sancak-ı şerîf çıkarıldı. Devlet erkânı ve ulemâya halk da katıldı. Topçu, lağımcı ve kalyoncu askeri âsilere karşı büyük bir muvaffakiyetle mücâdele etti. 15 Haziran 1826 târihinde Osmanlı târihinde vak’a-yı hayriye denilen bu hâdise neticesinde ocak söndürülmüş ve yeniçerilik tamamen kaldırılmış oldu. Tanzim edilen emr-i âlî ile durum îlân edildi. Böylece İstanbul’da ve taşrada meydana gelen taşkınca hareketler son buldu. Yeniçeriliğin kaldırılmasıyla, devlet hazînesinde meydana getirdiği tahribat ortadan kalktı. Emniyet ve asayişten mahrum kalan halk huzura kavuştu. Üç yüz seneye yakın zamandır devletin başına gaileler açan, pâdişâhların, sadrâzamların ve nice devlet adamlarının şehîd edilmelerine sebeb olan fitne ve fesâd ocağı söndürülmüş oldu. Yeniçeri ocağının kapatılmasıyla birlikte, ocağa nüfuz etmiş olan ve halk arasında da tâbileri bulunan, kendilerine bektâşî diyen, fakat hakîki bektâşîlikten çok uzak olan hurûfîlerin tekkeleri de kapatıldı. 1) Üss-i Zafer (Mehmed Esad, İstanbul-1876) 2) Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları-I (Uzunçarşılı) 3) Koçi Bey Risalesi (İstanbul-1972); sh. 16 4) Kitâb-ı Mesâlik-il-müslimin ve Menâf-ül-mü’minîn (Ankara-1980); sh. 34 5) Kitâb-ı Müstetâb (Ankara-1974); sh. 3 6) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 162 7) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşılı); sh. 144 8) Kitâb-ı Mesâlih-il-müslimîn ve Menâfi-il-mü’minîn ve Tenkidi (Me’zûniyet Tezi, Selçuk Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi Târih Bölümü, Konya-1981); sh. 81 YILDIRIM BÂYEZÎD HAN Babası ............................ : Murâd-ı Hüdâvendigâr Annesi ............................ : Gülçiçek Hâtûn Doğumu ......................... : 1360 Vefâtı ............................. : 1403 Tahta Geçişi ................... : 1389 Saltanat Müddeti ............ : 13 sene Osmanlı sultanlarının dördüncüsü. Sultan Murâd-ı Hüdâvendigâr’ın oğlu olup, 1360’da Orhan Gâzi vefât ettiği sırada, Gülçiçek Hâtun’dan doğdu. Şehzâde Bâyezîd, küçük yaştan itibaren zamanın en mümtaz âlimlerinden olan Bursa kâdısı Koca Mahmûd, kazasker Çandarlı Halil ve Karamanlı Molla Rüstem’den ilim öğrendi. Meşhur kıraat âlîmi Muhammed Cezerî’den kıraat ilimlerini tahsil etti. Babasının seçme silahşörlerinden askerlik eğitimi gördü ve değerli kumandanlarından sevk ve idare dersleri aldı. 1381 yılında devlet idaresini öğrenmesi için Kütahya’ya vâli tâyin edildi. Şehzâde Bâyezîd haçlı ordusu ile 1389’da yapılan Birinci Kosova savaşına katılarak, kardeşi şehzâde Yâkûb ile beraber büyük kahramanlık gösterdi. Babası bir Sırplı tarafından savaş alanında şehîd edilince, devlet ileri gelenlerinin müşterek karârı ile Osmanlı tahtına çıktı. Anadolu beylikleri, sultan Murâd Han’ın şehâdetinden sonra, Karamanoğlu Alâeddîn Ali Bey liderliğinde yeni Osmanlı sultânı Bâyezîd’e karşı cephe almaya başladılar. Yıldırım Bâyezîd, Anadolu’ya geçmeden önce Rumeli’de bâzı tedbirler aldı. Sırp hududunda Üsküp ve havâlisinde Paşa Yiğit’i, Niğbolu’da Fîrûz Bey’i bıraktıktan sonra Evrenos Bey’i Serez Karargâhına göndererek Vodine ile Çıtroz’un feth edilmesini emretti. Üsküp ile Niş arasına Türk ve Tatar muhacirlerini yerleştirdi. Bâyezîd Han ayrıca kendisini tebrike gelen Venedik ve İtalyan elçileriyle, daha önceki ticâret andlaşmalarım yeniledi ve Bizans tarafını da emniyete aldıktan sonra, Anadolu’ya geçti. Anadolu’ya geçtikten sonra Candaroğlu Süleymân Paşa’nın yardımını te’min eden Bâyezîd, önce Germiyan beyliği üzerine gitti. Germiyanoğlu Yakûb Bey’i yakalayarak vezîri Hisar Bey’le beraber Rumeli’de İpsala kalesine hapsetti. Denizli’yi de aldıktan sonra, sırasıyla Aydın, Menteşe, Saruhan beylikleri topraklarını da kısa sürede zaptetti (1390). Böylece sefer sonunda Latinlerin elindeki İzmir hâriç, bütün Batı Anadolu Osmanlı hâkimiyetine girdi. Sultan Bâyezîd Han, oğullarından Süleymân Çelebi’ye Saruhan, Ertuğrul Çelebi’ye ise Aydın ilinin idaresini verdi. Kütahya merkez olmak üzere Anadolu beylerbeyliği kuruldu ve bu vazîfeye Kara Tîmûrtaş Paşa tâyin edildi. Sultan Bâyezîd daha sonra Rumeli’ye döndü. Batı Anadolu’yu ele geçiren Yıldırım Bâyezîd, Ege ve Akdeniz sahillerinde uzun bir kıyı şeridine sâhib oldu. Bu durum da, Osmanlı Devleti’nin denizciliğe önem vermesine ve Osmanlı denizciliğinin temellerinin atılmasına sebeb oldu. Sarıca Paşa kumandasında 60 parçalık Osmanlı donanması, Sakız ve Eğriboz adaları ile Ege denizindeki Venedik kıyılarına seferler düzenledi. Sultan Bâyezîd, ertesi sene ikinci Anadolu seferine çıkarak Karamanoğlu’nun üzerine yürüdü. Çünkü Karamanoğlu Alâüddîn Bey, sultan Murâd’ın ölümü üzerine Osmanlı topraklarına saldırarak bir çok zâyiât verdirdiği gibi bâzı şehirleri de ele geçirmişti. Sultan önce Hamîdoğulları üzerine yürüdü ve bir çok yeri alarak oğlu Îsâ Bey’e verdi. Antalya’yı ele geçirerek Osmanlı Devleti’ne bağlı bir sancak hâline getirdi (1391). Karaman topraklarına giren Pâdişâh’ın karşısına çıkmak istemeyen Alâüddîn Bey, Taşeli’ne kaçtı. Osmanlı ordusu, Konya önlerine gelerek şehri kuşattı. Muhasara sırasında sultan, babasının yaptığı gibi halkın hiç bir şeyine dokunulmamasını emretti. Karamanoğlu Alâüddîn Bey, Osmanlı ordusuna karşı Sivas hükümdarı Kâdı Burhâneddîn’den ve Candaroğlu Süleymân Paşa’dan yardım istedi. Fakat yardım gelmeyince sultan Bâyezîd’den sulh istemek mecburiyetinde kaldı. Bu sırada Rumeli’de bâzı olayların çıkması üzerine Yıldırım Bâyezîd Karamanoğlu ile anlaşmayı kabul etti. Karamanoğlu, Osmanlı Devleti’nden aldığı Akşehir ve Beyşehir’i geri verecek, Çarşamba suyu iki devlet arasında sınır kesilecekti. Andlaşmanın sağlanmasından sonra, bu tarafların idaresine Sarı Tîmûrtaş Paşa’yı tâyin eden Bâyezîd, Bursa’ya döndü. Yıldırım Bâyezîd, Karaman seferinde iken, Bizans İmparatoru beşinci Yuannis İstanbul surlarını tamir ettirmiş ve gerektiğinde sığınmak için muhkem bir kale yaptırmıştı. Sefer dönüşü durumu öğrenen Yıldırım Bâyezîd, bunların derhâl yıkılmasını, aksi takdirde yanında bulunan saltanat ortağı Manuel’in gözlerine mil çekileceğini bildirince, Bizans imparatoru yaptırdığı yerleri yıktırmak mecburiyetinde kaldı, Yine Yıldırım Bâyezîd’in Anadolu seferinde bulunduğu sırada Eflâk prensi Mirça, Osmanlı sınırını geçerek Karinabad’a kadar olan bölgede yağmalama hareketinde bulunmuştu. Sefer dönüşünde hemen Rumeli’ye geçen Pâdişâh, Edirne’de kuvvetlerini toparladı ve Niğbolu ile Silistre’den Eflâk içlerine akıncıları gönderdi. Mirça, akıncılarla Arkuş ovasında yaptığı muhârebede mağlûb olarak teslim oldu ve tecâvüzü sırasında aldığı esirler ile malları geri verdi. Bir müddet Bursa’da bırakıldıktan sonra, her sene Osmanlı hazînesine üç bin duka altın vermek ve Macarlar üzerine yapılacak seferlerde Osmanlı ordusuna yardım etmek kaydıyla serbest bırakıldı ise de, memleketine döndükten sonra sözünde durmayarak, Macarlarla anlaştı. Diğer taraftan Karaman seferinde Osmanlı pâdişâhının yanında yer alan Manuel, babası imparator beşinci Yuannis’in ölümü üzerine Bâyezîd Han’ın iznini almaksızın İstanbul’a giderek Bizans tahtına oturdu. Yıldırım Bâyezîd Edirne’ye girdiği sırada, yeni Bizans imparatorunun mektubunu Macar kralı Sigismund’a götüren bir adam yakalanmıştı. İmparator, nâmesinde Türklerin Macaristan’a sefer yapacağını bildiriyordu. Bunun üzerine Rumeli beylerbeyi Kara Tîmûrtaş Paşa’nın teşvikiyle Macaristan’a yapılacak seferden vazgeçilerek, İstanbul muhasarasına karar verildi. Bâyezîd bu karârını gizliyerek imparatordan Macaristan seferi için kuvvet göndermesini istedi. Vâdedilen kuvvetlerin gelmemesi üzerine Gelibolu’da bulunan Osmanlı donanmasına İstanbul üzerine hareket emri verildi, İstanbul’un karadan muhasarasına Ali Paşa serdâr tâyin edildi. İmparator Manuel, İstanbul’un Osmanlı ordusu tarafından kuşatılması üzerine, Papa’ya, Fransa ve Macar krallarına birer mektup göndererek yardım istedi. Sultan Yıldırım Bâyezîd ise, Silivri kasabasını feth etti. Ayrıca Turhan Bey’i Karadeniz sahilindeki Bizans köyleri üzerine gönderdi. İmparator Manuel, İstanbul’da bir Türk mahallesi kurulmasını ve Haliç’in kuzeyinde bir Türk garnizonunun bulunmasını kabul edince kuşatma kaldırıldı. Ayrıca, Bizans’ın her sene verdiği vergi arttırıldı. 1392’de Anadolu’da Osmanlı Devleti aleyhine bâzı hareketler baş gösterdi. Kastamonu’da hüküm süren Candaroğlu Süleymân Paşa, Osmanlı Devleti ile olan ittifakını bozarak Kâdı Burhâneddîn tarafına geçmişti. Ayrıca Osmanlılar tarafından bağımsızlığına son verilen bir çok Türkmen beyini de barındırıyordu. Bu yüzden sultan Bâyezîd Kastamonu üzerine yürüdü. Durumu öğrenen Süleymân Paşa, Karamanoğlu ile Kâdı Burhâneddîn’den yardım istedi. Kâdı Burhâneddîn, yardım hazırlığında iken Yıldırım Bâyezîd Kastamonu’yu aldı ve yapılan harpte Süleymân Paşa öldü. Böylece Candaroğufları beyliğinin Kastamonu şubesi Osmanlı Devleti’nin eline geçti. Bu sırada Macar kralı Sigismund, Sultan’ın Anadolu seferinde olmasından faydalanarak, Bulgaristan topraklarına girdi ve Niğbolu’yu ele geçirdi. Durumdan haberdâr olan Yıldırım Bâyezîd Han bölgeye asker sevk etti. Sigismund da kendisini sıkıştırmakta olan kuvvetlerin tuzağına düşmemek için, Niğbolu’yu da boşaltarak adetâ bozgun hâlinde geri çekildi. Kastamonu’nun Osmanlı topraklarına katılmasından sonra, bölgede ve Yeşiırmak tarafında bulunan Kâdı Burhâneddîn’in nüfuzu altındaki beyler Kâdı’yı tutmadıklarından Osmanlı hâkimiyetini tanıyınca, iki hükümdarın arası açıldı. Nitekim 1392 Temmuz’unda Çorum sahrasında bulunan ve Osmanlıların elinde olan Kırkdilim kalesi önünde Kâdı Burhâneddîn kuvvetleri ile Yıldırım Bâyezîd’in oğullarından Aydın sancakbeyi olan şehzâde Ertuğrul’un kumandasındaki Osmanlı kuvvetleri karşılaştı. Üç gün süren muhârebe neticesinde Osmanlı kuvvetleri mağlûb oldu ve şehzâde Ertuğrul vefât etti. Bu galibiyetten sonra Kâdı Burhâneddîn, Osmanlı Devleti himayesindeki Amasya’yı ele geçirmek için harekete geçti. Fakat Osmanlı kuvvetlerinin Merzifon’a gelmesi üzerine, harbe girmeye cesaret edemeyerek Sivas’a döndü. Amasya emîri Ahmed Bey, Kâdı Burhâneddîn’in kendisi ile mücâdelesinden bıktığı için Yıldırım Bâyezîd’e müracaat ederek, Amasya’yı Osmanlı Devleti’ne bırakmak istediğini, buna karşılık başka bir bölgede kendisine sancak verilmesini rica etti. Bunun üzerine Osmanlı ordusu Amasya’ya girdi (1393) ve şehzâde Çelebi Mehmed, Amasya vâlisi tâyin edildi. Yıldırım Bâyezîd Han, Anadolu birliğini sağlamaya çalışırken, Osmanlı akıncıları Rumeli’de faaliyetlerine devam ediyordu. Şehzâde Süleymân Çelebi kumandasında Bulgaristan üzerine gönderilen kuvvet, 1393’de üç aylık bir muhasaradan sonra Temmuz ayında başkent Tirnova’yı feth ederek Bulgar Devleti’ne son verdi. Bu durum Osmanlı Devleti ile Macarları komşu yaptı. 1394 senesinde Selanik ve Yenişehir fethedildi. Diğer taraftan Bizans imparatorunun anlaşma şartlarına uymaması ve Avrupa devletlerinden yardım istemesi üzerine, 1395’de İstanbul ikinci defa kuşatıldı. Kuşatma devam ederken Osmanlı Devleti’nin Avrupadâki fetihleri, başta Papa olmak üzere, bütün hıristiyan devletlerini telâşa düşürdü. Macar kralı Sigismund ile Bizans kayseri ikinci Manuel’in Avrupa devletlerinden yardım isteyerek, Papa’yı bir haçlı seferine davet etmeleri, tahtlarını tehlikede gören krallar ile şato ve malikâne sahibi derebeyleri, hıristiyan keşiş, papaz ve İslâm hilâlinin haçlı salîbini ezeceği kuşkusuna kapılanları harekete geçirdi. İttifakın kurulması için Papa yoğun bir faaliyete girdi. Teşebbüsleri müsbet netîce verdi ve bütün Avrupa milletleri silâha sarıldı. Fransa, İngiltere, İskoçya, Almanya, Polonya, Bohemya, Avusturya, Macaristan, İtalya, İsviçre, Belçika ve diğer Avrupa memleketleri yanında Venediklilerle, Rodos kuvvetleri Macar kralı Sigismund kumandasında toplandı. Mevcudu yüz binden fazla olan haçlı ordusu ikiye ayrılarak Osmanlı topraklarına girdi. Asıl büyük kol Macar kralı Sigismund kumandasında idi. Önce Sırbistan istikâmetinde yürüyerek Tuna vadisine vardı ve nehrin sol kıyısını takip ederek Osmanlı topraklarına girdi. Daha sonra Tuna’yı geçerek, Vidin, Orsova ve Rahova şehirlerini ele geçirdi. Sultanın müslüman kavimlerden asker toplamaya gittiğini zanneden kral Sigismund yaptığı bir konuşmada, gelecek yazı Suriye’de geçirmekten ve Kudüs’ü kurtarmaktan bahsediyordu. Haçlı ordusunun Osmanlı topraklarına geçtiğini haber alan Yıldırım Bâyezîd Han ise, İstanbul kuşatmasını hafifleterek, kuvvetlerini Edirne’de topladı. Kara Tîmûrtaş Paşa ve şehzâdelerin kumandasındaki Anadolu birlikleri de, sür’atle hareket ederek Edirne’de Sultan’a yetişti. Yıldırım Bâyezîd, hızla Niğbolu’ya ilerlerken, Tırnova da, haçlı ordusunun gıda ihtiyâcını karşılayan öncü birliklerle karşılaştı. Bunların çoğu yakalandı. Kaçanlar Osmanlı ordusunun hızla geldiğini haber verdiler. Bu beklenmeyen bir durum olduğundan, mareşal Bubiko, Bâyezîd Han’ın bu kadar kısa zamanda Tırnova’ya gelebileceğine inanmadı. Türklerin harp kabiliyetini bilen kral Sigismund, öncü kuvvetleri göndererek derhâl durumu araştırdı. Gâzi Evranos kumandasındaki Osmanlı öncüleri, bunları te’sirsiz hâle getirdi. Osmanlı ordusu öncü kuvvetleri Niğbolu ovasına yavaş yavaş yayılmaya başlayınca, şaşkına dönen haçlı ordusu, silâh başı yaptı. Kral Sigismund bir harb dîvânı toplayıp harb nizâmı tesbit etti. Osmanlı harb nizâmını iyi bilen Sigismund, yeniçeri kuvvetlerinden meydana gelen merkeze karşı asıl kuvvetlerin kullanılmasını ve Fransız kuvvetlerinin geride bırakılmasını teklif etti. Ancak Osmanlı ordusunun sâdece Fransız kuvvetleri ile yenileceğini savunan Korkusuz Jean, harb nizâmını kendisinin tesbit ettiğini söyleyince, Sigismund bunu kabul etmek zorunda kaldı. 25 Eylül 1396 sabahı iki ordu karşı karşıya geldi. Osmanlı ordusunun sol kanadında Süleymân Çelebi kumandasındaki Rumeli askerleri, sağ kanadında şehzâde Mustafa Çelebi ve Anadolu beylerbeyi Kara Tîmûrtaş Paşa kumandasındaki Anadolu askeri, merkezde ise, yeniçeriler yer alıyordu. Tımarlı sipâhîler sağ ve sol yanlara yerleştirilmişti. Muhârebe; Fransız süvarilerinin taarruzuyla başladı. Üç saat kadar süren muhârebede Fransız süvârîleri tamamen imha edildi. Yeniçeriler hafif piyade olduğundan, ağır zırhlı şövalyelere büyük bir üstünlük sağladılar. Taarruza geçen Osmanlı ordusu, haçlıları büyük bir bozguna uğrattı. Binlerce haçlı askeri ya muhârebe meydanında, veya kaçarken Tuna nehrinde boğulup öldü. Kral Sigismund canını güçlükle kurtardı. Yıldırım Bâyezîd Han, Niğbolu zaferinden sonra, Edirne’ye döndü. Akıncılar Macaristan içlerine büyük akınlar düzenlediler ve pek çok ganimetle döndüler. Sultan, Bizans imparatoru Manuel’in haçlı ittifakının teşvikçisi olduğundan, Bizans’ın Karadeniz ile olan bağlantısını kesmek istedi ve Boğazın Anadolu yakasına Anadolu Hisarı’nı inşâ ettirdi. Sonra İstanbul muhasarasını şiddetlendirdi (1397). Muhasara devam ederken. Sultan, Yunanistan’a bir sefer düzenledi. Bu sefer Despot Teodoros’un Osmanlı Devleti’ne terketmeyi kabul ettiği yerleri vermemesi üzerine açıldı. Yıldırım Bâyezîd; Taselya, Yenişehir ve Farsala’yı aldıktan sonra hiç mukavemetle karşılaşmadan orta Yunanistan’a indi ve bölgedeki bâzı dukalıkları feth ederek geri döndü. Teodoros’a Osmanlı hâkimiyetini kabul etmeye mecbur bırakmak için Turhan Bey’i Mora içlerine akın yapmakla vazifelendirdi. Yapılan akınlar, bu bölgede sömürgeleri olan Venediklileri de korkutmuştu. Bunun neticesinde Teodoros eskisi gibi Osmanlı hâkimiyetini tanımaya ve vergi vermeye mecbur kaldı. Daha sonra Niğbolu muhârebesi esnasında, Ankara’yı basıp Sarı Tîmûrtaş Paşa’yı esir alan Karamanoğlu Alâeddîn Bey üzerine yürüdü. Ali Bey, Sultan’a anlaşma teklif etti ise de kabul edilmedi. Yapılan hazırlıklar neticesinde iki ordu Akçay ovasında karşılaştı. Osmanlı ordusunun gâlib olduğu bir savaşta Ali Bey kaçtı ise de yakalanarak îdâm edildi. Yıldırım Bâyezîd Konya’yı ele geçirdikten, sonra, Karamanoğullarının merkezi olan Lârende’yi de aldı. Böylece Karamanoğullarına âid şehirlerden Konya, Lârende, Niğde, Develi, Karahisar, Osmanlılara geçti. Karamanoğulları ailesinin diğer kolundan gelen beylere ise, Mut, Ermenek, Taşeli, İçel şehir ve kaleleri kaldı. Sultan Bâyezîd’in Karamanoğullanın ortadan kaldırması, Kâdı Burhâneddîn’i telâşlandırdı. Karaman mes’elesini hâlleden sultan Bâyezîd Han, 1398 ilkbaharında Canik beyi Kubadoğlu üzerine asker sevk ederek, bu beyliğin merkezi olan müslüman Samsun’un Osmanlı topraklarına katılmasını sağladı. Samsun ve havalisi sancak hâline getirilerek, Bulgar kralı Şişman’ın müslüman oğlu buraya vâli tâyin edildi. Canikoğu Hanının topraklarının Osmanlı hâkimiyetine girmesi üzerine Çarşamba, Terme ve taraflarına hâkim olan Tâcüddînoğlu Mahmûd ve Alparslan beyler, ordu emiri Hacı Emirzâde Süleymân Bey ve Bafra hâkimi Taşanoğulları Osmanlı tâbiiyyetine girdiler. Böylece Osmanlı sınırı Trabzon Rum İmparatorluğu sınırına ulaştı. Bu sırada Sivas hâkimi Kâdı Burhâneddîn Akkoyunlu sultânı Kara Yölük Osman’la yaptığı muhârebede şehîd olmuş ve yerine oğlu Alâeddîn Ali Bey geçirilmişti. Kara Osman Bey, Sivas’ı almak için, muhasara edince, Sivas ileri gelenleri Yıldırım Bâyezîd Han’dan yardım istediler. Sultan, oğlu Süleymân Çelebi kumandasında bir orduyu yardıma gönderdi. Süleymân Çelebi, Kara Osman Bey’i mağlûb ederek Sivas’ı kurtardı. Arkadan gelen Yıldırım Bâyezîd, şehre girerek, Sivas’ı Osmanlı topraklarına kattı (1399). Böylece Sivas’tan başka Tokat, Kayseri ve Aksaray da Osmanlı topraklarına katılmış oldu. Sivas’ın idaresi şehzâde Süleymân Çelebi’ye verildi. Bu seferden sonra Yıldırım Bâyezîd Bursa’ya döndü. Sultan Yıldırım Bâyezîd Han’ın başarıları Memlûklü sultânı Berkuk’u tedbirler almaya mecbur bıraktı. Bir süre sonra sultan Berkuk’un ölümü üzerine yerine geçen küçük yaştaki oğlu Fereç ile devlet adamları arasında anlaşmazlıklar çıktığını öğrenince, Yıldırım Bâyezîd, önceleri Kâdı Burhâneddîn’e âid olan ve çoğunluğunu Türklerin meydana getirdiği Malatya’nın teslimini istedi. Bu isteği yerine getirilmeyince Sivas üzerinden Malatya önlerine geldi. Şehir surlarının etrafını kuşatarak, hendekleri su ile doldurdu. Bir süre sonra kale müdâfîleri teslim oldu (Eylül 1399). Bu arada Memlûklülere bağlı Kahta, Divriği, Behisni, Darende kaleleri Osmanlı hâkimiyetine girdi. Böylece Osmanlı hudutları Fırat kıyılarına dayandı. Bu sırada Mâverâünnehr ile Semerkand ve İran’a hâkim olan Tîmûr Han, Bağdâd’ı zabtedince, Tebriz hükümdarı sultan Ahmed ile tâbiiyyeti altındaki Karakoyunlu beyi Kara Yûsuf Yıldırım Bâyezîd Han’a sığındılar. Erzincan beyi Mutahharten de akrabalarını Yıldırım Bâyezid’e göndererek yardım istedi. Diğer taraftan Tîmûr Han’a sığınan Anadolu beyleri, Osmanlı sultânı hakkında; Tîmûr Han’ın önünden kaçan beyler de Yıldırım Bâyezîd’e Timur’la ilgili olmadık şeyler söyleyip kötüleyerek, her iki müslüman Türk hükümdarının arasını açtılar. Her iki taraf da karşılıklı olarak kendilerine sığınanları müdâfaa ettiler. Tîmûr Han, Yıldırım Bâyezîd’e gönderdiği mektupta sığınanların iadesini istedi. Her iki sultânın birbirlerine hakaret dolu sözlere yer verdikleri mektupların sahteliği, bugün ispatlanmış bulunmaktadır. Yıldırım Bâyezîd, Tîmûr Han’ın isteğini kabul etmeyince savaş kaçınılmaz oldu. Tîmûr Han, büyük bir ordu ile Anadolu topraklarına girdiği zaman, Yıldırım Bâyezîd Han, İstanbul’u dördüncü defa kuşatmıştı. Bu kuşatma diğer kuşatmalardan daha şiddetli idi. Ancak Tîmûr’un gelmesi üzerine Yıldırım Bâyezîd, kuşatmayı kaldırarak, kuvvetlerini Bursa’da topladı. Bursa’dan hareket eden Osmanlı Ordusu iki koldan yürüyerek Ankara önlerine geldi. Bu sırada Tîmûr Han Sivas’ı ele geçirmişti. Yıldırım Bâyezîd Tîmûr’un Sivas’ta olduğunu haber alınca, ağırlığını Ankara’da bırakarak Akdağ mâdeni ve Kâdı şehri dağlık mıntıkasından geçerek Tokat’a doğru yürüdü. Yıldırım Bâyezîd ile Tîmûr’un öncü kuvvetleri Sivas ve Tokat mıntıkalarında karşılaştılar. Ancak Osmanlı hükümdarı Sivas ile Tokat arasındaki geçitleri tutmuş olduğundan, burada muhârebe yapılmasını kendisi için tehlikeli gören Tîmûr, Kayseri üzerinden Ankara önlerine gelerek kaleyi kuşattı. Bu arada Osmanlı ordusunun kendisinin geldiği yoldan geleceğini tahmin ile o cepheyi iyice tahkim etti. Fakat Yıldırım Bâyezîd Han, ordusunu Tîmûr Han’ın hiç beklemediği taraftan Ankara ovasına indirdi. Osmanlı ordusunun sağ kanadında vezir Tîmûrtaş Paşa komutasındaki Anadolu birlikleri, sol kanadında ise şehzâde Süleymân kumandasındaki Rumeli birlikleri yer alıyordu. Merkezde bulunan Sultân’ın yanında sadrâzam Çandarlızâde Ali Paşa, şehzâde Îsâ, Mustafa ve Mûsâ çelebiler yer alıyordu. İhtiyat kuvvetlerinin başında şehzâde Mehmed Çelebi vardı. Sol kanat ihtiyat kuvvetlerini Stefan Lazreviç kumandasındaki Sırp askerleri, sağ kanat ihtiyat kuvvetlerini Türkleşmiş Moğollar olan Kara Tatarlar meydana getiriyordu. Ayrıca Süleymân Şâh kumandasında akıncı kuvvetleri de vardı. Tîmûr Han’ın ordusunda ise, sağ kanada üçüncü oğlu Miranşâh, sol kanada ise dördüncü oğlu Şahruh Mirza kumanda ediyordu. Merkezde ise, Tîmûr Han vardı. Ayrıca Tîmûr Han’ın ordusunda zırhlı otuziki fil vardı. Merkez kuvvetleri de ikiye ayrılmıştı. Mutahharten Bey, Karamanoğlu, Aydınoğlu, Menteşeoğlu, Germiyanoğlu, Saruhanoğlu ve Candaroğlu beyleri Tîmûr Han’ın yanında yer almışlardı. İki ordu Çubuk ovasında 28 Temmuz 1402 târihinde karşılaştı. O devrin en büyük kumandanları arasında târihin en büyük savaşlarından biri oldu. Muhârebe sırasında Osmanlı ordusundaki Karaman, Candar, Germiyan, Aydın, Menteşe ve Saruhanlı sipâhîler, karşı tarafta bayrak açmış olan beylerini görünce Tîmûr Han’ın yanına geçtiler. Yıldırım Bâyezîd Han’ın etrafında az bir kuvvet kaldı ve gün batarken üç bin kişi ile Çataltepe’de muhârebeye devam etti. Üç saatlik vuruşmadan sonra mağlûb olduğunu anlayan Yıldırım Bâyezîd yarma harekâtı ile kurtulmak istedi ise de, atı yaralanınca, Çağatay hanı sultan Mahmûd Han tarafından esir edildi. Tîmûr Han, Yıldırım Bâyezîd’i çok iyi şekilde karşıladı ve tesellide bulundu. Bir Osmanlı sultânına yaraşır şekilde, İzzet ve ikrâmda bulundu. Yıldırım Bâyezîd’e Tîmûr Han tarafından iyi davranılmadığı iddiaları uydurmadır. Fakat esaret zilletini çekemeyen Yıldırım Bâyezîd Han, kederinden ve nefes darlığından kırk dört yaşında vefât etti. Tîmûr Han ölüm haberini alınca; “Yazık oldu, büyük bir mücâhidi kaybettik” demekten kendini alamadı. Yıldırım Bâyezîd Han’ın vefâtı üzerine, cenazesi Bursa’ya gönderildi. Yakınları serbest bırakıldı. Oğullarının her biri bir yerde beyliklerini ilân ettiler. Bunun üzerine Osmanlı Devleti, fetret devrine girdi. Çelebi Sultan Mehmed Han 1413’de Osmanlı birliğini yeniden te’sis ederek, bu devre son verdi. Sultan Yıldırım Bâyezîd Han; çevik, atılgan bir tabiata sahipti. Adaleti çok meşhurdu. Her gün belirli bir zamanda, herkesin kendisini görebileceği bir yere gelir ve her taraftan gelen tebeasının şikâyet ve arzularını dinler, haksızlığa uğrayanların haklarını derhâl iade ederdi. Kâdıların hükümlerine kesinlikle karışmaz ve kimseyi karıştırmazdı. Çok iyi bir kumandandı. Ani olaylar karşısında itidalini ve soğuk kanlılığını muhafaza ederek karârını verir ve ordusunu sür’atle istediği yere sevk ederdi. Bu yüzden düşmanları çok ihtiyatlı davranırlardı. Yıldırım Bâyezîd Han, âlimlerin sohbetlerinde bulunurdu. Onların, Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildiren sözlerini canla, başla kabul ederdi. Evliyâya çok hürmette bulunurdu. Kendi çocuklarına ve halkına ilim öğretmeleri için her taraftan âlimler getirtti. Onları teşvik edici tedbirler aldı. Osmanlı topraklarının her tarafında ilim yuvaları kurdu. Haçlılarla yaptığı muhârebeler neticesinde elde ettiği ganimetleri, halkın refahı için harcadı. Bir çok câmi ve imaret yaptırdı. Bunlardan biri de Bursa’da yaptırdığı Ulu Câmi idi. Ayrıca bu câminin karşısında dârüşşifâ, medrese, imâret ve misafirhane ile hamam yaptırdı. Buradaki dârüşşifâya Kâhire’den tabib getirtmiştir. Kütahya, Balıkesir ve Edirne’de de câmiler inşâ ettirmiştir. Bütün bu imâretler için geniş vakıflar kurmuştur. KORKUSUZ (!) JEAN Yıldırım Bâyezîd, ordusu ile kalabalık haçlı ordusunu Niğbolu’da mağlûb ederek, bir çok asilzade ve şövalyeyi esir almıştı. Esirlerin arasındaki Fransızların meşhur şövalyesi Korkusuz Jean da vardı. Asilzade ve şövalyelerin hepsi fidye vererek kurtuldular. Memleketlerine dönecekleri gün Sultan bunlara bir ziyafet verdi. Bu ziyafette Korkusuz Jean ve arkadaşları; “Bu andan îtibâren Yıldırım Bâyezîd Han’a karşı gelmeyeceğimize ve ona karşı silâh kullanmıyacağımıza namus ve şerefimiz üzerine yemin ederiz” demeleri üzerine. Yıldırım Bâyezîd Han ayağa kalkarak; “Avrupa’da korkusuz lakabını almış olan Jean’a ve arkadaşlarına, bana karşı silâh kullanmıyacağınıza dair ettiğiniz yeminleri size iade ediyorum. Gidiniz, yeniden ordular toplayınız ve bizim üzerimize geliniz. Bana bir kere daha zafer kazanmak imkânı sağlamış olursunuz. Zîrâ ben, Allahü leâlânın dinini yaymak ve O’nun rızâsına kavuşmak için dünyâya gelmişim” dedi. CEMÂATE GİTMEYEN... Yıldırım Bâyezîd Han’ın bir mahkemede şâhidlik etmesi gerekiyordu. Pâdişâh mahkemeye geldi ve herkes gibi o da ellerini önünde bağlayarak ayakta bekledi. Devrin Bursa kâdısı Molla Şemsüddîn Fenârî, dik dik Pâdişâh’ı süzdükten sonra şu hükmü verdi: “Senin şâhidliğin geçersizdir. Zîrâ, sen namazlarını cemâatle kılmıyorsun. Elinde imkân bulunduğu hâlde namazlarını cemâatle kılmayan biri, yalancı şâhidlik edebilir demektir.” Bu yüzden itham karşısında herkes Yıldırım Bâyezîd’in hiddetlenmesini bekliyordu. Fakat o boynunu büküp mahkemeyi terk etti. Bu olaydan sonra sarayın yanıbaşına bir câmi yaptırdı. Namazlarını cemâatle kılmaya başladı. Yıldırım Bâyezîd Han Devri Kronolojisi 1389 : Sırbistan’ın Osmanlı Devleti’ne bağlanması. Bulgaristan ve Bosna’nın fethi. 1390 : Aydın, Germiyan, Menteşe, Saruhan, Hamîd ve Teke beyliklerinin Osmanlı hâkimiyetine girmesi. Alaşehir’in fethi, 1391 : Karaman seferi, İstanbul’un Osmanlılar tarafından ilk defa kuşatılması. Selânik’in fethi. 1392 : Kastamonu ve Candaroğlu beyliklerinin Osmanlı hâkimiyetine girmesi. 1393 : İşkodra ve Amasya’nın Osmanlı topraklarına katılması. Bulgaristan’ın tamamen fethi. 1394 : Selanik, Yenişehir ve Arnavutluk’un fethedilmesi. 1395 : İstanbul’un ikinci defa kuşatılması. 1396 : Niğbolu zaferinin kazanılması, Eflâk ve Macaristan’a akınlar düzenlenmesi 1397 : İstanbul boğazında Anadolu Hisarı’nın inşâ edilmesi, Yunanistan seferi. 1398 : Karaman topraklarının ve Karadeniz beyliklerinin Osmanlı hâkimiyetine girmesi. 1399 : Dulkadiroğlu beyliğinin Osmanlı hâkimiyetine girmesi. 1400 : İstanbul’da bir câmi, bir İslâm mahkemesi ve bir Türk mahallesinin kurulması. Bursa Ulu Câmi inşâatının tamamlanması. 1402 : Ankara muhârebesinde Osmanlı ordusunun yenilmesi, Yıldırım Bâyezîd’in esir düşmesi. 1403 : Yıldırım Bâyezîd Han’ın vefâtı. 1) Mir’ât-ı Kâinat; cild-2, sh. 22 2) Âşıkpaşazâde Târihi; sh. 278 3) Düstûrnâme-i Enverî; sh. 87 4) Tâc-üt-tevârih; cild-1, sh. 94 5) Osmanlı Târihi (İ. H. Uzunçarşı-h); cild-4, sh. 260 6) Osmanlı İmparatorluğu Târihi (Z. Danışman); cild-3, sh. 6 v.d. 7) Büyük Türkiye Târihi (Y. Öztuna); cild-2, sh. 306 8) Rehber Ansiklopedisi; cild-2, sh. 281 9) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 989 10) Amasya Târihi; cild-3, sh. 142 11) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-13, sh. 150 YILDIZ MAHKEMESİ Sultan Abdülazîz Han’ın tahttan indirilerek şehîd edilmesine sebeb olanları, muhakeme etmek için kurulan mahkeme. Sultan Abdülazîz Han; sadrâzam Mütercim Rüşdî Paşa, serasker Hüseyin Avni Paşa, şeyhülislâm Hayrullah Efendi Ve Midhat Paşa’nın yaptığı gizli çalışmalar neticesinde, 30 Mayıs 1876’da tahttan indirildi. Hüseyin Avni Paşa’nın ayda yüz altın lira maaşla Fer’iyye Sarayı’nda bahçıvan olarak ve sabık pâdişâhı korumakla vazifelendirdiği Cezâyirli Mustafa, Yozgatlı Mustafa Çavuş, Boyabatlı Hacı Mehmed adlı pehlivanlar tarafından 4 Haziran 1876 sabahı şehîd edildi. Fakat intihar süsü verilerek, hâdisenin üzerine gidilmedi (Bkz. Abdülazîz Han). Sultan beşinci Murâd Han’ın kısa saltanatından sonra pâdişâh olan sultan İkinci Abdülhamîd Han, amcası Abdülazîz Han’ın şehîd edilmesiyle ilgili olarak el altından tahkîkata başladı. Bu hususta kendisine başkâtibi Küçük Saîd Bey (Paşa) yardım etti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, araştırıcı zekâsı, mevkii, olgun yaşta, hâdiselerin yanıbaşında yahut içinde bulunması sebebiyle, Abdülazîz vak’asının en gizli taraflarını ve en vurucu gerçeklerini şahsen tesbit etti. Bizzat veya vasıtalı olarak yaptığı tahkîkât neticesinde, amcasının iddia edildiği gibi intihar etmeyip, katledildiği kanâatine vardıktan sonra, olayın resmen tahkik edilmesini istedi. Müdde-i umûmî (savcı) olarak vazifelendirilen Fındıklılı Mehmed Efendi, 1 Nisan 1881’de tahkikata başladı. Tahkîkât komisyonunda Şûrâ-yı devlet tanzîmât dâiresi reisi Çorluluzâde Mahmûd Celâleddîn Bey’le, mâbeynci Râgıp Bey de vazifelendirildiler. Sultan Abdülazîz Han’ın ölümünde birinci derecede rolleri olduğu iddia edilen ve Fer’iyye Sarayı’nda görevliyken, Abdülazîz Han’ın şehîd edilmesinden sonra düşük bir maaşla memleketlerine gönderilen Mustafa Çavuş, Boyabatlı Hacı Mehmed ve Cezâyirli Mustafa adlı pehlivanlar, İstanbul’a getirilerek ifâdeleri alındı. Mustafa Çavuş, 19 Nisan 1881’de verdiği ifâdede; “Dâmâd Mahmûd Paşa beni, arkadaşlarım Cezâyirli Mustafa ve Mehmed Ağa’yı, Mâbeyn-i hümâyûnda misafirlere mahsus odaya çağırdı. Yalnızdı...” Sizi Fer’iyye Sarayı’na me’mûren göndereceğim, maaşlarınız yüzer liradır, fakat böyle yüzer lira maaşı niçin veriyoruz biliyor musunuz?” diye sorunca, bilmediğimizi söyledik. Bunun üzerine Mahmûd Paşa; “Şu işi bir an önce becermeniz içindir” dedi... İşin ne olduğunu sorduk. “Sultan Abdülazîz’in bir an önce öldürülmesidir” deyince; “Biz böyle şeyden korkarız” dedik. “Ne korkuyorsunuz, Pâdişâhımızın (beşinci Murâd’ın) emridir, ben de size emir veriyorum” dedi. “Bunu icra etmiyecek olursanız hakkınızda fena olur, mazarrat görürsünüz” diye ekleyip bize talimat verdi. Verdiği talimat içinde; “Sultan Abdülazîz’in işini kimsenin anlayamıyacağı, intihar ettiğini sanacağı şekilde bitirin, önce sol kolunun damarlarını, sonra sağ kolunun damarlarını keserek işini bitirin” tavsiyeleri vardı. Sonra bizi, Dâmâd Nûrî Paşa, mâbeyn müşirliği makam odasında kabul etti. O da sultan Azîz’e iyi hizmet edeceksiniz, her şeyini bana bildireceksiniz” deyip Mahmûd Paşa’nın talimatını te’yid etti ve ayrıca otuzar altın verdi. Sonra bir yaveri yanımıza katıp Fer’iyye karakoluna gönderdi. O gece karakolda yattık. Sabah mabeyinci Fahri Bey gelip bizi saraya götürdü ve bana beyaz saplı bir çakı verdi. Hep birden sultan Azîz’in odasına girip hakanı ayağa kalkmadan kucakladık. Fahri Bey ellerini arkasından tuttu. Cezâyirli Mustafa ile Mehmed birer ayağına oturdular. Ben de bana tarif edildiği gibi, önce sol, sonra sağ kolun damarlarını çakı ile kestim. Sol kolundan ziyâde, sağdan daha az kan aktı. Üç harem ağası kapının önünde oldukları hâlde bir şey yapmayıp seyrettiler...” dedi. Diğer iki pehlivan da bu ifâdenin paralelinde ifâde verdiler. Yapılan sorgulama esnasında, pâdişâhın yanında yıllardan beri bulunduğu hâlde, onun aleyhinde çalışan ve Hüseyin Avni Paşa’yla işbirliği yapan Arz-ı niyâz kalfa, sultan Abdülazîz Han’ın öldürülmediğini ve intihar ettiğini ısrarla söyledi. Hazinedarlardan Zevkyâb kalfa; “Odaya hep beraber girdiğimiz zaman henüz Hakan hayatta idi ve; “Allah” diye inliyordu. Odada kimse yoktu. Fakat bir adam pencereden atlıyordu...” dedi. Ferik Dr. Marko Paşa ise, ifâdesinde; “Kuzguncuk’ta yalımın penceresinden Ortaköy’e bakıyordum. Zîrâ fevkalâde bir hâl vardı. Hakan’ın hangi odada bulunduğunu biliyordum. Bu odanın penceresinden pehlivan yapılı bir adam atladı. Atlayanı, o zaman sultan Abdülazîz zannetmiştim” dedi. Sultan Abdülazîz ve beşinci Murâd’ın ikinci mâbeyncileri olan Fahri ve Seyyid beylerin ifâdelerine başvuruldu. Rakım ve Reyhan ağalar da; “Hakan’ın damarları kesilirken gözcülük ettiğimizi kabul ediyoruz” dediler. Daha sonra Fer’iyye muhafazasında bulunmuş olan karakol kumandanı miralay İzzet, binbaşı Nâmık Paşazade Ali ve binbaşı Necip beyler de vazife mahallerinden İstanbul’a getirildiler. Sultan beşinci Murâd’ın cülûsu üzerine sarayda mâbeyn müşiri olan Dâmâd Nuri Paşa ile yine sarayda onunla beraber bulunan Dâmâd Mahmûd Paşa da öldürme hadisesiyle alâkalı bulunarak sorguya çekildiler. Daha sonra Abdülazîz Han’ın hal’inde birinci derecede rolleri bulunanlardan o zamanın sadrâzamı olan ve Manisa’da bulunan Mütercim Rüşdî Paşa, hastalığı sebebiyle İstanbul’a naklolunamıyarak İzmir vâli konağında ifâdesi alındıktan sonra Manisa’ya iade edildi. Midhat Paşa ise, İzmir’deki Fransız konsolosluğuna iltica etti. Verilen te’minât üzerine hükûmete teslim edilerek İstanbul’a sevk edildi ve göz altına alınarak ifâdesine başvuruldu. Eski şeyhülislâm Hasan Hayrullah Efendi, Ravza-i mütahharada şeyh-ül-harem-i hazret-i Nebevî hizmetiyle vazifeli olarak Medîne-i münevverede bulunduğundan, İstanbul’a getirilmeyerek gıyabında hüküm verildi. Yapılan tahkikat neticesinde, bahçıvan ve uşak olarak üç kişinin yüzer lira aylıkla Abdülazîz Han’ın hizmetine tâyin olunmaları, sultan Abdülazîz Han’ın icâbında kendisini müdâfaa edebileceği palasının bir tertiple alınması, üzerinde daha hayat eseri varken doktorlara odasında muayene ettirilmeden bir pencere perdesine sarılarak alelacele Fer’iyye karakoluna indirilmesi, vefâtı hakkında on dokuz tabip tarafından veriimiş olan raporun yazılı ve sarîh olmaması ve bileklerini keserek intihar ettiği söylenen makasın bu yaraları vücûda getirebileceği kaydıyle yetinilerek kapalı ifâdede bulunulması, Hüseyin Avni Paşa’nın; “Bu avam cenazesi değildir. Size her tarafını muayene ettirmem” demek suretiyle tam muayeneye mâni olması, cenaze görülmeden yalnız Fahri Bey’in sözüyle iktifa olunmak suretiyle şer’î ilâm yazılmış olması, Abdülazîz Han’ın hizmetine tâyin edilen pehlivan Mustafa’lar ve Hacı Mehmed’in vak’adan sonra cüz’î bir maaşla emekliye sevk edildikleri hâlde muhakemeleri dolayısıyle yalandan; “Yüksek maaşlarla memleketlerine gönderilmiştir” diye halka îlân edilmesi, Abdülazîz Han’a karşı büyük kin besleyen Hüseyin Avni Paşa’nın vefât günü Kuzguncuk’taki yalısından ilk olarak Fer’iyye’ye gelmiş olması, Abdülazîz Han’ın hizmetine tâyin olunarak henüz Fer’iyye Sarayı’na girmeden karakolda yatmış olan üç şahıstan Mustafa Çavuş’la, Hacı Mehmed’in, sorgu esnasında Fer’iyye Sarayı’na girerek sabık hükümdarı öldürmüş olduklarını söylemeleri, Dâmâd Mahmûd Celâleddîn ve Dâmâd Nuri paşaların beşinci Murâd’ın vâlidesinin isteğiyle Abdülazîz Han’ı öldürmek üzere emir verdiklerini beyân etmeleri ortaya çıktı. Tahkîkat (soruşturma) neticesinde hazırlanan rapora göre Abdülazîz Han’ın ölümünün intihar olmayıp, katl olduğu anlaşılınca, sultan İkinci Abdülhamîd Han bu raporu; şeyhülislâm Uryânizâde Ahmed Es’ad Efendi, dâhiliye nâzırı Mahmûd Nedim Paşa, Tunuslu Hayreddîn Paşa ve Şûrayı devlet tanzîmât dâiresi reisi Mahmûd Celâleddîn Bey’den meydana gelen bir hey’etin tedkîk ve karârına havale etti. Bu hey’et de raporu müzâkere etti ve sabık pâdişâhın katledilmesinde rolü olanların tevkif edilmesi yönündeki karârını pâdişâha arzetti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, bununla yetinmeyerek, bu işin tedkîki ve yapılması gereken muamele hakkında bir karar verilmesini ikinci olarak; sadrâzam Saîd Paşa, şeyhülislâm Ahmed Es’ad Efendi, dâhiliye nâzırı Mahmûd Nedim Paşa ve hâriciye nâzırı Âsım paşalardan meydana gelen hey’ete havale etti. Bu hey’et de mes’eleyi tedkîk ettikten sonra, 30 Nisan 1881’de bir arîza ile sultan Abdülazîz Han’ın sûikasda kurban gittiğini ve katl faillerinin meydana çıktığını, bu kimselerin derhâl muhakeme edilmelerinin gerektiğini ve muhakeme mahallinin neresi olacağının irâde-i seniyye ile bildirilmesini istediler. Sultan Abdülazîz’in şehîd edilmesinde rolleri bulunmaktan maznûn (sanık) olup tutuklu bulunan, Dâmâd Mahmûd ve Dâmâd Nuri paşalar, Abdülazîz Han’ın ikinci mâbeyncisi Fahri ve sultan beşinci Murâd’ın ikinci mâbeyncisi Seyyid, hal’ esnasında Fer’iyye karakol kumandanlığında bulunan miralay İzzet, bunun maiyyetinden binbaşı Necîb ve binbaşı Ali beylerle sultan beşinci Murâd’ın senelerce hizmetinde bulunmuş olan pehlivan Mustafa Çavuş, Hacı Mehmet ve Cezâyirli Mustafa’nın işte elleri bulunduğu anlaşıldı. Vükelânın (bakanlar) tam kanâat getirmesi için, meclis huzurunda ikrârlarının dinlenmesini uygun gören Abdülhamîd Han, bu mütâlaasını hey’ete bildirdi. Ayrıca bu işle ilgili görülen Mütercim Rüşdî ve Midhat paşaların da tevkîfleriyle muhakemelerinin icra edilmesi için fevkalâde bir meclis toplanmasını hey’et-i vükelâya (bakanlar kurulu üyelerine) bildirdi ve bunun için sarayda toplanarak bir karar vermelerini istedi. Pâdişâh’ın muhtırasının kendilerine ulaştığı günü akşamı sadrâzam Saîd Paşa’nın başkanlığında toplanan vükelâ hey’eti mes’eleyi müzâkere etti. İfâdeleri tesbit edilmiş olan maznûnlar (sanıklar) hakkındaki iddianame okunarak, faillerden bir kısmı getirtilip konuşturuldu. Durumu müzâkere eden vükelâ hey’eti, sanıkların cezalandırılması için, derhâl evraklarıyla birlikte mahkemeye sevk edilmelerine ve keyfiyetin Pâdişâh’a arz edilmesine karar verdi. Aynı meclis, mahkeme mahallinin tesbiti hususunu da görüştü ve Malta karakolunun yanında kurulmasına karar verdi. Bu husustaki mazbatanın (tutanağın) kaleme alınması Adliye nâzırı Cevdet Paşa ile adliye müsteşarına havale edildi. 14 Haziran 1881 tarihli fevkalâde hey’et mazbatasında; suçluların cezalandırılması, Malta karakolunda bir büyük çadır kurulmak suretiyle muhakemenin alenî olması, seyircilerin ayak takımından olmamak üzere adliye nezâretinden alınacak davetiye ile mahkeme salonuna girmeleri gibi hususlar yer aldı. Abdülazîz Han’ın ölümünde sanık olanlar; Pehlivan Mustafa Çavuş, Boyabatlı Hacı Mehmed, Cezâyirli Mustafa, mâbeynci Fahri Bey, mâbeynci Seyyid Bey, Dâmâd Nuri Paşa, Dâmâd Mahmûd Paşa, Midhat Paşa, Mütercim Rüşdî Paşa, Hasan Hayrullah Efendi, başmâbeynci Ethem Bey olmak üzere on bir kişiydi. Yukarıda zikredilen sanıklardan başka, beşinci Murâd ile annesi Şevkefzâ Kadınefendi ve sultan Abdülazîz Han’ın hazinedarlarından Arz-ı niyaz kalfa sanıklar listesine dâhil iseler de özel durumları sebebiyle muhakeme edilemiyorlardı. Sultan Murâd’ın baş mâbeyncisi Ethem Bey’in suçlu olmadığı hazırlık soruşturmasında anlaşıldığından, sanıklar listesinden çıkarılarak şâhidler arasına alındı. Hasta olduğu için doktor raporuna göre Manisa’dan getirilemeyen Mütercim Rüşdî Paşa gıyabında muhâkame edilecekti. Böylece on bir kişinin muhakemesine irâde çıktı. Sanıklara avukat tutmaları, tutmak istemeyenlere adliye nezâretince tutulacağı bildirildi. Midhat Paşa eski avukatlarından Şehrî Efendi’yi, Nuri Paşa da aynı avukatı seçti. Mahmûd Paşa ise, avukat istemedi. Ayrıca, Mekteb-i Mülkiye müderrislerinden Manyâsîzâde Refik Bey de Midhat Paşa’yı ek avukat olarak savunacaktı. Sanıkların ailelerine mahkemeyi tâkib için davetiyeler verildi. Mahkeme mahalli olarak Yıldız köşkü yakınındaki Malta karakolunun yanında etrafı parmaklıkla çevrilmiş olan yere büyük bir çadır kuruldu. Mahkemeye adliye nezâretinden alınan davetiye ile girildiğinden, yabancı muhabirlerin ve kordiplomatiğin hepsine davetiye verildi. Türk gazetecileri de mahkemeyi tâkib ediyorlardı. Sanıkların muhakemeleri temyize bağlı istinaf mahkemesinin cinayet mahkemesi tarafından yürütülecekti. Bu mahkemenin reisi Ali Surûrî Efendi, ikinci reisi de Hristo Forides idi. Mahkeme âzâları Emin Bey, Hüseyin Hâmid Bey, Emîn Efendi ve Gadban Efendi’den teşekkül etmişti. Müdde-i umûmî (savcı) Latif Bey, muavinleri ise Reşîd ve Râif beylerdi. Başkâtip Emrullah Efendi, zabıt kâtipleri ise; Şâkir, Rızâ, Sedâd, Aziz, Tahsin, Nûri, Rızâ, Zekâî ve Ropen efendilerdi. Cinayet mahkemesi hey’eti hâricinde, tahkikatı yapmış olan Fındıklılı Mehmed Efendi ile Hüseyin Şükrü Efendi de bulunuyordu. 27 Haziran 1881 Pazartesi günü saat 10.00’da başlayan mahkemeye başta Midhat Paşa olduğu hâlde on bir sanık getirildi. Dört yüz kişinin dinleyici olarak yer aldığı salonda diplomatlar, yerli ve yabancı gazeteciler bulunuyordu. Aralarında nâzırların, eski nâzırların, vezir ve müşirlerin de yer aldığı 200 kişi ilk gün mahkemeyi dinlemeye geldi. Saat 11.00’de reis Sürûrî Efendi celseyi açtığını îlân etti. Başkâtip Emrullah Efendi, sanıklar hakkındaki iddianameyi okudu, iddianamenin okunması saat 13.00’de bitti. Başsavcı, Seyyid ve İzzet beyler hakkında ceza kânununun 175. maddesine göre 10 yıl hapis cezası, diğer 9 sanıkla Medine’de bulunan Hayrullah Efendi hakkında da aynı kânunun 45 ve 170. maddelerine göre îdâm cezası verilmesini istedi. Mahmûd ve Nûri paşalar ile Ali ve Necip beyler katle birinci derecede yardımcı ve hazırlayıcı olmakla; üç pehlivan ve Fahri Bey ise katillikle suçlanıyorlardı. Reis Sürûrî Efendi’nin emri ile ilk önce Pehlivan Mustafa Çavuş’un avukatı Manyâsîzâde Refik Bey dinlendi. Refik Bey müvekkilinin cezasının hafifletilmesini, çünkü büyük yerlerden emir alarak bu fiili işlediğini belirtti. Sonra ayağa kalkan Mustafa Çavuş hazırlık sorgusundaki ifâdesini tekrarladı. Sonra Hacı Mehmed Pehlivan ve Cezâyirli Mustafa Pehlivan da dinlendi. Onlar da katilliği kabul ettiler. Mâbeynci Fahri Bey ise kendisinden önce dinlenen üç pehlivanın katilliği kabul etmeleri hakkındaki ifâdelerini reddederek, eski Hakan’ın şuuruna halel geldiği için intihar ettiği iddiasında bulundu. Fahri Bey’in uzun müdâfaasını dinleyen reis Sürûrî Efendi, Fahri Bey’e; “Sultan Abdülazîz merhumun yanında sultan Selîm’e âid bir palayı Hakan hazretleri şahsını korumak için alıkoymuştu. Niçin palayı ondan aldınız?” diye sordu. Fahri Bey; “Bana palayı almamı emrettiler. Ben de itaate mecbur oldum” dedi. Reis; “Bu palayı kime ve nasıl verdiniz” diye sorunca da; “Pencereden uzatarak bir çavuşa verdim” dedi. Reis; “Cinayetten bir gün evvel sizin Dâmâd Mahmûd Paşa, Dâmâd Nuri Paşa, Hüseyin Avni Paşa ve İzzet Bey’le karakolda oturup müzâkerede bulunduğunuzu görmüşler. Ne konuştunuz?” diye sorunca; “Ben onların müzâkerelerine katılmadım. Beni sâdece palayı almam için çağırmışlardı” dedi. “Palayı teslim ettiğiniz çavuş kimdi?” diye sorulunca da; “İsmini bilmiyorum” cevâbını verdi. Reis; “Valide Sultan, ifâdesinde pala verilmediği takdirde, zorla alınacağını tehdîd eder tarzda söylediğinizi bildiriyor. Hakan’ın tek müdâfaa vâsıtası olan ve hakkında müşirlerin toplanarak müzâkere ettiklerini söylediğiniz bu palayı nasıl olur da ismini bilmediğiniz bir çavuşa pencereden verirsiniz? Bu ifâdenizi kabul edemem” deyince, Fahri Bey; “Saray askerle kuşatılmıştı. Hepsinin ismini bilemezdim. Verdiğim asker palayı elbette merciine teslim edecekti” dedi. Sonra binbaşı Necîb Bey ve binbaşı Ali Bey sorguya çekildiler. Her iki binbaşı da katilliği reddettiler. Bunlardan sonra sorguya alınan Dâmâd Mahmûd Paşa’nın sorgusunu, yorulduğu için geri çekilen Sürûri Efendi’nin yerine ikinci reis Hristo Forides yaptı. Dâmâd Mahmûd Paşa da kendine yöneltilen ithamları reddetti. Dâmâd Nuri Paşa’nın sorgusunu da ikinci reis yaptı. Dâmâd Nuri Paşa ise ifâdesinde; Seyyid Bey’in getirdiği üç pehlivanı, sultan Abdülazîz Han’ın hizmetine tâyin ettiğini, pehlivanlara özel bir talimat vermediğini, pehlivanlar yanına geldiği zaman Dâmâd Mahmûd Paşa, dârüsseâde ağası Süleymân Ağa ve bir iki şahsın hazır bulunduğunu, sultan Abdülazîz Han’ın kendine kastettiği haberi kendine ulaştırılınca, derhâl vak’a mahalline gittiğini ve sabık Hakan’ın husûsî hekimi Dr. Marko Paşa’nın çağrılmasını emrettiğini, orada bulunan Hüseyin Avni Paşa’nın baskısı sebebiyle rapor hakkında Marko Paşa ile diğer doktorlar arasındaki münâkaşayı dinleyip geri çekildiğini söyledi. Sultan beşinci Murâd’ın ikinci mâbeyncisi Seyyid Bey de ifâdesinde; pehlivanları kendisinin seçmediğini, Midhat Paşa’nın bu pehlivanlar hakkında fikir ve mütalaasını sorunca bildiklerini söylediğini bildirdi. Sonra albay İzzet Bey’in sorgusu yine ikinci reis tarafından yapıldı. Daha sonra Midhat Paşa’nın sorgusuna geçildi. Malta köşkünde dinlenmekte olan Midhat Paşa, elinde defterler, kâğıtlar olduğu hâlde salona girdi. Sorguyu yapacak olan ikinci reis Hristo Forides, isterse oturarak da ifâde verebileceğini söyledi. Fakat Midhat Paşa ayakta ifâde vereceğini söyledi. Ayrıca, bu çeşit mahkemelerin bütün dünyâda kapalı celsede yapılmasının usûl olduğunu, açık celsede muhakeme edilmekten sevinç duyduğunu belirtti. İkinci reis Hristo Forides’in sultan Murâd’ın sözlü irâdesi üzerine sarayda bir komisyonun kurulup kurulmadığına dâir sorusuna önce cevap vermedi. Fakat daha sonra; bütün nâzırların bir araya gelmesindeki zorluk karşısında o fevkalâde zamanda kendisiyle birlikte Rüşdî Paşa, Hüseyin Avni Paşa, Mahmûd Celâleddîn Paşa ve Hayrullah Efendi’den müteşekkil bir komisyon kurulduğunu, Fer’iyye’ye naklin sultan Abdülazîz’in kendi isteğiyle olduğunu, pehlivanların tâyini mes’elesiyle ilgili yukarıdaki komisyonun bilgisi bulunduğunu, sultan Abdülazîz’in ölümünü Bâb-ı âli’de iken öğrendiğini ve hemen Fer’iyye karakoluna geldiğini Fahri Bey’in kendisine Hakan’ın intihar ettiğini söylediğini ve buna kendisinin de inanmadığını söyledi. Sorulan bir çok suâlleri reddetti, ithamları inkâr etti. Sanki hiç bir şey olmamış, olmuşsa da pek ehemmiyetsiz şeylermiş gibi davrandı. İlk günün birinci celsesi bitti. Saat 16. 30’da yarım saat ara verildikten sonra saat 17.00’de reis Sürûri Efendi yerini aldı ve ilk günün ikinci celsesini açtığını bildirdi. Harem ağalarından Reyhan Ağa’yı şâhid sıfatıyla sorguya çekti. Reyhan ağa ifâdesinde; “Sultan merhumu öldürüyorlardı. Fahri Bey, Pâdişâh’ı omuzlarından tutmuş, Cezâyirli Mustafa ile Hacı Mehmed birer bacaklarına oturmuşlardı. Mustafa Pehlivan da kollarını kesiyordu. Ali Bey’le Necib bey yalınkılıç kapıda bekliyorlardı. Bu manzara karşısında aklım başımdan gitti. Her şey bir anda olup bitti. Hemen aşağı kaçtım. Orta katta Arz-ı niyaz kalfa ile Dâmâd Mahmûd Celâleddîn Paşa’yı konuşurlarken gördüm” dedi. Sonra Rakım Nesîb Ağa dinlendi o da aynı şeyleri söyledi. Sonra dinlenen Nafiz Ağa da aşağı yukarı aynı şeyleri tekrarladı. Ferîd Âğa adında bir harem ağasının İstanbul’da olmadığı için yazılı ifâdesi okundu. Hâriciye kâtiplerinden Mahmûd Celâleddîn Bey dinlendi. Hüseyin Ağa şâhid olarak çağrıldı. Sultan Abdülazîz’in nâşının yıkandığının ertesi günü yıkayan Ömer Efendi’nin nâşda sol memenin civarında kan sızan bir yara gördüğünü, kendisine ve başkalarına anlattığını beyân etti. Fahri Bey’in de ertesi günü kendisine ve başkalarına Abdülazîz Han’ın makasla kollarını keserek intihar ettiğini hiç inandırıcı olmayan bir şekilde naklettiğini söyledi. Abdülazîz Han’ın cenazesini yıkayan Ömer Efendi, şâhid olarak dinlendi. Ömer Efendi; sultan Abdülazîz’in cesedini bizzat kendisinin yıkadığını, Enderûn ağalarının kendisine yardım ettiklerini anlattı ve ifâdesinin devamında; “Kollarındaki yaralardan başka, sol meme civarında büyükçe bir morluk ve ince bir kesik vardı. Henüz kanıyor gibiydi. Kan yeni durmuştu, ön dişlerinden ikisi kırılmıştı. Sakalının sol tarafı gayr-i muntazam şekilde yolunmuştu” dedi. Abdülazîz Han’ı gasledenlerden Tahsin Efendi de ifâdesinde; Ömer Efendi nâşı yıkarken odanın kapısı önünde bulunduğunu, Cennetmekânın göğsündeki yarayı ve morluğu bizzat görmediğini, fakat gasletme işi bitince bu durumu Ömer Efendi’nin kendisine anlattığını söyledi. Sultan Abdülazîz Han’ın gaslinde yardım eden 6 Enderûn ağası da Tahsin Efendi gibi uzakta hizmet ettiklerini, göğüsteki yarayı görecek durumda olmadıklarını, fakat Ömer Efendi’nin gasilden sonra bu yarayı kendilerine de anlattığını söylediler. Zevkyâb Kalfa; sultan Abdülazîz’in hizmetindeki hazinedarlardan olduğunu, o gün Fer’iyye’de de hizmet-i şahanede bulunduğunu söyledi. Cezâyirli Mustafa’nın pencereden nasıl atladığını beyân etti. Reis Sürûrî Efendi taşrada hizmette bulunan yüzbaşı Ahmed Efendi ile binbaşı Reşîd Bey’in yazılı ifâdelerini okuttu. Bu subaylar Fer’iyye önünde nöbette bulunduklarını, Dâmâd Mahmûd Paşa’yı Fer’iyye’de; İzzet, Ali ve Necîb beylerle konuşuyorken gördüklerini söylüyor, İzzet Bey’e pala getirilince çok sevindiğini de ilâve ediyorlardı. Yine taşrada vazifeli bulunan yüzbaşılar, Hüseyin ve Osman efendiler ifâdelerinde Pertevniyâl Vâlide Sultan’ın Fer’iyye’den çıkarılıp, Topkapı Sarayı’na götürülürken başörtüsüz olduğunu üzülerek hatırladıklarını beyân ettiler. Dr. Marko Paşa da ifâdesinde; o zaman kendisinin Mekteb-i tıbbiye-i askeriyye-i şâhâne nâzırı ve Abdülazîz Han’ın husûsî hekimlerinden olduğunu belirttikten sonra; “Evim, Kuzguncuk’ta Çırağan Sarayı’nın tam karşısındaki yalıdır. Yanımızdaki yalı Hüseyin Avni Paşa’nın idi. Paşa, kumandanım ve dostum idi. Evine sıkça giderdim. Sultan Azîz’in Fer’iyye Sarayı’na nakledildiği 48 saat içinde dürbünle oraya bakmaktan kendimi alamazdım. O sabah Fer’iyye’nin rıhtımında olağan olmayan hareket gördüm. Yanımda hanımım da vardı. Yükselen sesleri bile duyabiliyorduk. Pencereden birisinin atladığını gördüm. Az sonra da saraydan çağrıldım ve hüzün verici hakîkati öğrendim. Hâdise yerine vardığımda bir çok doktor vardı. Onlara muayene ediniz. Raporu yazınız ben imzalarım dedim” dedi. Otopsi ve tıbbî tahkikat yapıldı mı sorusuna; “Her ikisi de yapılmadı, öyle istenmiş, bir de rapor yazılmıştı. Rapora pek bakmadan imzaladım. Çok kalabalıktı. Nâzırlardan Hüseyin Avni Paşa’yı, Mehmed Rüşdî Paşa’yı, Dâmâd Mahmûd Paşa’yı hatırlıyorum. Midhat Paşa da orada imiş ama gözüme çarpmamıştı. Ne yapıldı ise Hüseyin Avni Paşa’nın emriyle yapıldı. Nasıl istedi ise öyle hareket ettik” dedi. Dr. Kastro Bey ifâdesinde; “Cennetmekân’ın bize sâdece kolları gösterildi. Sol koldaki ceriha (yara) beş santim uzunluğunda ve üç buçuk santim derinliğinde idi” dedi ve Dr. Marko Paşa’nın söylediklerini tekrarladı. Reis Sürûrî Efendi, birinci günün ikinci celsesini de kapattı ve muhakemeye ertesi günü sabah 11.00’de devam edeceğini bildirdi. Ertesi gün bildirilen saatte Sürûrî Efendi celseyi açtı. Dinleyicilerin daha kalabalık olduğu dikkati çekiyordu. İlk önce Rumeli kazaskeri Tosyalı Mustafa İzzet Efendi’nin, Pâdişâh’ın şuuruna halel geldiği için intihar ettiğine dâir sâdece Fahri Bey’in şehâdetine dayanılarak hazırladığı raporu, Hüsnü Efendi’nin düzenleyip şeyhülislâm Hayrullah Efendi’nin imzaladığı olayın intihar olduğuna dâir ve yine Fahri Bey’in ifâdesine dayanan şerî îlâm okundu. Şâhid olarak dinlenen Hüsnü Efendi, îlâmın, cesed defnedildikten bir gün sonra hazırlandığını, bir gün evvel defnedildiği için görülmesi ve muayenesi mümkün olmadığından, Fahri Bey ne söylediyse onun îlâma geçirildiğini, başka şahidin kendisine dinletilmediğini beyân etti. Mustantık (sorgu hâkimi) Mustafa Efendi şâhid olarak dinlendiği ifâdesinde; zabtiye nâzırı Abdi Paşa’nın emriyle Fahri Bey’in ifâdesini aldığını, kendisine başka şahidin dinletilmediğini söyledi. Reis Efendi, Fahri Bey’e Mustafa Efendi’nin ifâdesinin doğru olup olmadığım sorunca, Fahri Bey doğru olduğunu tasdik etti. Yahûdî Dr. Merkel; raporu imzalayan ve Fer’iyye karakoluna ilk gelen doktorlardan olduğunu, ancak iki saat bekletildiğini, diğer doktorlar geldikten sonra Dâmâd Mahmûd Paşa’nın kendilerini cesedi görmeye davet ettiğini, yalnız kollarını gösterdiklerini ve çok acele bakılmasının istendiğini, sonra Pâdişâh’ın vefât ettiği odaya götürüldüklerini, orada bir subayın doktorları görünce; “Ben öldürmedim” diye bağırdığını, bunun üzerine Mahmûd Paşa’nın onu; “Sana kim Pâdişâh’ı öldürdün diyor” diye azarladığını söyledi. Sultan Murâd’ın başmâbeyncisi İbrâhim Edhem Bey; Topkapı Sarayı’na götürüldüğünde sultan Abdülazîz Han’a yemek verilmediğini, bunun için kendisinin Dolmabahçe’ye gidip Nuri Paşa’ya müracaat ettiğini söyleyerek, devamla; mâbeyn müşiri paşa bu işin kendisine âid olmadığını, saraydaki nâzırlar toplantısından çıkan Hüseyin Avni Paşa’nın da yemek verilmesi işini husûsî komisyonu teşkil eden nâzırlara açacağını söylediğini beyân etti. Mâbeyn-i hümâyûn başhademesi Ahmed Ağa; “Üç pehlivanı Nûrî Paşa’nın odasına soktum, Odada Seyyid Bey’le dârüsseâde ağası Süleymân Ağa da vardı. Kendilerine 130’ar altın aylık verileceğini ve mabeynci sıfatı takılacağını öğrenerek şaştım” dedi. Sonra Pervin Felek Hanım’ın yazılı ifâdesi okundu. Abdülazîz Han’a âid eşya bir büyük atlas bohçadan çıkarılarak teker teker gösterildi. Pâdişâh’ın üzerinden çıkarılan kanlı çamaşırlar, üzerine örtülen perdeler bu bohçanın içindeydi. Mintanla gömleğin kalbe isabet eden yerinde bir yırtık görülüyordu. Reis Sürûrî Efendi, iki günden beri dinlenen şâhidlere, sanıkların itirazlarını dinleteceğini bildirdi. Mustafa ve Mehmed pehlivanlar, bir itirazda bulunmadılar. Cezâyirli Mustafa şâhidlerin yalan söylediklerini iddia etti. Fahri Bey kendisinin katiller arasında bulunduğuna dâir bütün şâhidleri reddetti. Necîb Bey, Reyhan Ağa’nın kendisine o zamandan garazı olduğunu söyleyerek hakkında yaptığı şehâdetin yalan olduğunu beyân etti. Seyyid Bey bir itirazı olmadığını bildirdi. Ali Bey, Edhem Bey’in kendisine izafe ettiği şeyleri söylemediğini iddia etti. Nuri ve Mahmûd paşalar aleyhlerindeki şehâdetleri kabûl etmediler. Reis, sanık avukatlarının savunmalarına başlayabileceklerini bildirdi. İlk sözü Yeni Osmanlılardan olan Manyâsîzâde Refik Bey aldı. Midhat Paşa ile ilgili savunmasını okudu. Avukat Mehmed Ali Efendi söz alıp, Fahri Bey’le Cezâyirli Mustafa’yı savundu. Bir bahçıvana 100 altın lira maaş verilmesinin tabii olduğunu, Hakan’ın tırnağı zor kesen bir makasla iki kolunu birbiri ardınca üç santim derinliğinde kestiğini anlatmaya çalıştı. Başmüdde-i umûmî (savcı) söz istiyerek şiddetli bir cevap verdi. Sonra Dâmâd Mahmûd Paşa söz aldı. Müdâfaasını şahsen yapacağını söyledi. Sultan Abdülazîz Han’ın hal’i işinde rolü olmadığını, tahttan indirildikten sonra öğrendiğini, Sultan’ın hal’ keyfiyetinin dört kişinin işi olmadığını, millî arzunun, umûmî efkârın baskısı neticesi olduğunu söyledi. Sıkıntı ve asabiyet içinde oturdu ve terini sildi. Binbaşı Necîb Bey ayağa kalkarak kendini savundu. Sonra Midhat Paşa salona alındı. Midhat Paşa özel bir husûmeti olduğu için Sürûrî Efendi’yi hâkimlikten reddetti. Sürûrî Efendi de adaletin yerini bulması ve sanığın savunmasını tam yapması için kürsüyü terk ederek reisliği Hristo Forides’e bıraktı. Hristo Forides başkanlık kürsüsüne geçtikten sonra, Fahri Bey, Ali Bey, İzzet Bey savunmalarını yaptılar. Bunları dikkatle dinleyen Midhat Paşa söz aldı. Sultan Abdülazîz Han ve hânedân aleyhine söylediği iddia edilen sözleri ve gazetelerde hakkında çıkan yazıları reddetti. Midhat Paşa, mahkeme hey’etini hafife alıcı davranışlardan sonra reis Hıristo Forides ile açık münâkaşaya girişti. Reis ihtar ederek müdâfaasını yapmasını söyledi. Dört defa söylemesine rağmen reddetti. Bunun üzerine Reis mahkemeye son verildiğini söyledi ve hey’et müzâkere odasına çekildi. Bir saat sonra Hristo Forides’in başkanlığında ikinci celse açıldı. Kararları başkâtib Emrullah Efendi okudu. Hey’et, davacıları ve müdafileri dinledikten ve bütün evrak ve vesikaları tedkîk edip görüştükten sonra, kararnamede zikredilecek sebeplere dayanarak; Yozgatlı Mustafa, Cezâyirli Mustafa ve Mehmed pehlivanlarla Fahri Bey’in cinayet işlediklerine, Midhat, Mahmûd, Nûrî paşalar ile Ali ve Necîb beylerin bu cinayette cürüm ortağı olduklarına, Seyyid ve İzzet beylerin cinayete yardımcı olduklarına ekseriyetle hükmetmişti. Bunu müteakip Reis, ertesi gün saat on birde, cezanın mikdârını tâyin ve tesbit ile mahkemenin hüküm neticesini bildireceğini söyleyerek, saat yirmide celseyi tatil etti. 29 Haziran 1881 Çarşamba günü saat 11.00de reis Sürûrî Efendi; “Dün bir rahatsızlık sebebiyle müşâvereden sonra reisliği mahkemenin karârını tebliğ etmiş bulunan Hristo Forides’e terketmiştim. Bugün mahkeme, müdde-i umûmî (savcı) beyle müdafileri dinledikten ve yeniden müşâverede bulunduktan sonra hak edilen cezaların mikdârını açıklayan hükmünü beyân edecektir. Söz savcınındır” dedikten sonra duruşmayı açtı. Savcı bir gün önce verilen karârı hatırlattıktan sonra, sanıklar hakkında ceza kânununun ilgili maddelerinin tatbikini taleb etti. Sonra söz alan sanık avukatları müvekkillerini savundular. Sıra Dâmâd Mahmûd Paşa’nın avukatı Kostakisardinski’ye gelince, Mahmûd Paşa avukatın sözünü keserek kendi durumunun ceza kânununun, bir âmirin emrindeki kimseleri suça zorlamakla ilgili 184. maddesine uyduğunu söyledi. Bundan sonra hâkimler yarım saat için çekildiler. Bu müddet sonunda reis Sürûrî Efendi ikinci celseyi açtı ve verilen cezaları bizzat okumaya başladı. Karâra göre; Mustafa Pehlivan, Mehmed Pehlivan, Cezâyirli Mustafa Pehlivan, Fahri Bey, Ali Bey, Necib Bey, Dâmâd Mahmûd Paşa ve Nuri Paşa idama; Seyyid Bey ve İzzet Bey on’ar sene hapse mahkûm edildiler. Mahmûd Paşa ve Nûri Paşa hakkındaki karar ekseriyetle alındı. Temyiz yolu açık olmak şartıyla sekiz günlük müddet tanındı. Celse tatil edildi. Mahkûmların hepsi çıkarıldı ve Sürûrî Efendi çekildi. İkinci celseyi başkan olarak Hristo Forides açtı. Cinayete ortak olduğu anlaşılan, fakat cezası tesbit edilmemiş olan Midhat Paşa içeri alındı. Kendisini savunmak için söz verildi. Midhat Paşa ve avukatı sözlerini bitirdikten sonra, hâkimler karar için çekildiler. Hristo Forides tekrar celseyi açtığında, Midhat Paşa’nın ekseriyetin kararıyla îdâma mahkûm edildiğini, temyiz yolunun açık olduğunu itiraz için sekiz gün mühlet verildiğini açıkladı. Sultan Abdülazîz Han’ın katlinde dahli bulunanlardan Hüseyin Avni ve Kayserili Ahmed Paşa mahkemeden önce öldükleri için haklarında işlem yapılmadı. Midhat Paşa, 6 Temmuz 1881 tarihli dilekçesi ile temyize başvurdu. Kendisinin sultan Abdülazîz Han’ın öldürüldüğü odaya asla girmediğini, esasen hakkında böyle bir iddia da bulunmadığını, bu sebeple 45. maddenin kendisine uygulanamıyacağını, ayrıca o târihte nâzır (bakan) olduğu için istinaf cinayet mahkemesinde yargılanamıyacağını, kendisi ve Rüşdî Paşa hakkında dîvân-ı âlî kurularak muhakeme edilmelerinin anayasa hükmü olduğunu bildirdi. Bu îtirâz üzerine 8 Temmuz’da; reis Lebib Efendi’nin başkanlığında ikinci reis Mustafa Hâşim Efendi (maarif nâzırı) ve âzâlar; Mahmûd Mazhar, Hüseyin Rızâ, Ahmed Rauf, Osman Reşâd, Rüşdî, İkyadis ve Nikolaki Yorgiadis efendilerden meydana gelen temyiz mahkemesi ceza dâiresi toplanarak, Midhat Paşa’nın îtirâzını değerlendirdi. Taleplerinin reddine karar verdi. Mahmûd ve Nûrî paşaların cezalarının hafifletilmesinin karârı ile temyiz ceza dâiresinin tasdikine âid iki îlâm adliye nezâretine gönderildi. Adliye nâzırı Ahmed Cevdet Paşa ve başvekil ünvânıyla sadrâzam olan Küçük Saîd Paşa de ilâmları göndererek vükelâ hey’etinde (bakanlar kurulu) görüşülmesini istedi. 14 kişiden meydana gelen vükelâ hey’eti toplandı. Görüşmelerden sonra, kaleme alınan mazbatada; sultan Abdülazîz Han’ın tahttan indirilmesinin devlet için büyük felâketlere yol açtığı ve bütün felâketlerin kaynağının Abdülazîz Han’ın hal’i olduğu belirtildi. Ayrıca mahkeme kararlarını değiştirmeye kendinde selâhiyet ve lüzum da görmeyen vükelâ hey’eti, cezaların affı veya hafifletilmesinin Kânûn-i esâsiye göre Pâdişâh’ın yetkisi dâhilinde olduğunu belirtti. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, mahkeme kararlarının şerîât hükümleri bakımından incelenip, bir rapor hâlinde kendisine sunulmasını irâde etti. 19 Temmuz 1881’de şeyhülislâm başkanlığında toplanan ulemâ meclisi; şer’î bir sebeb olmaksızın halîfeyi hal’ ve katl ile, hazîne malını aralarında paylaşarak yağma eden, İslâm ülkelerinin tahribine sebeb olan kimselerin, halîfe tarafından katle kadar cezalandırılmalarının meşru olduğuna dâir bir rapor düzenleyerek Pâdişâh’a sundu. Sultan İkinci Abdülhamîd Han nâzırlar dışında bir çok devlet adamının katılmasıyla Yıldız Sarayı’nda bir fevkalâde hey’etin toplanmasını istedi. Hey’ette başvekil Saîd Paşa da bulunacaktı. Bu hey’et mahkeme kararlarının aynen tatbiki veya değiştirilmesi hakkında tek tek tekliflerini Pâdişâh’a arz edecekti. 9 Temmuz günü Yıldız Sarayı’nda müzâkere başladı. Hey’ete eski sadrâzamlardan Safvet Paşa başkan seçildi. Müzâkereler sonunda 25 kişilik hey’etten 15 kişi kararların aynen uygulanmasını, 10 kişi ise, cezaların hafifletilmesini yâni idamların müebbed hapse çevrilmesini istedi. 14’ü mülkiye, 10’u asker, 1’i ilmiyeden olan bu 25 kişi ayrı ayrı birer kâğıda kısaca, şahsî mütâlâalarını da el yazıları ile yazıp imzalayarak Pâdişâh’a verdiler. Sultan İkinci Abdülhamîd Han, fevkalâde hey’et üyelerinin mütâlâalarını tek tek inceledikten sonra, kendi yetkisine dayanarak îdâm cezalarının hepsini müebbed hapse çevirdi. Böylece 9 îdâm hükümlüsü ve Yıldız mahkemesinde hüküm yememekle beraber aynı statüde olan Manisa’daki Rüşdî Paşa ile Medine’deki Hayrullah Efendi’nin cezaları müebbed hapis oldu. Mahkûm olanların hepsi askerî ve sivil rütbelerini, nişanlarını ve madalyalarını kaybediyorlardı. Mahkûmların on birinin de cezalarını Hicaz eyaletindeki yazlık şehir olan Tâif’in kalesinde çekmeleri kararlaştırıldı. Medine’deki eski şeyhülislâm Hayrullah Efendi de Taife gönderildi. Ömrünün son aylarını yaşayan Rüşdî Paşa’nın malikânesinden çıkmamak şartıyle Manisa’daki çiftliğinde yaşamasına müsâade edildi. 1) Mir’ât-ı Hayret (Midhat Paşa, İstanbul-1925) 2) Hal’ler-İclâslar (Mehmed Memdûh Paşa, İstanbul-1329) 3) Bir Hakîkatin Tezâhürü (Sir Henri Elliot, İstanbul 1946) 4) Üss-i İnkılâb (Ahmed Midhat Efendi) 5) Midhat Paşa ve Yıldız Mahkemesi (Uzunçarşılı, Ankara-1967) 6) Bir Darbenin Anatomisi (Y. Öztuna) 7) Midhat ve Rüşdî Paşaların Tevkiflerine Dâir Vesikalar (Uzunçarşılı-1988) 8) Eshâb-ı Kiram; sh. 284 9) Îzahlı Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 267 YILDIZ SARAYI Meşhur Osmanlı saraylarından. İstanbul’da, Beşiktaş ile Ortaköy arasındaki tepededir. Burada Yıldız Sarayı’ndan başka pek çok köşk ve kasır vardır. Bütün bu yapılar Beşiktaş’a oradan da Ortaköy’e kadar uzanan beş yüz bin metre karelik bir sahayı kaplar. Kânûnî Sultan Süleymân Han zamanında bir av yeri olan bu saha üzerinde ilk inşâ edilen saray, sultan üçüncü Selîm Han zamanında annesi Mihrimâh Vâlide Sultan için yapıldı. Babası için de bir çeşme inşâ edilmişti. Sultan İkinci Mahmûd Han bilhassa yaz aylarında Yıldız tepelerine giderek Asâkir-i Mansûre-i Muhammediye ordusunun orada yaptığı tâlimleri tâkib ederdi. 1834-1835 senelerinde bu tepede bir köşk inşâ ettirdi. Sultan Abdülmecîd Han ise, 1842’de annesi Bezmiâlem Vâlide Sultan için Kasr-ı Dilküşâ adıyla yeni bir köşk yaptırdı. Sultan Abdülazîz Han devrinde ise, Büyük Mâbeyn Köşkü, Çit Kasrı, Malta ve Çadır Köşkleri inşâ edildi. Bu köşklerle Yıldız’ı Çırağan Sarayı’na bağlayan köprü yaptırıldı. Sultan Abdülazîz Han, Yıldız Sarayı’nı devamlı merkez olarak kullanan ilk pâdişâh oldu. Yıldız Sarayı ve çevresine en çok ehemmiyeti sultan İkinci Abdülhamîd Han gösterdi ve burayı büyük bir site hâline getirdi. Etrafı duvarla çevrilen arazi içine mesken olarak kullanılan binalardan başka, müze, kitaplık, eczâhâne, hayvanat bahçesi, mescid, hamam, tamirhane, marangozhane, bıçkıhane, kilithâne, demirhane, ayar atölyesi ve çini atölyesi inşâ edildi. Sarayın en hareketli günlerinde on iki bin kişinin barındığı olurdu. Yine bu devrede Bâb-ı âlî Yıldız’a taşındı, hükûmet kelimesi ile Yıldız aynı şeyi, ifâde eder oldu. Yıldız Sarayı sitesindeki en büyük bina, sultan Abdülazîz Han’ın emriyle dinlenme köşkü olarak inşâ edilen Büyük Mâbeyn’dir. Büyük târihî olaylara sahne olan Büyük Mâbeyn’de elçilerin yanısıra Avusturya-Macaristan veliahdı arşidük Rudolf, Almanya imparatoru Wilhelm misafir edilmiştir. İkinci büyük bina Çit Kasrı’dır. Sultan Abdülazîz Han zamanında yaptırılan bu binada da Büyük Mâbeyn’den ayrı olarak elçiler kabul edilirdi. Küçük Mâbeyn ise, sultan İkinci Abdülhamîd Han tarafından dinlenme ve çalışma dâiresi olarak inşâ ettirildi. İki kattı ve kâgir olan bina, sultan Vahideddîn Han’a kadar aynı maksatta kullanıldı. Bu binanın en mühim hususiyeti, sultan Abdülhamîd’in tahttan indirildiğine dâir karârın tebliğ edildiği yer olmasıdır (Bkz. Abdülhamîd Han-ll). Asıl saray kısmında yukarıda sayılan binalardan başka, müze, kütüphâne, silâhhâne ve Kaskat Köşkü gibi yapılar da mevcuttur. İç bahçe ise tabiî güzelliklerin hâkim olduğu bir korudur. Her çeşit ağacın ve renk renk çiçeklerin bulunduğu bahçedeki havuz, buraya ayrı bir güzellik vermektedir, iç bahçede bulunan Cihânnümâ Köşkü, üç katlı olup, bütün Marmara’ya ve Boğaziçi’ne hâkim bir görüş açısı vardır. Dış bahçe bugün Yıldız Parkı olarak isimlendirilen arazidir. Osmanlı Devleti zamanında sarayda yaşayan hanımların dinlenmek, gezmek için kullandıktan bu koruda, bir çok köşk bulunmaktaydı. Bunların en önemlileri olan; Bahçıvanbaşı Köşkü, Tâlimhâne Köşkü, Acem Köşkü mâlesef yıkıldı. Çadır, Malta ve Şâle köşkleri ayakta kaldı. Yıldız Parkı’nda köşklerden başka, çini atölyesi, marangozhane, tamirhane, bıçkıhane, dökümhane ve ayar atölyeleri vardı. Bunlardan bugün ayakta kalabilen ve 1896’da kurulmuş olan Yıldız çini atölyesi memleketimizde kurulan ilk fabrikasyon porselen imâlâthânesidir. İmâl ettiği kıymetli porselenlerle dünyâca meşhur bu fabrika, Birinci Dünya savaşı sırasında kapatılmıştır. Abdülhamîd Han’ı tahttan indirmek için İstanbul’a Bulgar çeteleri ile birlikte gelen Hareket ordusu tarafından Yıldız Sarayı ve çevresi 1909 yılında yağma edildi. Bu esnada pek çok târihî eser çalındı. Saltanat arabası dâhil, çok kıymetli pek çok eşya parçalanıp taksim edildi (Bkz. Otuzbir Mart Vak’ası). Yağma ve tahribden arta kalan taşınabilir eserler, Cumhuriyet’ten sonra diğer saraylara dağılmış, kütübhânede bulunan eserler de, İstanbul Üniversitesi kütübhânesine nakledilmiştir. 1) Câmilerimiz, Müzelerimiz ve Saraylarımız (Ahmet Ağın, İstanbul, 1964-65) 2) Yıldız Sarayı Tarihçesi (Fuad Ezgü, İstanbul-1962) 3) Yıldız Çini Fabrikası (Önder Küçükerman, İstanbul-1987) 4) Yıldız Sarayı (Suat Kesili) Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu Belleteni, İstanbul 1982, sayı-347 5) Babam Abdülhamîd (Ayşe Osmanağlu, İstanbul-1960) 6) Geçmişte Yıldız Sarayı (Bülent Bilgin, İstanbul-1988) 7) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 185 YUNAN HARBLERİ Osmanlı Devleti ile Yunanlılar arasında yapılan savaşlar. Bugünkü Yunanistan topraklarına ilk Türk akınları Anadolu beylikleri zamanında başladı. Aydınoğlu Gâzi Umur Bey’in Ege’deki adalara yaptığı seferler, haçlı işbirliği ile durdurulabildi. Menteşe ve Saruhan beylikleri, zamanın denizci devletleri Venedik ve Cenevizlilerle ticâret yaptıkları gibi zaman zaman da savaştılar. Kara tarafından da Bizans’la mücâdele ettiler. Sultan birinci Murâd ve Yıldırım Bâyezîd Han zamanında başarıyla yürütülen Rumeli fütûhatı, Selanik şehrini hedef alarak devam etti. 1383’te Serez, 1387’de Selanik fethedildi, 1394’de Teselya, Osmanlı toprağı oldu. Fetret devrinde elden çıkan Selanik, 1430’da tekrar alındı. Arnavutluk tarafları ve Yanya da fethedilince, buralara Anadolu’dan getirilen müslüman ahâli yerleştirildi. 1446’da Mora’nın büyük bir kısmı ile 1458’de Atina alındı. Fakat bir müddet sonra çıkan huzursuzluk üzerine, 1460’da Fâtih Sultan Mehmed Han ikinci Mora seferini gerçekleştirdi. Osmanlı idaresine girmek istemeyen bâzı fanatik hıristiyanlar ise, Venedik ve Papalık topraklarına gittiler. Yerlerine Anadolu’dan getirilen müslüman ahâli iskân edildi. 1537’deki Preveze zaferi sonrasında 1540 yılında Venedikle yapılan andlaşma neticesinde, Mora’nın tamâmı Osmanlı toprağı oldu. 1522’de Rodos, 1566’da Sakız adası, 1654’de Girid fethedildi (Bkz. Girid Seferleri, Rodos Seferleri). 1684’de Venedikliler, Osmanlıların diğer Avrupa devletleri ile harb hâlinde olmasından faydalanarak, Atina dâhil Mora yarımadasının büyük kısmını ele geçirdiler. Fakat Ortodoks olan yerli Rumlar, katolik olan Venediklilerin idaresini reddettiler. Diğer devletlerle durumunu düzelten Osmanlı Devleti, 1714’de Venedik Cumhûriyeti’ne harb îlân etti. 1718’de imzalanan Pasarofça andlaşmasına kadar süren savaş sonunda, Mora tamamen Osmanlı toprağı oldu. Yerli halk, müslüman Türkleri kurtarıcı olarak karşıladı. Osmanlılar, bölge ahâlisinin bu haklı davranışlarını boşa çıkarmadı. Onlardan az bir vergi aldılar. Liman koruma, gözetme, balık avlama, gemi onarma ve yol bekleme gibi vazifeler verdiklerini vergiden muaf tuttular. Bölgede üretilen malların kolayca satılmasını sağladılar. Hele Selanik, Balkanların ikinci İstanbul’u oldu. Câmileri, medreseleri, han, hamam ve çarşıları ile bölgeye Türk damgası vuruldu. Din ve inanışında, mal ve mülkünün tasarrufunda, adalet sınırlarını aşmamak şartıyla serbest bırakılan ahâli, komşu devletlerin gayr-i müslim ahâlisini imrendirecek bir huzur ve refaha kavuştu. On sekizinci asrın sonlarına doğru Osmanlı Devleti’nin merkezîliğini yavaş yavaş kaybetmesi ve 1789 Fransız İhtilâli neticesinde ortaya çıkan milliyetçilik fikirleri, Osmanlı topraklarında da yayılmaya başladı. İngiltere, Fransa, Avusturya ve Rusya gibi emperyalist devletler, tâvizler koparabilmek için Osmanlı hâkimiyetinde yaşayan hıristiyan tebeayı istismar ettiler ve sömürgeci menfaatleri uğruna huzurlarını kaçırdılar. Hele Ruslar, kendileri gibi Ortodoks mezhebine mensup olan Bulgar ve Rumları kullanarak Akdeniz’e inme yollarını arıyorlardı. Bulgar, İskit, Hun, Avar, Kuman, Peçenek, Hazar, Sırp, Slav, Arnavut ve İlliryalı gibi çeşitli kavimlerin karışımından meydana gelen, çobanlık ve balıkçılıkla geçinen, yüzyıllar boyu Roma esaretinde kaldıkları için Rumca konuşan hıristiyan Ortodoks Mora ve Makedonya ahâlisi, Osmanlı Devleti’ne karşı isyâna teşvik edildi. Çeşitli kavimlerin karışmasından meydana gelen bu topluluğa eski Yunanlıların soyundan geldikleri iddiası ile Yunanlı dediler. Avrupa’da Yunan lehine kamuoyu meydana getirmek için eski Yunan filozoflarının torunları Helenler olarak takdîm ettiler. Çeşitli entrikalarla Rus tahtını eline geçiren ikinci Katherina, 1768 Osmanlı-Rus muhârebesi öncesinde, Osmanlı Devleti’ni içerden yıpratmak istedi. Mora’daki Manyotlar arasına gönderdiği casuslarla, onları isyâna teşvik etti. Bu teşvikler, kısa zamanda meyvesini verdi. Manyotlar isyâna destek için gönderilecek Rus filosunun Akdeniz’e gelmesiyle faaliyete geçeceklerini bildirdiler (1770). İngiliz desteği ile Cebelitarık boğazından geçip Mora kıyılarına gelen Rus filosu, Mora isyânına destek verdi. Kara savaşları ile meşgul olan Osmanlı Devleti’nin beklemediği bir anda 1770 Mart’ında Mora isyânı başladı. Mayıs sonlarına kadar devam etti. Osmanlı donanmasının gelmesi üzerine Ruslar, Moralıları yüzüstü bırakıp çekildiler. Âsîler tamamen temizlendi. Ruslarla savaş denizde devam etti. Mora’daki isyânlar, emperyalist devletleri bir hayli ümitlendirdi. 1787’de Rus çariçesi ikinci Katherina ile Avusturya imparatoru ikinci Joseph, Bizans imparatorluğunun yeniden kurulmasını öngören Rum projesini ortaya attılar. Bu gayelerinin tahakkuku için Osmanlı sınırları dahilindeki Rumları kullanacaklardı. Kasası Münih’te, kafası Petersburg’da ve merkezi İstanbul’da olmak üzere, kültür ve edebiyat cemiyeti olarak Hetairiaton Philikon; gizli bir ihtilâl cemiyeti olarak da Etniki Hetairia (Etniki Eterya) kuruldu. 1798’de dağılan Etniki Eterya, 1814’de Odesa’da İkisi Rum, biri Bulgar olmak üzere üç tüccar tarafından kuruldu. Teşkilâtın genel başkanlığını da Rus çarının aslen Rum olan yaveri general Alexandre Ypsilanti yapıyordu. İstanbul’da bulunan Rum Ortodoks patriği Grigorios ve Rum ileri gelenlerinin (Fener beyleri) çoğu, Etniki Eterya’ya katıldılar. Eterya üyeleri, bütün mallarını derneğin emrine vermeye, bu uğurda canlarını fedaya hazır olmaya ve cemiyetin sırlarını muhafazaya yemîn ettiler. 1818’de İzmir, Sisam, Peşte, Moskova, Bükreş gibi şehirlerde şubeler açtılar. Mora’daki Manyotları, adaların armatör ve tüccarlarını, Ege’nin denizcilerini, İstanbul ve diğer Osmanlı vilâyetlerinin zengin ve okumuş Rumlarını cemiyetin bünyesine aldılar. Dînî bağlarla olan yakınlıkları yanında Rumları kendi menfâatleri için kullanmak isteyen Avrupa devletleri tarafından desteklendiler. Avrupalı devlet adamları, kendi kamuoylarını da Rumların desteklenmesi yolunda teşvik ettiler. Bu durum Avrupa’da Panhelenizm cereyanını doğurdu. Avrupa’daki okumuşlar, Helenlere yardımı kendilerine görev bildiler ve kitaplar yazdılar, öteden beri mevcut olan haçlı ruhu ile Türk düşmanı olan bu rumperest Avrupalılar, bir Yunan devleti kurulması için propagandaya başladılar. Nihayet Tepedelenli’nin isyânının peşinden Mora rumları da 1821 yılında isyân ettiler ve buldukları müslüman ahâliyi çekinmeden öldürdüler. Osmanlı hükümeti, isyâncıların bâzı elebaşılarını yakalayıp astı. Rumların silâhlarını toplattı. Asılanlar arasında Fener Rum patriği Grigorios da vardı. Fakat yeterli tedbir alınamadığından 13 Ocak 1822’de Yunanistan’da istiklâl îlân edildi. Mora, Sisam ve Sakız’da isyân başladı. Müslüman ahâli muhasara altına alındı. Pâdişâh ikinci Mahmûd Han, başıbozuk bir güruh hâline gelen yeniçerileri bu işte kullanamadığı için, Yunan isyânını bastırma vazifesini Mısır vâlisi Mehmed Ali Paşa’ya verdi. Mehmed Ali Paşa, oğlu İbrâhim Paşa’yı me’mur etti. Tam yetki ile Mora vâlisi tâyin edilen İbrâhim Paşa, 1824 Temmuz’unda yola çıktı. Yaklaşık üç sene sonunda 1827 yılı Haziran’ında Yunan isyânını bastırdı. Fakat Rus ve İngilizler bir araya gelip, Yunanlılara muhtariyet verdirmek için Osmanlı Devleti’ni zorlamaya karar verdiler. Fakat Osmanlı Devleti’ne söz geçiremeyeceklerini anlayınca, 1827’de Fransızların da katılmasıyla Londra’da bir protokol imzalayıp, Osmanlı’ya karşı kuvvet kullanmaya karar verdiler. Rus, İngiliz ve Fransız filolarından mürekkep müttefik donanması, Navarin’de Mısır-Osmanlı ortak donanmasını yok ettiler (20 Ekim 1827). Fransız ordusu Mora’yı işgal etti. Mısırlı İbrâhim Paşa, adayı tahliye etti. 15 Ağustos 1829’da Mora ve Kiklâd adalarındaki Yunan ihtilâl idaresini Osmanlı Devleti resmen tanımak mecburiyetinde kaldı. Bu sırada yeniçeri ocağını kaldıran Osmanlı Devleti, yeni bir ordu kurmakla meşguldü. Aynı zamanda Osmanlının bütün düşmanları bir araya gelmiş, Yunan istiklâli için ellerinden geleni yapıyorlardı. Rusya, Osmanlının Yunan istiklâline îtirâzını bahane edip, savaş açtı. 1828 Osmanlı-Rus harbi başladı. Henüz düzenli bir ordu kuramamış olan Osmanlı Devleti çok zor durumda kaldı. Rus ordusu, Tekirdağ, İpsala, Enez önlerine kadar geldi. Doğuda Kars ve Erzurum işgal edildi. 1829 yılı Eylül ortalarında yapılan Edirne muahedesiyle savaş sona erdi. Osmanlı Devleti de Yunan istiklâlini tanımak mecburiyetinde kaldı (24 Nisan 1830). İstiklâlini elde eden Yunanistan, kuzeye doğru genişlemeye ve adalarda isyânlar çıkartmaya başladı. 1832’de Sisam adasına yarı muhtariyet verildi. 1853-1856 yılları arasında Epir ve Teselya isyânları oldu. 1864’de İngiltere’nin baskısıyla Yedi Adalar Yunanistan’a bırakıldı. 1866’da Girid adasında Yunanistan’a ilhak için isyânlar başladı. Tenkîl hareketleri sonunda ıslâhatlar yapıldı. Diğer Avrupa devletlerinin de müdâhalesi ile Yunanistan’ın kışkırtmaları durduruldu. Fakat bu kışkırtmalar çok geçmeden yine başladı. 1877-1878 Osmanlı Rus (Doksanüç) harbinden sonra Teselya ve Narda’yı ele geçiren Yunanistan, Rum nüfûsunun çoğunluk olduğu her yeri karıştırmaya devam etti. 1890’dan îtibâren kanlı isyânlar çıkardığı Girid’i 1897 Şubat’ında işgale başladı. Yapılacak bir savaşta Osmanlı galip gelse de, Avrupa devletlerinin rahat bırakmayacağını bilen İkinci Abdülhamîd Han, işi sulhla halletmek istedi. Fakat dindaşlarının kışkırtmaları ile iyice şımaran Yunanistan gittikçe hırçınlaşıyordu. 17 Nisan 1897’de Yunanistan’a savaş îlân edildi. Edhem Paşa kumandanlığa tâyin edildi. 18 Nisan 1897’de başlayan savaş, 24 Nisan’da neticesini verdi. Yunanlılar kaçmaya başladılar. 17 Mayıs günü Termopil geçidi kolayca aşıldı. Atina yolu açıldı (Bkz. Edhem İbrâhim Paşa). Girid’i isteyen Yunanlılar, Atina ile Pire’nin telâşına düştüler. Yunan hükümeti, istifa ederek mukadderatını Avrupa devletlerine bıraktı. Rus çarının, bizzat Abdülhamîd Han’a müracaatı üzerine, 19 Mayıs’da harekât durduruldu. Ertesi gün de, Türk ordusunun girdiği yerler elinde kalmak şartıyle mütâreke mukavelesi imza edildi, Osmanlının zaferi ile sonuçlanan savaş, Avrupa devletlerinin müdâhalesi ile yine Yunan menfaatine sonuçlandı. Girid’e muhtariyet verildi. 1908’de Girid, Yunanistan’a katıldı. Balkan harbi ve peşinden gelen Birinci Dünyâ harbi ile Yunanistan sınırlarını genişletme imkânını buldu. Lozan andlaşmasıyla Türkiye ile Yunanistan arasında hudut çizildi. 1) Osmanlı Târihi Kronolojisi; cild-4, sh. 47, 104, 115, 342 2) 1897 Osmanlı-Yunan Harbi; sh. 3 3) Osmanlı Devleti Târihi (Y. Öztuna); cild-1, sh. 483 4) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 219 ZEÂMET (Bkz. Tımar) ZENBİLLİ ALİ EFENDİ Osmanlı âlimlerinin meşhurlarından. Sekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Ali bin Ahmed bin Cemâleddîn Muhammed’dir. Lakabı, Alâeddîn el-Hanefî er-Rûmî’dir. Evliyânın ve âlimlerin meşhurlarından olan Cemâleddîn Aksarâyî’nin torunudur. Dedesine nisbetle Cemâlî denilmiş ve Ali Cemâlî ismiyle tanınmıştır. Evinin penceresinden bir zenbil sarkıtır, suâl sormak isteyenler, suâllerini kâğıda yazıp zenbile koyardı. O da çekip suâllerin cevâbını yazar, zenbili tekrar sarkıtırdı. Bu sebeble, Zenbilli Ali Efendi ismiyle meşhur olmuştur. Doğum târihi bilinmemekte olup, 1526 (H. 932) senesinde İstanbul’da vefât etti. Türbesi Zeyrek yokuşundadır. Aslen Aksaraylıdır. O zaman Aksaray, Karaman eyâletine bağlı olduğu için, kendisine Karamanî nisbeti de verilmiştir. Zenbilli Ali Efendi, ilim tahsiline memleketinde başlayıp, Alâeddîn Ali bin Hamza Karamanî’den ders aldı. Kudûrî muhtasar’ını ve Nesefî manzumesi’ni ezberledi. Bu ilk tahsilinden sonra İstanbul’a gitti. Orada, zamanın en meşhur âlimlerinden olan Molla Hüsrev’in derslerine devam edip, ondan ilim öğrendi. Daha sonra Molla Hüsrev, onu Bursa’ya gönderip. Sultan Medresesi müderrisi Hüsâmzâde Mevlânâ Muslihüddîn’den ders almasını tavsiye etti. Bu zâtın derslerine devam edip, ondan aklî ve nakli ilimleri öğrendi. İlimde yetiştikten sonra hocası Mevlânâ Muslihüddîn, onu kendisine muîd (yardımcı müderris) seçti. Mevlânâ Muslihüddîn’in kızı ile evlenip damadı oldu. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptı. Fâtih Sultan Mehmed Han devrinde, Edirne’de Taşlık Ali Bey Medresesi’ne müderris olarak tâyin edildi. Fakir olduğu öğrenilince, pâdişâh tarafından kendisine, bir mikdâr kıymetli elbise ile beş bin akçe ihsân olundu. 1477 (H. 882)’de Edirne’de Beylerbeyi, sonra da Sirâciyye Medresesi’ne geçti. Bu sırada kendisini çekemeyenlerin tutumları karşısında, müderrislikten istifa edip, bir rivayete göre Şeyh Muslihüddîn Ebü’l-Vefâ’ya, diğer bir rivayete göre de, Halvetiyye büyüklerinden Şeyh Mes’ûdî Edirnevî’ye talebe olup, tasavvufta kemâle geldi. Fâtih Sultan Mehmed Han’ın vefâtından sonra, ikinci Bâyezîd Han tarafından, Bursa Kaplıca Medresesi’ne müderris tâyin edildi. İznik’deki Orhan Gâzi, Bursa’daki Murâd Gâzi medreselerinde de müderrislik yaptı. Daha sonra, ikinci Bâyezîd Medresesi müderrisliği ve Amasya müftîliği vazifeleri verilerek Amasya’ya gönderildi. Bir müddet bu hizmetlerde bulunduktan sonra, hacca gitmek üzere Amasya’dan ayrıldı. O sene Hicaz’da bâzı karışıklıkların çıkması sebebiyle, bir sene Mısır’da kalıp ertesi sene hac yaptı. Mısır’da kaldığı sırada oranın âlimleriyle görüşüp, ilmî incelemeler ve müzâkereler yaptı. Ertesi yıl hacca gitti. Hacda iken, Efdalzâde Hamîdüddîn Efendi vefât edince, 1497 (H. 903)’de şeyhülislâmlığa tâyin edildi. İkinci Bâyezîd Han, Zenbilli Ali Cemâlî Efendi gelinceye kadar, fetva işlerinin Sahn-ı semân Medresesi müderrisleri tarafından yürütülmesini emretti. Zenbilli Ali Efendi’ye ayrıca yeni yapılmış olan Bâyezîd Medresesi müderrisliğinde de vazife verildi. Bundan sonra, şeyhülislâmların, Bâyezîd Medresesi’nde müderrislik yapmaları da âdet hâline geldi. Yavuz Sultan Selîm Han’ın tahta çıkmasından sonra da vazifesine devam eden Zenbilli Ali Efendi, hak severliği ve doğruluğu ile dikkati çekmiştir. Pâdişâh’ın her hareketinde, İslâmiyet’e uymasında yardımcı olmuştur. 1516 (H. 922)’de yapılan Mısır seferi için fetva vermiştir. Zühdü, takvası, istikâmeti ve doğruluğu ile meşhur olan Zenbilli Ali Efendi, dîne uymayan her çeşit hükme ve karara şiddetle karşı çıkardı. Celalli olmasıyla tanınan Yavuz Sultan Selîm Han’ın, şiddetli hareketlerini bile teskîne muvaffak olurdu. Bir defasında Yavuz Sultan Selîm Han, Topkapı Sarayı hazîne görevlilerinden yüz elli kişinin sorumsuz davranışlarından dolayı îdâmını emretmişti. Zenbilli Ali Efendi, bu karârı duyunca derhâl dîvân-ı hümâyûna koştu. Vezirler ayağa kalkıp saygı ile karşıladılar ve baş köşeye oturttular. Şeyhülislâmın dîvâna gelmesi âdet olmadığından, niçin geldiğini sordular. Pâdişâh’la görüşmek istediğini söyledi. Durum Pâdişâh’a arzedildi. Yavuz Sultan Selîm Han, huzura girmesine izin verdi. Arz odasına girip selâm verdi. Pâdişâh’ın hürmet göstermesinden sonra, gösterilen yere oturdu. Sonra Pâdişâh’a; “Fetva vazifesinde (şeyhülislâmlıkta) bulunanların bir işi de, pâdişâhın âhiretini korumak, onları dînen hatâ olan şeylerden sakındırmaktır. Duyuldu ki, yüz elli kişinin îdâm edilmesine pâdişâh fermanı çıkmış. Fakat onların öldürülmeleri için, dînen bir sebeb tesbit edilmiş değildir. Recâ olunur ki, af buyrula!” dedi. Zenbilli Ali Efendi’nin bu sözlerine kızan Pâdişâh; “Bu iş saltanatın gereğidir. Âlimler böyle işlere karışırsa, devlet idaresi kargaşaya uğrar. Sorumsuzluklara göz yummak, beğenilecek tutum değildir. Bu işlere karışmak sizin vazîfeniz değildir” deyince; “Bu karar âhiretiniz ile ilgilidir ve buna karışmak da bizim vazifemizdir. Eğer affederseniz ne iyi, ne güzeldir. Yoksa âhirette cezaya müstehak olursunuz” cevâbını verdi. Bu sözler Pâdişâh’ın kızgınlığını yatıştırdı. “Affettik” diyerek lütuf gösterip, neş’e ile sohbete başladı. Konuşma bittikten sonra, gitmek üzere ayağa kalkan Zenbilli Ali Efendi, Yavuz Sultan Selîm Han’a; “Âhiretiniz ile ilgili olan hizmeti yerine getirdim. Mürüvvet ile ilgili bir sözüm daha var” dedi. Pâdişâh; “Onu da söyle” deyince; “O sözüm de şudur ki, Pâdişâh’ın affına uğrayan o kişilerin, islerinden el çektirilip, el açarak sokaklarda dolaşmaları, Pâdişâh’ın şânına lâyık mıdır?” dedi. Pâdişâh, bu isteği de kabûl etmekle beraber, vazîfelerinde kusur ettikleri için, bunları tâzir edeceğini belirtti. Zenbilli Ali buna karşı da; “Tâzir (azarlama) pâdişâhın re’yine kalmıştır. Orasını siz bilirsiniz. Bizim arzumuzu kabul etmeniz bize yeter” dedi ve teşekkür ederek, Pâdişâh’ın huzurundan ayrıldı. Yavuz Sultan Selîm Han da onu medhederek uğurladı. Zenbilli Ali Efendi, Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde de vazifesinde kalıp, Rodos seferine katıldı. Rodos’un fethinden sonra orada imâmlık ve hatiblik yapıp, İslâm müesseseleri kurdu. Zenbilli Ali Efendi; ikinci Bâyezîd Han, Yavuz Sultan Selîm Han ve Kânûnî Sultan Süleymân Han devrinde olmak üzere, yirmi dört sene şeyhülislâmlık yaptı. Ömrünü; ilme, talebe yetiştirmeye ve İslâm’a hizmete harcamıştır. Üstün hâlleri, ahlâkı, başarılı hizmetleriyle meşhur olup, tasavvufta da kemâle ermiştir. Kendisine “Mevlânâ Sûfî Ali Cemâlî” de denilmiştir. Şakayık müellifi şöyle kaydetmiştir: “Zenbilli Ali Efendi ölüm döşeğinde iken, babamla birlikte ziyaretine gittik. Babamla gizli bir şeyler konuştular. Babam ağlamaya başladı. Ziyaretinden ayrıldıktan sonra babama, ağlamasının sebebini sordum; “Vefât edeceğini, Mûsâ aleyhisselâmın rûhâniyetinin sabahleyin gelip, kendisini âhirete davet ettiğini söyledi” dedi. Babam böyle deyince, ben de dayanamayıp, gayr-i ihtiyarî ağladım. Zenbilli Ali Efendi’nin El-Muhtarât adlı eseri bir fıkıh kitabı olup, çok kıymetlidir. Bundan başka; Muhtasar-ul-hidâye, Âdab-ül-evsiyâ ve Risale fî hakk-ıddeveran adlı eserleri vardır. Karıncanın Hakkı Nakledilir ki: Kanunî Sultan Süleymân Han, meyve ağaçlarını karıncaların sarması üzerine, karıncaları kırmak için mes’eleyi Zenbilli Ali Efendi’ye güzel bir beytle sorar ve şöyle der; “Dırahtı (ağacı) sarmış olsa eğer karınca, Zarar var mı karıncayı kırınca.” Zenbilli Ali Efendi zarif bir ifâde ile sorulan bu suâlin altına şu beyti yazarak cevab vermiştir: “Yarın dîvânına Hakk’ın varınca Süleymân’dan alır hakkın karınca.” 1) Tam İlmihâl Seâdet-i Ebediyye; sh. 1087 2) Şakâyık’i Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi); sh. 302 3) Mu’cem-ül-müellifîn; cild-7, sh. 25 4) Devhat-ül-meşâyıh; sh. 15 5) Kâmûs-ül-a’lâm; cild-4, sh. 3178 6) Esmâ-ül-müellifîn; cild-1, sh. 742 7) Keşf-üz-zünûn; sh. 1624 8) Tâc-üt-tevârih; cild-2, sh. 549 9) Rehber Ansiklopedisi; cild-18, sh. 289 10) Osmanlı Müellifleri; cild-1, sh. 320 11) İslâm Âlimleri Ansiklopedisi; cild-15, sh. 106 ZİYÂ PAŞA Tanzîmât devri yazar, şâir ve devlet adamlarından. Esas ismi Abdülhamîd Ziyâüddîn veya Abdülhamîd Ziyâ’dır. 1825 yılında İstanbul’da Kandilli’de doğdu. Babası Galata gümrüğünde kâtib olarak vazîfe yapan Erzurumlu Ferîdüddîn Efendi, annesi ise, Itır Hanım’dır. İlk tahsîline Kandilli’de başladı. Daha sonra Süleymânîye’deki Mekteb-i ulûmı edebiyye’ye devam etti. Husûsî hocalardan Arabça ve Farsça öğrendi. On yedi yaşına geldiği zaman mektebi bitirdi. Sadâret Mektûbî odasında ilk devlet me’mûriyetine girdi. Bu kalemde iken devrin büyük münşîleri ve şâirleri ile tanıştı. Eline geçen dîvânları okuyarak şiirler yazmaya başladı. Otuz yaşına kadar bu vazîfede kaldı. 1855’de Mahmûd Nedîm Paşa’nın aracılığıyla Mustafa Reşîd Paşa’yı tanıdı ve onun yardımıyla mâbeyn beşinci kâtibi oldu. Bir kaç yıl sonra üçüncü kâtibliğe terfi etti. Bu arada öğrendiği Fransızca’dan eserler tercüme etmeye başladı. Bu sebeple Fransız kültürünün te’sirinde kaldı. Mâbeyn feriki Ethem Pertev Paşa’nın teveccühünü kazandı. 1861 senesinde Encümen-i şuarâ (şâirler meclisi) toplantılarına katıldı. Sultan Abdülazîz Han’ın pâdişâh olmasından sonra, pâdişâh için yazdığı çeşitli manzumelerle dikkati çekti. Sultan Abdülazîz Han’ın teveccühünü kazandı. Pâdişâh’ın bu teveccühü şâire çabuk yükselme ümid ve hırsı verdi. Pâdişâh’ın gözünden düşürmeye çalıştığı Âlî Paşa’nın 1861’de sadâretten azl edilmesinde Ziya Bey’in te’siri oldu. Alî Paşa’dan sonra sadrâzam olan Fuâd Paşa ile de arası açılan Ziya Bey, 1861 senesinde zabtiye müsteşarlığına, on üç gün sonra da Atina sefirliğine tâyin edilerek saraydan uzaklaştırıldı. Fakat Ziya Paşa vazîfe kabul etmeyerek istifa etti. 1862 Nisan’ında mîr-i mîrânlık rütbesi verilerek Kıbrıs mutasarrıflığına tâyin edildi. Bu mutasarrıflık süresince, paşa ünvânını taşıdı. Bir yıl müddetle bu vazifeyi yürüten Ziya Paşa, Kıbrıs’ın havasına uyum sağlayamadığı için hastalandı. Bir çocuğunun ve babasının ölümü üzerine saraya müracaat ederek İstanbul’a alınmasını istedi. Çıkan bir irâde ile Meclis-i vâlâ âzâlığına tâyin edilerek İstanbul’a döndü. Dönüşünü müteâkib mîr- i mîrânlığın ûlâ sınıfına terfi ettirilerek beylikçiliğe tâyin edildi. Aynı sene içinde Bosna teftişine me’mur edildi. O zaman mâliye nâzırlığı vazifesini yürüten Fâzıl Mustafa Paşa’yla arası açıldığı için, istifa etti. Dönüşünde tekrar Meclis-i vâlâ âzâlığına, bir kaç ay sonra da deâvî nezâretine tâyin edildi (1863). Aynı sene sonunda Amasya mutasarrıflığına getirildi. 1865’de Canik mutasarrıflığına nakledildi. 1866’da tekrar Meclis-i vâlâ âzâlığına getirildi. Filib Efendi tarafından çıkarılan Muhbir gazetesinde Bâb-ı âlî hükümetine karşı olan tenkîdlerini yazmaya ve halkı hükümetin uyguladığı politikalara karşı kışkırtmaya başladı. Bir süre sonra yorgun ve hasta olduğunu bahane ederek Paris’e gitmek üzere sadrâzam Alî Paşa’dan izin istedi. Paris Yolculuğunu beklerken, ikinci defa Kıbrıs mutasarrıflığına tâyin edildi. Sultan Abdülazîz Han’a sunduğu arz-ı hâl ile Kıbrıs mutasarrıflığından affını istedi. Fakat mazereti uygun bulunmayarak isteği kabul edilmedi. Bir müddet sonra Yeni Osmanlılar cemiyetine giren Ziya Paşa, devlet ve hükümet aleyhinde yazılar yazdı. 1867 yılı Mayıs ayında Bâb-ı âlî, Pâdişâh ve Osmanlı Devleti aleyhinde faaliyet gösteren Mustafa Fâzıl Paşa’nın daveti üzerine Paris’e kaçtı. Avrupa’da Jön Türkler’in çıkardığı Hürriyet gazetesinde Pâdişâh ve devlet aleyhinde yazılar yazdı. Mustafa Fâzıl Paşa, sultan Abdülazîz Han’ın teklifini kabul edip İstanbul’a dönünce, Fransa hükümetinin izin vermemesi üzerine Londra’ya geçerek Hürriyet gazetesini orada çıkarmaya başladı. Jön Türklerin diğer üyeleriyle aralarında çıkan anlaşmazlık sebebiyle gazeteyi 64. sayıdan itibaren tek başına çıkardı. 88. sayısına kadar Londra’da çıkardığı Hürriyet gazetesini 100. sayısına kadar da İsviçre’de çıkardı. Alî Paşa’nın ölümü üzerine İstanbul’a gelen Ziya Paşa, 1872 de icrâ cemiyeti reisliğine tâyin olundu. Gençliğinden beri himayesini gördüğü Mahmûd Nedîm Paşa sadrâzam olunca, iltifatına kavuştu. Mahmûd Nedîm Paşa’nın sadrâzamlıktan uzaklaştırılması üzerine görevinden azledildi. 1873’de Şûrâ-yı devlet (danıştay) âzâlığına tâyin olunan Ziyâ Paşa, Mahmûd Nedîm Paşa’nın ikinci sadâreti sırasında ona karşı cephe aldı. Mahmûd Nedîm Paşa hükümeti ve Pâdişâh aleyhindeki faaliyetlere katıldı. O devrin sözde okumuş aydınları ve Avrupa hayranları arasında masonluğa girdi. Prof. Dr. M. Kaya Bilgegil, Ziya Paşa Üzerinde Bir Araştırma adlı eserinde; torunu Fahreddîn Işık Bey’in mektubundan naklederek Ziyâ Paşa’nın mason olduğunu yazmaktadır. Mahmûd Nedîm Paşa aleyhinde, Midhat Paşa ile birleşerek medrese talebelerini isyân ettiren Ziya Paşa, sultan Abdülazîz Han’ın tahttan indirilmesi için çalışanlarla işbirliği yaptığı gibi, velîahd sultan Murâd’ın tahta geçmesi için de çalıştı. Sultan Abdülazîz Han’ın hal’ edilmesinden sonra, 30 Mayıs 1876’da mâbeyn başkâtibi oldu. Fakat sürgünde bulunan Nâmık Kemâl ve arkadaşlarını getirmek için acele etmesi ve bu hususta sadrâzamı sıkıştırması üzerine vazîfeden azledildi. Aynı sene içinde maârif nezâreti müsteşarlığına tâyin edildi. Nâmık Kemâl’le beraber Kânûn-i esâsî encümeninde çalıştı. Sultan İkinci Abdülhamîd Han’ın saltanatının ilk günlerinde sarayda teşkil edilen Tercüme cemiyetine âzâ seçildi. Kânûn-i esâsî’nin hazırlanışında 113. madde sebebiyle Midhat Paşa’yla da arası açıldı. 1877’de vezirlik rütbesi verilerek Suriye vâliliğine tâyin edilmek suretiyle İstanbul’dan uzaklaştırıldı. Bu vazîfede altı aya yakın bir zaman kalan Ziya Paşa, çeşitli huzursuzlukların ortaya çıkması üzerine 1878 senesinde Adana vâliliğine nakledildi. 17 Mayıs 1880’de Adana’da öldü. Cenazesi Adana Ulu Câmii hazîresine gömüldü. Şinâsî’den sonra, Nâmık Kemâl ile birlikte Türk edebiyatının yenileşmesine çalışan Ziya Paşa, doğu ile batı kültür dünyâsı arasında kesin tavır belirleyemeyip ikili bir anlayış içinde kalmıştır. Tanzîmât edebiyatının karekteristik özelliklerini taşıyan bir şâir olan Ziyâ Paşa, Nâmık Kemâl’e göre daha gelenekçidir. Mîzâcı ile düşünceleri arasında derin zıtlıklar vardır. Ziyâ Paşa zeki, yerine göre kalender fakat ihtiras sahibi, zengin hayâta düşkündü. Gizli meramlı, fakat açık sözlü, sabırsız, zâlim olmasının yanında; vefâlı ve insanları dâima afva hazır bir mîzâca sâhibti. İhtirasları ile fikirleri arasında, gidip gelen bir kimse olması ayrı bir yönü idi. Dîvân şiirini iyi tanımış, eski şiirin değişik san’at yapma kaygısını gazel ve kasîdesinde göstermeye çalışmıştır. Şiirlerinde hicivi ustalıkla işleyen şâir, Tercî-i Bend, Terkib-i Bend ve Zafernâme adlı şiirleriyle meşhur olmuştur. Fikrî ve siyâsî yazılarında Avrupaî düşüncenin izlerini taşımaktadır. Meşrûtiyet tarafdârı olduğu için, Tanzîmât’ın ileri gelenleri olan Alî ve Fuâd paşalarla muhalefet içinde olmuştur. Ziyâ Paşa, gazetelerde yayınlanmış yazılarından başka, 1- Eşâr-ı Ziyâ, 2- Zafernâme, 3- Rüya, 4- Hârâbat, 5- Endülüs Târihi, 6Engizisyon Târihi, 7- Veraset Mektubları, 8- Arz-ı Hâl, 9- Tartuffe yahut Riyânın Encamı, 10- Defter-i Âmâl adlı eserlerin de sahibidir. 1) Ziyâ Paşa Üzerinde Bir Araştırma 2) Türk Klâsikleri; cild-5, sh. 341 3) Türk Edebiyatı Târihi; sh. 27
