insani müdahaleden koruma sorumluluğuna

advertisement
DEVLET EGEMENLİĞİNDE VE KUVVET KULLANMADA DÖNÜŞÜM:
İNSANİ MÜDAHALEDEN KORUMA SORUMLULUĞUNA
Prof. Dr. Cenap ÇAKMAK
Cansu ATILGAN
Esra EROĞUZ
RAPOR NO: 71
MART 2016
BİLGESAM YAYINLARI
RAPOR NO: 71
Kütüphane Katalog Bilgileri:
Yayın Adı: Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm:
İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Yazar: Prof. Dr. Cenap ÇAKMAK, Cansu ATILGAN, Esra EROĞUZ
ISBN:
Sayfa Sayısı: 45
Yayına Hazırlayan: Ali SEMİN
Kapak Tasarım ve Dizgi: Sertaç DURMAZ
Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi
Wise Men Center For Strategic Studies
Mecidiyeköy Yolu Caddesi No:10
Celil Ağa İş Merkezi Kat:9 Daire:36
Mecidiyeköy / İstanbul / Türkiye
Tel: +90 212 217 65 91 Faks: +90 212 217 65 93
www.bilgesam.org
[email protected]
YAYINLARI
Atatürk Bulvarı Havuzlu Sok. No:4/6
A.Ayrancı / Çankaya / Ankara / Türkiye
Tel : +90 312 425 32 90 Faks: +90 312 425 32 90
Copyright © BİLGESAM HAZİRAN 2015
Bu yayının tüm hakları saklıdır.
Yayın Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi’nin
izni olmadan elektronik veya mekanik yollarla çoğaltılamaz.
SUNUŞ
Kapsamı itibariyle uluslararası ilişkiler disiplininde ve uluslararası hukuk terminolojisinde yer
alan “insani müdahale” kavramı tarihsel açıdan değerlendirildiğinde öne çıkan iki önemli husus,
kavramın meşruiyeti ve hukuki zemini olmaktadır. Tartışmanın çerçevesini belirleyen unsurlar
ise; insani müdahalenin hangi durumlarda, ne koşullarda, kimin yetkisi ile ve ne zaman gerçekleştirilebileceğidir. Yirminci yüzyılın son on yılından sonra ise Birleşmiş Milletler bünyesinde
“koruma sorumluluğu” doktrinine evirilen kavram, tarihsel süreçte ulusal güvenlik dâhilinde,
egemenlik ve iç işlerine karışmama arasında kurulmuş ilişki esasında temellenmiştir. 2000’li
yıllardan itibaren Birleşmiş Milletler Güvenlik Konseyi tarafından da kabul edilen doktrinle
beraber, “kuvvet kullanmaya” yeni bir nitelik getirilerek insan topluluklarının güvenliklerinin
tehdit altına girmesi uluslararası barış ve güvenliği tehdit ettiği anlayışıyla eş değer tutulmuştur.
Gelinen noktada ise, insani müdahale ve koruma sorumluluğu doktrinlerinin devlet egemenlik
anlayışını dönüştürdüğü, yetki ve sorumluluklarını insan odaklı bir tutuma doğru belirginleştirdiği ileri sürülebilir. Bu anlamda devletin sahip olduğu yetkiler neticesinde halkı koruma
sorumluluğunun ön plana çıkarıldığı görüşüne varmak mümkündür.
Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi (BİLGESAM), küresel sistemdeki koruma sorumluluğu kavramı ve insani müdahale ile ortaya çıkan gelişmeler ve dönüşümlere yönelik
öngörülerde bulunarak ilgili mercilere gerçekçi çözüm önerileri ve karar seçenekleri sunmak
amacıyla “Devlet egemenliğinde ve kuvvet kullanmada dönüşüm: İnsani müdahaleden koruma
sorumluluğuna” raporunu yayımlamaktadır.
Raporun Türk karar mercilerine, akademisyenlere, ilgili kurum, kuruluş ve kişilere faydalı olmasını temenni eder; raporu hazırlayan Prof. Dr. Cenap Çakmak’a, Cansu Atılgan’a ve
Esra Eroğuz’a ve yayına hazırlık sürecinde katkı sağlayan BİLGESAM çalışanlarına teşekkür
ederim.
Prof. Dr. Atilla SANDIKLI
BİLGESAM Başkanı
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
GİRİŞ
İnsani müdahale kavram ve doktrininin zaman içinde koruma sorumluluğu
prensibine evrilmesi (yerine göre bir sorun ya da gelişme olarak değerlendirilebilir) uluslararası ilişkiler ve uluslararası hukukun hem klasik ve hem de
modern kavramları ile çok yakından ilişkilidir. Bu çerçevede klasik uluslararası hukukun önemli bazı kavramlarını tartışmaya dahil etmeden söz konusu
evrimi anlamlandırabilmek mümkün olmayacaktır. Konu ile yakından ilişkili
kavramlar arasında egemenlik, kuvvet kullanma, müdahale, güvenlik ve insan
güvenliği yer almaktadır. Dolayısı ile konuyu bu kavramlar ile ilişkili bir biçimde irdelemek gerekmektedir.
Bütün bu kavramlar, konu ile ilgili tartışmada birbiri ile ilişkilidir. Söz konusu kavramların aldığı anlam ve uluslararası ilişkilere etkisi zaman içinde
farklılık arz etmiş ve devletler arası gelişmelere göre yeni şekiller ve formlar
kazanmıştır. Özellikle uluslararası ilişkileri bir siyasal olgu olarak var eden
ulus devletin bireysel ihtiyaç ve yönelimleri ve ulus devletlerden müteşekkil
uluslararası siyasi sistem ya da ortamın genel istikrar ve düzeni ile ilgili kaygı
ve öncelikler kavramsal ve pratik evrimin temel kaynak ve motivasyonu olarak görülmelidir. Bu nedenle de söz konusu kavramsal evrimi, ana hatları ile
de olsa tarihsel bir perspektife göre ele almak konunun daha açık ve kolay bir
şekilde anlaşılmasına imkan sağlayacaktır.
Esasen tarihsel süreçteki değişim ve evrimi güvenliğin bir olgu ve kavram
olarak ne ifade ettiği üzerinden görmek ve incelemek mümkündür. Modern
ulus devlet sisteminin ortaya çıktığı dönemlerde güvenliğin nasıl anlaşıldığı
ve güvenlik kavramına atfedilen önem ve anlamın meşruiyet zemini ile bugün
güvenlikten ne anlaşıldığı arasındaki temel fark insani müdahale ve koruma
sorumluluğu prensip ve doktrinlerinin ortaya çıkış gerekçelerini açık bir şekilde gösterecektir.
1. EGEMENLİK VE İÇ İŞLERİNE KARIŞMA YASAĞI
Vestfalyan uluslararası toplumun dayandığı üç ilkeden biri olan “rex est imperator in regno suo” yani kral kendi krallığında hükümdardır deyişi her kralın bağımsız ve diğer krallarla eşit olduğunu ifade etmektedir.1 Egemenlik ve
eşitlik kavramlarının doğadaki simbiyotik ilişkiye benzer biçimde birbirlerini tamamladıkları söylenebilir. Vestfalyan anlayışta devletler arası eşitlik,
uluslararası hukuka ve egemenlik haklarına saygı ve bir başka ülkenin iç
1 John Baylis ve Steve Smith, The Globalization of World Politics, Oxford University Press,
2005, s.54.
3
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
işlerine karışmama da bir norm olarak yer almaktadır.2 Bununla birlikte 1789
Fransız Devrimi ardından yayımlanan İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi’nin
3.maddesinde egemenliğin temelinin esas olarak ulusta olduğu hiçbir kuruluşun hiçbir kimsenin açıkça ulustan kaynaklanmayan bir iktidarı kullanamayacağı ifadesi yer almaktadır.3 18. ve 19.yy’larda kuram alanında egemenlik
soyut bir kavram olarak tanınmış ve böylelikle yönetenler devlete ait olan
yasal alanın temsilcisi ve taşıyıcısı olmuştur.4
Egemenlik hem iç
işlerine karışılmama
ayrıcalığı ve hem de
diğer devletlerin iç
işlerine karışmama
yükümlülüğü ortaya
çıkarmıştır. Bu da
gerek uluslararası
ilişkiler ve gerekse de
uluslararası ilişkilerin
iki önemli ilkesinin
altını çizmiştir.
Birleşmiş Milletler Şartı’nın 2.maddesinin 1.fıkrasına göre de örgüt tüm üyelerinin egemen eşitliği ilkesi üzerine kurulmuştur. Bununla birlikte 4.fıkrada
üyelerin uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığına karşı gerek BM’nin amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine ya da kuvvet
kullanılmasına başvurmaktan kaçınacakları belirtilmiştir. 5
Yani esasen ilginç bir şekilde egemenlik ile iç işlerine karışmama birbirinin
doğal bir sonucu olarak tanımlanmış ve ikisi arasında son derece güçlü bir
ilişki kurulmuştur. Egemenlik hem iç işlerine karışılmama ayrıcalığı ve hem
de diğer devletlerin iç işlerine karışmama yükümlülüğü ortaya çıkarmıştır. Bu
da gerek uluslararası ilişkiler ve gerekse de uluslararası ilişkilerin iki önemli
ilkesinin altını çizmiştir. Birincisi, bütün devletler eşit ve egemendir. İkincisi,
bu eşit ve egemen devletlerin iç işlerine müdahale edilmez.
Yani egemenlik ve iç işlerine müdahale etmeme uluslararası sistemin temel
dinamiği olan anarşinin özünde aynı ama nereden baktığımıza bağlı olarak
sahip olduğu farklı anlamları ifade etmektedir. Merkezi bir küresel otoritenin
yokluğunda her devletin var olabilmesi egemenliği anlatırken başka devletlerin var olabilmeleri ile ilgili yine egemen bir varlık olarak sahip oldukları
sorumluluk da iç işlerine müdahale yasağına işaret etmektedir.
Egemenlik ile iç işlerine karışmama arasında kurulan bu ideal ilişkinin pratikte gerçekçi bir biçimde işleyemeyeceği açıktır. İç işlerine müdahale yasağına rağmen doğrudan kuvvet kullanma gibi aslında sözlük anlamı açısından
bakıldığında iç işlerine müdahalenin en açık formunun serbest bırakılması ve
hukuken tanınması burada önemli bir ikilemin varlığını göstermektedir. Başka
2 Ali Şevket Ovalı, “Westfalyan Adaletten İnsan Merkezli Adalete, Uluslararası Adalet ve
Adaletsizliğin Gündemi,” Ege Akademik Bakış, 10 (3), 2010, ss. 911-931, s. 913, 914, 924.
3 Declaration of the Rights of Man and Citizen, 26 August 1789, 3.madde, https://chnm.gmu.
edu/revolution/d/295/ , Erişim Tarihi: 06 Haziran 2015.
4 Matthew Craven, Malgosia Fitzmaurice ve Maria Vogiatzi (Der.), Time, History and International Law, Martinus Nijhoff Publishers, 2007, s. 18.
5 Birleşmiş Milletler Genel Ağ Sayfası, BM Şartı: http://www.un.org/en/documents/charter/
chapter1.shtml
4
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
bir devletin egemenliği, bizzat bu egemenliğe saygı göstermek zorunda olan
başka bir devlet tarafından, tamamen tek taraflı olarak belirlenecek nedenler
çerçevesinde ihlal edilebilmiştir.
2. İÇ İŞLERINE KARIŞMA YASAĞI İSTISNALARI
İç işlerine karışma yasağı istisnalarını temelde ikiye ayırmak mümkündür.
Bunlardan birincisi meşru kuvvet kullanma ile ilgili zaman içinde ortaya çıkan
kısıtlamalardır. İkincisi ise kuvvet kullanma dışında, bir devletin tamamen
kendi iç hukuk düzenlemeleri ve tasarrufları ile ilgili olarak diğer devletler ve
uluslararası kurumlara tanınan yetkilerdir. Kuvvet kullanma yasağı ile ilgili
çerçeve büyük ölçüde güvenlik ikilemi problemi ile bu probleme yönelik neredeyse sürekli var olan ortak güvenlik formülü üzerinde varılan (ya da varılamayan) mutabakat ile şekillenmiştir. Devletin kendi iç düzenlemeleri ile ilgili
tek taraflı (ve neredeyse tamamen dilediği gibi) hareket edebilmesine yönelik
istisnalar ise yine genel bir bakış açısı ile insan toplulukları ve bu toplulukların güvenlikleri ile ilgili olmuştur.
Birinci Dünya Savaşı sonrası döneme kadar neredeyse hiçbir ciddi sınırlamanın tanımlanmadığı tek taraflı kuvvet kullanma meselesi bu dönemde bazı
sınırlamalara tabi tutulmuştur. Milletler Cemiyeti başta olmak üzere bir dizi
girişim ve tedbir ile kuvvet kullanma belli durumlarda yasaklanmış ise de bu
rejim uzun vadeli olmamış ve iki savaş arası dönemin koşulları söz konusu
rejimin sonunu getirmiştir. İkinci Dünya Savaşının yarattığı trajedi kuvvet
kullanmanın yasaklanmasını bir kez daha gündeme getirmiş ve sonuçta da
BM Şartı ile meşru müdafaa halleri dışında devletlerin tek taraflı olarak güce
başvurması yasaklanmıştır.
Kuvvet kullanma ile ilgili getirilen yasak doğrudan doğruya uluslararası siyasetin ana süjesi ve varlığı olan devletin devamını sağlamaya yöneliktir. Böylece egemenlik ve iç işlerine karışmama ilkeleri arasında yüzlerce yıldır var
olan çelişki en azından kağıt üstünde giderilmiştir. Kuvvet kullanma yasağı ile
devletin egemenliği tescillenmiş ve her devletin hayat hakkı bütün devletlerin
sorumluluğu haline getirilmiştir. Diğer bir ifadeyle kuvvet kullanma yasağı ile
korunan, neredeyse topluluktan (yani ulus ya da halk) bağımsız olarak siyasi
bir örgüt şeklinde var olan ulus devletin güvenliğidir. Bu oldukça önemli bir
değişim ve evrime işaret ediyor olmakla birlikte devletin egemenlik ile ilgili
meşruiyetinin temelini teşkil eden halkın rızası ile en iyi ihtimalle son derece
zayıf bir biçimde ilişkilidir.
Devletin varlığını da meşruiyetini de anlamlı kılan insan topluluklarının güvenliği konusunda uluslararası hukukun bazı düzenleme ve sınırlamalar getirmesi ve tanımlaması ise çok geç bir döneme rastlamaktadır. Bu gecikmenin en
5
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
temel nedeni ise devletin egemenliğinin aynı zamanda insan topluluklarının
güvenliği anlamına geleceği düşüncesidir. Diğer bir ifadeyle devletin güvenliğinin korunması halinde halkın da güvenliğinin tesis edileceği düşüncesi insan
güvenliği gibi ayrı bir kategorinin gündeme bile gelmemesinin temel nedeni
olmuştur. Diğer bir deyişle insan toplulukları, uluslararası hukuk açısından
bakıldığında uzunca bir süre neredeyse tamamen devletin insafına terk edilmiştir. Bu tabi ki herhangi bir devletin insani gerekçeler ile başka bir devletin
iç işlerine hiçbir zaman müdahale etmediği anlamına gelmemektedir. Ancak
burada altı çizilmesi gereken nokta, bu türden dış müdahalelerin gerekçesinin
uluslararası hukuktan kaynaklanan sorumlulukların ihlali değil dış müdahaleye karar veren devletin kendi siyasi argümanlarının belirleyici olmasıdır.
İkinci Dünya Savaşı
sonrasına kadar bir
devletin kendi halkı
ile ilgili olarak uluslararası hukuktan
kaynaklanan herhangi bir sorumluluğu
olmamıştır. Yani devletler, kendi halkları
ile ilgili olarak diğer
devletlere karşı yükümlülük altına girmemişlerdir.
İkinci Dünya Savaşı sonrasına kadar bir devletin kendi halkı ile ilgili olarak
uluslararası hukuktan kaynaklanan herhangi bir sorumluluğu olmamıştır. Yani
devletler, kendi halkları ile ilgili olarak diğer devletlere karşı yükümlülük altına
girmemişlerdir. Bu aslında bir açıdan normal karşılanmalıdır zira bir devlete
siyasi bir varlık olarak otonomi kazandıran, belli bir topluluğun rızasıdır. Hal
böyle olunca da söz konusu topluluğun gelecek tasavvuru da dahil güvenliği,
refahı, huzuru ve uyumu ile topluluğun var ettiği devlet arasında örtüşen bir
ilişki olmasından daha doğal bir şey olamaz.
Uluslararası İnsan Hakları Hukuku
Ancak İkinci Dünya Savaşı, bu varsayımın çok da geçerli olmadığını göstermiştir. Milyonlarca insan, bizatihi kendilerini koruması gereken (ya da öyle
olması gerektiği varsayılan) kendi devletleri tarafından öldürülmüş, soykırıma
maruz bırakılmış ya da kitlesel zulme uğramıştır. Bu da devletlerin güvenliği
ile halk topluluklarının korunması ve güvenliğinin sağlanmasının birbirinden
farklı olduğunu göstermiştir. Bu tasavvurun bir sonucu olarak da uluslararası
hukukun tanıdığı bir alan olarak insan hakları ortaya çıkmıştır.
Uluslararası insan hakları hukukunun ortaya çıkması ile birlikte devletler,
uluslararası hukuktan kaynaklanan bir yükümlülük olarak kendi egemenlik
alanlarında bulunan insanların bazı haklarını garanti etmek ve korumak ile
yükümlü hale gelmişlerdir. Bu noktaya gelinmesinin en temel nedeni olarak
İkinci Dünya Savaşı sırasında yaşananları göstermek mümkündür:
İkinci Dünya Savaşı’ndan sonra insan haklarının korunması uluslararası
politikanın gündeminde yer almaya başlamıştır. İkinci Dünya Savaşı’nın sona
ermesinin ardından, önceden Devletlerin hakimiyet sahasına girdiği kabul edilen insan hakları bütün uluslararası toplumun bir meselesi olmaya başlamıştır.
O zamana kadar uluslararası düzeyde ilgi görmeyen ve egemen devletlerin iç
işlerine karışma endişesiyle Milletler Cemiyeti gibi uluslararası örgütler de
6
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
dahil olmak üzere neredeyse tüm küresel aktörlerin göz yumduğu insan hakları ihlallerinin önlenmesi ve bireylerin temel haklarının korunmasına yönelik
keskin dönüşümde önde gelen faktör, Nazilerin İkinci Dünya Savaşı sırasında
Yahudilere ve diğer milletlere uyguladıkları korkunç katliamlardır.6
Burada şu soruyu sormak gerekmektedir. Neden devletlerin ezici bir çoğunluğu insan hakları odaklı uluslararası hukuk yükümlülüklerine rıza göstermiştir?
Bu soru önemlidir zira doğası gereği bir devletin temelde kendi güvenliğine
öncelik vermesi beklenmelidir. Esasen insan hakları ile ilgili gelişen duyarlılık
ve hukuki yükümlülük tanımlaması yine devlet güvenliği ve devletin hayatiyetini sürdürmesi ile yakından ilişkilidir. Yani bir devlet insan hakları ile ilgili
uluslararası hukuk yükümlülüklerine rıza gösterirken kendi ulusal güvenliği
ile ilgili kaygıların belirlediği bir çerçeveden hareket etmektedir.
Bireylere nasıl davranılacağının klasik egemenlik anlayışına göre devletlerin
eline bırakılmasının, İkinci Dünya Savaşının da gösterdiği gibi, uluslararası sistem düzeyinde ciddi sorun ve istikrarsızlıklara neden olduğu düşüncesi
uluslararası insan hakları hukukunun ortaya çıkmasının temel nedenleri arasında gösterilebilir. Bir diğer ifadeyle çıkış noktası itibarı ile insan hakları ile
ilgili devletler için belli yükümlülüklerin tanımlanması birincil olarak yine
devletlerin ve devletlerin oluşturduğu uluslararası siyasi sistemin istikrarı ile
ilgili kaygılara bağlanabilir. Bununla birlikte insan hakları düzenlemelerinin,
geleneksel türden egemenlik anlayışına radikal denilebilecek değişiklikler getirdiği dikkate alındığında ilave bazı faktörlerin de etkili olabileceğini kabul
etmek gerekmektedir. Bu faktörlerin başında, ilerleyen dönemlerde, özellikle
de Soğuk Savaşın sona ermesinin ardından, çok taraflı diplomatik girişimlerde
etkin rol oynayan sivil toplum örgütlerinin doğrudan doğruya sürece müdahil
olması yer almaktadır.
Peki uluslararası insan hakları hukuku klasik egemenlik anlayışına nasıl bir
değişiklik getirmiştir? Her şeyden önce insan hakları hukuku düzenlemeleri
ile birlikte devletler ilk defa insan haklarının korunması ile ilgili olarak söz
konusu düzenlemelere taraf olan diğer devletlere hukuki garantiler vermişlerdir. Yani bu düzenlemelerin tarafı olan devletler diğer devletlere karşı insan
haklarının korunması konusunda taahhütlerde bulunmuşlardır burada klasik
sözleşme düzenleme ve içeriklerinden farklı bir durum söz konusudur. Zira
insan haklarının korunması bağlamında sağlanan garantiler, düzenlemelere
taraf olan diğer devletlerin çıkarlarının korunması ile ilgili değildir. Yani bir
devlet insan hakları hukuku düzenlemesi ile esasen daha çok kendi iç siyasi
düzeni ile ilgili yükümlülük altına girmektedir. Üstelik bu yükümlülük ulus6 Cenap Çakmak, Uluslararası Hukuk, Ekin, 2014, s.203.
7
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
lararası hukuk tarafından düzenlenmekte ve garanti altına alınmaktadır. Yani
bir devlet, kendi iç işleri ile ilgili tasarruflarında kendisinin egemenlik çerçevesinin uluslararası hukuk tarafından tanınacak şekilde kısıtlanmasını kabul
etmektedir.
Uluslararası insancıl
hukuk “çatışmalarda
doğrudan yer almayan veya artık çatışmalara katılmayan
kişileri koruyarak,
şiddetin miktarını
sınırlayarak şiddet
kullanılmasını düzenleyen bir hukuk
dalıdır” şeklinde tanımlanmaktadır.
Medeni ve siyasi haklar söz konusu olduğunda ise devletlerin üstlendiği yükümlülüklerin çerçevesi biraz daha genişlemekte ve dolayısıyla da egemenlikleri aynı ölçüde sınırlanmaktadır. İnsan hakları hukuku çerçevesinde üstlenilen yükümlülüklerin ihlali halinde diğer ilgili devletlerin konuya müdahil
olması için yeterli motivasyonlarının olmayabileceği düşüncesi ilave denetim
mekanizmalarını gündeme getirmiştir. Böylesi bir adım ya da önlemi gerekli
kılan temel ikilem ise şudur: uluslararası insan hakları hukuku mekanizmalarına dahil olan bir devlet, kendi egemenlik sahası içindeki insanların haklarını koruma yönünde bir yükümlülük üstlenmektedir. Ancak bu yükümlülük,
uluslararası hukuk açısından bakıldığında insan topluluklarına karşı değil diğer devletlere karşıdır. Devletin insanlara karşı yükümlülüğü ise iç hukukla
ilgilidir. Dolayısıyla insan hakları hukuku ihlalleri, diğer taraf devletlere karşı
üstlenilen yükümlülüklerin ihlali anlamı taşımaktadır. Bireyler ise uluslararası
hukuk açısından insan hakları mekanizmalarından faydalanan konumundadırlar.
Böylesi bir düzenlemede ise uluslararası hukuk tarafından garanti altına alınmış bireysel hakların bizzat garanti eden devletin ihlali durumunda düzenlemelere taraf olan devletlerin her zaman duruma müdahale etmek için kendi
önceliklerine göre geçerli nedenleri olmayabilir. Doğrudan kendi çıkar ya da
politik önceliğini ilgilendirmeyen bir konuda, ilgili düzenlemeye taraf olsa
bile bir devletin harekete geçmemesi beklenebilecek bir tavırdır. Bu da doğal
olarak insan hakları ihlallerinin belirgin bir yaptırıma tabi tutulmaması sonucunu doğurabilir. İşte bu türden bir sakıncayı ortadan kaldırmak için doğrudan
hakları ihlal edilen bireylerin başvurabileceği ilave denetim mekanizmalara
kurulmuştur. Bu denetim mekanizmalarının hem nitelikleri ve hem de yetkileri birbirinden farklıdır. Kimisi komite, kimisi ise mahkeme şeklinde düzenlenen bu mekanizmalar temelde üye ve taraf devletlerin insan hakları performansını denetlemekte ve devletlerin onayına bağlı olarak bireysel ihlaller ile
ilgili yine birbirinden farklı nitelikte kararlar verebilmektedir.
Uluslararası İnsancıl Hukuk
Uluslararası insancıl hukuk “çatışmalarda doğrudan yer almayan veya artık
çatışmalara katılmayan kişileri koruyarak, şiddetin miktarını sınırlayarak şiddet kullanılmasını düzenleyen bir hukuk dalıdır” şeklinde tanımlanmaktadır.7
7 Atalay Kocatepe, Silahlı Çatışma Hukuku Açısından Cenevre Sözleşmeleri ve Ek Protokol-
8
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Daha genel bir ifadeyle “insancıl hukuk, savaş veya silahlı çatışma durumlarının etkilerini sınırlandırmak amacıyla insanlara (çarpışan ve siviller) yapılması gerekli olan asgari davranış ve yardıma dair kurallar bütününü içeren
bir hukuk dalıdır”.8 Savaş sırasında elde bulunduran devlet ya da işgal güçleri
tarafından verilen ceza veya disiplin yaptırımları, insancıl hukuk tarafından
saptanmış olan hukuksal garantilerce düzenlenmektedir. Yaptırımlar iki kategoride ele alınmaktadır. Bunlardan ilki Cenevre Sözleşmeleri ile öngörülmüş yaptırımlar sistemi iken diğeri uluslararası mahkemelerin yaptırımları
olmaktadır. İnsancıl hukuk ihlallerin tanımlanması ve sınırlarının belli olması
çerçevesinde koruma sorumluluğu açısından büyük önem taşımaktadır. İnsan
haklarının ihlal edilmesi durumuyla ilgili olarak, insan haklarıyla ilgili birçok sözleşme uluslararası bir yaptırım sisteminden yoksundur. Yalnızca silahlı
çatışma hukuku ile ilgili Cenevre Sözleşmeleri ağır suçların tanımı ve ceza
yaptırımını içeren bir düzeneğe sahiptir.
Uluslararası insancıl hukuk, klasik devlet egemenliğinin uluslararası hukuk
yoluyla sınırlandırıldığı diğer bir önemli alandır. Her ne kadar insan hakları
hukuku ile örtüşen yanları olsa da insancıl hukuk temelde silahlı çatışma hallerinde gündeme geldiği için görece daha sınırlı bir çerçeveye sahiptir. İkinci
önemli farkı ise insancıl hukuk ile ilgili temel ilkelerin insan hakları hukukuna
göre çok daha önce ortaya çıkmış olmasıdır. Yine insancıl hukukun temel
kurallarının insan hakları kurallarına göre daha fazla tanındığını söylemek
de mümkündür. Bu açıdan insancıl hukukun en azından bir kısmının insan
hakları hukukuna göre çok daha güçlü bir meşruiyet zeminine sahip olduğu
düşünülebilir.
İnsancıl hukuk kurallarının geniş bir meşruiyet çerçevesine sahip olmasının
temel nedenlerinden bir tanesi kuvvet kullanımının gerekçeleri ile ilgili
sınırlama getirmemesi ve kuvvet kullanımı ile elde edilmesi hedeflenen
çıktılar üzerinde çok fazla bir etkisinin olmamasıdır. Nitekim insancıl hukuk
kurallarının kabul edilmesi ve geliştirilmesinin altında yatan temel mantık ve
gerekçe de askeri açıdan gerekli olmayan eylem ve tercihlerin yasaklanması
gerektiğidir. Yani insancıl hukuk kurallarına riayet özü itibarı ile devletlerin
klasik egemenliklerine, ulusal güvenlik bağlamında ciddi bir sınırlama
getirmemekte, bu da bu kuralların kabul edilebilirliğini kolaylaştırmaktadır.
Büyük ölçüde bu nedenle de insancıl hukuk insan hakları hukukundan daha
önce gelişmeye başlamıştır. 19. Yüzyılın sonlarına doğru silahlı çatışmaların
belli başlı kurallar çerçevesinde yürütülmesi gerektiği düşüncesi bir uluslaraleri El Kitabı, Harp Akademileri Basım Evi, 2009, s.4.
8 Ayşe Nur Tütüncü, İnsancıl Hukuka Giriş, Beta Yayıncılık, 2006.
9
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
rası hukuk yükümlülüğü haline dönüşmeye başlamıştır. Bu düşüncenin ortaya
çıkmasının temel nedeni silah teknolojisinin çok gelişmesi ve dolayısıyla silahlı çatışmaların gereksiz kayıplara neden olmaya başlamasıdır. Bu düşünce
ya da kaygı bazı devletlerin tek taraflı olarak bu alanı düzenleyecek kurallar
geliştirmesini de beraberinde getirmiştir. Ancak çatışmaların belli kurallar çerçevesinde yürütülmesinin bir uluslararası hukuk yükümlülüğü olarak ortaya
çıkması doğrudan devlet egemenliğini sınırlandırıcı bir etkiye sahip olmuştur.
Dolayısıyla insancıl hukuk kuralları, uluslararası hukuku temel ilkelerinden
birisi olan iç işlerine karışmamanın önemli bir istisnası haline gelmiştir.
İnsancıl hukukun
getirdiği sınırlamalar
hem devlet ve hem de
bireyleri ilgilendirmektedir. Yani gerek
devlet ve gerekse de
bireyler bu kurallara
uymakla yükümlü
tutulmaktadır.
Ancak burada şu noktanın altını çizmek gerekmektedir: gerek insan hakları hukuku, gerekse de insancıl hukuk devletin klasik egemenlik yetkisinde
önemli değişikliklere işaret ediyor ise de doğrudan doğruya uluslararası toplumun, uluslararası örgütlerin ya da diğer devletlerin müdahale hak ve yetkisine
sahip olabilecekleri anlamına gelmemektedir. Tarihsel olarak bu türden bir
yetkinin var olduğu düşüncesinin ortaya çıkması ve zamanla destek bulması
çok daha geç bir dönemde olmuştur. İnsan hakları hukuku ve insancıl hukuku
ihlalleri askeri ve siyasi müdahalenin gerekçesini oluşturmuştur. Ancak ortaya
çıktıkları dönem itibarı ile bakıldığında her iki alanda da var olan kuralların
ihlali müdahaleyi meşrulaştırıcı faktörler olarak değerlendirilmemiştir.
İnsancıl hukukun getirdiği sınırlamalar hem devlet ve hem de bireyleri
ilgilendirmektedir. Yani gerek devlet ve gerekse de bireyler bu kurallara
uymakla yükümlü tutulmaktadır. Bu nedenle de insan hakları hukukunun
aksine insancıl hukuk ihlalleri nedeniyle bireylerin uluslararası hukuk
nezdinde sorumlu tutulabilmesi mümkündür. Devletin egemenliğini etkileyen
sorumlulukların başında silahlı çatışmalar sırasında kullanılabilecek silahlara
getirilen sınırlamalardır. Kuvvet kullanımını yasaklamamakla birlikte bu alanda yapılan düzenlemeler kuvvet kullanımının niteliğini etkileme kabiliyetine
sahiptir.
Dolayısıyla aslında burada egemenliğin sınırlanmasında sınırlı bir etkiden
bahsetmek mümkündür. Ancak insancıl hukukun insani müdahale ya da koruma sorumluluğu konusundaki önemi bizatihi kendisinin getirdiği sınırlamalar
değildir. Asıl önemli olan insancıl hukuk ihlallerinin zaman içinde insani müdahale ya da koruma sorumluluğu gerekçesi ile müdahalenin gerekçesi haline
gelmiş olmasıdır.
Uluslararası Ceza Hukuku
Uluslararası ceza hukukunun devlet egemenliği üzerindeki sınırlandırıcı etkisi
insancıl hukukun sınırlandırıcı etkisi ile benzerlikler taşır. Ancak insancıl hukuktan farklı olarak uluslararası ceza hukuku ile ilgili kural ve uygulamalar
10
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
silahlı çatışma durumları dışında da geçerlidir. Sadece uluslararası hukukun
çatışma olarak tanıdığı durumlar değil, uluslararası suçların işlendiği her durum uluslararası ceza hukuku kapsamında devlet adına yükümlülük doğurucu
etkiye sahip olmaktadır.
Bununla birlikte insancıl hukuk tarafından düzenlenen savaş suçları uluslararası ceza hukukunun önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Bu suçlar kategorisinde yer alan eylemler hem herhangi bir devlet tarafından yargılanabilmekte
ve hem de yetkili bir uluslararası ceza mahkemesinde kovuşturma konusu haline gelebilmektedir. Bir diğer benzerlik de bireysel sorumluluk ile ilgilidir.
İnsancıl hukuk ve uluslararası ceza hukuku kuralları önemli ölçüde bireylere
tatbik edilebilir niteliktedir. Bireysel cezai sorumluluk ile birlikte devlet sorumluluğundan ayrıca söz etmek her iki hukuk alanı için de mümkündür.
Uluslararası hukuk sorumluluğu aynı zamanda egemenlikte hukuki sınırlama
anlamına gelmektedir. Peki bir devletin uluslararası ceza hukuku kapsamında
üstlendiği hukuki sorumluluklar nelerdir? Genel olarak ifade etmek gerekirse devletin uluslararası ceza hukuku kapsamındaki sorumluluğu, uluslararası
suçların işlenmesinde doğrudan ve planlı bir şekilde yer almamaktadır. Ancak
bu genel sorumluluğa ilave olarak Soykırımın Suçunun Önlenmesi ve Cezalandırılması Sözleşmesinde olduğu gibi bazı uluslararası suçların işlenmesinin önlenmesi ve bu suç faillerinin yargılanmasının sağlanması gibi özel sayılabilecek sorumlulukların da altını çizmek gerekmektedir. Belirtmek gerekir
ki Soykırım Sözleşmesinde altı çizilen bu yükümlülükler pratikte çok fazla
uygulama imkanı bulmamıştır. Bununla birlikte bazı ağır insani kriz durumlarında sırf böylesi bir yükümlülük ile karşılaşmamak için uluslararası toplumun önde gelen üyelerinin ilgili trajediyi soykırım olarak tanımlamaktan
kaçındığı gözlenmiştir. Ruanda’da on binlerce insan katledilirken durumun
soykırım olup olmadığı tartışmasının yaşandığı BM’ye yönelik eleştiriler, ahlaki açıdan haklı olsa da, soykırımın önlenmesi ile ilgili uluslararası yükümlülüğün varlığı dikkate alındığında çok fazla anlamlı olmamaktadır. Ne ABD,
ne de diğer daimi üyeler bu örnekte, olayları soykırım olarak tanımlayarak
doğrudan soykırımı önleme yükümlülüğü altına girmek istememiştir.
Dolayısıyla somut olarak söylemek gerekirse uluslararası ceza hukuku kapsamında devletin soykırım suçunun işlenmesinde herhangi bir biçimde yer
almaması yükümlülüğü bulunmaktadır. Özü itibarı ile bireysel bir eylem olarak suç formunda tanımlanan soykırım, gerek uluslararası hukukça tanımlanmamış suç fiilleri, gerekse de diğer uluslararası suçlardan farklı olarak devlet
sorumluluğunun çok daha fazla vurgulandığı bir çerçeveye işaret etmektedir.
Yani devlet egemenliğinin soykırım yapmamak, soykırımın işlenmesini kolaylaştırmamak, ya da işlenmesinde herhangi bir rol oynamamak gibi bir yü-
11
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
kümlülük ile sınırlandırıldığını söylemek mümkündür. Esasen bu yükümlülük
sadece sözleşme ile değil uluslararası teamül hukuku ile de teyit edilmiştir.
Soykırım yasağı o derece güçlü bir normdur ki bir siyasi birlik ya da varlığın devlet olabilmesinin koşulları arasında gösterilebilir. Yani bir siyasi birlik,
soykırım işlememe taahhüdünde bulunarak ancak devlet vasfını kazanabilir.
Diğer bir ifadeyle, herhangi bir devletin soykırım suçunun işlenmesine katkıda bulunabileceği ihtimalinden bile söz edilemez zira bu devletlik vasfına
doğrudan aykırılık teşkil etmektedir.
Uluslararası ceza
hukukunun devlet
egemenliğinin sınırlandırılmasındaki
en önemli etkilerinden bir tanesi devlet
başkanlarının bile
uluslararası suçlar
söz konusu olduğunda bireysel düzeyde
sorumlu tutulabilir
olmalarıdır.
Ancak soykırım suçunun işlenmesine katkıda bulunmama yükümlülüğü son
derece açık olsa da soykırımın önlenmesi, ama daha da önemlisi soykırımın
cezalandırılması ile ilgili yükümlülük muğlaktır. Soykırım Sözleşmesinde
soykırım suçunun cezalandırılması bir yükümlülük gibi tanımlanmışsa da
uygulamada bu daha çok bir yetki gibi görülmüştür. Bir devletin kendi egemenlik alanlarında işlenen soykırım fiilleri ile ilgili bir yükümlülüğünden söz
edilebilse bile kendi ülkesi dışında işlenen bu türden filler ile ilgili daha çok
evrensel yargı yetkisinden bahsedilebilir.
Bu yetkiye göre herhangi bir devlet, uluslararası suçlar söz konusu olduğunda,
suçun kim tarafından ve nerede işlendiğine bakmaksızın, suçun failini yargılama yetkisi iddiasında bulunabilmektedir. Bu yetkisini kullanabilmesi ise elbette kendi hukukunda bu yetkiyi tanımlamasına bağlıdır. Burada önemli olan
nokta, bu yetkinin kaynağının uluslararası hukuk olduğu gerçeğidir. Bununla
birlikte açıktır ki bu egemenliğe yönelik bir sınırlama değil, tam tersine devletin egemenliğinin ülke dışına da tesir edebilmesinin bir örneğidir.
Uluslararası ceza hukukunun devlet egemenliğinin sınırlandırılmasındaki en
önemli etkilerinden bir tanesi devlet başkanlarının bile uluslararası suçlar söz
konusu olduğunda bireysel düzeyde sorumlu tutulabilir olmalarıdır. Devlet
başkanlarının egemenlik ile bağlantılı olarak sahip oldukları ayrıcalıklar, uluslararası ceza hukukuna göre geçerli değildir. Dolayısıyla uluslararası hukukça
tanınmış ve devletin egemenlik vasfı ile gerekçelendirilen diplomatik ayrıcalıklar, uluslararası suçların işlenmesi hallerinde geçerli değildir. Halen devlet
başkanı görevini sürdüren Sudan Cumhurbaşkanı Ömer el Beşir’in Uluslararası Ceza Mahkemesi tarafından gıyabında yargılanması bu çerçevede verilebilecek önemli ve açıklayıcı bir örnektir.
3. İNSANI MÜDAHALE DOKTRINI
Elbette yukarıda kısaca irdelenen alan ve mekanizmaların dışında da zaman
içinde devletin klasik egemenlik tanımında önemli değişiklikler meydana
gelmiş ve egemenliğin çerçevesinde önemli kısıtlamalar tanımlanmıştır. Zaten bir bütün olarak uluslararası hukukun kendisi, devletin mutlak ve sınırsız
12
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
olarak tanımlanan egemenliğine yönelik bizatihi devletin rızasını ifade eden
kısıtlamalardan oluşmaktadır. Bununla birlikte egemenliğe yönelik kısıtlamalar insani kriz gerekçesi ile askeri önlemler de dahil bir dizi girişimlere başvurarak bir devletin iç işlerine karışma gibi radikal sayılabilecek bir noktaya
ulaşmamıştır. İnsani müdahale doktrini bu açıdan bakıldığında büyük önem
taşımaktadır. Zira insancıl hukuk, insan hakları hukuku ve uluslararası ceza
hukuku devlet egemenliğine sınırlamalar getiriyor ise de tek başına bu sınırlamalar, insani müdahale doktrininin ortaya çıkışına kadar bir devletin iç işlerine müdahale gerekçesi olarak görülmemiştir.
Ancak belirtmek gerekir ki insani müdahale doktrini ile insancıl hukuk ve
uluslararası ceza hukuku arasında son derece iç içe geçmiş bir ilişkiden söz
etmek mümkündür. İnsani müdahale doktrini çerçevesinde öngörülen ve
meşrulaştırılan müdahalelerin gerekçesi insancıl hukuk ve uluslararası ceza
hukuku kural ve yükümlülüklerinin ihlali olarak gösterilmektedir. Diğer bir
ifadeyle, insani müdahale doktrininin ortaya çıkışına kadar insancıl hukuk ve
uluslararası ceza hukuku ihlalleri bir müdahale nedeni olarak görülmemişken
söz konusu ihlaller bu doktrin ile birlikte müdahalenin meşruiyet zeminini
oluşturmaya başlamıştır.
İnsani Müdahale Doktrininin Ortaya Çıkışı
İnsani müdahale doktrini bir açıdan bakıldığında kuvvet kullanmayı da
içerdiği için meşru kuvvet kullanma çerçevesi ile birlikte değerlendirilmelidir.
BM Şartı ile meşru kuvvet kullanımı yetkisi, meşru müdafaa halleri dışında
neredeyse tamamen BM Güvenlik Konseyine tanınmıştır. Ancak normalde
Konseyin kuvvet kullanma kararı vermesi gerektiği düşünülen ve Konseyde
var olan daimi üyelerin veto yetkisi nedeniyle müdahale kararı alınamayan
hallerde Konsey kararı olmaksızın müdahale edilebilmesini savunan doktrin
insani gerekçelere dayanmaktadır. Diğer bir ifadeyle aslında insani müdahale
doktrini, kuvvet kullanma çerçevesine yeni bir gerekçe sunmaktadır.
BM Şartının getirdiği düzenlemelere göre Konsey uluslararası barış ve güvenliğe yönelik bir tehdit karşısında kuvvet kullanma kararı verebiliyor iken veto
yetkisi nedeniyle, gerektiği halde böylesi bir karar alınamaması insani müdahale doktrinin aslında özünü teşkil etmektedir. Yani kısaca söylemek gerekirse
doktrin, insancıl hukuk ve uluslararası ceza hukukunun sistematik olarak ihlal
edildiği ve Konseyin etkin bir şekilde müdahale edemediği durumlarda ihlalin
meydana geldiği devletin ülkesine müdahalenin meşruiyetini ve hatta yer yer
gerekliliğini ifade etmektedir.
13
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Dolayısıyla insani müdahale doktrininin büyük ölçüde İkinci Dünya Savaşı
sonrası dünyasına ait olduğunu söylemek mümkündür. Bununla birlikte insani
kriz gerekçesi ile başka bir devletin iç işlerine karışma ve hatta o devlete karşı
kuvvete başvurma da dahil zorlayıcı tedbirlere başvurma ile ilgili örnekler
19. Yüzyılın başlarına kadar götürülebilir. Ancak burada önemli bir ayrımın
yapılması gerekmektedir. İkinci Dünya Savaşı öncesi dönemde herhangi bir
devletin herhangi bir gerekçe ile tek taraflı olarak kuvvete başvurması zaten
mümkündür. Yani bu türden bir davranış, o dönem var olan uluslararası hukuk çerçevesine zaten uygundur. Dolayısıyla söz konusu dönemde tek taraflı
olarak yapılan müdahaleler insani müdahale diye isimlendirilebilecek ayrı bir
kategoride değerlendirilmek durumunda değildir. İnsani trajedi değil de başka
bir gerekçe ileri sürülmüş olsaydı bile bu türden eylem ve müdahaleleri yasaklayan herhangi bir uluslararası hukuk düzenlemesinden söz edilemezdi.
Halbuki İkinci Dünya Savaşı sonrasında, özellikle de 1990’lı yıllarda kavramsallaştırılan ve uygulamaya sokulan insani müdahale doktrini, tek taraflı kuvvet kullanmanın yasaklandığı bir dünyada, Güvenlik Konseyi kararı olmadan
kuvvet kullanmanın meşru bir gerekçesini düzenleyen kurallar ve durumları
içermektedir. Yani insani müdahale, bu açıdan bakıldığında kuvvet kullanmanın önemli bir istisnası olarak ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla temel fark, 19.
Yüzyılda insani müdahale sıradan bir kuvvet kullanma biçimi iken kuvvet
kullanmanın belli istisnalar dışında yasaklandığı 2. Dünya Savaşı sonrası dönemde bu istisnalardan birisi haline gelmiştir.
Bununla birlikte hukuki bir doktrin olarak yeni olsa da fikir olarak insani müdahaleyi çok 19. Yüzyıl başlarına kadar götürmek mümkündür. Diğer bir ifadeyle, başka bir devletin işlerine insani gerekçeler ile müdahil olunabileceği,
daha da önemlisi, aynı sebeple ilgili devlete karşı kuvvet kullanılabileceği
düşüncesinin örneklerine bu dönemde rastlamak mümkündür. Bu örneklerin
çok büyük bir kısmında insani kriz ya da trajedinin kuvvet kullanan devlet tarafından daha çok bir bahane olarak ve kendi askeri ve siyasi çıkarlarına daha
fazla meşruiyet kazandırmak amacıyla kullanıldığını söylemek mümkündür.
Bu çerçevede verilebilecek çok sayıda örnek olmakla birlikte birkaçı ana fikri
anlamak için yeterli olacaktır.
Bu kapsamda verilebilecek ilk örnek Yunan bağımsızlık girişimleri sırasında Osmanlı devletine karşı bazı devletlerin üstlendiği tutumda gözlenebilir. 1827 yılında Rusya, İngiltere ve Fransa Osmanlıya karşı askeri güç
kullanmış ve Osmanlı devletini mağlup etmiştir. Görünürde üç devletin de
dile getirdiği gerekçe Osmanlı devletinin Yunan topraklarında insani krize
ve trajediye neden olduğudur. Ancak Rusya’nın temel motivasyonunun jeostratejik çıkarlarını korumak olduğu bu örnekte açıktır. Osmanlı’ya karşı
14
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
kuvvet kullanma girişiminde Rusya, Avrupa’nın Ortodoks Hristiyanlarının
hamisi olarak Osmanlı baskısını engellemek üzere askeri önlemler almakla
yükümlü olduğunu belirtmiştir. Benzer şekilde Fransa ve İngiltere de kendi
kamuoylarınca Türk güçlerinin Hristiyanlara karşı bir saldırısı olarak görülen
çatışmaya müdahale etmek zorunda hissetmişlerdir. Dolayısıyla Rusya’dan
farklı olarak bu iki güç, kendi iç kamuoylarının kaygı ya da önceliklerinden
hareketle kuvvet kullanmaya karar vermişlerdir.
1860-61 yıllarında Suriye tarafından kontrol edilen Lübnan’a Fransızların
yaptığı müdahale de yine mezhepsel kaygılara dayanmıştır. Maruni Hristiyanların Dürzü ve Osmanlı güçleri tarafından katledildiğini ileri süren Fransa, söz
konusu topluluğu insani trajediden korumak bahanesi ile tek taraflı müdahalede bulunmuştur. Burada da askeri müdahale kararının alınmasında Fransa’nın
kendi Katolik topluluğunun görüş ve baskıları etkili olmuştur. Fransa söz konusu müdahaleyi insani gerekçeler ile meşrulaştırmıştır. Ancak esas itibarı ile
müdahaleye neden olan temel faktör, iç kamuoyunu tatmin etmekti.
Her ne kadar bu ilk örneklerde bireysel olarak bazı devletlerin kendi öncelikleri belirleyici olmuşsa da müdahalelerin doğrudan ya da dolaylı diğer
bazı devletler tarafından desteklenmesi çok taraflılık anlamında önemlidir.
Bununla birlikte bunun, insani trajedilere müdahale edilmesi gerektiği anlamına gelebilecek bir normun ortaya çıkmasını sağlamadığının altını çizmek
gerekmektedir. Çünkü sonuçta asıl belirleyici olan gerçekten yaşandığı iddia
edilen trajedi değil, ilgili bazı devletlerin kendi askeri ya da ulusal öncelikleri
olmuştur.
Kuvvet kullanmanın
hukuki çerçevesinde
bugün neredeyse kalıcı bir değişimin önünü açan temel gelişme
BM kararı olmaksızın
Kosova’ya yapılan
askeri müdahaledir.
Yine insani kriz bahanesi ile yapılan müdahalelerin bu dönemde neredeyse
tamamında Osmanlı devletinin hedef olması, normatif kaygıların belirleyici
olmadığına dair önemli ipuçları vermektedir. 1800’lü yılların sonlarına doğru
daha belirgin bir şekilde tartışılmaya başlanan Şark Sorunu Osmanlı devletini
doğrudan bir hedef haline getirmiş, Osmanlının da içinde bulunduğu Avrupa
devletler ailesinin diğer üyeleri zaman zaman müdahale etmek ve müdahalede
kuvvet kullanabilmek için “insani krizler”i bahane ve gerekçe olarak kullanmıştır.
İnsani Müdahale Doktrininin Uygulanması
Kuvvet kullanmanın hukuki çerçevesinde bugün neredeyse kalıcı bir değişimin önünü açan temel gelişme BM kararı olmaksızın Kosova’ya yapılan
askeri müdahaledir. Söz konusu müdahale insani gerekçelere dayandırılmış ve
böylesi bir müdahalenin yapılmaması halinde Kosova’da yaşayan önemli bir
kitlenin etnik temizlik riski ile karşılaşacağı öne sürülmüştür. Bununla birlikte Kosova örneğinin dışında Soğuk Savaş döneminde yapılan müdahalelerin
15
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
başlıca örnekleri olan Bangladeş, Kamboçya ve Uganda müdahaleleri insan
hakları ihlallerini gerekçe olarak sunmasa da insani müdahale kavramının gelişmesinde büyük rol oynamıştır.
Soğuk Savaş’ın sona ermesinden sonra ise Kuzey Irak’tan Doğu Türkistan’a
dünyanın farklı bölgelerinde bazı acil durumlarda insani nedenlerle askeri
müdahalelerde bulunulmuştur. Bu müdahaleler içinde özellikle Ruanda ve
Bosna örnekleri de şiddetli hak ihlalleri yaşandığı için müdahalede bulunulan örnekler literatürde geniş bir çerçevede ele alınmış ve incelenmiştir. Bu
örneklerde de yaşanan ağır suçlar, sivil halkın katledilmesi, soykırım, insan
haklarının ciddi şekilde ihlali soğuk savaş sonrası dönemde insani müdahale
kapsamına girmiştir. Aslında BM Şartı kurucu metninde 1., 13., 55. ve 56.
maddelerinde örgütün insan haklarının korunmasını amaçladığı görülmektedir. Ancak bir devlette bu haklar ihlal edildiğinde nasıl bir yol izleneceğine dair
söz konusu metinde bir açıklama da yoktur. Bu maddelerden çıkarılabilecek
sonuç, Güvenlik Konseyinin himayesinde bir müdahalenin yapılabileceğidir.
Bu çerçevede yalnızda BM Şartı VII. bölüm kapsamında alınacak bir müdahale kavramı güç kullanımını meşru kılacaktır. BM Şartının 39. maddesine
göre insan hakları ihlallerinin saldırı suçu doğurması, söz konusu ihlallerin
uluslararası barış ve istikrarı tehdit etmesi ya da bozması durumlarında
Güvenlik Konseyinin alacağı bir kararla BM, bir devlete veya devletler ittifakına ya da bölgesel bir örgüte müdahale hakkı verebilir.
Sürekli değişen ve gelişen insani müdahale kavramı, Soğuk Savaşın bitimiyle
birlikte yeniden değişime uğramıştır. Bu dönemde dostça bir havanın oluşması uluslararası toplumda bireylerin haklarının korunmasına daha fazla önem
verilmesini sağlamıştır. Diğer yandan yine bu dönemde, savaşların da nedenleri ve yapısı değişmiş daha çok iç savaşlarla karşılaşılmıştır. Söz konusu bazı
savaşlarda, Güvenlik Konseyi, insan hakları ihlallerini, uluslararası barış ve
güvenliğin tehdit edilmesi nedenlerini göstererek ekonomik ambargo veya
güç kullanımı seçeneklerini uygulamışlardır.
1991-2000 yılları arasında ise insani amaçlarla yapılan müdahaleler artmıştır.
Özellikle BM Güvenlik Konseyinin içinde yer aldığı dokuz olay bulunmaktadır. Bunlar; Kuzey Irak (1991), Bosna Hersek (1992-1995), Somali (19921993), Rwanda (1994), Haiti (1994), Arnavutluk (1997), Sierra Leone (19972000), Kosova (1998-1999) ve Doğu Timur (1999). Bu örnekler BM’nin
insani müdahaleye ne kadar dahil olduğunu gösterirken, aynı zamanda insani
müdahalenin yasal ve ayrı bir kategori haline geldiğini de göstermektedir. Ancak Fransa’nın Ruanda ve İtalya’nın Arnavutluk müdahalesinde sadece insani
müdahaleye atıfta bulunulmamıştır. Aynı zamanda BM şartının kuruluş amaçları olan uluslararası barış ve güvenliğin sağlanması temel ilkesi de vurgulan-
16
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
mıştır. Dolayısıyla bu tarz müdahalelerin insani yönünden ziyade uluslararası
barış ve güvenliği bozduğu ya da tehdit ettiği yönüne daha çok vurgu yapılmıştır. Zaten söz konusu bütün olaylarda uluslararası toplumu rahatsız edecek
derece de insan hakları ihlalleri, göçmen akışı mevcuttur.
BM sözü edilen olayların hepsinde etkin olamamıştır. Örneğin Bosna-Hersek,
Ruanda ve Somali olaylarında Güvenlik konseyi VII. bölüm ışığında kuvvet
kullanma yetkisi verirken, Kosova olayında Konseyin yetkilendirmesi olmaksızın NATO’nun müdahalesi söz konusudur. Güvenlik Konseyi içerisindeki
görüş ayrılıkları Kosova olayında önlem alınmasını engellemiştir. Her ne kadar NATO müdahalesi gerekli görülse de, Güvenlik Konseyi izni olmadan
yapılmış olması müdahalenin meşruluğunun sorgulanmasına neden olmuştur.
Kosova müdahalesi örneği insani müdahale doktrinin uygulanmasında bir dönüm noktası oluşturmaktadır. Koruma Sorumluluğu kavramını açıklarken de
sıklıkla göndermede bulunulan söz konusu müdahalede tartışmalar iki temele
dayandırılmaktadır: Birincisi insani müdahale öğretisine yöneliktir. İkinci tartışma Kosova müdahalesinin insani müdahale ölçütlerine uygun olup olmadığıdır. Bu bağlamda, öğretinin meşruluğunun belirlenmesinde Kosova olayı önemli bir rol oynamaktadır. Kosova müdahalesinin uluslararası örf adet
kuralı olarak insani müdahale kavramının savlarına katkısı önemli boyutta
olmuştur.9 NATO yetkilileri Kosova’ya müdahale gerekçesi olarak Yugoslavya’daki insani krizi gerekçe göstermişlerdir. Buna göre Yugoslav askeri ve
milis güçlerinin insan hakları ihlalleri müdahalenin meşru zemini oluşturmaktadır. Arkasında sorular ve tartışmalar bırakan bu yeni deneyim uluslararası
toplumu insani nedenlerle güç kullanımı konusunu daha detaylı düşünmeye
itmiştir
Bununla birlikte Kosova müdahalesinde Güvenlik Konseyi kararı olmamasının, BM Güvenlik Konseyi’nin tehdit değerlendirmesi ve meşru savunma dışında insani gerekçelerle de güç kullanımının olası olduğunu ifade eden yeni
bir eğilimin ilk işaretleri olduğu belirtilmektedir. Bu dönüm noktası ve sonrasında insan hakları ve uluslararası ceza hukukunda oluşan açılımlarla birlikte
modern uluslararası sistemi temellendiren devletlerin eşit ve egemen olması
ve bu devletlerin iç içlerine karışılamayacağı ilkelerine istisnalar getirilebildiği görülmektedir.10 Özellikle 2. Dünya Savaşı sonrası yaşanan gelişmeler
sonucunda mutlak egemenliğin sorgulanmasıyla başlayan süreç sistematik
insan hakları ihlallerinin yaşanmasıyla uluslararası toplumu insani müdahale
konusundaki tartışmaları derinleştirmeye itmiştir.
9 Kerem Batır, Humanitarian Intervention in International Law: European Conflicts, VDM
Publishing, 2010.
10 Çakmak, Uluslararası Hukuk, s. 194.
17
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
İnsani müdahalenin yalnızca insani amaçlarla gerçekleşmediği, amaçlardan
birinin bu olabileceği ancak birçok farklı nedenin bir arada olduğu düşüncesi
insani müdahaleye ilişkin görüşler arasındadır. 11 Koruma sorumluluğu kavramının ortaya çıkışından önce devletlerin şimdiye kadar birçok kez insan hakları ve insani normları güç kullanımını haklı çıkarmak için kullandıkları ve insani müdahalenin koruma sorumluluğu çerçevesinde dilinin değiştirilmesinin
ne zaman ve nerede masum sivillerin korunacağını ve mezalimin durdurulacağını belirleyen temel siyasi dinamikleri değiştirmediği de ileri sürülmektedir.12
Egemenliğe gösterilen sürekli saygının bazen insani trajedilerde suça ortak
olma riskine neden olabileceği, Güvenlik Konseyi’nin insani amaçlarla müdahaleye rıza göstermesi gerektiği düşüncesinin izlenen politikayı veto kullanımı ve Güvenlik Konseyi’nin bütünü açısından felce uğratabileceği ve BM
yetkisi olmadan güç kullanımının uluslararası hukuk ihlali olduğu ve BM’nin
dünya vicdanından sorumlu, Güvenlik Konseyi’nin dünya barışının bekçisi
olmasına dayalı dünya düzeninin yavaş yavaş yok etmek anlamına geldiği
yaşanan tartışma ve ikiliklerin temelini oluşturmaktadır.13
İnsani müdahale ve kuvvet kullanma çerçevesinde neden olduğu değişim
İkinci Dünya Savaşı öncesinde her egemen devletin, dış politika amaçlarını
gerçekleştirmek üzere başvurabileceği seçeneklerden birisi olan kuvvet
kullanma, BM Şartı ile birlikte ciddi kısıtlamalara tabi tutulmuştur. Genel
kural olarak tek taraflı kuvvet kullanma yasaklanırken kuvvet kullanma ve
kuvvet kullanmanın gerektiği durumları tespit etme yetkisi BM Güvenlik
Konseyine verilmiştir. BM Şartı Güvenlik Konseyi kararlarından, doğrudan
karar (Resolution) diye bahsettiği için de Şarta taraf olan devletler otomatik
olarak Konseyin alacağı kararların bağlayıcılığını kabul etmiştir. Dolayısıyla
Konseyin kuvvet kullanma konusundaki yetkisi en azından BM üyesi bütün
devletlerin otomatik rızasına dayanmaktadır.
Ancak BM Şartı kuvvet kullanma konusunda tekil olarak bütün devletlere
tek bir istisna tanımıştır. Meşru müdafaa durumlarında, Konsey kararı beklenmeksizin herhangi bir devlet, saldırının şiddet ve ölçüsü nispetinde kuvvetle
karşılık verme hakkına sahiptir. Bu yetki ile ilgili belli bir çerçeve sunulmuş
ve koşullar da tespit edilmiş ise de zaman içinde gelişen pratik, yetkinin neredeyse mutlak denilebilecek bir düzeye gelmesine neden olmuştur. Diğer bir
11 Funda Keskin, Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanma: Savaş, Karışma ve Birleşmiş Milletler, Mülkiyeliler Birliği Vakfı Yayınları, 1998, s. 128.
12 Melissa Labonte, Human Rights and Humanitarian Norms, Strategic Framing, and Intervention, Lessons for the Responsibility to Protect, Routledge, 2013, s. 174.
13 Ramesh Thakur, “Outlook: Intervention, Sovereignty and Responsibility to Protect: Experiences from ICISS,” Security Dialogue, 33 (3), 2002, ss. 324-325.
18
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
ifade ile meşru müdafaa gerekçesi ile tanımlanan kuvvet kullanma istisnası
zaman içinde meşru müdafaa dışındaki öncelik ve amaçların gerekçesi haline
gelmiştir. Neyin meşru müdafaa kapsamına dahil edilebileceğinin her devlet
tarafından ayrı tanımlanabilmesinin mümkün olması, meşru müdafaa çerçevesinin genişlemesine yol açmıştır.
İnsani müdahale de özellikle 1990’lı yıllarda kuvvet kullanma yasağının
bir istisnası olarak ortaya çıkmıştır. Her ne kadar İkinci Dünya Savaşı
öncesi dönemde de insani trajedinin yaşandığı bahane ve gerekçesi ile
kuvvet kullanma yoluna başvurulmuş ise de bunu daha çok her devletin
kuvvete başvurabilme yetkisine sahip olması bağlamında değerlendirmek
gerekmektedir. Yani söz konusu örneklerde herhangi bir devletin kuvvete
başvurabilmesinin önünde zaten hukuki anlamda bir engel bulunmamaktaydı.
İkinci Dünya Savaşı sonrası dönemde de temel kural olarak devletlerin tek
taraflı kuvvet kullanması yasaklanmıştır. Buna karşılık insani gerekçeler ile
müdahale işte bu yasağın bir istisnası olarak meşruiyet kazanmış ve uygulama
imkanı bulmuştur.
Bunun da hiç şüphesiz kuvvet kullanmanın hukuki çerçevesi üzerinde önemli
etkileri olmuştur. Her şeyden evvel, insani trajedi gerekçesi ile başka bir devletin iç işlerine müdahale edilmesi ve müdahalede kuvvet kullanmaya varacak
tedbirlere başvurulmasının meşru görülmesi, meşru müdafaa dışında da bir
gerekçenin ileri sürülebilmesi açısından büyük önem taşımaktadır. İnsani müdahale doktrinine kadar herhangi bir devletin tek taraflı olarak kuvvete başvurduğu durumlarda, zorlama bir bahane bile olsa meşru müdafaa gerekçe
olarak ileri sürülmüştür. İnsani müdahale durumunda ise meşru müdafaaya
atıf yapılmamış, onun yerine ilgili devletin ülkesindeki insani kriz müdahalenin gerekçesi ve hukuki zemini olarak kullanılmıştır. Diğer bir deyişle, İkinci
Dünya Savaşı sonrası kuvvet kullanma çerçevesine BM Şartında istisna olarak getirilen meşru müdafaaya ilave olarak insani kriz ya da trajedi yeni bir
istisna kategorisi olarak tanımlanmıştır.
İnsani trajedi gerekçesi ile başka bir
devletin iç işlerine
müdahale edilmesi ve
müdahalede kuvvet
kullanmaya varacak
tedbirlere başvurulmasının meşru görülmesi, meşru müdafaa
dışında da bir gerekçenin ileri sürülebilmesi açısından büyük
önem taşımaktadır.
Kavram ya da hukuki bir tasarruf olarak insani müdahale elbette BM Güvenlik Konseyinin kuvvet kullanma ile ilgili yetkilerine de işaret etmektedir.
Diğer bir deyişle, insani müdahale büyük ölçüde aslında Güvenlik Konseyinin
uluslararası barış ve istikrara yönelik tehdit değerlendirmesinin gerekçesi ve
hukuki zemini olarak gösterilmektedir. Yani Konsey, kuvvet kullanmaya karar
verirken insani kriz ya da trajedinin uluslararası barış ve güvenliğe yönelik
tehdit oluşturduğunu, bu nedenle de kuvvet kullanılmasının şart olduğunu ileri
sürebilmektedir. Buna dayanarak da Konsey müdahale kararı alabilmektedir.
19
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Ancak bu tabi ki tartışma dışıdır. Zira Güvenlik Konseyi, çok farklı bir gerekçe ile uluslararası barış ve güvenliğe yönelik tehdit değerlendirmesi yapabilir.
Teorik olarak her şey böylesi bir değerlendirmenin gerekçesi olabilmektedir.
O nedenle Güvenlik Konseyi kararlarında atfedilen insani trajedi ya da kriz
nedeniyle gerçekleştirilen müdahaleler hiç şüphesiz kuvvet kullanmanın BM
Şartı ile düzenlenen çerçevesine herhangi bir aykırılık teşkil etmemektedir.
İnsani müdahaleyi kuvvet kullanma açısından farklı yapan temel faktör, BM
Güvenlik Konseyi kararı olmaksızın, meşru müdafaa dışında bir devletin ya da
devletlerin kuvvete başvurabilmesini meşrulaştırmış olmasıdır. Konsey kararı
olmadan yapılacak bu türden bir müdahalenin gerekçesi de bir topluluğun
insani kriz ya da trajediye maruz kalmış ya da bırakılmış olmasıdır. İnsani
müdahaleyi özel kılan da tam olarak Konseyin kararına ihtiyaç duyulmadan
harekete geçebilmeyi mümkün hale getirmesidir.
Peki buradaki mantık nedir? Bir devletin kendi ülkesinde neredeyse mutlak
denilecek yetkilere sahip olmasının ve (İkinci Dünya Savaşı öncesi dönemle
sınırlandırarak) kuvvet kullanabilmesi temelde o devletin egemenlik yetkisine ve elbette ki egemenliğin dayandığı halkın rızasına dayanmaktadır. Yani
bir devlet bu yetkilere, halkın güvenliğini temin etme konusunda ilk adres
olduğu için sahiptir. İkinci Dünya Savaşı sonrasında ortaya çıkan kuvvet kullanma çerçevesinde de temel varsayım budur: halk topluluğunun güvenliğinin
egemen devlete, egemen devletin yetersiz kaldığı durumlarda ise müşterek
güvenliğin temsil edildiği Güvenlik Konseyine ait olması.
Meşru müdafaa ile tanınan istisna da aynı amaca hizmet etmektedir. BM Şartı
ile getirilen düzenlemeye göre bir saldırı durumunda, halkın güvenliğinden
sorumlu olan egemen devlet, Konsey kararına ihtiyaç duymadan saldırıya
aynı ölçüde karşılık verebilmektedir. Burada şu soru sorulabilir: peki egemen
olduğu için insan güvenliğinden sorumlu olan devlet bu sorumluluğu yerine getirmez ya da getiremez ise ne olacaktır? İkinci Dünya Savaşı sonrası
dönemde ortaya çıkan kuvvet kullanma çerçevesi bu noktada Konseye işaret
etmektedir. Güvenlik Konseyi, böylesi bir durumda uluslararası toplum adına
hareket ederek kuvvet kullanımı da dahil bir dizi tedbirin alınmasına karar
verebilmektedir.
Ancak bilindiği gibi Güvenlik Konseyinin beş daimi üyesinin her biri tek başına popüler olarak veto yetkisi olarak bilinen, Konseyde herhangi bir karar
alınabilmesini önleme yetkisine sahiptir. Dolayısıyla insani krizin yaşandığı
ve normalde kuvvet kullanılmasının gerektiği bir durumda Konsey daimi üyelerinden (ABD, Rusya, Fransa, İngiltere ve Çin) herhangi bir tanesi müdahale
edilebilmesine imkan tanıyacak bir kararı bloke edebilmektedir. İşte insani
20
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
müdahale doktrini tam olarak Konseyin bu pek de demokratik olmayan özelliği ve bileşiminin neden olduğu olumsuzluklara karşı bir çare arayışı ya da
tepki olarak ortaya çıkmıştır.
Bu yaklaşıma göre eğer insan güvenliğinin kitlesel ve sistematik olarak ihlal
edildiği bir durum varsa ve bu duruma müdahale etmekten birincil derecede
sorumlu olan devlet bu sorumluluğun yerine getirmiyorsa Konseyin müdahale
kararı vermesi gerekmektedir. Ancak daimi üyelerin sahip olduğu veto yetkisi nedeniyle böylesi bir karar alınamıyorsa insani trajedinin sona erdirilmesi
amacı ile ve bunun gerektirdiği ölçüde askeri müdahale yapılması uluslararası
hukuk açısından bakıldığında meşrudur. Burada önemli olan noktalardan bir
tanesi, insani müdahalenin hukuki bir zorunluluk olarak tanımlanmamış olmasıdır. Yani Konsey kararı olmaksızın insani trajedi ya da krize müdahale
etmek hukuki bir zorunluluk değildir. Ancak böyle bir durumda yine Konsey
kararı olmaksızın müdahale yapılabilmesinin hukuken meşru görülmesi söz
konusudur. Yani esasen ihtiyari bir askeri güç kullanılması durumunun meşrulaştırıcısı işlevini üstlenmektedir.
İnsani müdahale doktrininin sakıncaları ve etkileri
BM Şartı da dahil olmak üzere uluslararası hukuk belgelerine ve literatürüne
bakıldığında, insani müdahalenin tanımı, geniş yorumlandığı, örf ve adet kuralı olduğuna dair herhangi bir görüş birliğinin olmadığı görülmektedir. Tartışmaların temelini bu durum oluştururken, uluslararası hukuk ve devlet uygulamaları arasındaki sıkı ilişki insani müdahalenin hukukiliğini ve meşruiyetini
açıklamak açısından önemlidir.
İnsani müdahalenin hukuki ve meşru olduğunu savunan üç farklı bakış
açısından söz edilebilmektedir. Bu üç farklı görüşün de birleştiği nokta yapılan
müdahalenin uluslararası hukuk ışığında gerçekleştiği, ancak yorumlamaların
farklı olduğu iddiasıdır. Öncelikle BM Şartı’nın 2/4 maddesine göre savaşın
yasaklanması devlet uygulamaları sonucu sürekli suiistimal edilmesinden
dolayı işlerliğini kaybetmiştir. Diğer yandan dünya politikasının değişmesiyle
birlikte insani kavramı da gelişim göstermiş ve içeriği değişmiştir. Dolayısıyla
bu değişim, önceden yasal olmayan bazı durumları ve kavramları bugün yasal
hale getirmiştir. Savunulan diğer bir görüşe göre ise aslında iki ayrı kavram
olan egemenlik ve insani müdahale birbirinin zıttı değil, tamamlayıcısıdır.
Çünkü egemenlik devlete vatandaşlarını koruma sorumluluğunu da yükler. Bu
bağlamda eğer devlet vatandaşlarını koruyamıyorsa bir yerde egemenliğini de
kaybetmiş demektir.
21
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Yasal zeminde insani nedenlerle güç kullanımı Güvenlik Konseyi kararıyla,
meşru müdafaa kapsamında, yurt dışındaki vatandaşları korumak amaçlı veya
hedef devletin rızası ile gerçekleşebilmektedir. Bu çerçevede BM Şartı VII.
bölüm kapsamında devletlere insani nedenlerle müdahalede bulunmak hakkı
verilmektedir. Ancak tanınan bu hak ‘uluslararası güvenliği ve barışı’ tehdit
etmesi şartına BM antlaşması Madde 39 ile bağlanmıştır. Dolayısıyla uygulamada da, 1990’lar boyunca insan haklarının şiddetli ihlali, geniş çaplı insani
krizler uluslararası barışı ve güvenliği tehdit eden durumlar olarak değerlendirilmiştir. Bu uygulamanın desteklenmesi için de daha çok sınırlar arası etkilerden söz edilmiş, göçmen akışı ya da bölgenin istikrarsızlığı gibi konular
üzerinde durulmuştur.14
Yasal zeminde insani
nedenlerle güç kullanımı Güvenlik Konseyi kararıyla, meşru
müdafaa kapsamında,
yurt dışındaki vatandaşları korumak
amaçlı veya hedef
devletin rızası ile gerçekleşebilmektedir.
İnsani müdahaleye başvurmada da belirli kriterler belirleme noktasında uluslararası ilişkiler oldukça karmaşıktır. Yine de insani müdahaleyle ilgili kesin
bir şekilde belgelendirilmiş koşullar olmasa da bazı çalışmalar ortak standartlar ortaya koymuşlardır. Söz konusu çalışmalar; kötüye kullanım ve insani
müdahale arasında belirgin bir sınır çizmektedir. Aynı zamanda belirlenen
standartlar sayesinde devletlerin, vatandaşlarının haklarını sömürmekten ve
insani müdahale hakkını kötüye kullanmaktan çekinecekleri öngörülmüştür.
Literatürde insani gerekçeler ile müdahale yapılmasının meşru sayılabilmesi
için gereken koşullar şu şekilde sıralanmıştır: insani trajedinin, aciliyetin, gerekliliğin, geniş çaplı ve şiddetli insan hakları ihlalleri ile ilişkili olması ( söz
konusu ihlaller tüm devlet vatandaşlarına olabileceği gibi bir kısmına yönelik
de olabilir), uluslararası suçları durdurma konusunda hedef devletin isteksiz
davranması ya da yetersiz kalması, bütün alınacak önlemlerin tüketilmesi ve
çaresiz kalınması, yapılacak askeri müdahalenin orantılılık gözetilerek yapılması ve kısa süreli olmasıdır.
Aslında insani nedenlerle güç kullanımında önerilen kriterler, uluslararası ilişkilerde güç kullanımında önerilen kriterler ile aynıdır. Belki söz konusu kriterlere ek olarak insani müdahalede hedef devletin izninin olması eklenebilir. Bu
çerçevede zaten amaç olarak BM Şartına uygun olan insani müdahale ortak
kriterlere de uyulduğu sürece yasal zeminde değerlendirilmektedir. Bu açıdan
bakıldığında aslında BM Şartına uygun bir zeminde yürütülen müdahalelerin
hangi gerekçeler ile yapıldığının fazlaca bir önemi yoktur. Diğer bir ifade ile
BM Şartı çerçevesinde belirlenmiş kuvvet kullanma şartlarına uygun olduğu
sürece insani müdahalenin meşruiyetini ya da hukukiliğini tartışmak gereksizdir. Ancak bu noktada şu soruyu da sormak gerekmektedir: eğer BM Şartına
göre Konsey kendince uygun gördüğü herhangi bir nedenle kuvvet kullanma
14 Vaughan Lowe ve Antonios Tzanakopoulos, “Humanitarian Intervention” Max Planck
Encyclopedia of Public International Law, Oxford University Press, 2010, s.1-3.
22
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
kararını verebiliyorsa neden “insani müdahale” adıyla yeni bir kategori ortaya
çıkmıştır?
İnsani müdahale doktrininin büyük ölçüde kuvvet kullanılmasının gerekliliğinin
çok açık olduğu durumlarda Güvenlik Konseyinin karar alamamasına bir tepki
olarak ortaya çıktığını söylemek mümkündür. Yani esas itibarı ile Konseyde
veto hakkına sahip beş daimi üyenin herhangi birisinin doğrudan askeri ya da
ulusal öncelik ve çıkarları ile ilgili bir durumda söz konusu yetkisini kullanma
ihtimalinin varlığı ve buna bağlı olarak da Konseyin harekete geçememesi
insani müdahale doktrininin temel hareket noktasını oluşturmaktadır. Böylesi
bir durumda insani müdahaleye meşruiyet kazandıran varsayım, bizatihi yaşanan insani trajedinin kendisinin, herhangi bir uluslararası hukuk mekanizmasına ihtiyaç duyulmaksızın müdahaleyi gerektiriyor olduğu düşüncesidir.
Böylesi bir varsayımın ise belirgin bir keyfiliğe işaret ettiği ortadadır. Neyin ya
da hangi durumun, hangi ölçekte gerçekleştiğinde insani trajedi sayılacağının
kim tarafından ve nasıl tespit edileceğinin belli bir çerçeveye oturtulmaması
insani müdahale doktrininin en önemli sakıncasıdır. Konsey kararı olmadan
gerçekleştirilen Kosova operasyonu meşru görülmekle birlikte Kosova operasyonuna karşı çıkan ve bu nedenle de Konseyi bloke eden Rusya yıllar sonra, Kosova ile normalde benzerlik arz etmeyen durumlarda aynı gerekçeleri
ileri sürerek müdahalede bulunmuştur. Rusya’nın gerek Gürcistan’a, gerekse
de Ukrayna’ya yaptığı müdahaleler, bu bölgelerde yaşanan “insani krizler” ile
ilişkilendirilmiş ve bu çerçevede meşrulaştırılmıştır. İlginçtir ki Rusya’nın bu
iddia ve varsayımlarına karşı ciddi sayılabilecek bir itiraz da yöneltilmemiştir.
Burada sorun esasen tek başına argümanın kendisi değildir. Diğer bir deyişle,
Güvenlik Konseyinin karar alma mekanizmasında daimi üyelerden her birisinin süreci bloke etme yetkisine sahip olmasının önemli problemlere neden
olduğu ve olacağı iddia edilebilir. Ki bu zaten çokça eleştirilen bir düzenlemedir. Ayıca bu düzenlemenin, her zaman olmasa bile doğrudan uluslararası
toplumun müdahale etmesini gerektiren trajedilere kayıtsız kalınmasına neden olabileceği de ileri sürülebilir. Dolayısıyla Konseyin yetersiz kaldığı ya da
karar alamadığı durumlarda alternatif bir mekanizma ya da sürecin tanımlanması gerektiği elbette ki söylenebilir. Diğer bir deyişle kuvvet kullanmayı gerektirecek bir tasarrufun meşru kabul edilmesi için mutlaka Konsey kararına
ya da meşru müdafaa halinin varlığına ihtiyaç duyulmayabilir.
Fakat 1990’lı yıllarda ortaya çıktığı şekliyle insani müdahale doktrininin
meşruiyet anlamında önemli bir sorunu vardır. Zira son derece muğlak ve
rahatlıkla manipüle edilebilecek argümanlar ile çerçevesi çizilen söz konusu doktrin, uluslararası toplumun onayının alınması gereği üzerinden hareket
23
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
etmemektedir. Uluslararası toplumun ne olduğu, kimlerin bu topluluğa üye
olduğu elbette kolaylıkla tespit edilemez. İlaveten, böyle bir toplum varsa bile
bu toplumda büyük güçlerin çok daha belirleyici olduğu da belki söylenebilir.
Ancak yine de en azından tanımlamada uluslararası toplumun belli düzeyde
de olsa rızasını ifade eder mekanizma ya da süreçlerden bahsedilmesi insani
müdahale kavramını daha meşru bir zemine oturtabilirdi.
Bu noktada akla gelecek ilk seçeneklerden bir tanesi BM Genel Kuruludur.
Kurulun en güçlü seçenek ya da alternatif olmasının iki nedeni vardır. Birincisi, BM Şartı, ikincil olsa da Genel Kurula uluslararası güvenliğin sağlanmasında bir rol tanımaktadır. Yani Kurul üzerinden yapılacak normatif bir
düzenlemenin zaten BM Şartından kaynaklanan bir zemini olacaktır. İkincisi,
Genel Kurul BM üyesi devletlerin eşit bir şekilde temsil edildiği bir organdır.
Dolayısıyla temsil ve meşruiyet arayışı açısından itirazın olmayacağı bir düzenlemenin Kurulda yapılması mümkündür. Devlet egemenliğinin en doğal
yansımalarından birisi olan eşitlik üzerinde şekillenecek bir düzenleme uluslararası toplumun düşüncesini yansıtır şeklinde de yorumlanabilecektir.
Ancak ne Genel Kurul, ne de başka çok taraflı bir uluslararası kuruluş insani
müdahale doktrinin meşrulaştırılması ve tanımlanmasında devreye sokulmamıştır. Bunda Kosova’daki insani trajedinin acil müdahale gerektiriyor olmasının etkisi büyüktür. Uluslararası toplumun şu ya da bu şekilde kararlılığını
ve böylesi bir müdahaleye desteğini ifade edecek bir çıktının elde edilmesi
için gerçekten de söz konusu ortamda uzunca bir zaman gerekecekti denilebilir. Etnik temizlik riski ile karşı karşıya kalan etnik Arnavut topluluğun
korunması amacı ile Konsey kararı olmaksızın ve uluslararası toplumun da
onayı aranmaksızın müdahale yapılmıştır. Bir açıda bakıldığında aslında acilen yapılması gereken müdahaleye meşruiyet kılıfı ve çerçevesi sağlamak için
insani müdahale doktrini ileri sürülmüş ve desteklenmiştir de denilebilir.
Peki bu şekilde tanımlanmış ve uygulanmış insani müdahale doktrininin sakıncaları nelerdir? Özü itibarı ile o kadar önemli olmasa da bizatihi kavramın
kendisi, kendi meşruiyetini zedelemiştir. Her ne kadar insani trajedi ya da
krize işaret ediyor ve bu krizin insan toplulukları üzerindeki önemli etkileri
üzerine bina ediliyor olsa da doğrudan müdahaleden söz edilmesi kavramı
itici ve kabul edilemez hale getirmiştir. Yani kavramın kendisi, herhangi bir
trajedi halinde uluslararası hukukun elindeki tek seçeneğin kuvvet kullanma
olduğunu ima etmektedir. Bu ise insani kriz bile olsa kuvvet-dışı diplomatik
ve barışçıl yöntemlerin ikinci plana itildiği izlenimini vermektedir.
Doktrinin en önemli sakıncası hiç şüphesiz gelecekte meydana gelecek keyfi
kuvvet kullanma örneklerine değişen derecelerde de olsa meşruiyet kazan-
24
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
dırmış olmasıdır. Doktrin ile ilgili belirlenmiş neredeyse yegane kriter insani
kriz ya da trajedinin varlığıdır. Bunun dışında elle tutulur ilave bir kriterden
söz edilmemektedir. Yukarıda da değinildiği gibi, hangi koşullar meydana
geldiğinde müdahaleye gerek duyulacağı ile ilgili belirlenmiş ve üzerinde
mutabık kalınmış bir kriter yoktur. Burada Konsey kararlarında insani kriz ve
trajedinin müdahale gerekçesi olarak kullanılabileceği örnekler hiç şüphesiz
tartışma dışıdır. Zira böylesi bir müdahalenin son derece geniş ve çerçevesi
keskin hatlarla belli bir meşruiyeti vardır. Bu meşruiyet hem BM Şartından
ve hem de Konsey kararlarının uluslararası teamül niteliği taşımasından kaynaklanmaktadır.
Dolayısıyla tartışma konusu olan insani müdahale örnekleri Konsey kararı olmadan gerçekleştirilenleri kapsamaktadır. Bu kategoriye verilebilecek en iyi
örnek de Kosova’ya yapılan müdahaledir. Etnik temizlik yapılacağı yönündeki güçlü işaret ve ihtimale karşı gerçekleştirilen NATO müdahalesi insani
kriz gerekçesi ile meşrulaştırılmış olsa da bu müdahale sonraki dönemlerde
keyfi tercihlerin önünü açmıştır. Yani bir açıdan bakıldığında kuvvet kullanma konusunda İkinci Dünya Savaşı öncesi var olan çerçevenin biraz daha
dar kapsamlısı, bu şekilde tanımlanan insani müdahale doktrini ile mümkün
hale gelmiştir. İkinci Dünya Savaşı öncesi için kuvvet kullanma gerekçesi
teker teker her devletin uhdesinde iken insani müdahale doktrini çerçevesinde
sadece insani kriz gerekçesine indirgenmiştir.
Fakat hiç şüphesiz bu kısıtlama yeterli değildir. Zira neyin insani kriz olarak tanımlanabileceği sorusu bu tanımlama ve yaklaşımda cevapsızdır. Teorik olarak kitleleri olumsuz etkilediği düşünülen herhangi bir durum insani
kriz olarak nitelendirilebilir ve insani müdahale için hukuki bir gerekçe olarak
da kullanılabilir. Nitekim kısaca sözü edilen bu sakıncalar ilerleyen yıllarda
Kosova krizinde müdahaleyi engelleyemeyen Rusya tarafından kendi ulusal
çıkarları için kullanılmıştır. Koruma sorumluluğu kavramının 2000’li yıllarda
ortaya çıkışının temel nedenlerinden birisi de aslında bu sakıncalardır. Koruma sorumluluğu kavramı büyük ölçüde insani müdahale tanımındaki sakıncaları giderecek ve bu kavramın yerini alacak şekilde dizayn edilmiştir.
Etnik temizlik yapılacağı yönündeki güçlü
işaret ve ihtimale
karşı gerçekleştirilen
NATO müdahalesi
insani kriz gerekçesi
ile meşrulaştırılmış
olsa da bu müdahale
sonraki dönemlerde
keyfi tercihlerin önünü açmıştır.
4. KORUMA SORUMLULUĞU DOKTRİNİ
Yukarıda da belirtildiği gibi koruma sorumluluğu kavramının ve sonrasında
da doktrininin ortaya çıkmasının ve doktrinle ilgili detayların belirlenmesinin temel nedeni insani müdahalenin hem kavram ve hem de uygulama
olarak zaten son derece zayıf olan meşruiyetini kaybetmiş olmasıdır. İnsani
müdahale uluslararası toplum tarafından kabul görmediği gibi zaman içinde
bazı önemli uluslararası hukuk normlarının aşınmasına da neden olmuş ve
25
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
ciddi sorunlar üretmiştir. İşte koruma sorumluluğu hem kavramsal çerçeve
ve hem de uygulama anlamında insani müdahalenin yerini almıştır. Bugün
artık insani müdahaleden söz etmek neredeyse mümkün değildir. Önceki yıl
ve dönemlerde insani müdahale kapsamında alınan tedbirlerin bugün ancak
koruma sorumluluğu çerçevesinde anlam ifade etmesi mümkündür.
Koruma sorumluluğu kavram ve doktrininin ortaya çıkışı
Değişen uluslararası sistem ile birlikte savaşların da içeriği değişmiş, çatışmalar iç savaş olarak karşımıza çıkmıştır. Özellikle 1960’lı yıllarda sömürgeciliğin sona ermesi, 1990’lı yıllarda SSCB’nin dağılmasıyla ortaya çıkan bağımsız devletler iç karışıklıkların gerçekleştiği, sorunlu devletler olmuşlardır.
Söz konusu devletlerde karşılaşılan iç çatışmalar ve devletlerin önleyemediği
insan hakları ihlalleri uluslararası toplumun sorumluluğunu gündeme getirmiştir. Bu sorumluluk ise devletlerin egemenlik anlayışını değiştirmiştir.15
Devletlerin egemenlik anlayışındaki bu değişiklik koruma sorumluluğu gibi
bir düzenlemeyi de beraberinde getirmiştir.16 Bunun en önemli nedeni ise devletlerin artık kendi vatandaşlarını koruma sorumluluğunun egemenlik alanları
içerisinde düşünülmesidir. İnsan hakları ve uluslararası ceza hukukundaki gelişmelere bağlı olarak artık devletler ağır insan hakkı ihlalleri ve savaş suçları karşısında sessiz kalınamayacağını anlamışlar ve devletlerin egemenlik
hakkından ziyade sorumluluğunu ön plana çıkarmışlardır. Bu bağlamda ise
koruma sorumluluğu ortaya çıkmıştır.17
Özellikle Ruanda ve Kosova’da yaşanan iç savaşlarda işlenen suçlar, BM
Güvenlik Konseyinin gerekli önlemleri alamaması koruma sorumluluğunun
ortaya atılmasını tetikleyen etkenler olmuşlardır. Bu çerçevede dönemin
BM Genel Sekreteri Kofi Annan 20 Eylül 1999’da BM Genel Kurulunda
yaptığı konuşmada devletlerin geleneksel egemenlik anlayışlarını gözde
geçirmeleri gerektiğini belirmiştir. Bu durum devletlerde yeni müdahalelere
yol açılabileceği çekincesini gündeme getirmiştir. Ayrıca bu konuda Güvenlik
Konseyine geniş yetki verilmesi kendi egemenlik alanlarını daralttığı
görüşünü de gündeme taşımıştır.18 Özellikle sömürgeden kurtularak yeni bağımsızlıklarını kazanan devletlerin sorumluluk kapsamında tekrar kendilerine
yönelik müdahalede bulunulabileceği çekincesi tartışmalara neden olmuştur.
İşte böyle bir ortamda Kofi Annan 1999 da olduğu gibi 2000 yılında da insani
15 Ülkü Halatçı Ulusoy, “Uluslararası Hukuk Açısından Libya ve Suriye Örneğinde Koruma
Sorumluluğu,” Türkiye Adalet Akademisi Dergisi, s. 14, Temmuz 2013, s. 270.
16 A. Füsun Arsava, “Egemenlik ve Koruma Sorumluluğu,” Gazi Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi, 15(1)., 2011, s.105.
17 Ulusoy, a.g.m., s.270.
18 Arsava, a.g.m., s.106.
26
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
müdahalenin egemenlik için kabul edilemez düşüncesinin yanlış olduğunu, bu
düşünceye göre ağır insan hakları ihlallerinin yaşandığı Ruanda ve Sırbistan’a
yardımda bulunulmaması gerektiğini dile getirerek koruma sorumluluğu önerisini ortaya atmıştır.19
Koruma sorumluluğu dönemin BM Genel Sekreteri Kofi Annan tarafından
yapılan çağrı üzerine 2000 yılında Gareth Evans ve Mohammed Sahnoun’un
başkanlığında ICISS (International Commission on Intervention and State Sovereignty- Müdahale ve Devlet Egemenliği Uluslararası Komisyonu) adıyla
komisyon kurulmuştur. Söz konusu Komisyon ise 2001 yılında da Koruma
Sorumluluğu başlıklı raporunu yayınlanmıştır.
Koruma Sorumluluğu kavramı Müdahale ve Devlet Egemenliği Uluslararası Komisyonunun 2001’de yayınladığı Responsibility to Protect (Koruma
Sorumluluğu) isimli bu rapor ile geliştirilmiştir. Komisyon Kofi Annan’ın
uluslararası toplumun insani amaçlarla ne zaman müdahalede bulunması
gerektiği konusundaki sorusuna karşılık olarak şekillendirilmiştir.20 Komisyon
koruma sorumluluğu fikrini, 1990’larda geliştirilen ve 1999’da NATO’nun
Kosova müdahalesiyle zirve noktasına ulaşan insani müdahale kavramı etrafında dönen zorlu uluslararası tartışmaların üstesinden gelme niyetiyle geliştirmiştir. ICISS kavramın müdahale yükümlülüğü olarak ortaya çıktığını ileri
sürmüştür.21
Komisyonun kabul ettiği raporda kavram ayrıntılı bir şekilde ele alınmış olsa
da suiistimalleri de beraberinde getireceğinden yeniden bir düzenlemeye ihtiyaç duyulmuştur. Bu amaçla 2005 Dünya Zirvesi Sonuç Belgesi 138. ve 139.
maddelerde kavram yeniden düzenlenmiştir. Bu düzenlemeyle birlikte koruma sorumluluğu soykırım, savaş suçları, insanlığa karşı suçlar ve etnik temizlik suçlarını kapsayacak şekilde sınırlandırılmıştır. Ayrıca müdahale Güvenlik Konseyinin yetkisi ile sınırlandırılmıştır. Özellikle güçlü devletlerin zayıf
devletlerin iç işlerine koruma sorumluluğu bahanesiyle karışabileceği ve müdahalede bulunabileceği korkusu, sorumluluğu söz konusu suçlarla sınırlandırılmasını gerektirmiştir. Bu nedenle koruma sorumluluğu, soykırım, insanlığa
karşı suçlar, savaş suçları ve etnik temizlik suçlarıyla sınırlandırılmıştır.22
19 Gareth Evans, “The Responsibility to Protect: Ending Mass Atrocity Crimes Once and for
All” Irish Studies in International Affairs, 20, 2009, s.9.
20 http://www.un.org/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/57/303
21 Luke Glanville, “The Responsibility to Protect Beyond Borders,” Human Rights Law
Review, 12(1), s. 9,10.
22 Çakmak, a.g.e., s.196.
27
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
BM Genel Sekreteri Ban Ki-Moon Ocak 2009’da yayınladığı raporda koruma sorumluluğuna farklı bir bakış açıcı getirmiştir. Raporun birinci bölümüne
göre devletin kendi vatandaşlarını koruma sorumluluğu vurgulanırken, ikinci
bölümde uluslararası toplumun devletlerin kendi vatandaşlarını koruması için
yardım ve teşvik etmesine değinilmiştir. Üçüncü bölümde ise uluslararası toplumun zamanında ve kararlı cevabı üzerinde durulmuştur.23
17 Temmuz 2010’da R2P ile ilgili yayınlanan rapor Genel Kurul’un R2P düşüncesini ileri götürmek için bir çaba olarak nitelendirilebilecektir. Rapor erken uyarı işleyişi ve BM sistemindeki boşluk ve kapasitelerin altını çizmiştir.
Normun uygulanmaya konmasında bölgesel ve alt bölgesel örgütlerin rolü
hakkında 2011’de Genel Kurul’da düzenlenmek üzere resmi olmayan bir etkileşimli diyalog çağrısıyla açıkça R2P’nin daha çok geliştirilmesi ihtiyacını
vurgulamıştır.
Raporda kavram ve uygulamada zayıf yönler (gaps) ve kapasiteler tartışılmıştır. Erken uyarı mekanizması geliştirebilmek adına BM bünyesindeki birçok
yapılanmayla birlikte çalışmalar yürütüldüğü, bu noktada bilgi paylaşımının
oldukça önemli olduğu, erken uyarı mekanizması geliştirmeye çalışırken örneğin R2P’de yer alan suçlara dönüşebilme potansiyeli taşıyan insan hakları
ihlallerinin yoğun olarak yaşandığı bölgelere yoğunlaşma gereğini vurgulanmıştır.
27 Haziran 2011 tarihli rapor (The Role of Regional and Subregional arrangements in implementing RtoP-Koruma Sorumluluğunu uygulamada bölgesel ve alt-bölgesel düzenlemelerin rolü) güncel siyasi olaylar için özel notlar
içermektedir. BM ve organları arasındaki güçlü ilişkinin yanı sıra R2P’nin uygulamaya konmasında bölgesel ve alt bölgesel düzenlemelerin doğal bir rolü
olduğu belirtilmiştir. BM Güvenlik Konseyi ile bölgesel ve alt bölgesel örgütlerin birbirlerine meşruluk konusunda borçlu olduğu bu anlamda birbirlerine
katkıda bulundukları ifade edilmiştir. Genel Sekreter bölgesel ve alt bölgesel
örgütlerin rollerinin çerçevesini çizmek için üç sütun yaklaşımını kullanmış,
işbirliği alanlarına odaklanan ifadeler kullanmıştır.
20 Ağustos 2012’de yayınlanan rapor ise (Responsibility to Protect: Timely
and Decisive Response-Koruma Sorumluluğu: Zamanında ve Kararlı Karşılık) R2P’nin üç sütununa, zamanında ve kesin karşılığa odaklanmış, uluslararası, ulusal, bölgesel ve yerel düzeydeki aktörlerin R2P suç ve ihlal tehdidi ya
da oluşumlarına zamanında ve kesin biçimde nasıl karşılık verebileceklerini
23 Report of The Secretary General on Implementing The Responsibilty to Protect, http://
www.un.org/en/ga/search/view_doc.asp?symbol=A/63/677 (Erişim Tarihi: 18 Ekim 2015);
Ayrıca bkz: Çakmak, a.g.e., s.196.; Arsava, a.g.m., s.107.
28
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
tartışmıştır. Rapor var olan zorlayıcı ve zorlayıcı olmayan araçların geniş yelpazesini tanımlamış ve böylelikle R2P suçlarını önlemenin öneminin altını
çizmiştir. Aynı zamanda önlemlerin etkili olmadığı ve kitleleri tehdidin niteliğini koruduğu yerlerde uluslararası toplumun sivilleri korumak için ortaklaşa harekete geçme sorumluluğu olduğu açıklığa kavuşturulmuştur. Sekreter
ayrıca R2P’nin üç sütunu arasındaki etkileşimli ilişkiyi tartışmış ve meselenin R2P’nin bir duruma uygulanıp uygulanmaması olmadığı asıl tartışmanın
normun en iyi şekilde nasıl uygulanabileceği olması gerektiği görüşünü sunmuştur.
5 Ağustos 2013 tarihli rapor (State Responsibility and Prevention-Devlet Sorumluluğu ve Önleme) 2009’dan beri R2P üzerine yayımlanan beşinci rapor
olma özelliği taşımaktadır. Rapor devlet sorumluluğu ve önlemeyi derinlemesine incelemiştir. Devletlerin toplumları vahşi suçlara karşı dirençli inşa
etmek için gerekli olan ulusal kapasiteyi geliştirerek nüfuslarını koruma sorumluluklarına odaklanmıştır. Var olan önleme yelpazesiyle birlikte zulmün
yaşandığı yerlerdeki durumun derecesini çeşitleyen altı risk etmeni tanımlanmıştır. Ek olarak rapor zulmü önlemek için erken uyarı işleyişleri oturtmak,
zulmü önleyici düzenlemeler ve R2P’yi odak noktası yapmak gibi hedeflenen
önlemlere de ana hatlarıyla yer vermiştir.
Ağustos 2014 tarihli rapor (Responsibility to Protect: International Assistance-Koruma Sorumluluğu: Uluslararası Yardım) uluslararası toplumun koruma sorumluluğunu desteklemekteki ortaklaşa sorumluluğuna odaklanmıştır. Ayrıca yüreklendirme, kapasite oluşturma ve devletlere kendi halklarını
korumaları için yardımı içeren farklı biçimlerdeki destek de tanımlanmıştır.
Çeşitli işbirliklerinin R2P uygulamasını geliştirebileceğinin altı çizilmiştir.
2015 yılında ise koruma sorumluluğunun uygulanması ile ilgili yeni bir rapor
yayınlanmıştır. Raporda R2P’nin geçen on yıldaki ilerlemesi incelenmiş, bu
süreçteki ana zorluklar ve uygulama fırsatları tanımlanmış uluslararası toplumun normu daha etkin bir biçimde uygulayabilmesi için altı ana öncelik
detaylandırılmıştır.
ICISS, “The Responsibility to Protect” Raporu:
Koruma sorumluluğu kavram ve doktrininin gelişiminde içerik ve önem bakımından birbirinden farklı belge ve düzenlemeden söz etmek mümkün ise
de kavramın temelini oluşturan temel metin, yukarıda da kısaca değinilen ve
doğrudan kavramın içeriğini şekillendirmek amacı ile kurulan Komisyonun
hazırlamış olduğu rapordur. Bu nedenle de kavramın ne anlatmak istediğini bu
rapor içeriğinden hareketle anlamaya çalışmak daha doğru ve yeterli olacaktır.
NATO’nun Kosova müdahalesi ile insani müdahale kavramı konusundaki an-
29
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Somali, Bosna ve
Kosova’da olduğu
gibi (Ruanda’da başarısızlıkla sonuçlanan) insani amaçlarla
gerçekleştirilen dış
askeri müdahaleler
her zaman tartışmalı
olmuştur.
laşmazlıklar doruk noktasına ulaşmıştır. Müdahalenin önlediği zarardan daha
çok zarar verdiği söylenirken NATO’nun müdahale şekli hakkında çok ciddi
eleştiriler yapılmıştır. Somali, Bosna ve Kosova’da olduğu gibi (Ruanda’da
başarısızlıkla sonuçlanan) insani amaçlarla gerçekleştirilen dış askeri müdahaleler her zaman tartışmalı olmuştur. Ve temelde sunulmak istenen ana fikir
daha fazla Ruanda’nın yaşanmaması doğrultusundadır. Raporda müdahale
ikilemi ifadesiyle anlatılmak istenen, insani müdahalenin gerçekleştiğinde de
gerçekleşmediğinde de tartışmalı olduğudur. Belirtildiği gibi 1994’te Ruanda
da eylemsiz kalındığı için bir başarısızlık yaşanmıştır. 1999’da Kosova’da,
tartışmaları zirve noktasına ulaştıran müdahalede yaşanan Güvenlik Konseyi
yetkisi meselesi ve geride bıraktığı çokça soru bir diğer önemli örnektir. Aynı
şekilde Bosna (1995) ve Somali (1992-1993) örneklerinde de benzer bir başarısızlık ve tartışmayı görmekteyiz. Ortaklaşa eylemden büyük beklentilerin
olduğu bir dönemde yaşanan bu dört örnek olaya müdahale konusunda ayrı
bir önem atfedilmiştir.
Genel bir tartışma da uluslararası toplumun bir kısmının karışmaya daha yatkın bir diğer kısmın ise yeteri kadar yatkın olmayışı etrafında dönmekte bu
tartışmalara bir de yasallık kaygısı eklenmektedir. Daha önce belirtildiği gibi
Kofi Annan’ın 1999’daki çağrısı oldukça önemli bir adım olmuştur. Raporda
değişen uluslararası çevre ele alınmış özellikle 11 Eylül sonrası terörizm vurgusu yapılmıştır. Uluslararası kuruluş ve normların gerekliliği vurgulanan bir
diğer önemli noktadır. Bu bağlamda sahneye çıkan yeni aktörler BM İnsan
Hakları Yüksek Komiserliği, Eski Yugoslavya Uluslararası Ceza Mahkemesi (Ruanda ve Sierra Leone ile birlikte), Uluslararası Ceza Mahkemesi, BM
Mülteciler Yüksek Komiserliği, Uluslararası Kızılhaç Komitesi, Uluslararası
Kızılhaç ve Kızılay Dernekleri olarak sıralanmaktadır. Bununla birlikte artık
çok sayıda hükümet dışı örgüt, devlet dışı aktör, medya kuruluşları ve akademik kuruluşları da sahnede görmekte olduğumuz belirtilmiştir.
Soğuk Savaş sonrası artık devletler arası çatışmaların yerini iç çatışmalara,
sivil çatışmalara bıraktığı görülmektedir. Raporda şiddetin bir yaşam biçimi
haline geldiği belirtilmiş ve iç çatışmaların neden kaynaklandığı, nasıl gerçekleştiği örneklendirilmiştir. Terörizm gibi sıkıntıların dünyanın her yerindeki
insanlar için risk unsuru oluşturduğu aktarılmıştır. Bununla birlikte Kosova ve
Bosna müdahalelerinin gösterdiği gibi uluslararası eylemin amacı insani olsa
bile yarardan çok zarar vermekten kaçınmak zor olabilmektedir.
Yeni talep ve beklentiler konusunda rapor insan haklarına vurgu yapmıştır. İnsan haklarının uluslararası hukukun önemli bir parçası olduğu insan haklarına
saygının uluslararası ilişkilerin merkezinde ve sorumluluğunda olduğu ifade
edilmiştir. Bu noktada anahtar kilometre taşları İnsan Hakları Evrensel Bildi-
30
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
risi, Uluslararası Silahlı Çatışmalar Hukuku üzerine dört Cenevre Sözleşmesi
ve Ek Protokolleri, 1948 Soykırım Sözleşmesi, 1966 Medeni, Siyasi, Sosyal,
Ekonomik ve Kültürel Haklara İlişkin iki Sözleşme, 1998 Uluslararası Ceza
Mahkemesi Statüsü olarak sıralanmıştır. Daha sonra çalışmada da daha detaylı
bahsedileceği üzere insan güvenliği kavramı ele alınmış, güvenlik kavramının
devletlerin güvenliği kadar insanların güvenliğini içerecek biçimde değiştiği
belirtilmiştir. Ayrıca rapora göre bilgi devrimi, teknolojinin ilerlemesi yüksek farkındalık yaratmakta ve karşılık verilmesi için hükümetlere siyasi baskı
unsuru oluşturmaktadır. Ortak eylem için yeni fırsatlarda küreselleşme etkisi
dikkat çekmektedir.
Egemenlik kavramı raporda da geniş yer bulmuştur. Egemenliğe bir giriş niteliğinde yer verildikten sonra müdahale kavramı çerçevesinde kavram tekrar
daha detaylı ele alınmıştır. Buna göre bu konudaki önemli ifadelerden biri
devlet egemenliğinin en güçlü savunusunun bile bir devletin kendi halkına
istediğini yapmak için sınırsız gücü olduğu iddiasını taşımadığıdır. İç ve dış
egemenlik tanımlanmış, bu ayrımın anlamının dışarda diğer devletlerin egemenliğine içerde de halkın birliği ve temel haklarına saygı olduğu ifade edilmiştir. Bu ikili sorumluluk egemenlik anlamının modern anlayışıdır.
Bu noktada dili değiştirmek oldukça önemsenmiştir. İnsani müdahale kavramı
tartışmalarında ilerleme kaydedilememiştir. Geçmişteki tartışmalar müdahale
hakkı için ya da ona karşı olmuştur. Bu tartışma eskimiş ve yardımcı olmamaya başlamıştır. Bu gibi nedenlerle Komisyon müdahale hakkından değil koruma sorumluluğundan bahsetmeyi tercih ettiğini ifade etmiştir. Daha sonra
yer verilecek örnek olayların desteğiyle de görüleceği üzere R2P kavramı bir
algı değiştirme çabası olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavrama dek insani
müdahale hep askeri müdahaleyi çağrıştırmıştır. R2P insani müdahaleyi bu
algıdan sıyırmak için düzenlenmiş izlenimi uyandırmaktadır. Tekrar egemenlik kavramına dönülerek egemenliğin anlamı irdelenmiş “müdahale etmeme
ilkesi” tartışmada yerini bulmuştur. Egemenliğin Vestfalyan anlayışta uluslararası hukukta bir devletin yasal kimliği olduğu vurgulanmış, egemenliğin
BM Şartındaki tanım ve anlamına yer verilmiştir. Birleşmiş Milletler devlet
egemenliğinin gerçekleştiği en tepe noktadır.
Sorumlu Egemenlik
Sorumlu egemenlik kavramı devletin onun adına iktidarı elinde bulundurduğu
kendi halkına hem de kendisiyle eşit konum, hak ve statüye sahip olan diğer
devletlere karşı sorumluluğu olarak tanımlanmaktadır. Devletin tüm uygulama ve edimlerinde evrensel hukukun temel ilkelerine bağlı kalmak, insan haklarını ihlal etmemek ve üstlendiği yükümlülükleri yerine getirmek açısından
31
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
kendi halkına karşı sorumlu olduğu ifade edilmektedir.24 Sorumlu egemenlikte
idari meşruluk en alt düzeyde insani normlara bağlılığa vatandaşlarını onların
güvenliklerine yönelik şiddetli tehditlerden koruma kapasitesine sahip olmaya
ve kötü ülkesel koşullardan vatandaşlarını soyutlamaya dayanmaktadır.25
Egemen dokunulmazlık kültüründen
ulusal ve uluslararası
hesap verebilirlik kültürüne bir geçiş söz
konusudur.
Raporda da egemenlikte halka vurgu yapılarak “Sorumluluk olarak Egemenlik” anlayışına zemin oluşturulmuştur. Rapora göre bu anlayışla birlikte devlet
egemenliğinde bir değişiklik ya da seyrelme söz konusu değildir. Ancak bir
yeniden tanımlamanın/nitelendirmenin gerekli olduğu yadsınamaz bulunmaktadır. İç işlevlerde ve dıştaki görevlerde denetim olarak egemenlikten sorumluluk olarak egemenliğe geçiş söz konusudur. Sorumluluk olarak egemenlik
üçlü öneme sahiptir denilmektedir. Birincisi devlet otoriteleri vatandaşların
yaşamlarını koruma, emniyetlerini sağlama ve refahlarını yükseltme konularında sorumludur. İkincisi ulusal siyasi otoriteler içte vatandaşlarına ve BM
doğrultusunda uluslararası topluma karşı sorumludur. Ve son olarak üçüncüsü devlet yetkilileri eylemlerinden sorumludur. Yetkililere görev ve ihmalleri
için hesap sorulabilir. Sorumlu egemenlik anlayışının ortaya çıkışıyla mutlak
egemenlik anlayışından uzaklaşıldığı görülmektedir.
Egemen dokunulmazlık kültüründen ulusal ve uluslararası hesap verebilirlik kültürüne bir geçiş söz konusudur. Bu konuda uluslararası insan hakları
normları aracılığıyla uluslararası örgütlerin, sivil toplum eylemcilerinin ve
hükümet dışı örgütlerin etkisi büyük olmaktadır. Bununla birlikte insan hakları hukuku evrensel “evrensel adalet” –sınırlar olmaksızın adalet-farkındalığı
oluşturmaktadır. Ayrıca genel itibarıyla kökleşmiş olarak belirtilme ihtiyacı
duyulduğu üzere başta yerel hukuk sistemlerinin yeterli, etkin olmasının önemi ve uluslararası seçeneklerin söz konusu adalet sistemlerinin insanlığa karşı
suçları yargılamadığı ya da yargılayamadığı durumlarda devreye girmesi gerektiği ifade edilmiştir.
(İnsani) Güvenlik Kavramı
Raporda güvenlik kavramı koruma sorumluluğu kavramına ışık tutacak şekilde incelenmiştir. Öncelikle 1945 BM Şartı’nın imzalanmasından sonra güvenlik kavramının genişlediği vurgulanan rapora göre insan güvenliği, insanların
güvenliği yani fiziksel emniyeti, ekonomik ve sosyal refahı, onurlarına saygı
ve temel özgürlüklerini koruma anlamına gelmektedir. Yine rapora göre güvenlik kavramı devletler kadar insanları da içermelidir. Ulusal güvenlik kav24 Emrah Beriş, “Egemenlik Kavramının Tarihsel Gelişimi ve Geleceği Üzerine Bir Değerlendirme,” Ankara Üniversitesi SBF Dergisi, 63(1), 2008, s. 75.
25 Richard Falk, Human Rights Horizons, The Pursuit of Justice in a Globalizing World,
Routledge, 2000, s. 69.
32
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
ramı ise hala çok sınırlıdır, hükümetler dışardan gelen askeri saldırılara odaklanmaktadır. Günlük hayatta var olan sağlık, kişisel emniyet, insan onuru gibi,
açlık, hastalık, yetersiz barınma, suç, işsizlik, sosyal çatışma, çevresel risk vs.
de içerecek biçimde insani güvenliğin temel ögeleri için koruma bu yüzden
geri planda kalmaktadır.
Sorumlu egemenlik algısı yükselen insan hakları normları ve uluslararası söylemde de etkisi artan insan güvenliği kavramı ile güçlenmiştir. İnsani güvenlik
söyleminin 2. Dünya Savaşı sonrası havanın Soğuk Savaş sonrası için yeniden
canlandırılmasının bir parçası olarak 1990’da ortaya çıktığı, 1940’ların “freedom from fear”, “freedom from want” ve “human dignity” dilini kullandığı ve
bu söylemler birbirine bağlı olduğu vurgusunun yapıldığı belirtilmektedir.26
BM Kalkınma Programı’nın da kullandığı bu söylemler kavram için akademisyenler, karar vericiler ve Kanada, Japonya gibi devletler tarafından geniş
ölçüde kabul edilen bir yaklaşım olmakla kalmamış insani güvenlik sorunlarına yönelik oldukça dikkat çekici deyimler olarak yer bulmuştur.27
İnsani güvenlik devletin güvenliğini merkez alan anlayışın dönüşmesine yol
açmıştır. Böylelikle bir anlamda güvenliğin sadece devlete göre değil insanın
gereksinimlerine göre de şekillendirilmesine çağrı olarak nitelendirilmektedir.
Soğuk Savaş sonrası yaşanan ülke içi çatışmaların dikkatleri devlet merkezli
tehditlerden insanlığa yönelik yeni tehditlere çekmesi, uluslar-üstü ve sınır
aşan nitelikteki yeni tehditlerle tek başına mücadelenin güçlüğü ve böylelikle
vatandaşların güvenliğini sağlama görevinin devletin tekelinden güçlükle
de olsa çıkması, ulusal egemenlik kavramının evrimi, devletin güvenlik
sağlayıcı rolünün tartışılmaya başlanması ve dünyanın herhangi bir yerindeki
birey ve toplumların güvenlik gereksinimlerini düzenleyen uluslararası
normların ortaya çıkması insani güvenliğin ortaya çıkış etmenleri olarak
sıralanmaktadır.28 İnsan güvenliğinin ulusal sınırları aşan ortak bir güvenlik
anlayışı olması, ulusal işleyişlerin insan güvenliğini sağlamaktaki yetersizliği
göz önüne alındığında insan güvenliğinin evrensel normlar temelinde etkin
düzenlemelerle oluşturulabileceği belirtilmekte bunun için de en önemli
yapılardan biri BM olarak işaret edilmektedir.
Koruma sorumluluğunda kim sorumlu?
Koruma sorumluluğu ile ilgili metin ve düzenlemelerde öncelikli sorumlu26 Des Gasper ve Oscar A. Gomez, “Human security thinking in practice: ‘personal security’,
‘citizen security’ and comprehensive mappings,” Contemporary Politics, 21(1), 2015, s. 102.
27 Nikolaos Tzifakis, “Problematizing human security: a general/ contextual conceptual approach,” Southeast European and Black Sea Studies, 11(4), 2011, s. 356.
28 A. Şevket Ovalı, “Ütopya İle Pratik Arasında: Uluslararası İlişkilerde İnsan Güvenliği
Kavramsallaştırması,” Uluslararası İlişkiler, 3(10), 2006, s. 4, 17.
33
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
luğun devlete ait olduğu sadece devletin yetersiz ya da isteksiz olduğu durumlarda ya da fail söz konusu devlet olduğunda bu sorumluluğun uluslararası toplumun olduğu vurgulanmıştır. Ancak bu metinlerde R2P müdahale ve
egemenlik arasında köprü kuran bağlayıcı bir kavramdan fazlası olmaktadır.
Konu ile ilgili temel metinlere göre birçok örnek olayda devlet sorumluluğundan muaf olma eğilimindedir ve uluslararası toplumun temsilcileriyle etkin ortaklık arayışındadır. Ayrıca R2P yalnızca tepki gösterme sorumluluğu
anlamına gelmemekte, aynı zamanda önleme sorumluluğu ve yeniden inşa
sorumluluğunu da içermektedir. Eylemsizlik karşısında eylemin maliyet ve
sonuçları düşünülmüştür. Bu yaklaşım yardım, müdahale ve yeniden inşa arasında kavramsal, normatif ve operasyonel bağlantılar sağlamaktadır.
Koruma sorumluluğunun halkı doğrudan etkilenen devlete ait olduğu gerçeği,
yalnızca uluslararası hukuk ve modern devlet sisteminde değil uygulamada
söz konusu devletlerin pozitif farklılık yaratmakta üstün olduğunu gerçeğinde
de yer bulmaktadır. Yerel otorite problemlerin potansiyel çatışmalara dönüşmesini engellemek için eyleme geçmekte ve de problemler ortaya çıktığında
onları anlama, onlarla başa çıkmakta en iyi konumda bulunmaktadır.
R2P ile ilgili sözü edilen raporda önleme sorumluluğu detaylı olarak yer bulmuştur. Önleme konusunda da birincil ve başta gelen sorumluluk egemen
devletler ve onlarla birlikte toplum ve kuruluşlardadır. Tüm vatandaşlar için
adil davranış ve adil fırsatların garantisinde katı bir ulusal taahhüt çatışmaların önlenmesinde sağlam temeller sağlayacaktır. Hesap verebilirlik, iyi
yönetişim, insan haklarının korunması vs. konularındaki çabalar da oldukça
önemsenmektedir. Önleme başarısızlığının çok büyük maliyet ve sonuçları
olabileceği, önlemenin başarıya ulaşması için sıklıkla uluslararası toplumun
güçlü desteğine ihtiyaç duyulduğu belirtilmiştir. Rapora göre önlemeye yardım konusunda uluslararası çabalar arttıkça, bu girişimler güvenilirlik kazanır
ve bu güvenilirlik uluslararası eylemin önlemeden tepkiye geçmesi halinde
oldukça önemlidir. 2000 yılında BM Genel Kurulu ve Güvenlik Konseyi çatışma önlemede tüm BM birimlerinin hayati önemini tanıyan ve etkinliklerini
artıracaklarını vaat eden kararlar almıştır.29
Raporun dikkat çektiği gibi çatışma önleme konusunda uluslararası, bölgesel
ya da hükümet dışı aktörler özellikle 1990’larda ortaya çıkan ya da yayılan
ülke içi çatışmalara odaklanmışlardır. Afrika Birliği Örgütü ve Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı bunlara örnek gösterilebilecektir. Hükümetler arası
örgütler ve devletler kaynaklarını daha çok savaşa hazırlık, savaş, insani yardım, zorlayıcı müdahale, müdahale sonrası yeniden inşa ve barış koruma gibi
29 The Report of the Panel on United Nations Peace Operations, Report of the Secretary
General on Prevention of Armed Conflict in 2001.
34
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
konulara harcamakta ve bu nedenle önleme konusu zayıf kalmaktadır. Carnegie Ölümcül Çatışmaları Önleme Komisyonu’na göre uluslararası toplum
1990’lardaki 7 ana müdahalede (Bosna Hersek, Somali, Ruanda, Haiti, Basra
Körfezi, Kamboçya, El Salvador) yaklaşık 200 milyar dolar harcamıştır. Daha
etkili bir önleme yaklaşımıyla 130 milyar doların harcanmamış olabileceği
belirtilmiştir.30 Rapora göre önleme konusunda retorik, finansal ve siyasi destek arasında bir boşluk bulunmaktadır. Bu nedenle önlemin ekonomiyle bağına yer verilmiştir. Etkili bir önleme için üç temel koşul olan erken uyarı,
önleme araçları ve politik iradenin sağlanması zorunludur.
Önleme konusunda şart koşulan maddeler raporda biraz daha detaylı ele
alınmıştır. Erken uyarı ve çözümlemeler başlığı altında giriş olarak BM’nin
Ruanda tepkisi örneği verilmiş, bu konudaki raporların da onaylayacağı
üzere erken uyarının yokluğu bir açıklamadansa bir özür niteliği taşımaktadır
denilmiştir. Problem uyarının yokluğu değil zamanında karşılık olmaktadır.
Yapabilecek çok fazla aktör olmasına rağmen erken uyarı sisteminin
kurulamadığı görülmüştür. Erken uyarıda yeni tipte hükümet dışı örgütlerin
önemi büyüktür. Örneğin International Crisis Group çok önemli bir aktör
olarak karşımıza çıkmaktadır. Söz konusu örgüt hükümetleri ve medyayı
raporlarıyla harekete geçirmektedir Bu rol ve bu görev Uluslararası Af Örgütü (AI), İnsan Hakları İzleme Örgütü (HRW) ve Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu (FIDH) gibi ulusal ve uluslararası insan hakları örgütleri ile
tamamlanmaktadır. BM birimleri de sıklıkla erken uyarıyı merkezileştirmek
için uygun yerler olarak tanımlanmaktadır.
R2P Prensibi Uygulama Örnekleri
R2P kapsamında değerlendirilebilecek olaylardan biri 2008 Kenya’da yaşananlardır. Artan şiddet ve soykırım karşısında R2P kapsamında karşılık verilmiş, diplomatik araçlarla durum kontrol altına alınmıştır. Özellikle Kofi Annan, BM ve Afrika Birliği desteği ile askeri müdahaleye ihtiyaç duyulmadan
diplomatik yollarla durum kontrol altına alınmıştır.31
Koruma Sorumluluğu prensibinin uygulanmasına verilebilecek yakın geçmiş
ait örnekler arasında ise şunlar yer almaktadır: 2013’deki Fransız güçlerinin
Orta Afrika Cumhuriyetine müdahalesi, Mali’deki karışıklık üzerine Fransız
müdahalesi, BM’nin askeri müdahalesinin olmadığı Suriye savaşı, Arap Baharı boyunca Mısır, Tunus, Yemen ve özellikle 2011’de Libya’daki müdahale,
Nijerya’da Boko Haram ve hükümet arasındaki çatışma, Darfur’daki kriz, Demokratik Kongo Cumhuriyeti’ndeki iç savaş.
30 Ayrıntılı bilgi için bkz: www.carnegie.org
31 Evans, a.g.m., s.11.
35
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Yakın zaman örneklerinden olan Libya’da, uluslararası müdahale koruma sorumluluğuna yönelik eleştiriler dile getirilmiştir. Ülkede çatışma hızlandıkça
ve insan hakları ihlalleri Kaddafi yönetimince şiddetlendirilince, Güvenlik
Konseyi tarafından 1973 tarihli karar alınmıştır. Karara göre, uçuşa yasaklı
bölge sağlanmış ve üye devletlere bütün gerekli önlemlerin alınması yönünde
çağrıda bulunulmuştur. Bu çözüme takiben Fransa ve ABD önderliği altında
ve Afrika Birliği destekli koalisyon, Libya’daki hükümet birliklerine hava saldırısı gerçekleştirmişlerdir. Amaç sivilleri ve uçuşa yasak bölgeyi korumakken ilerleyen zamanlarda Kaddafi rejiminin ortadan kaldırılması misyonun bir
parçası olmuştur.
BM Güvenlik Konseyi 26 Şubat 2011 tarihli ve 1970 sayılı oybirliği ile aldığı kararı ile Libya yönetimine kendi halkını koruma sorumluluğunu hatırlatmış ve insan hakları ile uluslararası hukuka uygun davranma çağrısında
bulunmuştur. Karar ile birlikte ayrıca, koruma sorumluluğunun da konusunu
oluşturan ağır uluslararası suçların etkin bir şekilde soruşturulabilmesi için
Libya’daki durum Uluslararası Ceza Mahkemesine havale edilmiştir. Acil önlemler adına ise aynı karar silah ambargosu, bazı Libyalı yöneticilerin yurtdışına çıkmalarının yasaklanmasını ve bu kişilerin mal varlıklarının dondurulmasını öngörmüştür.
Libya’daki insani durumu ele alan bir diğer Güvenlik Konseyi hamlesi olan
1973 sayılı karar askeri müdahaleye yönelik meşru zemini oluşturmaktadır. 10
üyenin evet oyuyla, Çin, Rusya, Almanya, Hindistan ve Brezilya’nın çekimser
kalmalarıyla söz konusu karar kabul edilmiştir. Karar sivillerin korunması ve
Kaddafi güçlerinin etkisiz hale getirilmesi için hava ve denizden Libya’ya
müdahaleyi içermektedir. Kararda, Libyalı yetkililerin Konsey’in 26 Şubat
tarihinde aldığı 1970 sayılı karara uymadığı, Libya’daki durumun her geçen
gün ağırlaşarak uluslararası barış ve güvenliğe karşı bir tehdit oluşturduğu
vurgulanırken, bu kapsamda BM Sartı’nın 7’nci bölümü çerçevesinde hareket edildiği belirtilmektedir. Kararın “Uçuşa Yasak Bölge” oluşturulması ile
ilgili bölümünde, Libya hava sahasına insani yardım amaçlı ve yabancı devlet
vatandaşlarının ülkeden tahliyesi için yapılan uçuşlar dışında tüm uçuşların
yasaklanması istenmiştir. Kararın “sivillerin korunması” ile ilgili bölümünde
ise BM’ye üye tüm ülkelere Libya’da saldırı tehdidi altında bulunan sivilleri
korumak üzere, herhangi bir yabancı işgalci güç oluşturmadan, “gerekli tüm
önlemleri” alma yetkisi verilmiştir.
Devletlerin kendi halklarını kitlesel katliamlara karşı korumaya yükümlü
olduğunu ifade eden kavram bu kararlarda altı çizilerek vurgulanmıştır. Diğer devletler söz konusu olduğunda, Libya örneğindeki gibi sivillerin toplu
katliam riski altında olduğunun anlaşılması halinde seyirci devletler tüm du-
36
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
rumlara karşı hareket etme noktasında bir yükümlülük altındadır. Böylesi durumlarda uluslararası toplumun parçası olarak bu devletlerin seçme hakkına
sahip olmadığı ileri sürülebilir. Böyle bir savı içeren “koruma sorumluluğu”
ilkesinin yaygın kabulü dikkat çekici bir gelişmedir. Kendi halklarına karşı
şiddet eylemlerinde bulunan devlet yöneticileri kendilerine karşı her zaman
olası olmasa bile kuvvet kullanımı içeren bir tepkinin “mümkün” olduğunu
bilecektir.32 Kavrama ilişkin yaygın kabul birçok yorum ve tartışmayı da beraberinde getirmiştir.
Daha önce yaşananlara benzer biçimde NATO ile ilgili tartışmalar Libya
örneğinde de yaşanmıştır. Eğer Batı müdahalesinin amacı sivilleri korumak
ve hayatları kurtarmak idi ise, bu katastrofik bir başarısızlık olmuştur denilebilmekte, NATO’nun sivilleri korumadığı, kendi tarafından tek bir askeri
kaybetmezken ölümleri katmerli hale getirdiği belirtilmektedir. Batılı güçler
için Libya stratejik ve ticari açıdan oldukça önemli olan bölgenin kalbinde
olmak açısından anlamlıdır. Libya örneği Arap dünyası ve ötesinde ise gerçek
değişiklik ve bağımsızlık umutları için bir tehdit olarak görülmektedir. Yani
yapılan müdahalelerin bu ülkelerde verilen mücadeleyi olumsuz etkilediği de
bir diğer görüştür.
Libya müdahalesindeki silah ambargosu sağlandığı ve uçuşa yasak bölge temin edildiği halde Libya’da NATO tarafından Kaddafi’nin kara kuvvetlerine
karşı saldırıların devam etmesi uluslararası hukuk açısından da tartışmalara
neden olmuştur. 1973 sayılı karara atıfta bulunularak sivillerin Kaddafi güçlerinin tehdidi altında olduğu, eğer bu güçler etkisiz hale getirilmezlerse sivillerin zarar görebileceği savunulmuştur. Birçok görüş devam eden bombardımanın açıkça isyancılara destek sağladığı oysa kararın içeriğinde böyle bir
yetkinin var olmadığı ve olamayacağı yönündedir.33 Libya müdahalesi konusunda en büyük şüphe ve iddialar gerçek amacın rejim değişikliği olduğudur.
Libya müdahalesindeki silah ambargosu sağlandığı ve
uçuşa yasak bölge
temin edildiği halde
Libya’da NATO tarafından Kaddafi’nin
kara kuvvetlerine
karşı saldırıların devam etmesi uluslararası hukuk açısından
da tartışmalara neden
olmuştur.
Diğer yandan, Libya için alınan 1973 sayılı BM Güvenlik Konseyi kararı koruma sorumluluğu ile birlikte ziyade uluslararası barış ve güvenliğin tehdit
altında olduğu gerekçesini öne sürmüştür. Ancak karar Libya’da sivillerin
korunmasını vurgulaması, ülkedeki hak ihlallerine ve kitlesel kıyımlara dikkat çekmesiyle, uluslararası barış ve güvenliğin tehdidi sadece gerekçe olarak
kalmıştır. Gerçekleştirilen askeri müdahalenin Kaddafi’yi düşürmeye kadar
32 Bruno Pommier, “The Use of Force to Protect Civilians and Humanitarian Action: The
Case of Libya and Beyond,” International Review of the Red Cross, 93(884), December 2011,
s. 1082.
33 Selin M. Bölme, Ufuk Ulutaş, Taha Özhan ve Müjge Küçükkeleş, “İsyan Müdahale ve
Sonrası: Libya’da Dönüşümün Sancıları”, SETA Rapor, No:5, Aralık 2011, s. 27.
37
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
ilerlemesi ise müdahalenin meşruiyetine gölge düşürmüştür.34
Genel olarak koruma sorumluluğu insani krizlerde diplomatik bir araç haline
gelmiştir. Devletlerin gerekçeleri şüpheli olsa da eylemlerini meşrulaştırmak
için koruma sorumluluğuna başvurmuşlardır. Ancak Mısır’ın Gazze vatandaşlarını korumak için uluslararası topluma çağrıda bulunması, Rusya’nın Güney Osetya’daki ‘soykırımı’ önlemek için Gürcistan’a müdahalede bulunması
Koruma Sorumluluğuna başvurulan şüpheli durumlardır.35
Somali ve Doğu Kongo’da ise insanlığa karşı suçlar işlendiği açık olmasına
rağmen R2P prensibi bu örneklerde de uygulanmamıştır. Bu örneklerde de
uluslararası toplum etkin şekilde davranamamıştır.36 Bu da aslında prensibin
henüz güçlü bir norm haline dönüşmediğini ve son derece selektif bir biçimde
uygulandığını göstermektedir. Bu ise hem prensibin ve hem de uluslararası
sistemin istikrarının geleceği adına iyimser olmanın önünde önemli bir engeldir. Prensibin, prensip gerekçesinde güçlü bir şekilde dile getirilen nedenlerin ve durumların dışında, belli başlı ana aktörlerin öncülük ve inisiyatifinde
uygulanması hem inandırıcılık sorununa yol açmakta ve hem de prensibin
yerleşik bir norm haline gelmesine engel olmaktadır.
Sonuç olarak, Fildişi Sahili ve Libya örnekleri dışında, Darfur’da dahil olmak
üzere çoğu insan hakları ihlallerine uluslararası toplum sessiz kalmıştır. Diğer
yandan 2003 ABD’nin Irak müdahalesinde, müdahaleye meşruiyet kazandırmak için insani müdahaleye ve koruma sorumluluğuna atıfta bulunulması
normun suistimale açık olduğunu ortaya koymuştur. Hatta Rusya bile 2008
yılında Gürcistan topraklarına girdiğinde ve daha yakın tarihlerde Kırım’ı ilhak ettiğinde de R2P prensibinin temel varsayımlarını andırır gerekçeler ileri
sürmüştür. En yakın örnek olarak Suriye krizinde açıkça görülen insan hakları
ihlalleri karşısında uluslararası toplumun etkin olamayışı, insani nedenlerle
müdahalede bulunamama, müdahale kavramının ne kadar politize olduğunun
kanıtıdır.
Koruma Sorumluluğu: Problem ve Sakıncalar
İnsani müdahale kavramında söz konusu olduğu gibi alınan koruma
sorumluluğunun ihlali gerekçesi ile alınan kararların neredeyse tamamının
tartışmalı oluşu sorgulanması gereken önemli bir noktadır. Bu tartışmalar,
yeni bir uluslararası hukuk ve siyaset normu olarak geliştirilmeye çalışılan
34 Cenap Çakmak, ‘Uluslararası Hukukta Kuvvet Kullanımı ve Libya’ya Askeri Müdahale’,
http://www.zaman.com.tr/yorum_yorum-doc-dr-cenap-cakmak-uluslararasi-hukukta-kuvvetkullanimi-ve-libyaya-askeri-mudahale_1125164.html (Erişim Tarihi: 17 Ekim 2015)
35 Alex J. Bellamy, Global Politics and the Responsibility To Protect, Routledge, 2011, s.26.
36 Evans, a.g.m., s.12.
38
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
R2P önemli ölçüde etkilenmiştir. Süregiden tartışmalarda R2P kavramı bir
algı değiştirme çabası olarak karşımıza çıkmaktadır. Bu kavrama dek insani
müdahale hep askeri müdahaleyi çağrıştırmıştır. R2P ise insani müdahaleyi bu
algıdan sıyırmak için düzenlenmiş izlenimi uyandırmaktadır. İncelenen rapor
ve kararlarda da görüldüğü gibi sıklıkla vurgulanan algılanması gerekenin
önceliğin mevcut insani krizi “önlemek” olduğudur.
Bu noktada, R2P kavramı ve kavramın geleceği için uluslararası toplum tarafından bir sınav verildiği açıktır. Ancak teori ve pratikteki uyumsuzluklar
bir kavrama daha şüpheyle yaklaşılmasını da beraberinde getirecek ve sonuç
itibarı ile de uluslararası hukuka ayakları yere basmayan tartışmalı, karmaşık
bir kavram daha kazandırılmış olacaktır. Kavrama duyulan şüphenin BM ve
NATO gibi kuruluşların bu konuda karnesinin çok da parlak olmamasından
kaynaklandığı söylenebilir. Ayrıca insani müdahale konusunda askeri müdahale algısının değiştirilmesi ya da dönüştürülmesi çok kolay olmayacaktır.
Ancak bu konuda uygulamadaki bir başarı teoriyi güçlendirebilecektir. Ayrıca
kavramla birlikte güce başvurmama ilkesinin yıpratılmadığı da kanıtlanmalıdır.
R2P’nin sahneye çıkıp uygulama alanı bulduğu ilk örnek olan Libya örneğinde –ki R2P çerçevesinde değerlendirilmemesi gerektiği görüşleri de mevcuttur- tartışmalar da aynı hızla sahneye çıkmıştır. İnsani müdahalenin bir kılıf
olduğu, müdahaleye meşru zemin yaratılmaya çalışıldığı iddialarının yanı sıra
bir de asıl amacın rejim değişikliği olduğu ileri sürülmüştür. Şüphe düşüncelerin kemirgeni olarak ortaya çıktığında kavramın yıpranması da kaçınılmaz
olmaktadır.
Suriye’deki kriz
Mısır, Tunus ve Libya’dakinden çok daha
zorlu ve karmaşık bir
meseledir. Suriye’nin
bölgedeki konumu,
uluslararası arenadaki önemli devletlerle
olan ilişkileri, etnik ve
dini yönden karmaşık
yapısı sürece de etki
etmektedir.
Suriye’deki kriz Mısır, Tunus ve Libya’dakinden çok daha zorlu ve karmaşık
bir meseledir. Suriye’nin bölgedeki konumu, uluslararası arenadaki önemli
devletlerle olan ilişkileri, etnik ve dini yönden karmaşık yapısı sürece de etki
etmektedir. Koruma sorumluluğu çerçevesinde Suriye krizini önemli kılan ise
uluslararası toplumun (Libya ile kıyaslandığında) selektif bir tutum takınmış
olmasıdır. Libya’da askeri müdahalenin bir gerekçesi olarak ileri sürülen ve
altı çizilen koruma sorumluluğu, Suriye örneğinde de ancak söylem düzeyinde ve büyük ölçüde de niyet edilen tanım ve bağlamından farklı bir şekilde
dile getirilmiş ve krizin tümünü kapsayacak şekilde değil, krize kendi stratejik
ve siyasi duruşları açısından bakmayı tercih eden aktörlerin manipülatif kullanımına maruz kalmıştır.
39
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
5. SONUÇ VE DEĞERLENDİRME
Koruma sorumluluğu ve devlet egemenliği
Koruma sorumluluğu kavramı insani müdahale ile ilgili ortaya çıkan iki büyük ve önemli probleme bir cevap niteliğinde ortaya çıkmıştır. Bu problemlerden birincisi, kuvvet kullanmanın gerekli olduğunun açık olduğu, ancak BM
Şartı çerçevesinde Konseyin beş daimi üyesinin sahip olduğu veto yetkisi nedeniyle müdahalenin mümkün olmadığı durumlarda müdahalenin uluslararası
toplumun rıza ve onayı olmaksızın gerçekleştirilmesinin meşrulaştırılmasıdır.
Problemlerin ikincisi ise insani güvenliğin ciddi bir risk altında olduğu durumlarda ne yapılması gerektiğinin açık bir şekilde belli olmaması, doğrudan
askeri müdahalenin sanki öncelikli bir çözüm imiş gibi vurgulanması ve bunun keyfi neden ve gerekçeler ile yerine getirilmesidir.
Bu iki soruna koruma sorumluluğu kavramının en azından kağıt üzerinde getirdiği çözümler ise aslında uluslararası toplumu sürece daha fazla dahil etmek ve olası müdahalenin meşruiyet sınırlarını ve gerekçelerini daha belirgin
bir biçimde tanımlamak şeklinde kendini göstermiştir. Güvenlik Konseyi’nin
kuvvet kullanma mekanizmalarındaki rolünü göz ardı etmeden, ancak Konseyin yetersiz kaldığı durumlarda belirgin bir şekilde uluslararası toplumun
rızasını elde ederek kurgulanacak bir mekanizma ile tehdit altındaki insan
gruplarının güvenliğinin korunmasını merkeze koyan koruma sorumluluğu
kavramı bu açıdan bakıldığında son derece radikal denilebilecek bir değişikliği hedeflemiştir.
Ancak en azından günümüzde uygulandığı ve yorumlandığı haliyle koruma
sorumluluğu kavramının bu iki temel problemi çözebildiğini söylemek son
derece güçtür. Koruma sorumluluğunun, bir halk topluluğunun korunması ile
ilgili temel bazı ilkeler ortaya koyduğu elbette ki açıktır. Buna göre aslında
yine devrim sayılabilecek bir anlayışın da önünü açmıştır. Koruma sorumluluğu kavramı ile ilk defa herhangi bir halk topluluğunun korunması gerektiği ve korunmadığı durumlarda bazı tedbirlerin alınmasının şart olduğu ifade
edilmiştir. Daha da önemlisi bu koruma sorumluluğu bir uluslararası hukuk
yükümlülüğü olarak tanımlanmıştır. Bu birçok açıdan son derece önemli bir
gelişmedir zira konvansiyonel uluslararası hukuk ve ilişkiler anlayışında vurgu sürekli devletin güvenliğine ve çıkarlarına yapılmıştır. Koruma sorumluluğu ise güvenlik anlayışında en azından teoride farklı bir bakış açısına işaret
etmekte ve güvenliğin esasta insan topluluklarının ihtiyacı olduğunu vurgulamaktadır.
Bir diğer önemli yenilik de koruma sorumluluğunun hangi durumlarda ortaya
çıktığının ana hatları ile de olsa belirlenmiş olmasıdır. İnsani müdahale muğ-
40
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
lak sayılabilecek gerekçeler ile meşrulaştırılırken koruma sorumluluğu, bir
devletin, egemen olmaktan kaynaklanan sorumluluğunu soykırım, insanlığa
karşı suçlar, savaş suçları ve etnik temizlik ile sınırlandırmıştır. Yani mesela
yeterli sağlık hizmeti sağlamama ya da mesela ifade özgürlüğünü garanti altına almama, uluslararası toplumun müdahalesini gerektirecek bir neden değildir.
Bu elbette ki bir devletin ifade özgürlüğünü dilediği gibi kısıtlayabileceği anlamına gelmemektedir. Uluslararası insan hakları hukuku, insancıl hukuk ve
ceza hukuku mekanizma ve düzenlemelerine taraf olan devletler bu mekanizmalarda belirtilen kurallar çerçevesinde hukuken yükümlü olmaktadır. Ancak
burada önemli nokta, koruma sorumluluğu doktrini çerçevesinde belirlenmiş
olan yükümlülüğün ihlali halinde müdahale yolunun ve seçeneğinin açık tutulmuş olmasıdır. Ne insan hakları hukukunda, ne de uluslararası ceza hukukunda bu türden bir müeyyide ya da seçenek tanımlanmış değildir.
Ancak yukarıda da belirtildiği gibi koruma sorumluluğu doktrini, bu önemli
yeniliklerine rağmen başlangıçta belirlenmiş hedeflerin gerçekleşmesini sağlayamamıştır. Sonuç itibarı ile işlevsiz hale geldiği durumlarda dahi Güvenlik
Konseyini devre dışı bırakamamış ve Konsey yerine yeni bir karar mercii ya
da mekanizması ihdas edememiştir. Doktrinin uygulama alanı bulduğu örneklerde Konsey öncü rolü üstlenmiş ve BM Şartı çerçevesinde sahip olduğu
yetkileri koruma sorumluluğu kavramına atıfla kullanmıştır. Bu da koruma
sorumluluğunu ilgilendiren örneklerde yeni bir emsal oluşturmuştur. Diğer
bir ifadeyle, Konseyin almış olduğu bağlayıcı kararlarda kavrama atıfta bulunması, koruma sorumluluğu ilkesi çerçevesinde harekete geçme rol ve yetkisinin Konseye ait olduğu şeklinde bir emsalin ortaya çıkmasını sağlamıştır.
Bu emsalin ne derece yerleşeceği ve kabul göreceği zamanla daha belirgin
hale gelecektir.
Bu açıdan bakıldığında koruma sorumluluğunun bazı önemli başarıları, ama
aynı zamanda bazı önemli sakıncaları da ortaya çıkmaktadır. En önemli başarısı hiç şüphesiz bir devletin, egemen vasfıyla, sahip olduğu yetkilerin yanında kendi halkını koruması ile ilgili uluslararası hukuk yükümlülüğünü tahkim
etmesidir. Bugün için en azından prensipte her devletin, kavramda atıf yapılan
durumlar söz konusu olduğunda, kendi halkını koruması gerektiği ile herhangi
bir tartışma söz konusu değildir. Bu oldukça önemli bir noktayı ifade etmektedir. Egemenlik bugüne kadar hem pratikte ve hem de doktrinde bir devletin
yetkisi bağlamında ele alınmıştır. Bunun en temel nedeni şudur: bir devletin
güvenliğinin sağlanması ya da garanti altına alınması aynı zamanda halkın
güvenliğinin sağlanması anlamına gelmektedir. Dolayısıyla ulusal güvenlik
aynı zamanda insan güvenliği demektir. Böyle bir yaklaşımda devletin halına
41
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
karşı sorumluluğundan değil, devletlerin birbirlerine karşı sorumluluklarından söz edilebilir. Halbuki koruma sorumluluğu doktrini soykırım, insanlığa
karşı suçlar, savaş suçları ve etnik temizlik hallerinde devleti aradan çıkararak
doğrudan halkı uluslararası hukuk çerçevesinde korunması gereken bir nesne
olarak değerlendirmiş ve devleti ve hatta uluslararası toplumu insan güvenliğinden sorumlu tutmuştur.
BM Şartında devletlerin kuvvet kullanmasının yasaklanması
üç düzenleme ortaya
çıkarmıştır: BM Şartı
6. ve 7. bölümlerde
düzenlenen ortak
güvenlik sistemi, 8.
Bölümde yer alan
bölgesel düzenlemeler
ve 51. maddede yer
alan meşru müdafaa
hakkı.
Dolayısıyla koruma sorumluluğu devlet egemenliği anlayışında önemli bir
yenilik getirmiştir. Egemen bir varlık olarak devlet, uluslararası politika ve
hukukta sahip olduğu yetkiler yanında birtakım sorumluluklar da üstlenmek
durumundadır. Klasik uluslararası hukukun aksine bu yükümlülükler doğrudan insanı ön plana çıkarmaktadır. Tabi ki insan topluluklarına karşı devletin
egemen olmaktan kaynaklanan yükümlülüklerinin kapsamı çok geniş değildir. Ancak yine de doğrudan doğruya insan topluluklarının uluslararası hukuk
yükümlülüğünün konusu haline gelmiş olmaları ve bu yükümlülüklerin ihlali
durumunda müdahale gibi ağır denilebilecek müeyyidelerin söz konusu olması egemenlik anlayışında önemli bir değişimi ifade etmektedir.
Koruma sorumluluğu ve kuvvet kullanmanın hukuki çerçevesinde
yaşanan değişim
BM öncesi düzenlemelerde karşılaşılan ‘savaş’ terimi, savaş dışında kuvvet
kullanma yollarını düzenleme dışında bıraktığından birçok sorunu da beraberinde getirmiştir. BM anlaşmasında ise savaş kavramı yerine ‘kuvvet tehdidi
ya da kuvvet kullanma’ kavramı kullanılarak daha açık düzenlemeler getirilmiştir.37 Bu çerçevede BM Şartında devletlerin kuvvet kullanmasının yasaklanması üç düzenleme ortaya çıkarmıştır: BM Şartı 6. ve 7. bölümlerde düzenlenen ortak güvenlik sistemi, 8. Bölümde yer alan bölgesel düzenlemeler ve
51. maddede yer alan meşru müdafaa hakkı.38
Bu bağlamda BM şartı madde 1’de belirtilen uluslararası barış ve güvenliği
korumak için madde 2’deki kuvvet kullanımına dair kısıtlamalar düzenlenmiştir. BM Şartı Madde 2/4’e göre:
Tüm üyeler, uluslararası ilişkilerinde gerek herhangi bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da siyasal bağımsızlığa karşı, gerek Birleşmiş Milletlerin
amaçları ile bağdaşmayacak herhangi bir biçimde kuvvet kullanma tehdidine
ya da kuvvet kullanılmasına başvurmaktan kaçınırlar.39
37 Acer, a.g.e., s.55.
38 Funda Keskin, “BM ve Kuvvet Kullanma,” Avrasya Dosyası, 8(1), İlkbahar 2002, s.150.
39 http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/3-30.pdf (Erişim Tarihi: 15 Şubat
2015); BM Şartı’nın orijinal metni için bkz. http://www.un.org/en/documents/charter/chapter1.shtml
42
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Bu maddeye göre bir üye devletin diğer üye devletlerin toprak bütünlüğüne ve siyasal bağımsızlığına karşı, BM Şartının amaçlarıyla çelişecek şekilde
silahlı kuvvet kullanması ve silahlı kuvvet kullanma tehdidinde bulunması
yasaklanmaktadır.40 Madde 2/4’ün kapsamı kuvvet kullanma tehdidini içerdiği gibi, kuvvete başvurmayı ‘bir başka devletin toprak bütünlüğüne ya da
siyasi bağımsızlığına karşı’ ya da BM’nin ‘amaçlarına uymayacak eylemlerde
bulunma’ durumlarında yasaklamıştır.
BM Şartı uluslararası barış ve güvenliğin sağlanmasında ve korunmasında
güvenlik konseyine büyük bir sorumluluk yüklemiştir. Bu sorumluluk 6. Bölümde düzenlenen tavsiye niteliğindeki uyuşmazlıkların çözümünde barışçıl
yollara başvurma, 7. Bölümde düzenlenen barışın tehdidi, bozulması ya da
bir saldırı durumunda alınacak önlemleri içermektedir. Buna göre Güvenlik
Konseyi herhangi bir uyuşmazlık ya da anlaşmazlığın uluslararası barış ve
güvenliği tehdit edip etmeyeceğine karar vermek için soruşturma yetkisine
sahiptir. Bunun dışında herhangi bir BM üyesi uluslararası barış ve güvenliğe
tehdit gördüğü bir anlaşmazlıkta Güvenlik Konseyi veya Genel Kurul’un dikkatini çekebilme hakkına sahiptir. Diğer yandan bir devlet BM üyesi olmasa
bile taraf olduğu bir uyuşmazlığı barışçıl yollarla çözme yükümlülüğünü saklı
tutarak, Genel Kurul’un ve Güvenlik Konseyi’nin dikkatini çekebilmektedir.41
Her ne kadar Güvenlik Konseyi kuvvet kullanımına izin verilmesinde merkez rolü üstlense de Genel Kurulun da bu konuda tavsiye niteliğinde yetkisi
bulunmaktadır. Diğer bir deyişle kuvvet kullanımına dair kararın alınmasında
Güvenlik Konseyinden kaynaklanan bir tıkanıklık meydana geldiğinde Genel
Kurul devreye girmektedir. Ancak genel kurulun buradaki rolü ikincildir ve
alacağı kararlar tavsiye niteliğindedir.42
Kuvvet kullanımı ile ilgili bu genel çerçeveye bakıldığında koruma sorumluluğu kavramının geliştirilmesi ile neyin hedeflendiği konusunda bir fikir
edinmek mümkündür. Burada temel amaç, uluslararası toplumu temsil ettiği
düşünülen Genel Kurulun, kuvvet kullanımı konusunda daha etkin hale getirilmesidir. Bu Konsey ile ilgili uzunca bir süredir dile getirilen eleştirilerin de
pratik bir yansımasını ifade etmektedir. Koruma sorumluluğunun ihlali halinde uluslararası toplumun ilgili insan topluluğunu korumakla yükümlü olduğu
kavramın ve doktrinin temel vurgularından birisidir. Bir devletin, egemen ol40 Nejat Doğan, “Uluslararası İlişkilerde Meşru Güç Kullanımı: BM Sisteminin Temel İlkeleri, BM Şartı Paradigmasının Değişimi ve Türkiye”, içinde Cenap Çakmak, Nejat Doğan ve
Ahmet Öztürk (der.), Uluslararası İlişkilerde Güncel Konular ve Türkiye, Seçkin Yayıncılık,
2012, s.106.
41 http://www.tbmm.gov.tr/komisyon/insanhaklari/pdf01/3-30.pdf, s.12-13, (Erişim Tarihi:15
Şubat 2015)
42 Çakmak, a.g.e., s.185-186.
43
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
maktan kaynaklanan koruma sorumluluğunu ihlal etmesi durumunda müdahale de dahil tedbirlerin alınmasında Konseyin inisiyatif kullanması elbette
söz konusu olabilecektir. Şayet Konsey etkili tedbirler alabilirse bu koruma
sorumluluğu ilkesinin amaçlarına zaten aykırılık teşkil etmeyecektir.
Ancak yukarıda da belirtildiği gibi asıl sorun, Konseyin etkili önlem alamadığı durumlarda, uluslararası toplumun rızasını gösterecek mekanizmalar çerçevesinde gerekirse kuvvet kullanmayı mümkün ve meşru kılacak bir çerçeveyi
kurabilmektir. Bu meşruiyet insani müdahale doktrini ile sağlanamadığı için
koruma sorumluluğu kavramı ortaya çıkmıştır. Diğer bir deyişle koruma sorumluluğu bir taraftan insani müdahalede olduğu gibi Konsey kararı olmaksızın insani gerekçeler ile kuvvet kullanımını mümkün kılmak, bir taraftan da
bunu hukuki ve meşru bir zemine oturtmak amacı ile geliştirilmiştir. Uluslararası siyasetin doğası dikkate alındığında bunun gerçekleştirilmesi son derece
zor bir hedef olduğu açıktır.
Nitekim uygulamada koruma sorumluluğu ilkesi, başlangıçta tasarlandığından farklı bir şekil almıştır. Koruma sorumluluğu ilkesine atıfla yapılan müdahalelerde ve kuvvet kullanma örneklerinde gerekli meşruiyet altyapısı Güvenlik Konseyi kararları ile sağlanmıştır. Suriye örneğinde olduğu gibi, Konseyin
karar alamadığı durumlarda ise uluslararası toplumun rızasını yansıtır tarzda
bir müdahale süreci başlatılamamıştır. Diğer bir ifadeyle koruma sorumluluğu prensibine rağmen Konsey, kuvvet kullanma konusunda tek yetkili örgüt
olarak kalmaya devam etmiş, yardımcı rollerine rağmen Genel Kurul, koruma sorumluluğu ilkesinin ancak içeriğinin ortaya çıkmasında katkı sağlamış,
buna karşılık uygulamada herhangi bir aşamada belirleyici bir işlev üstlenememiştir. Bugün gelinen noktada da Konsey, koruma sorumluluğu gerekçesi
de dahil olmak üzere kuvvet kullanma konusunda baskın konumunu muhafaza etmektedir.
Peki koruma sorumluluğu ilke ve kavramının kuvvet kullanma ile ilgili hukuki mekanizmaya getirdiği yenilik nedir? Artık Güvenlik Konseyi, uluslararası insancıl hukuk ve uluslararası ceza hukuku kurallarının ağır ve sistematik
ihlallerinde neredeyse sadece bu ilkeye atıfla kuvvet kullanma da dahil etkili
önlem alabilmektedir. Diğer bir deyişle çok ağır ihlallerin meydana gelmesi
halinde insani güvenliğe atıfla, Konsey uluslararası toplumun halkı koruma
sorumluluğunun temsilcisi işlevini görmektedir. Yani insan topluluklarının
güvenliklerinin tehdit altına girmesi uluslararası barış ve güvenliğe yönelik
tehdit olarak değerlendirilebilmekte ve dolayısıyla bu tehdit ile ilgili olarak
BM Şartındaki düzenlemeler hayata geçirilebilmektedir.
Somut olarak belirtmek gerekirse burada üç önemli yenilik göze çarpmakta-
44
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
dır. Birincisi, uluslararası ceza hukuk ve insancıl hukuk ihlalleri kuvvet kullanmaya varacak müeyyidelere tabi kılınmaktadır. Dolayısıyla sadece bireysel
sorumluluk değil, egemenlikten kaynaklanan sorumluluğu nedeniyle devletin
kolektif sorumluluğu da açık bir şekilde gündeme gelmektedir. Hatta özellikle
suç eylemleri ile ilgili olarak bireysel sorumluluk da yine koruma sorumluluğunun ihlali bağlamında yine çoğunlukla Konsey tarafından ele alınmaktadır.
İkincisi, insani güvenlik bazı durumlarda devlet güvenliğinin yerini almakta
ve doğrudan uluslararası hukuk ve ilişkilerin önemli bir gündemi haline gelmektedir. Üçüncüsü, devletin, egemen olması nedeniyle, neredeyse uluslararası hukuk süjesi olarak sahip olduğu yetkiler kadar halkı koruma sorumluluğu ön plana çıkarılmaktadır.
R2P uluslararası norm haline gelir mi?
Peki bütün bunlar koruma sorumluluğu ilkesinin bütün uluslararası toplum
tarafından kabul gören bir norm haline gelmesini sağlar mı? Bu konuda
net bir cevap vermek zordur. Kimi uluslararası hukukçulara göre koruma
sorumluluğu bugün uluslararası hukukun önemli bir normu haline gelmiştir.
Kimine göre ise böylesi bir statüden söz etmek için henüz çok erkendir zira
ilkenin norm haline gelmesi için sağlaması gereken önemli koşullar bulunmaktadır. R2P’nin norm haline gelip gelmemesi uluslararası hukukun özellikle kuvvet kullanma ile ilgili mekanizmalarının geleceği için büyük önem
taşımaktadır. Koruma sorumluluğunun ihlali gerekçesi ile atılacak ya da atılamayacak adımlar, ilkenin uluslararası toplumca ne kadar kabul gördüğünü
göstereceği gibi, bireysel olarak bazı devletlerin söz konusu ilkeyi nasıl manipüle ettikleri ile ilgili de önemli ipuçları verecektir.
Güvenlik Konseyinin R2P ilkesi üzerinde monopol ihdas etmeye başlaması ve
soykırım, insanlığa karşı suçlar ve etnik temizlik gibi ağır uluslararası hukuk
hallerinde müdahaleye karar verme konusunda zaten var olan rolünü iyice
pekiştirmesi bir açıdan bakıldığında olumlu sayılabilir. Zira Konseyin kararları bütün uluslararası toplum için geçerlidir. Ancak burada büyük önem arz
eden konu, Konseyin müdahale ve kuvvet kullanmayı gerektiren her durumda
benzer bir standardı ortaya koyabilmesidir. Bu yapılabildiği takdirde koruma
sorumluluğu ilkesi, Konseyin karar ve uygulamaları yoluyla bütün devletler
için bağlayıcı bir uluslararası hukuk normu haline gelebilir.
Buna karşılık Konseyin beş daimi üyelerinden herhangi birisi, doğrudan kendi
güvenlik öncelikleri ve çıkarlarını ilgilendiren bir konuda, kuvvet kullanmayı
gerektiren bir durum olmasına rağmen süreci bloke eder ve bir karar alınmasını engellerse koruma sorumluluğu ilkesinin bir norma dönüşmesi söz konusu
olmayabilecektir. Güvenlik Konseyinin yapısının ve oy verme mekanizması-
45
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
nın değişmesi görünür bir gelecekte mümkün olmadığına göre R2P’nin güçlü
bir norm haline dönüşmesi, özellikle daimi üyeler arasında varılacak bir mutabakata ve bu ilkenin uygulanabileceği her durumda aynı pratiği tekrarlamalarına bağlı olacaktır. Ancak bu, imkansız olmasa bile, en azından günümüz
uluslararası siyasi koşulları dikkate alındığında son derece uzak bir ihtimalmiş
gibi görünmektedir. Buna ilave olarak, bireysel olarak bazı devletlerin, koruma sorumluluğu prensibini BM Şartının meşru müdafaa koşullarına atfen
kendi çıkarları ve buna uygun olarak kuvvet kullanma girişimlerini meşrulaştırmak için kullanmaları R2P’nin insani müdahale kavramı gibi suiistimal
edilmesine ve sonuçta da uluslararası siyasi rekabetin kurbanı olmasına neden
olabilecektir.
46
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
BİLGESAM YAYINLARI
Kitaplar
Çin Yeni Süper Güç Olabilecek mi? Güç, Enerji ve Güvenlik Boyutları
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Değişen Dünyada Türkiye’nin Stratejisi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Türkiye’nin Bugünü ve Yarını
E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN
Türkiye Cumhuriyeti’nin Ortadoğu Politikası
E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN
Türkiye’nin Vizyonu: Temel Sorunlar ve Çözüm Önerileri
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Bildiri Kitabı
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
IV. Ulusal Hidrojen Enerjisi Kongresi ve Sergisi Bildiri Kitabı
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
Özgür, Demokratik ve Güvenli Seçim
Kasım ESEN, Özdemir AKBAL
Terörle Mücadele Stratejisi
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Hazırlayan: Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Türkiye’de Kürtler ve Toplumsal Algılar
Dr. Mehmet Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Teoriler Işığında Güvenlik, Savaş, Barış ve Çatışma Çözümleri
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
47
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Asya’da Güvenlik Sorunları ve Yansımaları
(Ed.) Doç. Dr. R. Kutay KARACA
Sivil-Asker İlişkileri ve Ordu-Toplum Mesafesi
Dr. Salih AKYÜREK, Serap KOYDEMİR, Esra ATALAY, Adnan BIÇAKSIZ
Orta Doğu’da Değişim ve Türkiye
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA
Atatürk’ün Dış Politika Stratejisi: Hedefler ve Prensipler
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
İçimizdeki Komşu Suriye
Dr. A. Oğuz ÇELİKKOL
Dünden Bugüne Kürt Sorunu ve PKK
Dr. M. Sadi BİLGİÇ
Dünden Bugüne Türk-Yunan İlişlikeri’ne Bir Bakış
Dr. A. Oğuz ÇELİKKOL
Bölgesel Sorunlar ve Türkiye
(Ed.) Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA
Raporlar
Rapor 1: Küresel Gelişmeler ve Uluslararası Sistemin Özellikleri
Prof. Dr. Ali KARAOSMANOĞLU
Rapor 2: Değişen Güvenlik Anlayışları ve Türkiye’nin Güvenlik Stratejisi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 3: Avrupa Birliği ve Türkiye
E. Büyükelçi Özdem SANBERK
Rapor 4: Yakın Dönem Türk-Amerikan İlişkileri
Prof. Dr. Ersin ONULDURAN
Rapor 5: Türk-Rus İlişkileri Sorunlar-Fırsatlar
Prof. Dr. İlter TURAN
48
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Rapor 6: Irak’ın Kuzeyindeki Gelişmelerin Türkiye’ye Etkileri
E. Büyükelçi Sönmez KÖKSAL
Rapor 7: Küreselleşen Dünyada Türkiye ve Demokratikleşme
Prof. Dr. Fuat KEYMAN
Rapor 8: Türkiye’de Bağımsızlık ve Milliyetçilik Anlayışı
Doç. Dr. Ayşegül AYDINGÜN
Rapor 9: Laiklik, Türkiye’deki Uygulamaları Avrupa ile Kıyaslamalar Politika Önerileri
Prof. Dr. Hakan YILMAZ
Rapor 10: Yargının İyileştirilmesi/Düzeltilmesi
Prof. Dr. Sami SELÇUK
Rapor 11: Yeni Anayasa Türkiye’nin Bitmeyen Senfonisi
Prof. Dr. Zühtü ARSLAN
Rapor 12: Türkiye’nin 2013 Yılı Teknik Vizyonu
Prof. Dr. M. Oktay ALNIAK
Rapor 13: Türkiye-Ortadoğu İlişkileri
E. Büyükelçi Güner ÖZTEK
Rapor 14: Balkanlarda Siyasi İstikrar ve Geleceği
Prof. Dr. Hasret ÇOMAK, Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER
Rapor 15: Uluslararası Politikalar Ekseninde Kafkasya
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY
Rapor 16: Afrika Vizyon Belgesi
Hasan ÖZTÜRK
Rapor 17: Terör ve Terörle Mücadele
M. Sadi BİLGİÇ
Rapor 18: Küresel Isınma ve Türkiye’ye Etkileri
Doç. Dr. İrfan Kaya ÜLGER
49
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Rapor 19: Güneydoğu Sorununun Sosyolojik Analizi
M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK, Doç. Dr. Mazhar BAĞLI,
Müstecep DİLBER, Onur OKYAR
Rapor 20: Kürt Sorununun Çözümü İçin Demokratikleşme, Siyasi ve Sosyal Dayanışma
Açılımı
E. Büyükelçi Özdem SANBERK
Rapor 21: Türk Dış Politikasının Bölgeselleşmesi
E. Büyükelçi Özdem SANBERK
Rapor 22: Alevi Açılımı, Türkiye’de Demokrasinin Derinleşmesi
Doç. Dr. Bekir GÜNAY, Gökhan TÜRK
Rapor 23: Cumhuriyet, Çağcıl Demokrasi ve Türkiye’nin Dönüşümü
Prof. Dr. Sami SELÇUK
Rapor 24: Zorunlu Askerlik ve Profesyonel Ordu
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 25: Türkiye-Ermenistan İlişkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Yrd. Doç. Dr. Fatih ÖZBAY
Rapor 26: Kürtler ve Zazalar Ne Düşünüyor? Ortak Değer ve Sembollere Bakış
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 27: Jeopolitik ve Türkiye: Riskler ve Fırsatlar
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 28: Mısır’da Türkiye ve Türk Algısı
M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 29: ABD’nin Irak’tan Çekilmesi ve Türkiye’ye Etkileri
Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Fadime Gözde ÇOLAK
Rapor 30: Demokratik Açılım ve Toplumsal Algılar
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Dr. Salih AKYÜREK
50
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Rapor 31: Ortadoğu’da Devrimler ve Türkiye
Doç. Dr. Cenap ÇAKMAK, Mustafa YETİM, Fadime Gözde ÇOLAK
Rapor 32: Güvenli Seçim: Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Kasım ESEN, Özdemir AKBAL
Rapor 33: Silahlı Kuvvetler ve Demokrasi
Prof. Dr. Ali L. KARAOSMANOĞLU
Rapor 34: Terör Önleme Birimleri
Kasım ESEN, Özdemir AKBAL
Rapor 35: İran, Şii Hilali ve Arap Baharı
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Emin SALİHİ
Rapor 36: Yeni Anayasadan Toplumsal Beklentiler
BİLGESAM
Rapor 37: Etnik Çatışma Teorileri Işığında Dağlık Karabağ Sorunu
Yrd. Doç. Dr. Reha YILMAZ, Elnur İSMAYILOV
Rapor 38: Çağcıl Hukuk Sistemlerinde ve Türkiye’de Tutuklama
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Rapor 39: Afrika’da Türkiye ve Türk Algısı
BİLGESAM
Rapor 40: Kaos Senaryolarının Merkezinde İran
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER
Rapor 41: Ermenistan’da Türkiye ve Türk Algısı
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 42: Yasa dışı Göç ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Emine AKÇADAĞ
Rapor 43: Kırgızistan’da Türkiye ve Türk Algısı
Dr. Salih AKYÜREK
51
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Rapor 44: Kazakistan’da Türkiye ve Türk Algısı
Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 45: Çatışma Çözümü ve Türkiye’de Kürt Meselesi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA
Rapor 46: Afganistan’ da Sivil Ölümleri
Dr. Salih AKYÜREK, Nursema KIBRIS, Dilara ÜNAL
Rapor 47: İran Nükleer Krizinin Türkiye’ye Olası Etkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Bilgehan EMEKLİER
Rapor 48: Çağcıl Hukuk Sistemleri ve Türkiye’de İşkence
Erkam MALBELEĞİ
Rapor 49: Balkanlarda Türkiye ve Türk Algısı
Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK
Rapor 50: Suriye Sorunu ve Türk Dış Politikasına Toplumsal Bakış
Dr. Salih AKYÜREK, Prof. Dr. Cengiz YILMAZ
Rapor 51: Terörle Mücadelede Toplumsal Algılar
Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ
Rapor 52: Bütün Boyutlarıyla Suriye Krizi ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN
Rapor 53: İnsansız Hava Araçları: Muharebe Alanında ve Terörle Mücadelede
Devrimsel Dönüşüm
Dr. Salih Akyürek, Mehmet Ali Yılmaz & Mustafa Taşkıran
Rapor 54: Türkiye’nin Dış Yardım Stratejisi Sorunlar ve Öneriler
Hasan ÖZTÜRK, Sevinç ÖZTÜRK
Rapor 55: 2. Körfez Savaşı’nın 10. Yılında Irak
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN, Tuğçe ERSOY ÖZTÜRK
52
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Rapor 56: Türk Silahlı Kuvvetlerine Toplumsal Bakış
Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ
Rapor 57: Çözüm Sürecine Toplumsal Bakış
Dr. Salih AKYÜREK, Mehmet Ali YILMAZ, Esra ATALAY, Fatma Serap KOYDEMİR
Rapor 58: Türk-Rus İlişkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Fatih ÖZBAY
Rapor 59: Doğu Akdeniz’de Enerji Keşifleri ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Türkan BUDAK, Bekir ÜNAL
Rapor 60: Kafkasya’daki Gelişmeler ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Elnur İSMAYILOV, Orhan GAFARLI
Rapor 61: Türkiye’de Etnik, Dini ve Siyasi Kutuplaşma
Dr. Salih AKYÜREK, Fatma Serap KOYDEMİR
Rapor 62: Karadeniz’deki Gelişmeler ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Erdem KAYA, Elnur İSMAYILOV
Rapor 63: Avrupa’nın İçinde Bulunduğu Sosyo-Ekonomik Kriz ve Türkiye ile İlişkiler
Dr. Can BAYDAROL, Aslıhan P. TURAN
Rapor 64: Balkanlar ve Türkiye
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Orhan DEDE
Rapor 65: Irak ve Suriye’deki Gelişmelerin Türkiye’ye Etkileri
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI, Ali SEMİN, Bekir ÜNAL
Rapor 66: Türkiye’de Değerler ve Tutumlar
Dr. M. Sadi Bilgiç, Dr. Salih Akyürek, F. Serap Koydemir
53
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Rapor 67: Terörün Geldiği Yeni Boyut: IŞİD Örneği
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI
Rapor 68: Denizlerin Önemi ve Türk Deniz Kuvvetleri
Dr. Emine AKÇADAĞ
Rapor 69: Türkiye’de Yargıya Toplumsal Bakış
Dr. M. Sadi BİLGİÇ, Dr. Salih AKYÜREK, F. Serap KOYDEMİR
Rapor 70: Gelecek Vadeden Kıta Afrika
Hasan ÖZTÜRK, Hatice EKE
Demokratikleşme ve Sosyal Dayanışma Açılımı
Bilge Adamlar Kurulu Raporu
İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2010) Sonuç Raporu
BİLGESAM
İleri Teknolojiler Çalıştayı ve Sergisi (İTÇ 2011) Sonuç Raporu
BİLGESAM
Dergiler
Bilge Strateji Dergisi Cilt 1, Sayı 1, Güz 2009
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 2, Bahar 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 2, Sayı 3, Güz 2010
Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 4, Bahar 2011
Bilge Strateji Dergisi Cilt 3, Sayı 5, Güz 2011
Bilge Strateji Dergisi Cilt 4, Sayı 6, Bahar 2012
Bilge Strateji Dergisi Cilt 4, Sayı 7, Güz 2012
Bilge Strateji Dergisi Cilt 5, Sayı 8, Bahar 2013
Bilge Strateji Dergisi Cilt 5, Sayı 9, Güz 2013
Bilge Strateji Dergisi Cilt 6, Sayı 10, Bahar 2014
Bilge Strateji Dergisi Cilt 6, Sayı 11, Güz 2014
Bilge Strateji Dergisi Cilt 7, Sayı 12, Bahar 2015
Bilge Strateji Dergisi Cilt 7, Sayı 13, Güz 2015
54
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Söyleşiler
Bilge Söyleşi-1: Türkiye-Azerbaycan İlişkileri
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Elif KUTSAL
Bilge Söyleşi-2: Nabucco Projesi
Arzu Yorkan ile Söyleşi
Elif KUTSAL-Eren OKUR
Bilge Söyleşi-3: Nükleer İran
E. Bakan-Büyükelçi İlter TÜRKMEN ile Söyleşi
Elif KUTSAL
Bilge Söyleşi-4: Avrupa Birliği
Dr. Can BAYDAROL ile Söyleşi
Eren OKUR
Bilge Söyleşi-5: Anayasa Değişikliği
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Merve Nur SÜRMELİ
Bilge Söyleşi-6: Son Dönem Türkiye-İsrail İlişkileri
E. Büyükelçi Özdem SANBERK ile Söyleşi
Merve Nur SÜRMELİ
Bilge Söyleşi-7: BM Yaptırımları ve İran
Doç. Dr. Abbas KARAAĞAÇLI ile Söyleşi
Sina KISACIK
Bilge Söyleşi-8: Füze Savunma Sistemleri ve Türkiye
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Eren OKUR
Bilge Söyleşi-9: Gelişen ve Değişen Türk Deniz Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını
E. Oramiral Salim DERVİŞOĞLU ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ
Bilge Söyleşi-10: Soru ve Cevaplarla Yeni Anayasa
Kasım ESEN ile Söyleşi
Özdemir AKBAL
55
Devlet Egemenliğinde ve Kuvvet Kullanmada Dönüşüm: İnsani Müdahaleden Koruma Sorumluluğuna
Bilge Söyleşi-11: Türk Hava Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını
E. Hv. Korgeneral Şadi ERGÜVENÇ ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ
Bilge Söyleşi-12: Arap Baharı Süreci, Mısır Seçimleri, Türkiye-Suriye Krizi
Doç. Dr. Atilla SANDIKLI ile Söyleşi
Ali SEMİN
Bilge Söyleşi-13: Esed Sonrası Suriye
Halit Hoca ile Söyleşi
Ali SEMİN & Tuğçe ERSOY ÖZTÜRK
Bilge Söyleşi-14: Türk Kara Kuvvetleri’nin Bugünü ve Yarını
Orgeneral (E) Oktar ATAMAN ile Söyleşi
Emine AKÇADAĞ
Bilge Söyleşi-15: Nükleer Enerji ve Nükleer Silahlanma
Prof. Dr. Nurşin ATEŞOĞLU GÜNEY ile Söyleşi
Hasan ÖZTÜRK, Ömer Faruk TÜRK
Bilge Söyleşi-16: Türkiye’de Seçim Güvenliği
Kasım ESEN ile Söyleşi
Fatma Serap KOYDEMİR
Bilge Söyleşi-17: Avrupa’ya Mülteci Akını ve Türkiye
Prof. Dr. Ayhan KAYA ile Söyleşi
Şafak Beren YILDIRIM, Türkan BUDAK
56
Download