soba sanayii`nde işçi sağlığı ve iş güvenliği

SOBA SANAYİİ'NDE
İŞÇİ SAĞLIĞI VE İŞ GÜVENLİĞİ
Gürbüz YILMAZ
MMO Eskişehir il Temsilcisi
Ülke ve toplumların gelişiminde sanayileşme önemli aşamalardan başlıcalısını oluşturmaktadır. Çağımızda sanayileşmenin toplumların gönencinin artırılmasında yarattığı olanaklar göz kamaştırıcı boyutlardadır. İnsanların temel gereksinmelerinin karşılanmasında sanayileşmenin ulaştığı gelişim düzeyi yeni ufuklar yaratmaktadır. Günümüzde bilim ve teknolojideki gelişmelerin büyük hızı sonucunda ülkelerin sanayileşmeden kalkınmasının olanaksız
olduğu giderek daha iyi kavranmaya başlanmıştır. Bilim ve teknolojideki yeni buluşların
üretim sürecinde kullanılmasının sonucunda sanayileşmenin yarattığı olanaklar her geçen
gün daha büyük boyutlara ulaşmaktadır.
Sanayileşmenin ülke ve toplumların kalkınmasında yarattığı çok önemli olanakların yanında,
giderek artan sayıda sorunları da insanlığın gündemine getirmiştir. Enerji kaynaklarının
büyük hızla tüketilmesi, çevre kirliliğinin doğadaki tüm yaşamı tehdit eder boyutlara
ulaşması, iş kazaları ve meslek hastalıklarının neden olduğu maddi ve manevi kayıpların toplum yaşamında yarattığı tahribatlar bu sorunların başında gelmektedir.
Günümüzde tüm dünyada iş kazaları ve meslek hastalıklarının ulaştığı boyutlar konunun
önemini açıkça ortaya koymaktadır. Sanayileşme sonucu giderek yoğunlaşan iş kazaları
ülkemizin önde gelen ve çözüm bekleyen sorunlarının başında gelmektedir. Ülkemizde iş
Ülkeler
,
Haiti
Barbados
Kenya
A.B.D.
Macaristan
Çekoslovakya
Yugoslavya
İspanya
Türkiye
iş Kazası Sayısı
i
Kaza Oranı
1.883
611
5.277
2.505.200
116.497
208.062
284.197
447.760
148.027
0,100
0,663
0,669
2,338
2,379
2,735
4,365
4,346
5,676
1
Kaynak : ILO 1986 Yılı Çalışma İstatistiği
Ülkeler
Ölümle Sonuçlanan
İş Kazası Sayısı
A.B.D
Portekiz
Yugoslavya
İspanya
Çekoslavakya
Macaristan
Haiti
Türkiye
3.740
378
476
1.149
593
510
9
1.075
Kaynak : ILO 1986 Yılı Çalışma İstatistiği
147 -
4
Ölümle Sonuçlanan
İş Kazası Oranı
0,149
0,156
0,167
0,256
0,285
0,437
0,477
0,726
kazalar) diğer ülkelerden daha büyük boyutlara ulaşmış durumdadır. Uluslararası Çalışma
Örgütü (ILO) verilerine göre, ölümle sonuçlanan iş kazaları oranında ülkemiz Avrupa'da biri
ci, Dünya'da ise ikinci sırada yeralmaktadır.
Ülkemizde Sosyal Sigortalar Kurumu (SSK) İstatistik verilerine göre 1976 ile 1986 yılları
arasındaki on yıllık dönemde 1.845.002 iş kazası meydana gelmiştir. Bu kazalar sonucunda
ise 11.042 işçi yaşamını yitirmiş ve 28.082 işçi sakat kalmıştır. Ülkemizde her 46 saniyede
bir iş kazası meydana gelmektedir. Her gün iş kazaları sonucu 5 işçi ölmekte ve 10 işçi de bidaha çalışamayacak şekilde sakat kalmaktadır.
1985
Yıllar
1986
1987
Yasa Kapsamındaki
İşyeri Sayısı
1.027.469
1.117.068
1.222.978
Sigortalı Sayısı
2.399.236
2.590.000
2.648.610
148.027
150.821
158.836
653
542
736
Daimi Işgöremezlik Sayısı
2.748
2.625
2.732
Ölüm Sayısı
1.075
1.321
1.149
İş Kazası Sayısı
Meslek Hastalığı Sayısı
İş Göremezlik Süresi
2.292.570
2.521.478
Kaynak : SSK İstatistik Yıllıkları
1981 ile 1986 yılları arasındaki son beş yıllık dönemde iş kazaları sonucu yitirilen iş günü
sayısı ise 13.768.350 işgünüdür. 1986 istatistik verilerine göre yapılan hesaplamada iş kazalarının ulusal ekonomideki katma değer olarak yarattığı kayıp 1 trilyon 742 milyar 130 milyon
TL.ye ulaşmış bulunmaktadır.
İş kazaları ve meslek hastalıkları ülkemiz açısından önemli boyutlarda maddi ve manevi
kayıplara neden olmaktadır. Ülke sanayimizdeki bu olumsuzluk tüm sektörlere değişik oranlarda yansımaktadır. İş kazalarının iş kollarına göre dağılımı bu konuda yeterli bilgilenmeyi
sağlamaktadır.
.
İŞ KAZALARININ İŞ KOLLARINA GÖRE DAĞILIMI
İş Kolu
İş Kazası Sayısı
"•
Sıralanma
İnşaat
27.614
Birinci
Metal Eşya İmali
17.100
ikinci
Kömür Madenciliği
14.882
Üçüncü
Kaynak : 1987 Yılı SSK İstatistik Yıllığı
1987 yılında meydana gelen toplam 158.836 iş kazasının iş kollarına göre dağılımında metal
- 148 -
eşya imali ikinci sırada yeralmaktadır. Soba sanayininde içinde bulunduğu metal eşya imali
işkolu iş kazalarının en çok oluştuğu iş kolları arasında yeralmaktadır. Bu gerçekler dikkate
alındığında soba sanayinde işçi sağlığı ve iş güvenliğinin önemi ortaya çıkmaktadır.
Soba sanayinde kullanılan teknolojinin ve üretim araçlarının niteliği iş kazalarının nedenlerini
oluşturmaktadır. Soba sanayinde küçük ve orta ölçekli işletmelerin yangın olması ve bu tür
işyerlerinde geri ve eski teknoloji kullanılması, teknik bilgi noksanlığı , sermaye birikiminin
yeterli düzeyde olmaması iş kazalarının başlıca nedenleri arasındadır. Soba sanayinde iş
kazalarının önlenerek iş güvenliğinin sağlanması konuya bilinçli ve bilimsel yöntemlerle yaklaşılmasını gerekli kılmaktadır. Soba sanayinde iş güvenliğine yönelik alınması gerekli
önlemler üretim aşamaları esas alınarak belirlenmeli ve uygulamaya konulmalıdır.
Soba sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin üretim teknolojisi esas alındığında başlıca
üretim aşamaları metal işleme, asitle temizleme, emayeleme, döküm parçaların üretimi, temizlenmesi, krom veya nikel kaplanması ile polisaj işlemlerini kapsamaktadır. Soba sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin çoğunluğunu oluşturan küçük ve orta ölçekli
işletmelerde ise sözkonusu ünitelerden biri veya ikisi bulunmaktadır. Genellikle bu tür
işletmelerde saç işleme, emayeleme ve döküm parçaların üretimi ünitelerinden biri bulunmaktadır. Yukarıda belirtilen üretim aşamalarını içeren ünitelerin her biri ayrı ayrı işletmeler
olarak faaliyet göstermektedir. Ayrıca, fason olarak saç işleme, emayeleme ve döküm işleri
yapan işletmelerde oldukça yaygındır. Bu da soba sanayinde yan saniyinin önemini ve po-
tansiyelini açığa çıkarmaktadır.
İster soba üretimi teknolojisini kapsayan tüm üretim aşamalarını içeren üniteleri bünyesinde
toplayan işletmeler olsun, ister ise üretim aşamalarının her biri ayrı ayrı bağımsız işletmeler
halinde ve yan sanayi şeklinde üretim yapan işletmeler olsun, işçi sağlığı ve iş güvenliği sorunları ve bu sorunları gidermeye yönelik alınması gerekli güvenlik önlemleri benzer nitelikler
taşımaktadır. Bu nedenle soba sanayinde işçi sağlığı ve iş güvenliğine yönelik alınması gerekli koruyucu güvenlik önlemleri başlıca üretim aşamaları esas alınarak saptanmalı ve
geliştirilmelidir.
iş güvenliğinde temel yöntem işyerlerindeki güvensiz durumları ve çalışanların güvensiz
davranışlarını ortadan kaldırmak olmalıdır. Ancak bu yapıldığında iş kazalarını ve meslek
hastalıklarını önlemek olanaklıdır. Bu nedenle soba sanayinde faaliyet gösteren işyerleri de
dahil tüm işyerleri, kuruluş aşamasında üretim teknolojisine ve kullanılacak üretim
araçlarının niteliğine uygun olarak tesis edilmelidir, işyerlerinin çeşitli üniteleri inşa edilirken
üretimin niteliği esas alınarak işçi sağlığı ve iş güvenliği açısından gerekli önlemler
alınmalıdır. Soba sanayinde üretim aşamaları dikkate alındığında çok değişik nitelikler ve
özellikler taşıdığı görülmektedir. Bu nedenle işletmelerin kuruluşunda üretim aşamalarının
doğurduğu sağlık ve güvenlik sorunları dikkate alınarak işçi sağlığı ve iş güvenliği kurallarına
150
uygun niteliklerde işyerlerinin kurulması sağlanmalıdır.
Soba, kuzine, soba borusu ve dirsek üretimi yapılan ünitelerde metal ve saç kesme, delme,
basma, bükme, kaynakçılık, metal işleme teknolojisini içeren makina ve tezgahlar tesislendirilmiştir. Bu makina ve tezgahlar genellikle giyotin makas, eksantrik ve hidrolik pres, silindir, kordon ve punta kaynak mikanalarından oluşmaktadır. Ayrıca soba üretimi için gerekli
olan metal kalıpların üretiminin, bakım ve onarımının yapıldığı kahphane ünitelerinde torna,
freze, planya, matkap, hidrolik testere, dekopaj, taşlama ve kaynak makinaları kullanılmaktadır.
Soba sanayinde metal işleme ünitesinde kullanılan makine ve tezgahlarda gerekli güvenlik
önlemlerinin alınmaması çeşitli iş kazalarına neden olmaktadır. Soba sanayinde kullanılan
makina ve tezgahlar genel olarak incelendiğinde mekanik ve mekanik olmayan tehlikelere
kaynaklık ettiği görülmektedir.
Makina ve tezgahların neden olduğu tehlikeleri ortadan kaldırarak iş kazalarını önlemek için
her makina ve tezgahın yapısına ye özelliğine, yapılan işin niteliğine ve biçimine göre
alınması gerekli güvenlik önlemlerinin geliştirilmesi gereklidir. Bu ise, ayrıntılı bir tehlike
çözümleme çalışmasını ve ortaya çıkabilecek tehlikelerin saptanmasından sonra da bu tehlikeli durumların giderilmesi için alınması gerekli güvenlik önlemlerinin belirlenmesi ve uygulamaya konulmasını gerektirmektedir.
Makina ve tezgahların neden olduğu tehlikeleri kaynağında yok etmek veya tehlike kaynağını kapatmak için; makina ve tezgahların koruyucu sistemleri bulunmalıdır. Makina koruyucuları ancak bakım ve onarım nedeniyle çıkarılmalı ve yeniden yerine takılarak her zaman
görevlerini tam olarak yapar durumda olmaları sağlanmalıdır. Makina ve tezgahlar uygun niteliklere sahip sağlam ve düz tabanlar üzerine yerleştirilmelidir. Makina ve tezgahlar en az 80
santimetre aralıklarla yerleştirilmelidir. Makina ve tezgahların şalter ve kumanda düğmeleri
herhangi bir çarpma ile makinayı hareket ettirmeyecek şekil ve özellikte yapılmış olmalı ve
işçinin kolayca kullanabileceği yerde bulunmalıdır. Bir atelyede bulunan makina ve tezgahların ayrı ayrı durdurma tertibatından başka atelyedeki makine ve tezgahların tamamen durmasını sağlayacak bir ana şalter bulunmalıdır. Bütün makina ve tezgahlar gövde topraklaması ile güvenlik altına alınmalıdır. Topraklama elemanlarının boyutları ve niteliği
oluşabilecek en büyük kaçak elektrik akımını toprağa iletebilecek biçimde olmalıdır. Makina
ve tezgahların besleme kablolarında toprak hattı bulunmalı ve mekanik, kimyasal etkilerden
korunacak biçimde yerleştirilmelidir. Makina ve tezgahlar belirli niteliklerde işleri yapmak
üzere tasarımlanır ve üretilirler. Bu nedenle makina ve tezgahların amaçları dışında ve kapasitesi üzerinde çalıştırılmaması gereklidir. Tezgahlar çalışırken elbiselerin etekleri ve kolları bol, yakası açık olmamalıdır.
'
Soba sanayinde yaygın olarak kullanılan hidrolik ve eksantrik preslerde çeşitli iş kazaları
meydana gelmektedir. Hidrolik presler yavaş hareket etmeleri nedeniyle iş kazaları azalmaktadır. Fakat meydana gelen kazalar ağır sonuçlar doğurmakta ve çoğunlukla ölümle
sonuçlanmaktadır. Eksantrik presler ise, çok seri çalıştıklarından işçilerin elleri ve parmakları kalıp ile pres başlığı arasında kalarak ezilmektedir. Bunun sonucunda genellikle parmaklar bazende eller bilek yerinden kopmaktadır. Bu nedenlerle preslerde meydana gelen iş kazalarını önlemek amacıyla çeşitli koruyucu sistemler geliştirilmiştir. Pres tezgahlarında
yapılan işin niteliğine göre; sabit koruyucular, kapalı kalıp sistemleri, hareketli koruyucular,
ara kilit koruyucuları, el siperleri, çift el kumanda tertibatı ve fotosel tertibatı gibi koruyucu
güvenlik sistemleri kullanılmaktadır. Preslerde kalıp değiştirilirken kalıp bağlanan yer bir takozla desteklenerek güvenlik altına alınmalıdır. Ağır kalıplar caraskal veya diğer kaldırma
araçları ile kaldırılıp yerine konulmalıdır. Eksantrik preslerde tırnak kontrol edilerek tezgahın
çift vuruş yapması önlenmelidir. Hidrolik preslerde ise, hava veya sıvı boruları özerinde manometre ve güvenlik ventili bulunmalıdır.
Soba sanayinde saç işleme ünitesinde yaygın olarak kullanılan abkant pres ve giyotin makas tezgahlarında bıçağı havada tutan sadece yağ veya hava basıncıdır. Bu nedenle bu tür
- 151 -
- 152
tezgahlarda iş kazalarını önlemek için iş bitiminde ve bakım sırasında bıçak sonuna kadar indirilmelidir. Eğer bir arızadan dolayı bıçak indirilemiyorsa kesinlikle uygun bir takozla beslenmelidir. Ölçü almak için de olsa hiç bir zaman bıçağın altına el sokulmamalıdır. Uzaktan kumanda pedalının yanlışlıkla üstünü basılabileceği ve kazaya neden olabileceği dikkate
alınarak, üstüne basılabileceği ve kazaya neden olabileceği dikkate alınarak, kumanda
pedalı her zaman göz önünde ve güvenli bir yerde bulunmalıdır. Giyotin makasın arkası da
önü kadar tehlikelidir. Kesilen malzeme buradan düşmekte ve aynı zamanda kesme traversi
burada hareket halinde bulunmamaktadır. Bu nedenle makasın arkasıda güvenlik altına
alınmış olmalıdır. Abkant pres ve giyotin makas ile çalışırken, basma işlemine başlamadan
önce diğer çalışanların güvenlikli durumda olup olmadığı kontrol edilmeli, gerekli önlemler
alınmalıdır. Bu tezgahlarda saç malzemenin bükülmesi sırasında parçanın üst kısımlarının
aşağıya doğru hızla hareket edeceği unutulmamalıdır. Bu hareket tehlikeli çarpmalara neden
olabileceğinden, buna karşı gerekli güvenlik önlemleri alınmalıdır. Gevrek ve kırılgan malzemeler bükülürken kırılıp, presden hızla fırlayabilmektedir. Bu durumda 10 kilogramlık bir
parçanın 6 - 7 metre havaya fırladığı görülen olaylar arasındadır. Bu nedenle dayanımı ve
kırılganlığı yüksek malzemelerin bükülmesi sırasında makinayı çalıştıran işçi ile birlikte diğer
çalışanların da korunması gereklidir.
Saç işleme ünitesinde kullanılan matkap tezgahlarında iyi bağlanmayan bir parçası veya
takım fırlayabilmekte ve çeşitli kazalara neden olabilmektedir. Matkap tezgahlarında takım
ve iş parçası çok iyi bağlanmalıdır. Tezgah çalışırken kumpas, metre gibi araçlarla ölçü almak çok tehlikelidir. Matkap tezgahında dönen bir morsun iyi tutup tutmadığı el ile kontrol
edilmemeli ve çıkarılmamalıdır.
Saç işleme ünitesinde çalışan işçilerin yaptıkları işin gerektirdiği kişisel koruyucuları kullanmaları gereklidir. El aletleri kullanılırken mutlaka yapılan işin niteliğine uygun alet seçilmelidir.
Çalıştırılan işçiler yapacakları işlerin gerektiridiği fizyolojik ve psikolojik niteliklere sahip olmalıdır. Bütün işçiler işe girişlerinde ve işin devamı süresince periyodik olarak sağlık kontrolundan geçirilmelidir. Saç malzeme ile çalışan işçilerin tetonaza karşı aşı olmaları gereklidir,
işçiler yapacakları işin gerektirdiği teknik eğitimden geçirilmiş olmalıdır. Özellikle makina ve
tezgahlarda çalışanlar teorik ve pratik eğitime tabi tutulmalı ve belli bir süre içinde intibakları
sağlanmalıdır. Üretim için uygun bir yer seçilmeli, üretim anında malzemenin en uygun
şekilde akışı sağlanmalıdır. İşyeri düzeni sağlanmış olmalı, hammadde ve artık maddeler ile
alet ve edavat çarpma ve düşmelere neden olmaması için uygun ve güvenli bir şekilde bulunmalıdır. İşlerindeki geçitler oradan geçen işçilerin sayısına ve malzeme hareketine uygun olarak seçilmeli ve en az 120 santimetre olmalıdır.
Ham ve yarı mamul maddelerin depolanmasında gerekli güvenlik önlemleri alınmalıdır. Soba
sanayinde en önemli sorunlardan biri de depolama alanlarının yetersiz,olması, buna karşılık
yarı mamul ve mamul maddelerin hacimlerinin büyük olmasıdır. Ham ve mamul maddeler tehlikeli yüksekliklerde istiflenmeme!!, düşmelere karşı gerekli güvenlik önlemleri alınmalıdır.
Asitle temizleme ünitesinde buhar ısıtmalı çeşitli işlem kazanları tesislendirilmektedir. Soba
ve soba borusu, dirsek üretimi yapılan ve saç işleme ünitesinden yarı mamul olarak çıkan
malzemelerin emayeleme işlemleri öncesinde yapılması gereken havuzlarında
gerçekleştirilmektedir. Saç işlem ünitesinden gelen yarı mamullerin temizleme işlemleri için
Sülfirik Asit (H 2 SO 4 ), Sodyum Karbonat (Na 2 CO 3 ), Südkostik (Sodyum Hidroksit NaOH) gibi
kimyasal maddeler kullanılmaktadır. Asitle Temizleme Ünitesinde kullanılan sözkonusu kimyasal maddeler ve oluşan buhar işçi sağlığı ve iş güvenliği açısından başlıca tehlikeli ve
sağlıksız koşulları oluşturmaktadır.
Temizleme havuzlarında kullanılan sülfürik asit (H 2 SO 4 ); solunum, sindirim ve dokunma yoluyla etkili olmaktadır. Sis halinde sülfürik asit solunması, yukarı solunum yolları organlarını
tahriş etmektedir. Isıtılmış asidin buharlarına veya dumanlarına maruz kalma bilinç kaybı ve
önemli akciğer hasarlarına neden olabilmektedir. Giyim eşyasına veya deriye asit dökülmesi
halinde geniş yanıklar oluşmaktadır. Bir kimsenin üzerine asit dökülmesi halinde hemen
- 153 -
asite bulaşmış giyim eşyası çıkarılmalı ve deri akarsu ile sürekli olarak yıkanmalıdır. Gözlere
asit sıçraması halinde hemen akar su ile yıkanmalı ve bu yıkama işlemi en az 15 dakika
sürmelidir. Bu nedenlerle asidin taşınması, depolanması, havuzların hazırlanması işlemleri
sırasında dikkatli ve özenle çalışılmalı, bu işleri yapan işçiler koruyucu gözlük, elbise, önlük,
eldiven giymelidir. Sülfürik asit yanıklara neden olabildiği gibi, su ile karışırken çok fazla
ısınmakta ve patlamalara neden olabilmektedir. Bu nedenle her zaman su üzerine yavaş
yavaş asit dökülerek su ile seyretilmesi sağlanmalı, hiç bir zaman asit üzerine su
dökülmemelidir.
Asitle temizleme ünitesinde kullanılan diğer kimyasal madde olan südkostik (Sodyum Hidroksit - NaOH) solunum, sindirim yolları ve dokunma ile etki etmektedir. Katı hali veya
çözeltileri bütün dokular için aşındırıcı ve yakıcıdır. Toz, sis veya çözelti halinde teması
gözlerde önemli hasarlara neden olabilmektedir. Yanıkların önlenmesi için bu maddeye dokunulması halinde, südkostik hemen dokunduğu yerden alınmalı ve burası bol su ile
yıkanmalıdır. Giyim eşyasına dökülme hallerinde giyecekler hemen çıkarılmalı ve vücûtta dokunduğu yerler sürekli olarak duş veya akarsu ile yıkanmalıdır. Göze sıçrama olaylarında
göz onbeş dakika süre ile bol su ve ılık su ile yıkanmalıdır.
Temizleme havuzlarında kullanılan Soda (Sodyum Karbonat - Na2CO3) da diğerleri gibi solunum, sindirim ve dokunma ile etki etmektedir. Küçük parçacıkların toz veya sis halinde solunması, solunum yollarında büyük hasara neden olmaktadır. Çözeltinin elbiseye dökülmesi
halinde, elbise hemen çıkarılmalı ve deri bol su ile yıkanmalıdır.
Asitle Temizleme Ünitesinde asit havuzlarının hazırlanması amacıyla yukarıda belirtilen kimyasal maddelerin taşınması, depolanması, boşaltılması ve havuzların hazırlanması sırasında
dikkatli, titiz ve özenle çalışılmalı, işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemlerine kesinlikle uyulmalıdır. Asit havuzlarına yarı mamullerin daldırılması ve çıkarılmasında caraskal, vinç gibi
mekanik araçlar kullanılmalıdır. Söz konusu maddelerin sıçratıİmasına özen gösterilmelidir.
Bu maddelerin buhar, sis ve dumanlarının insan sağlığına zararlı olduğu dikkate alınarak temizleme havuzlarının kenarlarından havalandırma yapılmalı ve çalışanların etkilenmesi
- 154
önlenmelidir. Asitle çalışan işçilerin mutlaka ve bu maddelere dayanıklı ve su geçirmez elbise, eldiven, önlük ve çizme kullanmaları gereklidir.
Asitle temizleme ünitesindeki elektrik tesisatı bu maddelerin buhar, sis ve dumanlarına
karşı dayanıklı özel niteliklerde olmalıdır. Aydınlatma lambaları buhar ve nem geçirmeyen
nitelikte (etanj) olmalıdır. Asitle temizleme ünitesinde işyeri tabanı uygun niteliklerde olmalı,
fazla su ve asit artılarını işyeri dışına atmaya yarayacak drenaj kanalları veya yer sifonları
bulunmalıdır.
Soba sanayinde Emayeleme Ünitesinde genellikle emaye hazırlama, emayeleme ve
pişirme işlem teknolojisini kapsayan fırın ve makinalar bulunmaktadır. Frit, kuars, emaye
pigmenti (oksit), sodyum nitrat, kil ve sudan oluşan emaye tertibinin hazırlanmasından
sonra temizleme ünitesinden gelen yarı mamul malzemeler daldırma veya pistole ile emayelenmektedir. Zincirli konveyör hattında veya kurutma tünelinde kurutulan yarı mamuller,
kutu fırın veya kontüni tünel fırınında pişirme işlemine tabi tutulmaktadır.
Emayeleme ünitesinde yukarıda belirtilen işlemlerin yapılması sırasında işçi sağlığı ve iş
güvenliği açısından gerekli önlemlerin alınması sorunludur. Emayeleme ünitesinde emaye
tertibini hazırlayan, daldırma veya pistole ile emayeleme işlemi yapan işçiler su geçirmez
elbise, önlük, eldiven, çizme gibi kişisel koruyucuları kullanılmalıdır.
Kurutma ve pişirme işlemlerinde çalışan işçiler için ise en önemli sorun çalışma ortamındaki
fazla ısıdır. Emaye pişirme işleminde kullanılan tünel tipi fırınlarda emayeli mamuller 50 -
- 155 -
100 - 300 - 500°C sıcaklıklarda kademeli olarak kurutulduktan sonra yaklaşık 850°C
sıcaklıktaki bölümde pişirilmektedir. 850°C sıcaklıktaki fırın içerisinde akışını
sürdürmektedir. Çıkış ağzındaki fırın sıcaklığı 80°C olup, mamul bu sıcaklıkta fırını terketmektedir. Pişirme fırının ve pişmiş mamullerin çalışma ortamına yaydıkları ısıdan emayeleme
ünitesindeki işçiler etkilenmektedir.
İnsan, vücut ısısı belirli sınırlar arasında kaldığı sürece çalışabilir. Bu sınırlar ise 35°C ile 38°C
arasındadır. Görüldüğü gibi, iki sınır arasında yalnızca 3°C bulunmaktadır. Bu ise, vüvut
ısısının kritik niteliğinden ileri gelmektedir. Uygun çalışma koşulları için yazın bürolarda 21 24°C atelyelerde 20 - 22°C, kışın ise bürolarda 19 - 21 °C atelyelerde 16- 21 °C, sıcaklık olmalıdır. Emayeleme ünitesinde çalışma ortamındaki ısının bu değerlerin üzerine çıktığı
görülmektedir. Çalışma ortamında sıcaklığın azaltılması veya yükseltilmesi için çeşitli
yöntemler bulunmaktadır. Ancak emayeleme ünitesinde sıcaklığın belli dereceden aşağıda
olması ve hava akımının bulunması ürün kalitesini olumsuz yönde etkilemektedir. Bu nedenle
emayeleme ünitelerinde çalışma ortamındaki sıcaklığın istenen değerlere düşürülmesi için
geçerli yöntemler kullanılamamaktadır. Emayeleme ünitesinde çalışan işçilerin fazla
sıcaklıktan etkilenmelerinin olumsuz sonuçları giderilmelidir. Bu ünitede alınacak işçi sağlığı
ve iş güvenliği önlemleri buna yönelik olmalıdır.
İnsan vücudunun ısı düzenleme sistemi çok karmaşıktır. Isı artınca deri yüzeyine pompalanan kan artmakta, ısı düşünce de azalmaktadır. Vücut ısısı yükseldiğinde, buharlaşma
sağlamak amacıyla terleme başlamaktadır. Terleme sonucu insan aşırı ısıdan kurtulmaktadır. Terin serinletici etkisi çok yüksektir. 10 santimetreküp terin buharlaşması 1 kilogram
buz yemeye ya da 3,5 litre çok soğuk bira içmeye eşit bir serinleme sağlamaktadır. Terleme,
sıcak ortamlarda vücut ısısının gerekli düzeyde tutulması için zorunludur. Ancak, aşırı terleme vücuttan tuz ve başka birçok minarellerin eksilmesine yo! açmaktadır. Tuz eksikliğinin
büyük sancılar yapan kas krampları doğurduğu saptanmıştır. Eksilen tuzu yerine koymak
için son yıllara kadar tuz tabletleri alınıyordu. Ancak tuz tabletleri bir çok kimsede mide
sancılarına yol açtığı için günümüzde artık uygulamadan vazgeçilmiştir. Limon ya da limon
tadı katılmış tuzları bir çok kişi alabilmekteyse de sürekli uygulama bir kaç gün sonra
bıkkınlık verebilmektedir. Bütün bu nedenlerle günümüzde eksilen tuzun yemeklerle verilmesi yolu benimsenmiştir. Sıcağın etkisiyle uzun süre karşı karşıya kalmış olmanın olumsuz
sonuçlarını gidermek için potasyum bakımından zengin yiyecekler yanında turunçgil ve domates suyu da alınması gereklidir. Terleme yoluyla vücutlarındaki su eksilen işçilerin, bu eksikliği gidermek için yeteri kadar su içmeleri büyük önem taşımaktadır. Yaklaşık olarak 5°C
deki suyu pek çok kişi içebilmektedir. Su daha sıcak olursa, işçilerin çoğu su içmemekte vs
bu da sağlıklarını ve iş verimini olumsuz yönde etkilemektedir. Atelyelerin uygun çeşitli yerlerine su soğutucuları yerleştirilmesi bu sorunun çözümünü sağlayacaktır.
Emayeleme ünitesinde fazla ısının çalışanların sağlığına olumsuz etkileri yanında, işyeri
güveniği bakımından da sakıncaları bulunmaktadır. Bu ünitelerde elektrik ve aydınlatma tesisatı ateşe ve ısıya dayanıklı (eks - Proof) olmalıdır.
Soba sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin bazıları döküm ünitelerini de içermesine
karşın, soba sanayinde yaygın olarak döküm parçaların üretimi fason olarak işletme
dışındaki dökümhanelere yaptırılmakta yada sobada kullanılan döküm parçalar yan sanayi
olarak faaliyet gösteren işletmelerden temin edilmektedir. Soba sanayi bir bütün olarak
değerlendirildiğinde ve soba üretiminin aşamaları dikkate alındığında döküm işleri de önemli
bir yer tutmaktadır. Döküm işleri soba üretimi konusunda faaliyet gösteren işletmelerin
bünyesinde bulunması veya bağımsız işletmeler şeklinde faaliyet göstermesi, işçi sağlığı ve
iş güvenliğine yönelik alınması gerekli önlemlerini değiştirmemektedir.
Sobada kullanılan döküm parçaların üretimi; metalin ergitilmesi kalıpların hazırlanması,
döküm işleminin yapılması, kalıpların bozulması, dökülen parçaların temizlenmesi, kaplanması ve parlatılması işlemlerini kapsamaktadır. Bu üretim aşamaları esas alınarak soba sanayinde döküm ünitelerinde alınması gerekli işçi sağlığı ve iş güvenliği önlemleri kısaca belir-
- 156 -
tilecektir.
Döküm parçaların üretim işlemleri sırasında yoğun şekilde malzeme hareketi olmaktadır. Bu
malzemeler vinç, caraskal, konveyör, araba ve insan gücü kullanılarak taşınmaktadır.
Döküm ünitelerinde yapılan taşıma işlerinde çok sayıda iş kazası oluşmaktadır. Bu tür iş
kazalarını önlemek için taşıma işleri düzenli bir şekilde yapılmalı ve kullanılan araç,
gereçlerin yapılan işe uygun, kusursuz ve noksansız olması, bakımlarının gerektiği şekilde
yapılmış olması gereklidir. Taşıma işlerinde kullanılan her türlü kaldırma araçları 3 ayda bir
yetkili teknik elemanlar tarafından periyodik olarak kontrol edilmelidir.
Kum ve kalıpların hazırlanmasında oluşan toz çalışanların sağlığı açısından önemli derecede
sorunlara neden olmaktadır. Kalıp kumunun içerisinde serbest silisyum oksit tozları solunum
yoluyla ciğerlere girerek yerleşmekte ve silikoz denilen meslek hastalığına neden olmaktadır. Bu nedenle solunum maskeleri takmaları sağlanmalıdır.
Kupol ocağında ergitilen metalin ocaktan alınarak kalıplara dökülmesi işlemi sırasında, erimiş
metalin etrafa sıçraması başlıca tehlikeli durumları oluşturmaktadır. Çok aşırı sıkıştırılmış ve
ıslak kalıplara döküm yapılması sonucunda oluşan gazlar patlamalara neden olmaktadır. Bu
patlamalarda bir çok işçi yanarak ağır şekilde yaralanmakta veya yaşamını yitirmektedir.
Ocakta çalışan ve erimiş metali alarak döküm işlemini yapan işçilerin gözlerini erimiş metalin
yaydığı parlak ışıktan korumak için renkli ve dayanıklı gözlükler kullanılması sağlanmalıdır.
Erimiş metalin etkilerinden ve fazla ısıdan korunmak gereklidir. Bu tür işlerde çalışanlar kesinlikle naylon, perlon gibi suni elyaftan yapılmış kolay tutuşan malzemelerden yapılmış elbiseler giymemelidirler.
Yaş potalara erimiş metalin konulması sonucunda sıçrama ve patlamalar oluşmakta, bu da
çeşitli kazalara neden olmaktadır. Ocakta ergitilen metal, ön ısıl işlemden geçirilmiş ve iyi
kurutulmuş, sağlam potalarla güvenli bir şekilde taşınmalıdır. Erimiş metalin potalarla
taşınmasında insanların üzerinden geçirilmemesine ve potanın ağırlık merkezinin yere yakın
olmasına özellikle dikkat edilmelidir.
Döküm işlerinin yapıldığı ünitelerde diğer önemli bir tehlike de karbon monoksit (CO) ile karbondioksit (CO2) gazlarının ve çinko, kalay ve kurşun oksidi buharlarının çalışma ortamına
yayılmasıdır. Bu buhar ve gazların bir kısmı zehirli, bir kısmı ise boğucudur. Bu nedenle bu tür
gazlar uygun aspirasyon sistemi ile çıktığı yerden emilerek çalışma ortamına yayılmadan
işyeri dışına atılmalıdır. Ayrıca döküm işlerinin yapıldığı ünitelere sürekli olarak temiz hava
verilmelidir.
Döküm işlerinin yapıldığı ünitelerde çalışan işçiler sürekli olarak sıcaklıkla karşı karşıya olduklarından terlemeye maruz kalırlar. Bu ünitede çalışan işçiler için de, emayeleme
ünitesinde belirtilen güvenlik ve sağlık önlemlerinin alınması gereklidir.,
Kupol ocağına hava üfleyen körüğü çalıştıran elektrik motoru topraklanmış olmalıdır. Döküm
işlerinin yapıldığı ünitede tüm elektrik ve aydınlatma tesisatı toza ve ısıya dayanıklı olmalıdır.
Döküm ünitesinde kalıpların sökülmesi ve parçaların temizlenmesi işlemleri sırasında da
yoğun bir şekilde toz oluşmaktadır. Bu tozların çalışma ortamına yayılarak işçilerin etkilenmesi önlenmelidir. Döküm parçaların temizlenmesinde kullanılan taşlama tezgahlarının mutlaka koruyucuları, mesnetleri bulunmalı, güvenlik topraklaması yapılmış olmalı ve çalışan
işçinin gözlerini sıçrayan parçalardan korumak için gözlük kullanması sağlanmalıdır.
Soba üretiminde kullanılan döküm parçaların nikel ve krom kaplama işlemleri ile parlatma
işlemleri sırasında güvenlik önlemleri alınmalı ve çalışanlar uygun kişisel koruyucu araçları
kullanmalıdır.
Soba sanayinde montaj ünitesinde kullanılan el aletleri güvenlikli ve uygun niteliklerde olmalıdır. Mamul maddelerin taşınmasında, depolanmasında ve yüklenmesinde işçi sağlığı ve
iş güvenliği yönünden gerekli güvenlik önlemleri alınmalıdır.
Soba sanayinde faaliyet gösteren işletmelerin üretim aşamaları esas alınarak iş tehlike
çözümlemeleri yapılmalı ve bu tehlikeleri gidermeye yönelik güvenlik önlemleri alınmalıdır.
Üretim işlemleri, üretim araçları ve çalışan işçiler sürekli olarak denetlenmeli ve olumsuz
- 157
koşullar giderilmelidir. Soba sanayinde işçi sağlığı ve güvenliği sorunlarının çözümü, meslek
hastalıkları ve iş kazalarının önlenmesi, böylesi bir yönetim anlayışının gerekliliğini ortaya
koymaktadır. Bu bilinç ve yönetim anlayışı olmaksızın işçi sağlığı ve iş güvenliği konusunda
başarılı olmak mümkün değildir.
KAYNAKÇA
1- ERKAN Dr. Cahit ; " İş Sağlığı ve Meslek Hastalıkları ", Ankara Üniversitesi Tıp Fakültesi
Yayını
2- " İşyerlerinde Tükenen Yaşam ", Petrol - İş Sendikası Yayını
3- " 1986 ve 1987 Yıllığı ", Petrol - İş Sendikası Yayını
4- " 1986 İstatistik Yıllığı ", Uluslararası Çalışma Örgütü (ILO) Yayını
5- " İş Kazalarını Önleme Semineri ", Milli Prodüktivite Merkezi (MPM) Yayını
6- " İşyerinde Fiziksel Ortamın İyileştirilmesi ", Milli Prodüktivite Merkezi (MPM) Yayını
7- " 1987 İstatistik Yıllığı ", Sosyol Sigortalar Kurumu (SSK) Yayını
8- " İşçi Sağlığı ve İş Güvenliği Tüzüğü ", Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı Yayını
- 158 -