İmparatorluk`tan Cumhuriyet`e sanayiyi ikame etme - e

110
110
si e m e ns , s u ltan v e devl et — en erj i v e en düst ri
İmparatorluk'tan Cumhuriyet’e Sanayiyi İkame Etme Çabaları
İmparatorluk’tan Cumhuriyet’e
sanayiyi ikame etme çabaları
ve Siemens’in enerji sağladığı
Cumhuriyet fabrikaları
dört ayrı fabrikayı içeren bir “Fabrika-i Kebir” (Büyük
Fabrika) inşa edildi. İlerleyen yıllarda bu kompleksin
demir-çelik ocakları Siemens’ten getirildi. İzmit, İslimye ve
Balıkesir’de çuha fabrikaları (1843), Bursa’da ipek fabrikası
(1852), Paşabahçe’de cam fabrikası (Çubuklu Billur), Beşiktaş
ve Bağdat’ta demir dökümhaneleri gibi pek çok tesis ardı
ardına kuruldu.
Siemens, Cumhuriyet kalkınmasına asıl katkısını
yeni kurulan fabrika ve tesislere enerji sağlayarak
yapmıştır.
Ancak tüm bunların yanı sıra yerli sanayi için pek de parlak
fikirler olmayan anlaşmalara imzalar atıldı. Ağustos 1838’de
Osmanlı Devleti ile İngiltere arasında Balta Limanı Ticaret
Osmanlı İmparatorluğu’nun ilk ağır sanayi tesisi Tophane-i
Anlaşması imzalandı. Bu anlaşma, Osmanlı topraklarında
Amire’ydi. Tophane, Sultan II. Bayezid tahttayken 1505’te
satılacak İngiliz mallarına düşük gümrük tarifelerinin
hizmete girdi. Ağır sanayinin bu şekilde devlet eliyle kurulup
uygulanmasının yolunu açtı. Birkaç ay sonra Fransa’yla; bir
işletilmesi adeta gelenekselleşerek yüzyıllar boyunca devam
yıl sonra Sardunya’yla; 1840’ta Prusya, İspanya, Felemenk
etti. Yine devlet tarafından askeri ihtiyaçları karşılamak
(Hollanda), İsveç, Norveç ve Belçika’yla benzer ticari
maksadıyla baruthaneler, tersaneler açıldı. Aynı dönemde
anlaşmalar yapıldı. Yüksek olmayan vergiler Avrupalı
el sanatları üretimi yapan küçük işletmeler de bulunuyordu
tüccarları teşvik etti, ucuz ithal mallar yerel üretimin
ve aslında Osmanlı sanayisinin büyük kısmını da bu
pazarını daralttı.
imalathaneler oluşturuyordu. Örneğin Bursa’da yaklaşık elli
iplik atölyesi vardı.45
Elle üretim yapan küçük atölyelerden makinelere,
fabrikalara geçiş ancak 19. yüzyıl başlarında gerçekleşebildi.
Beykoz Kâğıt Fabrikası 1804’te kuruldu. Yine Beykoz’da
1816’da bir deri ve kundura fabrikası açıldı. 1827’de Eyüp’te
faaliyet gösteren bir iplik fabrikası vardı. 1830’da İslimye
Çuha Fabrikası üretime geçmişti. 1833’te Feshane kuruldu.
Ancak bu fabrikalar tüketim ihtiyacını karşılamak için
yeterli değildi. Batı’nın Sanayi Devrimi sayesinde katettiği
yol Osmanlı Devleti’ni eski zenginliğinden her geçen gün
biraz daha uzaklaştırıyordu. Batı endüstrisinin hızı ve bunun
doğurduğu sonuçlar gözardı edilemeyecek noktaya gelmişti.
Osmanlı devlet adamları bu durum karşısında harekete
geçmeye karar verdiğinde tarih 1839’u gösteriyordu. Artık
pek çok sahada düzenlemelerin yapıldığı Tanzimat Dönemi
yaşanıyordu. Fabrikalaşma, Tanzimat’ı, yani “yeni nizamı”,
“yeni düzeni” ilan eden Gülhane Hattı Hümayunu’nda yazılı
Bursa İplik Fabrikası’ndaki Siemens makineleri, 1930 – Siemens Şirket Arşivi - EB IV 1218
olarak geçmeyen ama uygulamada kendini gösteren bir
Siemens machinery in Bursa Spinning Factory, 1930 – Siemens Corporate Archives - EB IV 1218
hamle oldu. Endüstriyel kalkınma devlet eliyle sağlanacaktı.
Devlet büyük bütçeler ayırıp fabrikalaşmayı (makineleşmeyi)
Yerli sanayi bu tip sebeplerle arzu edilen ölçüde gelişemese
destekledi. 1860’lı yıllara kadar tek başına sanayiye omuz
de varlığını artırarak devam ettirdi. Sultan Abdülmecid,
verdi. Ardından özel teşebbüslere
imkân sağlamaya çalışıldı. 1842’de
Zeytinburnu’nda demir-çelik ve
dokuma alanlarında faaliyet gösteren
45
Adnan Giz, “Osmanlı Devleti’nde Harp Sanayii”, İ. S. O. D., sayı 37
(Mart 1969); Vedat Eldem, Harp ve Mütareke Yıllarında Osmanlı
İmparatorluğu Ekonomisi, Ankara, 1994; İdris Bostan, Osmanlı Bahriye
Teşkilatı: XVII. Yüzyılda Tersane-i Amire, TTK Yayınları, Ankara, 1992;
Eric Jan Zürcher, Devletin Silahlanması, Ortadoğu’da ve Orta Asya’da
Zorunlu Askerlik (1775-1925), çev. Tanju Akad, İstanbul, 2003.
impar atorluk’tan cumhuriyet’e sıemens tarihi
Sultan Abdülaziz ve II. Abdülhamid
sanayileşme hamlesini devam
ettirmeye çalıştılar. Bir yandan
yeni tesisler ikame edilirken, diğer