Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715 The

Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Giriş..............………………………………………………………………………………………………………………………………….3
Engelli Farkındalık Testi: Kendinizi Kontrol Ediniz-1……………………………………………....……………………..5
Bölüm 1: Stereo Tipleri Tanıma - Engellileri Stereo Tiplemeden Anlamaya Doğru
1.1. Engelli Bireyler Hakkında Stereotip (Kilişe) Önyargılar ……………………………………………………….....7
1.2. Engellilerle İletişim: Genel İletişim Tüyoları……….………………………………………………………………….12
1.3. İçerme veya Entegrasyon………………………………………………………………………………………………………17
1.4. Farklı Ülkelerdeki Engelli Anlayışları………………………………………………………………………………………19
1.5. Engelli Tipleri…………………………………………………………………………………………………………………………25
Bölüm 2: Eşit Fırsatların Sağlanması…………………………………………………………………………………………30
Engelli bireylerle eğitim, Engelli bireylerle öğrenme, Engelli bireylerle çalışma
2.1 İletişim ve Etkileşim (Engeli olan bireyle iletişim için temel bilgiler)…………..……………………………33
2.1.1. İşitme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri…………………………………………………………………….…38
2.1.2. Görme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri………………………………………………………………………42
2.1.3. Bedensel veya Ortopedik Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri…………………………………………44
2.1.4. Zihinsel Veya Zeka Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri……….……………………………………………46
Bölüm 3: Pratik Egzerzisler/Aktiviteler………………………………………………………………………………………..49
Engelli Farkındalık Testi: Kendinizi Kontrol Ediniz-2……………..………………………………………….………...55
Son değerlendirmeler………………………………………………………………………………………………………………….56
Teşekkür……………………….……………………………………………………………………………………………………….......57
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Toplumumuz “kişisel farklılıklar zenginliğimizdir” derken genelde çelişki içerisindedir. Bu bağlamda
herkesi mümkün olduğunca “normal” yapabilmek için genelde tıbbi çalışmalar ve araştırmalara
odaklanmak gerekir.
Engelli Bireyler Hakları Birleşmiş Milletler Sözleşmesi (2006) iki sebeple toplumlar için en önemli
belgedir: Birinci sebep, belgede “her bir insanoğlu…”, “hiç kimse…” veya “bütün insanlar…” gibi
genel terimler kullanılmasıdır. İkinci sebep ise, bu belgenin insan hayatının her safhasını
kapsamasıdır. Çünkü herhangi bir zaman içerisinde “normal” olan bir bireyin, hayatının geri kalan
kısmında engelli bir birey olma ihtimali vardır.
Sözleşmenin amacı “yalnızca” hakların talebi gibi görünse de, bundan daha fazlası
kastedilmektedir. Birleşmiş Milletler Sözleşmesi en başından itibaren engelli bireylerin toplumsal
aktivitelere katılımının “iletişim”, “dil”, “engellilik temelinde ayrımcılık”, “elverişli mesken”,
“herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımı” gibi engeller nedeni ile güçleştirildiğini beyan
etmektedir. Ancak bu türden güçleştirmeler veya engeller, çoğu zaman engelli bireylerin
kendilerinden kaynaklanmaktan ziyade toplumun gündelik eylem ve işlemlerinden
kaynaklanmaktadır.
Özellikle, gerçek bir demokratik katılım için “herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımı”nın yedi
prensibinin kullanılması önemlidir. Bu bağlamda çevre, ürün ve iletişim kanallarına ulaşım sadece
engelli bireyler için daima zor değildir. Aynı zamanda diğer insanların kullanımı için de bu türden
düzenlemelerin yapılması gerekmektedir.
Birleşmiş Milletler Sözleşmesi ve herkese uygun yaşam alanı küresel tasarımından sadece engelli
bireylerin Çevre ve hizmetlere ulaşımını değil, aynı zamanda toplumda herkesin hayatının
kolaylaştırılmasını anlıyoruz. Bu çerçevede yaşayan engelli bireylerin ihtiyaçlarının karşılanmaya
çalışılmasını bir kayıp değil, toplum için bir kazanç olarak görebiliriz. Bu sayede dünyada yaşayan
her şahıs için yenilikçilik, yaratıcılık, değişim ve kültürel zenginlik kaynakları oluşturma imkânı
doğacaktır.
Belki de eşit ve kimliklere saygılı bir toplum yaratmak için bu değişim ve dönüşümler gerçek bir
mücadele olacaktır. Kitlelere uymak, normal olmak, bizlere gerçek bir demokratik yaşam
getiremeyeceği gibi, aynı zamanda stereo tipleme, önyargı ve ayrımcılıkla mücadele konusunda
farkındalık yaratma ve insanların yeteneklerini geliştirme konusunda yardımcı olmayacaktır.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Ve şimdi… ‘Engellilerle
başlayabilirsiniz!
Etkileşimde
Görgü
Kuralları
Modülü’müzü
zevkle
okumaya
Seyahatimiz başlıyor.
-
UN Convention for the Rights of Persons with disability:
http://www.un.org/disabilities/convention/conventionfull.shtml
Universal Design:
http://universaldesign.ie/
UNESCO, Universal Declaration on Cultural Diversity:
http://unesdoc.unesco.org/images/0012/001271/127162e.pdf
International Classification of Functioning:
http://psychiatr.ru/download/1313?view=1&name=ICF_18.pdf
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Kendinizi Kontrol Ediniz-1
Bazen engelli bireyler gibi farklı olduğunu düşündüğümüz insanlarla etkileşim içerisinde olmaktan
rahatsızlık duyarız. Engellilere karşı etik davranışlar konusunda ne kadar bilgili olduğumuzu ölçmek
için bu kısa testi cevaplayınız. Eğer doğru cevapları bilmiyorsanız endişelenmeyiniz. Cevapları
“Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü” eğitim materyalleri içerisinde bulabileceksiniz.
Ümit ediyoruz ki, bu materyaller sizin engellilerle çalışma ve eğitim esnasındaki etkileşiminizde
daha rahat olmanıza yardımcı olacaktır.
Soru 1.
Birisiyle karşılaştığınızda veya tanıştırıldığınızda karşınızdaki kişinin elini sıkmak için elinizi
uzattığınızda onun elinin protezli olduğunu gördüğünüzde ne yaparsınız?
a. Elinizi çekersiniz ve kendinizi tanıtmaya devam edersiniz.
b. Herkesle olduğu gibi sağ elinizi uzatmaya devam edersiniz.
c. Sol elinizi uzatırsınız.
Soru 2.
Yanında rehber-işaret dili tercümanı bulunan işitme engelli biriyle karşılaştığınızda ne yaparsınız?
a. İşitme engelli bireyin yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz.
b. Rehber-işaret dili tercümanının yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz.
c. Her ikisinin de ayrı ayrı yüzüne bakarak konuşmaya devam edersiniz.
Soru 3.
Tekerlekli sandalye veya bastonla hareket etmede zorluk yaşayan birisini gördüğünüzde ne
yaparsınız?
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
a. Görmezlikten gelip yolunuza devam edersiniz.
b. Yardıma ihtiyacı olup olmadığını sorarsınız.
c. Herhangi bir teklifte bulunmadan yardım edersiniz.
Soru 4.
Konuşma güçlüğü yaşayan bir şahısla konuşmaktasınız. Onun kullandığı kelime ya da cümlelerden
birkaç tanesini anlayabiliyorsunuz. Bu durumda ne yaparsınız?
a. Söylediğini anlıyormuş gibi davranırsınız.
b. Anladığınız kısmı tekrar eder ve geri kalan kısmı karşınızdaki şahıstan tamamlamasını
istersiniz.
c. Gülümser ve en kısa sürede ondan uzaklaşırsınız.
Soru 5.
Tekerlekli sandalye kullanan bir şahısla konuşurken hangisini tercih edersiniz.
a. Eğer varsa bir sandalye de siz bulur onunla aynı seviyede konuşursunuz.
b. Onunla ayakta konuşmayı tercih edersiniz.
Yukarıdaki sorular Baum ve arkadaşları tarafından 2004 yılında yayınlanan kitaptan
üretilmiştir.
Bir engelli bireyle karşılaştığınızda en önemli şey, diğer şahıslarla karşılaştığınız durumlarda
olduğu gibi, kendi duygu ve anlayışınızı kullanarak onun engelliliğine rağmen onu birey olarak
anlamaya çalışmaktır.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
1.1 Engelli bireyler hakkında stereotip önyargılar
İlk intibaılarına göre herkes başkaları hakkında bir fikir ya da kabul oluşturur. Bu kabuller birilerinin
görüntüsüne, kılık kıyafetine, konuşmasına veya hareketlerine göre yapılabilir. Bazen bu kabuller
doğru olabilir, fakat çoğu zaman doğru değildir. Bizim ön kabullerimizin yanlış olabileceğini ve
birilerine yapacağımız muamelede ilk intibaımızın etkili olmaması gerektiği konusunu hatırımızda
tutmamız gerekmektedir.
Bir şahıs veya gurubun genel karakter görünümü veya sıfatları konusundaki kabullere stereo tip
denilmektedir. Bu kabuller bir kişi veya gurubun bedensel, zihinsel, kültürel, mesleki veya şahsi
farklı özelliklerinin abartılmasıyla ortaya çıkartılır.
Stereo tiplemeler ayrımcıdır. Çünkü şahsın bireyselliğini görmezlikten gelir. Eğer bir şahıs veya
gurup negatif düşünceler ve stereo tiplemeler sonucunda toplumdan dışlanır, iş verilmez, taciz
edilirse bu durum onlara karşı ayrımcılık anlamına gelir. Stereo tiplemeler, Avrupa Birliği’nin farklı
ülkelerinde bir takım kişi veya gurupların işe alınmada ayrımcılık gibi adaletsiz muamelelere tabi
tutulmasına sebep olmaktadır.
YUNANİSTAN’daki mevcut hukuk çerçevesine göre (Kanun 3699/2008: Özel eğitim ve engelli
bireylerin eğitilmesi veya özel eğitim ihtiyacı olan bireylerin korunması ve sosyal hizmetlerde
öncelikli muamele görmesi) engelli bireyler kötü muameleden korunma, eğitim kurumlarına ve
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
sağlık kurumlarına ulaşım konusunda aynı haklara sahip olmalarına rağmen pratikte bunlar hayata
geçirilemeyebilmektedir. Örneğin: İşitme engelli öğrenciler işaret dili tercümanı olmayan
üniversitelerin derslerine devam edememektedir. Görme engelli öğrenciler yeterince sesli kitap,
kayıt veya elektronik formda ders malzemeleri olmaması nedeniyle sorumluluklarını yerine
getiremeyebilmektedirler. Bunlara ilave olarak farklı engellilikleri olan bireylerin ihtiyaçlarına
uygun hizmetler sağlanmayabilmektedir. Zihinsel engelli bireyler ve otizm gibi yaygın gelişimsel
bozukluklar nedeni ile ciddi davranış problemleri olanlar bütün alanlarda çok daha büyük
problemler yaşamaktadırlar. Özellikle kurumlarda kapalı tutulan engellilerin korunmasına daha çok
ihtiyaç vardır.1
İTALYA’da bir şahsın veya ailesinin en zor zamanları eğitim sisteminin korumasının bittiği
anda başlamaktadır. Okul sonrası engelliler hep evde bulunurlar. Bu durumda okul sonrası engelli
bireyin kaderi bir cümleyle “görünmez olurlar” ile özetlenebilir. Okul dönemi sonrasında engelli
bireyler topluma uyum ve fırsat eşitliği haklarını evlerinde kaybederler. Çalışma dünyasına
engellilerin dahil olma oranları hala oldukça düşüktür. Yirmi dört yaş üzeri engellilerin sadece
% 31,4’ü çalışmaktadır (CENSIS 2014 Raporu). Çalışanların da % 60’dan fazlası standart dışı iş akdi
ile çalışmaktadırlar. Engelliler çoğu zaman sosyal vakıflarda gerçekte bir kontratları olmadan
stajyer veya düşük gelirli statülerde çalışmaktadırlar. Bu kişilerin aldıkları ücretler % 70’in üzerinde
bir oranla asgari ücretin altında veya emsallerine göre daha az olmaktadır. Buna ilave olarak
engelliler eğitim seviyeleri ve yeteneklerine göre emsallerinden daha alt statüdeki işlerde
çalışmaktadırlar.
LATVİYA’daki iş piyasasında ayrımcılık konusu ile ilgili 353 engelli ile yapılan araştırmada
engellilerin % 57’sinin iş piyasasına katılmadığı, % 17,5’inin iş aradığı ve % 25,3’ünün işi olduğu
tespit edilmiştir. Engellilere günlük hayatlarında ayrımcılıkla karşılaşıp karşılaşmadıkları
sorulduğunda % 45,7’si ayrımcılıkla karşılaşmadıklarını, % 22,6’sı ayrımcılığa uğradıklarını, % 31,8’i
ise bu soruya cevap vermeyeceklerini beyan etmişlerdir.
Çalışan engellilere iş yerlerinde ayrımcılık ile karşılaşıp karşılaşmadıkları sorulduğunda; %16,6’sı
ayrımcılıkla karşılaştıklarını beyan etmişlerdir. Ayrımcılıkla karşılaşanların üçte biri ayrımcılığın 3-5
sefer tekrar ettiğini, beşte biri ise 6-10 sefer ayrımcılığa uğradıklarını beyan etmişlerdir.2
1
https://www.european-agency.org/sites/default/files/gr-policy-summary-report.pdf
2
http://www.nva.gov.lv/docs/30_532182ec87ebe6.54266345.pdf
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
MALTA’da Ayrımcılık Avrupa-barometresi 2012 Araştırmasına göre: Katılımcıların %23’ü
engellilere karşı ayrımcılığın çok yaygın olduğunu, % 64’ü ise az bir miktar olduğunu beyan etmiştir.
Fırsat Eşitliği Kanunu Engelliler Milli Komitesi verilerine göre ilk 10 yıllık faaliyetler içerisinde her yıl
yaklaşık 100 ayrımcılık olmak üzere toplamda 1000 ayrımcılık olayını araştırmak zorunda kalındığı
görülmüştür. Şikâyetlerin büyük bir çoğunluğu fiziki erişim şikâyetlerini içermektedir. Diğer sosyal
engeller eğitim, çalışma, konut, mal ve hizmet sunumları ve sigorta şikâyetlerini içermektedir.
Ayrıntılı bilgi için dipnottaki rapor okunabilir.3
POLANYA’da, birçok alanda önemli oranda ayrımcılık görülmektedir. Ancak burada, mimari
tasarım ve iş piyasası alanındaki ayrımcılık raporuna değinilecektir.
Mimari tasarım alanındaki ayrımcılıklar: Polonya hukukunda uzun yıllardan beridir yatırımcılara
engellilerin ihtiyaçlarına uygun yapılar yapmaları konusunda bir takım zorunluluklar getirilmiştir.
Fakat çoğunluk bu yapı mevzuatını uygulamamaktadır. Ülkede çok sayıda bina hala engellilerin
yaşaması için uygun değildir. Binaların engellilere uyumu çoğu zaman, binaların girişinde sona
ermektedir. Örneğin: Çok sayıda binada katlar arası geçişler sadece merdivenle yapılmaktadır.
Ayrıca engellilere uygun tuvaletler bulunmamaktadır. Toplu ulaşım sektöründe de bu duruma sık
sık rastlanmakta olduğundan dolayı Yüksek Denetleme Kurulu 2011 raporuna göre; tren
istasyonlarının % 85,1’nin engellilerin ihtiyaçlarına uygun hizmetler sunmadığı tespit edilmiştir.
İş piyasasındaki ayrımcılıklar: Birçok Avrupa ülkesinde olduğu gibi Polonya’da da engellilere uygun
iş bulunması oldukça zor ve karmaşıktır. Ulusal İstatistik Kurumu (GUS) İş Piyasası Araştırmasına
(BAEL) göre; İş piyasasındaki bir takım olumlu gelişmelere rağmen 16 yaş ve üzeri engellilerin
işsizlik oranı çok yüksektir. Olumlu gelişmelerin kaynağında da engelli birey çalıştıran işyerlerine
devletin ekonomik destek sağlaması yatmaktadır. Ayrıca çok sayıda engelli düşük gelir
statülerindeki işyerlerinde çalışmaya devam etmektedir.4
3
http://ec.europa.eu/public_opinion/archives/ebs/ebs_393_fact_mt_en.pdf
4
http://www.niepelnosprawni.gov.pl/niepelnosprawnosc-w-liczbach-/rynek-pracy/
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
İSPANYA’da, engelli bireylere karşı ayrımcılık uygulanan alanlardan birisi de iş piyasasıdır.
İleri derecede engelli bireyler ve birden çok engeli olan bireyler özellikle dezavantajlı konumdadır.
Buna ilave olarak zihinsel engelli, işitme engelli ve doğuştan engelli bireyler çok daha az çalışma
fırsatı bulabilmektedirler (Fundacion ONCE, 2011).
Yapılara Ulaşım Kanunu’na uymayan (Kanun 49/1960 - 21 Haziran Yatay Yapı Kanunu; 15/1995 - 30
Mayıs Engelli Bireylere Yönelik Mimari Engellerin Kaldırılması Kanunu) özel sektör ve kamu sektörü
binalarına erişim ise bir başka ayrımcılık noktasıdır. CERMI tarafından yayınlanan İnsan Hakları ve
Engellilik İspanya 2012 Raporu’na göre daha farklı alanlarda engellilerin sık sık karşılaştığı
ayrımcılıklar da bulunmaktadır.5
Avrupa Topluluğu İstihdam ve Sosyal Dayanışma Programı –PROGRESS (2007-2013)
tarafından desteklenerek Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı tarafından 2010 yılında yapılan
“Özürlülüğe Dayalı Ayrımcılığın Ölçülmesi Araştırması”na göre; TÜRKİYE’de engelliler iş, eğitim,
sağlık hizmetleri, dinlenme, boş zaman aktiviteleri, bağımsız yaşam, topluma ve toplumsal yaşama
katılım, politik süreçlere katılım, adalete ulaşım ve bilgiye ulaşım konularında büyük ayrımcılıklarla
karşılaşabilmektedirler. Araştırma bulgularına göre Türkiye’deki engellilerin % 36,3’ü okuma yazma
bilmemekte, % 14,9’u okuma yazma bilmekte ancak herhangi bir okuldan mezun olmamış
durumda, % 33’ü ilkokul mezunu ve sadece % 6,6’sı ortaokul mezunudur. Engelliler arasında işsizlik
% 45,2’dir. Buna ilave olarak, bir işte çalışan engellilerin % 22,6’sı ya asgari ücretin altında ücret
almakta ya da dengi olan diğer işçilerden daha az ücret almaktadır. Bu sebeple birçok engelli ve
engelli aileleri yoksulluk içerisinde yaşamak zorunda kalmaktadır. Ayrıca engellilerin sağlık
hizmetlerinden yararlanmada da önemli ayrımcılıklara uğradıkları tespit edilmiştir. Diğer bir husus,
engellilerin % 81’inin daima veya çoğu zaman oy kullanmasına rağmen, siyasi partilerin onların
ihtiyaçlarına uygun hizmetler konusunda politikalar ürettiğine dair engelliler arasındaki inancın
sadece % 4,1 olmasıdır. Adalete erişim konusunda engellilerin üçte biri sık sık engellerle
karşılaşmaktadır. Dinlenme veya boş zaman faaliyetleri esnasında engellilerin %49,4’ü çoğunlukla
ayrımcılıkla karşılaşmaktadır. Son olarak engellilerin % 57,6’sı toplum içerisine veya toplumsal
aktivitelere katılmakta daima veya sık sık ayrımcılık yaşamaktadırlar.
Yukarıda ismi geçen ülkeler tarafından sunulan bilgiler göstermektedir ki, engellilere karşı
ayrımcılık dünyanın her tarafında mevcuttur.
5
www.convenciondiscapacidad.es
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Ayrımcılık tarifi: Önyargı, tutum, stereo tiplemeler neticesinde bir takım kişi ve guruplara karşı
uygun olmayan davranış sergilemektir. Bu durum başka guruplardan beklenmeyen davranışların
veya kriterlerin engellilerden beklenmesi şeklinde de olabilir.
Engelliler hakkındaki stereo tiplemeler:






Aciz veya bir şeyler yapmaktan aciz
Çocuk gibi
Özel ihtiyaç sahibi
Trajedi “mağdur” veya “mustarip”
Hayra ve merhamete muhtaç
Topluma yük veya kahraman (gazi)
Örneğin, zihinsel engelli insanları tarif eden şu kelimeler olumsuzdur: Tehlikeli, tımarhanelik,
dengesiz vb. Hala bu gruplarla ilişkilendirilebilecek pozitif bir takım özellikler de bulunmaktadır.
İstatistikler göstermektedir ki zihinsel engelli insanların şiddet kullanım oranları halkın genel
oranından daha yüksek değildir. Buna ilave olarak akıl hastalıklarının birçoğu tedavi edilebilir
durumdadır.
Diğer stereo tiplemeler gibi engelli temelli stereo tiplemeler de ailevi veya toplumsal etkilerden
kaynaklanmaktadır. Engelli şahısların toplumdan saklandığı günler hala bazılarının hafızasındadır.
Çocuklar bir zamanlar ya evde öğrenim görürlerdi ya da hiç göremezlerdi veya engelli yetişkinler
özel merkezlerle çalışırlardı. Etrafta engelliler olmadan engelliler hakkında birşeyler öğrenmek,
onlarla etkileşimde bulunmak veya birlikte çalışmak oldukça zordur. Engellilerle birlikte çalışmanın
önemini ancak şimdilerde anlamaktayız. Bu sebeple ancak bu nesil engellilerle birlikte öğrenme,
öğretme, çalışma ve yönetme konusunda gerekli olan tecrübelere sahip olma imkânını daha fazla
elde edebilir.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
1.2 Engellilerle İletişim: Genel İletişim Tüyoları
Kullanılan dil gerçeği hem yansıtır hem de şekillendirir. Engelliler hakkında kullandığımız dil
engelliliğinin algılanması konusunda çok önemli etkilere sahiptir. Bu sebeple kullandığımız
kelimeler negatif değil pozitif olmalı ve asla kırıcı olmamalıdır. Çünkü ayrımcılık dili örneğin,
“sakat”, “mankurt”, “geri zekâlı” gibi kelimeler hem negatif tavır, hem negatif davranışları hem de
engellilere karşı eşit olmayan sosyal statü ilişkilerini doğurabilir. Buna ilave olarak ses tonu çok
önemlidir. Engelli bireyler engeli olmayan bireylerden ne fazla cesur ne de daha fazla
mağdur/korkak kişilerdir. Bu sebeplerle onlarla konuşma esnasında zorbalık, baskınlık veya bu
türden yargı ifade eden kelimeler kullanılmamalıdır.
GENEL İYİ UYGULAMA ÖRNEĞİ
1. Bireyleri ilk sıraya koyunuz; onların engellerini veya eksikliklerini ikinci sıraya alınız.
Engellilerin engel durumları onların kim oldukları, neye benzedikleri veya neler hissettikleri
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
hakkında bilgi vermez. Siz onları bir birey olarak kabul etmeli ve araştırmalarınızı buna göre
yapmalısınız. Lütfen “engelli” yerine “engelli birey” ifadesini kullanınız.
2. Sakat, özürlü, kör, topal, ahraz vb. gibi demode olmuş eski ifadeleri kullanmaktan
kaçınınız. Engelsiz bedenli, bedensel engelli, farklı kabiliyetli veya yetenekli, hastalıklı gibi
kelimeleri kullanmaktan da şiddetle kaçınılmalıdır.
“Engelli” ve “sakat” arasındaki nüansı fark ediniz. Birisi ayağını bir trafik kazasında
kaybederse bu engelleyici durum şahsın hayatı boyunca devam edecektir. Bu şahıs
yürümekte, bir şeylere binmekte (ata binme, bisiklet sürme, araba sürme vs.) veya garson
olarak çalışmakta güçlük çekebilir. Fakat aynı şahıs kart oyunları oynarken, yemek
pişirirken veya bilgisayar kullanırken bir sıkıntı çekmeyebilir.
3. Engelli bir birey hakkında konuştuğumuzda engelliliğe bir hastalık olarak bakmayınız.
Hastalık başkalarına da geçebilen kötü bir sağlık durumunu ifade eder. Oysaki engelli
bireyler çoğu zaman herhangi bir insan kadar sağlıklıdırlar.
4. Engeli olmayan insanları “normal” bireyler olarak nitelemekten sakınınız. Çünkü bu ifade
engelli bireylerin “anormal” oldukları anlamına gelebilir.
5. Engelli bireyle üçüncü şahıslar aracılığıyla değil, doğrudan iletişime geçiniz.
6. Engelli bireyler hakkında bir takım “deyimler” kullanmak kabul edilebilir. Örneğin, görme
engelli bir bireye “sizi görmek güzeldi”, “sonra görüşürüz” gibi ifadeler kullanılabilir. Çünkü
onlar da buna benzer ifadeler kullanabilmektedirler.
Engelli bireyler için kullanılabilecek doğru ve uygunsuz ifadeler tablosu aşağıda verilmiştir.
UYGUNSUZ İFADELER
KÖR
DOĞRU İFADELERT

Görme engelli birey

Önemli ölçüde görme kaybı olan veya görmesi
zayıf birey
SAĞIR ve DİLSİZ

İşitme engelli birey
SPASTİK

Serabral palsyli birey
Not: Bu hastalık genellikle doğum esnasında yaşanan veya
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
doğumdan hemen sonra travma ile ortaya çıkan bir
durumdur. Sinir sisteminde oluşan zarardan dolayı kaslar
kasılır. Bu sebeple şahıslarda kontrol dışı hareketler
oluşur.
 Epilipsisi olan birey
EPİLEPTİK
GERİ ZEKALI / YAVAŞ ÖĞRENEN

Öğrenebilir Zihinsel Engelli birey
TEKERLEKLİ SANDALYEYE BAĞLI

Tekerlekli sandalye kullanan birey
ENGELLİ TUVALETİ

Erişimli tuvalet
Not: Erişimli tuvaletler engeli olan bireyler tarafından
kullanılmak üzere özel dizayn edilmiş, alanı geniş,
tutunma yerleri de olan mekânlardır.

ENGELLİ PARKI
Erişimli Park
Not: Erişimli park engeli olan bireylerin girişi yakın
yerlerde tekerlekli sandalyeyle birlikte arabalarını park
edip
inmelerini,
binmelerini
ve
transferlerini
kolaylaştıracak yerlerdir.
Farklı dillerde uygun ve uygunsuz ifade kullanım örnekleri:
Uygunsuz
Uygun
MALTA
Kör
Għami
Nieqes mid-dawl
Sağır
Trux
Nieqes mis-smiegħ
Engelli
Inkapaċitat
Persuna b'diżabilità
Zekâ özürlü
Ritardat
Persuna b’diżabilità mentali
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Kör
Sağır
GREECE
Κωφάλαλος (deaf-mute)
Down Sendromlu
Αόματοι (people without
eyes)
Μογγολάκια (mongoloid)
Zekâ özürlü
Τρελοί (crazy)
Engelli birey
Görme engelli birey
Sağır ve dilsiz
Bedensel engelli birey
Tekerlekli sandalye
kullanan birey
SPAIN
Discapacitado, anormal,
incapacitado, deficiente,
minusválido
Ciego, invidente, cieguito,
cegato, corto de vista, tuerto
Mudo.
Sordo, sordomudo; sufre una
pérdida
Mutilado, inválido,paralítico,
cojo, tullido, lisiado
Confinado/postrado en una
silla de ruedas.
Ο εκ γενετής κωφός που δε μπορεί
δικαιολογημένα να μιλήσει
Οι τυφλοί
Τα άτομα με σύνδρομο Down
Τα άτομα με ψυχικές διαταραχές
Persona con discapacidad
Persona ciega, persona con
discapacidad visual, persona con baja
vision
Persona sin habla, persona que
utiliza comunicación aumentativa.
Persona sorda, persona con
discapacidad auditiva
Persona con discapacidad física
Persona con movilidad reducida
Persona usuaria de silla de ruedas
Engelli birey
TURKEY
Sakat (invalid, faulty,
deformed, handicapped,
defective)
Özürlü (faulty, defective)
Engelli birey
Eksik (deficient, incomplete)
Engelli birey
Görme engelli birey
Kör (blind, dull)
Görme engelli birey
İşitme engelli birey
Sağır (Deaf)
İşitme engelli birey
Engelli birey
Engelli birey
Engelli birey
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Konuşma engelli birey
Ahraz (Dumb, mute)
Inappropriate
Görme engelli birey
LATVIA
Invalīds, kroplis, cilvēks ar
īpašām vajadzībām, cilvēks
ar speciālām vajadzībām
Akls
İşitme engelli birey
Kurls, kurlmēms
Öğrenme zorluğu olan birey
Traks, daunis, idiots, muļķis
Engelli birey
Konuşma engelli birey
Appropriate
Cilvēks ar invaliditāti
Cilvēks ar redzes traucējumiem,
neredzīgs
Cilvēks ar dzirdes traucējumiem,
nedzirdīgs
Cilvēks ar intelektuālās attīstības
traucējumiem
İTALYANCA’da: Uygunsuz kelime “Handicappato” veya “Invalido” dur. Bu iki kelime bir şahsa
değil, engelliliğe işaret eder. “Handicappato” kelimesi “engelli” kelimesinden farklıdır. Öncelikli
olarak kırıcı bir kelimedir ve uzmanlar tarafından kullanılmaz, çünkü engel hakkında hiçbir bilgi
vermez. İkinci kelime “Invalido” uzmanlar tarafından kullanılabilir, çünkü şahsın bir konuda güçlük
çektiği anlamına gelir. “Invalido” kelimesi aslında bir engelliliği işaret etmekten çok ileri yaşında,
vücut parçası eksikliğinden (ampütasyon), bedensel veya zihinsel hastalıktan dolayı çalışamayan
insan anlamına gelir.
LATVİYACA’da engelli bireyleri nitelemek için birçok kelime bulunmaktadır. Bunlardan birisi
olan “sakat” (cripple) kaba bir kelime olmakla birlikte “invalīds” (engelli) kelimesi İngilizce’de işe
yaramaz anlamına gelmektedir. Mevzuatta kullanılan terimler “fonksiyonel bozuklukları olan
bireyler” ve “engelli bireyler” ifadeleridir. Bu terimlerin kullanılması tavsiye edilmektedir. Ülkede
kullanılan diğer bir terim “özel ihtiyaçları olan bireyler” ifadesidir. Fakat bu terimin kullanılması
yerinde bulunmamaktadır. Çünkü herkesin özel ihtiyaçları vardır. Örneğin bazıları için sabah
uyandıklarında bir fincan kahve içmek özel bir ihtiyaç olabilir. Bu sebeple bu terimin
kullanılmasından kaçınılmasını tavsiye etmekteyiz.
POLONYACA’da kullanılması en arzu edilen terim “osoba niepełnosprawna” (engelli birey)
veya “osoby niepełnosprawne” (engelli şahıslar). Şahsa değil ancak onun engelini referans yapan
“niepełnosprawny” (sakat) gibi kelimelerin kullanılmasından kaçınılması gerekmektedir. Ayrıca
modası geçmiş veya uygun olmayan kelimelerden kaçınılması da tavsiye edilmektedir. Mesela
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
“upośledzony” (sakat) ve “kaleka” (özürlü) gibi. Argolaşmış veya üstü kapalı ifadelerin kullanılması
da ayrıca saygısızlık olarak değerlendirilmektedir. “Osoba korzystająca z wózka” (tekerlekli
sandalye kullanan birey) ifadesini kullanmak daha iyidir. Tekerlekli sandalye bir şahsın sosyal
hayata katılımını kolaylaştıran bir araçtır. Bu sebeple enngelleyici bir araç olarak görülmemelidir.
Her şahsın sahip olacağı şeyleri seçme hakkı olduğundan bahsetmekte fayda vardır. Bu sebeple
emin olunmayan durumlarda daima muhatabına sorulmalıdır.6
1.3 Bütünleşme veya İçerme
Sosyal, eğitsel veya çalışma ortamındaki deneyimlerini ifade etmek için engelli bireyler hakkında
çoğu zaman entegrasyon veya içerme kelimelerini sık sık duyarız. Çocuklar veya yetişkinlerin
çevrelerine entegrasyonu veya çevrelerindekilere dahiliyeti konusunda bazen bu kelimeler
birbirinin yerine kullanılır. Fakat bu iki terim arasında çok önemli farklar vardır. Bunları bilmek
6
Beata Maciejewska: Jak pisać i mówić o dyskryminacji. Poradnik dla mediów. Mikuszewo:
Stowarzyszenie Inicjatyw Niezależnych „Mikuszewo”, 2007
Praktyczny poradnik savoir-vivre wobec osób niepełnosprawnych. Polish adaptation done by Office
of the Government Plenipotentiary for Disabled People, Warszawa, 2013
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
engelli bireylerin öğrenme ve çalışmaları için içermeci bir çevrede yaşamalarına kolaylık
sağlayacaktır.
Bütünleştirici modeller birilerinin veya birşeylerin mevcut sisteme uyumlandırılması için birşeylerin
yanlış olması gerektiğini kabul eder. Örneğin, engelli bireyin bir sınıfa konulmasını zorlamak için
uyum ve desteğin sağlanmasını öngörür.
İçerme ise yaş, engel, cinsiyet, dil, cinsel tercih veya milliyeti dikkate alınmaksızın arzu eden her
bireyin toplumdaki herhangi bir şahıs gibi tüm faaliyet ve hizmetlerden yararlanmasını öngörür.
Eğitim alanında içerme için başarılı bir model ‘bütün insanlar farklıdır’ ve ‘herkes öğrenebilir’
modelidir. Hiç kimsenin bir sistem içerisine sabitlenmesine ihtiyaç yoktur. İçerme bütün şahısların
aidiyet haklarının olduğunu kabul eder. Bütün şahısların tüm hizmet ve faaliyetlere ulaşım
imkânının olduğu engelsiz bir çevre oluşturmayı amaçlar.
İSPANYA’da engelli insanların artan bir şekilde eğitim ve çalışma alanlarındaki hizmetlerden
yararlanmaları yaygınlaşmaktadır. 7
2 Aralık 2003 tarihli 51/2003 sayılı kanun gereğince fırsat eşitliği, ayrımcılığın önlenmesi, küresel
ulaşabilirlik konularında engelli bireylere yönelik çalışmalar yürütülmektedir. Bu konudaki
çalışmaların iyi bir örneği de Reus kentindeki çalışanların % 90’nının bedensel ve duyumsal
engellilerden oluşturulduğu Amersam şirketinin çalışmalarıdır. Karlı olan bu yatırım kamu
binalarındaki veya kamusal alanlardaki binaların, parkların, pazarların ve eğitim merkezlerinin
bütün kontrol işlemlerini yürütmektir. 8
MALTA’da engelli bireylerin topluma tam dahil edilebilmeleri için yıl boyunca birçok yeni
politikalar ve projeler yürütülmeye başlanmıştır. Çalışma ve eğitim kurumu içermeci çalışma
hizmetleri bölümünü kurarak çalışma öncesi destek eğitim metodu ile engellilerin çalışmalarında
7
8
http://sid.usal.es/idocs/F3/LYN5979/3-5979.pdf
www.amersam.com
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
köprü kurma vazifelerini üstlenmiştir. Bu program zorunlu eğitimini tamamlamış 16-25 yaş zihinsel
engelli bireylerin iş aramalarında yardımcı olmayı hedeflemektedir. Program üç alanda engellilerin
yeteneklerini geliştirmek üzere yapılandırılmıştır: Çalıştırabilme, sosyal, bağımsız yaşam
yetenekleri. Program esnasında kursiyerlere çeşitli meslekler yaptırılarak öğretilmektedir. Bu
programa iş arayan engelliler 12 ay süreyle dahil edilmektedirler.9
YUNANİSTAN’da ulusal seviyede engelli insanlar için işyeri düzeninin ergonomik olarak
ayarlanması Hibe Programı uygulanmaktadır.10
İTALYA’da okula ve iş piyasasına dahil edilme engellilere hukuki olarak öngörülmüştür.
Anaokulundan üniversiteye kadar her aşamada tüm engeller için içerme uygulamaları/ politikaları
garanti edilmiştir. Örneğin, Turin Üniversitesi tarafından engeli olmayan öğrencilerler engelli
öğrencilerin aynı mekânlarda yaşamalarını sağlayan “Farklılıkların tadını çıkar” projesi
gösterilebilir.11
Engelli bireylerin kendilerine uygun işleri bulmaları ve şirketlerin de en uygun personeli bulmalarını
sağlayan uygulamalar sayesinde sosyal içerme iş piyasasında da garanti altına alınmıştır.
LATVİYA’da iş piyasasına içerme konusunda çok fazla sayıda iyi örnekler olmamakla birlikte
bazı iyi örnekler de bulunmaktadır. İyi uygulama örneklerinden biri de 80 kadar engelli ve bir o
kadar da engelsiz birerlerin yan yana çalıştığı Rimi Marketler Zinciri’dir.12
POLONYA’daki en ilginç örneklerden birisi üniversite mezunu engelli bireylerin iş piyasasına
dahil olabilmeleri için bir uzman, meslek edindirme kursu, kariyer danışmanı ve diğer faaliyetlerle
desteklenen “Özel Hoca Nezaretinde Bireysel Şirket 2014-2017” isimli Yerel Kalkınma Vakfı
tarafından koordine edilen projedir. Başka bir örnek de hukukun çiğnenmesine karşı Engelli
Bireylerin Haklarını Koruma Anlaşması’nın gözetimi çalışmasıdır.13 14
9
http://etc.gov.mt/Page/91/job-bridge.aspx
http://www.dikaiologitika.gr/eidhseis/ergasiaka/30126/pente-nea-programmata-tou-oaed-to-2014
11
http://www.senzamuri.org/enjoy-the-difference/
12
http://www.rimi.lv/rimi-rup/dialogs
13
http://www.firr.org.pl/index.php?option=com_content&view=article&id=763:indywidualna-praca-zcoachem-2014-2017&catid=9&Itemid=146&lang=pl
14
http://monitoringobywatelski.firr.org.pl
10
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
TÜRKİYE’de şehir içi ve şehirlerarası toplu taşıt araçlarında engelli bireyler 1/3’lük
indirimden ücretsiz binmeye kadar farklı oranlarda indirim alabilmektedirler. İşyerlerinde 50’den
fazla işçi çalıştıran işyerleri % 3 oranında engelli çalıştırma şartı vardır.15
1.4 Farklı Ülkelerde Engellilik Kavramı
Çok sayıdaki Avrupa ülkesinde engelli tanımı birbirinden farklıdır:
İSPANYA’da bağımlı ve bağımsız durumda yaşayan engelli araştırmasına göre (Encuesta de
Discapacidad, Autonomía personal y situaciones de Dependencia) İspanya nüfusunun % 8,5’inde
engelli bulunmaktadır(3.847.900 people), bunların % 40’ı erkek (1.547.300,00) ve % 60’ı da
kadındır (2.300.500,00). 16
MALTA’da 2011 yılında yapılan nüfus sayımına göre 417432 kişilik toplam nüfustan % 7,2 lik
kısmına tekabül eden 30183 engelli birey bulunmaktadır. 17
YUNANİSTAN’da nüfusun % 12’sine tekabül eden yaklaşık bir milyon insan engellidir.18
İTALYA’da yaklaşık 3 milyon engelli kişi yaşamaktadır. Bu rakama az engeli olan bireyler de
ilave edildiğinde İtalya nüfusunun % 10’u olan 6 milyona ulaşmaktadur. Yaşlanan nüfus ve
engelliliğe yol açan (her yıl yaklaşık 20000 yeni engelli) kazalar (her yıl 20000-30000 arası) dikkate
alındığında her yıl İtalya’da ortalama 40000 kişi engelli olmaktadır.19
LATVİYA’da 2011 yılında yapılan bir araştırmaya göre nüfusun % 7,2’si engellidir. 20
POLONYA’da yapılan 2011 yılındaki nüfus ve mesken sayımı araştırmasına göre (“Narodowy
Spis Powszechny”) 4.7 milyon engelli birey (4 697 500) vardır. Bu miktar Polonya nüfusunun
%12.2’sine tekabül etmektedir. 21
15
http://www.engelliler.biz/forum/diger/132278-2014-yili-engellihaklari. html
http://www.ine.es
17
http://www.knpd.org/Issues/research.html
18
http://noesi.gr/book/amea-kai-posoi-einai
19
http://www3.istat.it/dati/catalogo/20100513_00/arg_09_37_la_disabilita_in_Italia.pd
20
http://www.lm.gov.lv/news/id/3580
16
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
TÜRKİYE’de, TÜİK verilerine göre nüfusun % 12,2’si engellidir. 22
Bu rakamlar düzenli olarak artmaktadır. Bu açıdan eğitimciler, öğrenciler ve genel olarak toplumun
bu hususta farkındalık sahibi olması ve engelli bireylere yönelik seçeneklerin artırılması önemlidir.
ENGELLİLİK NEDİR?
Dünya Sağlık Örgütü’nün Engellilik Dünya Raporu’na göre, “Engellilik bir ‘çatı’ kelimedir. Buna
vücut azalarındaki noksanlıklar, hareket sınırlıkları ve katılım sınırlılıkları dahildir. Bir organ eksikliği
vücut fonsiyonu ve yapısındaki problemi ifade eder. Hareket sınırlılıkları bir bireyin bir işi
yapmadaki eylem zorluklarıyla karşılaşmasıdır. Katılım sınırlılıkları ise bireylerin hayatın çeşitli
alanlarına katılımı konusunda problem yaşamalarıdır. Engellilik, bedensel veya sosyal engeller
nedeni ile toplumsal hayata katılımdaki eşit sevideki fırsatların kaybı veya sınırlandırılmasıdır.
İngiltere’deki 2010 tarihli Eşitlik Kanunu’na göre eğer bir insan normal günlük hayat aktivitelerini
gerçekleştiremeyecek derecede uzun dönemli ve önemli oranda bedensel veya zihinsel bir zayıflığı
varsa engelli sayılır. Engellilere karşı ayrımcılık kanunu 1995’e göre (DDA), engelli; bir insan
normal günlük hayat aktivitelerini gerçekleştiremeyecek derecede uzun dönemli ve önemli oranda
bedensel veya zihinsel bir zayıflığı varsa engelli sayılır.
Birleşmiş Milletler Engelli Bireylerin Hakları Antlaşmasına göre engellilik; “ Sıradan bir insanın
yapabileceği işler ve eylemleri bir zayıflamanın ortaya çıkardığı sınırlama veya yokluk nedeni ile
yapamaması olarak tanımlanmıştır.
MALTA’da engellilik bir kişinin bedensel, zihinsel zekâ veya duyusal zayıflıkları nedeni ile
toplumsal aktivitelere diğer insanlar gibi eşit ve tam katılımının zorlaşması veya engellenmesidir.
( Art. 2 of Equal Opportunities (Persons with Disability) Act, Act I of 2000, as amended by legal notice 426
of 2007; and Acts II and XXIV of 2012.) 23
YUNANİSTAN’da engelli öğrenciler ve özel eğitime ihtiyaç duyanların tarifi; eğitim
hayatlarının bütününde veya bir kısmında zihinsel, duyusal, öğrenme, gelişim problemleri,
21
http://stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/gus/lu_nps2011_wyniki_nsp2011_22032012.pdf
http://www.tuik.gov.tr/PreIstatistikTablo.do?istab_id=512
23
http://www.justiceservices.gov.mt/DownloadDocument.aspx?app=lom&itemid=8879
22
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
psikolojk ve nero psikolojik düzensizlikler nedeni ile ileri derecede öğrenme güçlüğü çekenlerdir.
İhtiyacın belirlenmesi, okula uyum ve öğrenme sürecinin birey üzerindeki etkileri multi-disipliner
değerlendirmesi suretiyle yapılır. Engelli öğrenciler ve özel eğitime ihtiyaç duyan bireyler
genellikle zihinsel engelli, görsel engelli (hiç görmeyen, kısmi gören, çok az gören), işitme engelli
(hiç duymayan, kısmi duyan), bedensel engelli, tedavisi olmayan kronik hastalıklar, konuşma
bozuklukları, disleksi, disgrafi, diskalkuli, disortografi, okuma güçlüğü, dikkat bozukluğu,
hiperaktivite, gelişim bozuklukları (otizm, spektrum), zekâ geriliği ve çoklu engellilik grupları bunlar
arasına girmektedir (Kanun 3699/2008: “Özel Eğitim ve Engeli plan veya Özel Eğitime İhtiyaç Duyan
Kişilerin Eğitilmesi”, madde 1- 2).
İTALYA’da engellilik hastanede veya sağlık hizmetleri birimlerinde çalışan uzman bir heyet
tarafından resmi olarak belgelendirilir. Bu heyet içerisinde nöropsikiatrist mutlaka bulunmalıdır.
Heyette bulunacak şahıs engelliliğe göre belirlenir. Örneğin, işitme engelliliği ile ilgili bir durumu
belgelemek için nöropsikiatrist yanında odyometrist ve konuşma terapisti bulunmalıdır. İtalya’da
engellilik konusundaki en önemli kanun 104/1992 nolu kanundur: “Engelli şahısların hakları ve
sosyal içermeleri ve yardım görebilmeleri hususunda çerçeve kanunu”.
LATVİYA’da engelliliğin tarifi “sürekli veya uzun süreli kalıcılık göstererek bir şahsın vücut
fonksiyonlarını ileri derecede veya orta derede kısıtlalayan; zihinsel, bedensel, çalışma, kendi
kendisine bakma kapasitesini veya sosyal içerilmesine zarar veren fonksiyonel sınırlılıklardır. Bir
şahsın engellilik veya çalışma kapasitesini sınırlama kriterlerinin neler olabileceği Bakanlar Kurulu
tarafından belirlenir.
Engelli bir bireye engellilikle ilgili bir belge verilir. Engelliliğin belirlenmesinde 01.01.2015
tarihinden itibaren yeni prosüdürler geliştirilmiştir. Bu kriterler çerçevesinde bir şahsın 18 yaşından
emekliliğine kadar hangi fonksiyonlarında ne kadar sınırlılık olduğu belirlenir:
a) I. Çok İleri Derecede Engellilik Grubu, vücut fonksiyonlarının % 80-100’ünü kaybetmiş şahıslardır,
b) II. İleri Derecede Engellilik Grubu, vücut fonksiyonlarının % 60-79’ünü kaybetmiş şahıslardır,
c) III. Orta Derecede Engellilik Grubu, vücut fonksiyonlarının % 25-59’ünü kaybetmiş şahıslardır,
18 yaşın altındakiler için herhangi bir gruplama yapılmadan engellilik belirlenmektedir. 24
POLANYA’da engellilik hem özel bir model hem de hukuki bir çerçevede belirlenmektedir.
Engelliliği belirlemede kullanılan modeller aşağıdaki gibidir:
24
http://likumi.lv/doc.php?id=211494
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union



Sağlık Modeli; bir şahsın hayat kalitesini düşüren ve onun günlük hayatını yaşamasında
açık dezavantajlar getiren uzun süreli hastalık ve vücudundaki bedensel sınırlılıklardır.
Engelli kriteri sağlıklı bir organizmanın biyolojik standartlarına göre belirlenir.
Sosyal Model; bu model toplumun engelli bireylerin yaşamları üzerinde ortaya koyduğu
engelleyici şartların tamamını içerir. Engellilere yönelik sosyal model toplum tarafından
engellilere karşı ortaya konan sistematik engeller, olumsuz tutum ve bilinçli veya bilinçsiz
dışlamayı dikkate alarak geliştirilmiştir. Bu modelde kriterler sosyal normlara göre yani
toplumun sosyal içerme ve sosyal katılım anlayışı çerçevesinde yapılmaktadır.
İşlevsel Model; bu modelde kriterler bir şahsın beden özellikleri (konuşma, yürüme, işitme
vs.), biyolojik, sosyal ve kişisel standart özellikleri çerçevesinde belirlenir. Farklı modellere
göre bu özellikler ilişkilendirilebilir veya ayrıştırılabilir. İşlevsel model teorisi çerçevesinde
aktiflik, etkililik ve sosyal rolleri yerine getirmede başarı esas alınır.25
Engellilik konuları aşağıdaki mevzuat içerisinde yer almıştır:
 Polonya Cumhuriyeti Anayasası (madde 30, 32, 68 ve 69),
 Engelli insanların çalıştırılması, meslek kazandırılması ve sosyal rehabilitasyonları kanunu
27 Ağustos 1997 (Resmi Gazete 1997 No 123, 776 ) ve 17 Haziran 2014 değişikliği,
 Sosyal Destek Fonu’ndan emekli ikramiyeleri ve maaşları kanunu 17 Aralık 1998 (Resmi
Gazete 1998 No 162 sayı 1118),
 Engelli Bireylerin Hakları Tüzüğü 1 Agustos 1997 (Resmi Gazete 1997 No 50 sayı 475).
Sosyal Yardımlar Kanunu’na göre engellilik mesleki ve sosyal rehabilitasyon mevzuatı çerçevesinde
çalışmada yetersizlik veya bir engelli grubu sınıflaması içinde yer almadır.
Polonya mevzuatında engelli insanlar; bedensel veya zihninsel güçlük durumları (ileri, orta, düşük)
seviyede yetkili kurumlar tarafından belgelendirilmiş sürekli veya geçici olarak sosyal rollerini
gerçekleştirme ve özellikle iş yapma güçlükleri yaşayan bireylerdir.
Engelli bireyler engelliliklerini, Engellilik Seviyesi Kuralları çerçevesinde resmi olarak
belgelendirebilirler. Bu belgeler Engelli Sorunları Bölgesel Meclisleri tarafından verilir. Belge
engellilik sebebi, engellilik seviyesi (yüksek, orta, düşük), tedavi göstergeleri, gerekli aletler, trafik
kanunundaki mağduriyete özel ayrıcalıklar içerecek şekilde düzenlenir.
25
REFERENCE: Mateusz Wiliński: Modele niepełnosprawności: indywidualny – funkcjonalny – społeczny .W:
Diagnoza potrzeb i modele pomocy dla osób z ograniczeniami sprawności Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa, 2010, p. 41.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Engelli şahıs işyerinde herhangi bir özel hak istediğinde Engellilik Seviyesi Kuralları çerçevesinde
işlem yapılır. Özellikle engelli bireyin masraflarının devlet tarafından karşılanması temel ilkeleri bu
belgeye göre belirlenir. Buna ilave benzer haklar Sosyal Sigortalar Kurumu doktorlarınca da
belirlenebilir. Engelli maaşına müracaat için bahsi geçen ilk belge yeterli olmadığından ikincisi
gereklidir.
Engellilik seviyesinin belirlenmesinde iki ayrı kuralın varlığı engellilerin hak ve yardımlarının
belirlenmesinde çoğu zaman karışıklığa neden olmaktadır.
İSPANYA engelliliğin sonuçlarını üç seviyede ele alan ‘Engelli, Zayıf, Dezavantajlı Gruplar
Uluslararası Sınıflaması (ICIDH) 2001 kriterlerini uygulamaktadır. Zayıflık (deficiencia) bedensel,
psikolojik veya organik seviyede bir kaza veya hastalık neticesinde sürekli şekilde ortaya çıkan
etkilere işaret etmektedir. Engellilik (discapacidad) bir zayıflık nedeni ile sıradan bir insanın şartları
içerisinde bir eylem veya işlemi yapamama veya sınırlı yapabilmeyi ifade etmektedir.
Dezavantajlılık (minusvalía) - bir şahsın yaşı, cinsiyeti, sosyal ve kültürel faktörleri dikkate
alındığında herhangi bir zayıflık sebebi ile yerine getirmesi gereken sıradan rolleri icra edememe
şeklinde anlaşılmaktadır.
Engelli bireyler için iki ana grup gelir desteği yöntemi bulunmaktadır: Engelli birey emeklilik
aylığına ilave katkıda bulunan yardımlar, emeklilik engellilik aylığına katkıda bulunmayan yardımlar.
İki yardımın da genel sosyal güvenlik kanunu içerisinde yer almasına rağmen iki farklı yardım
türündeki engellilik tarifleri birbirinden oldukça farklıdır. Engelli emeklilik aylığına ilave katkıda
bulunan yardım türünde engellilik; uygun tedavileri görmüş olmasına rağmen sürekli ve
öngörülebilir gelecek içinde anatomik veya işlevsel sınırlılıklar nedeni ile sürekli iş görme
kapasitesini yitirmiş iş göremez kişileri tarif etmektedir(capacidad laboral, madde 136(1) LGSS).
Emeklilik Engellilik Aylığına Katkıda Bulunmayan Program türünde engellilik; doğuştan veya
sonradan gelen nedenlerle bedensel, zihinsel ve duyusal kapasiteleri tümüyle yok olan veya
öngörülebilir bir gelecek için zayıflayan bireylerin engelliliklerini tarif etmektedir (madde 136(2)
LGSS).
Engellilerin hakları ve sosyal içerilmesi genel kanunu 4 Aralık 2013 itibari ile yürülüğe girmiştir. 26
5378 sayılı Engelliler Kanunu 3. Maddesine göre Engelli; doğuştan veya sonradan herhangi
bir nedenle bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yeteneklerini çeşitli derecelerde
26
http://www.boe.es/boe/dias/2013/12/03/pdfs/BOE-A-2013-12632.pdf
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
kaybetmesi nedeniyle toplumsal yaşama uyum sağlama ve günlük gereksinimlerini karşılama
güçlükleri olan, korunma, bakım, rehabilitasyon, danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyaç duyan
kişidir.
Genel olarak kişiden kişiye veya engellilik türü ve derecesine göre değişmekle birlikte engelli
insanlar aşağıdaki sıkıntıları yaşayabilirler:







İşitme engelliler; hiç işitememe yanında alışveriş merkezleri, spor yapılan mekânlar,
çalışma mekânlarındaki arka plan gürültüsü nedeniyle işitme güçlüğü çekebilirler;
Görme engelliler; gözlüklü veya gözlüksüz olarak yazılı materyalleri okuma veya bilgisayar
gibi araçları kullanma güçlüğü çekebilirler;
Konuşma engelliler kendilerini açıkça ifade etme güçlüğü çekebilirler;
Zihinsel engelliler; yazılı veya sözlü bilgileri anlamakta geri kalabilir veya güçlük çekebilirler;
Duyusal engelliler; kart, bozuk para gibi küçük nesneleri tutmak ve kavramakta güçlük
çekebilirler.
Ortopedik engelliler; yürümekte, ayakta durmakta veya uzun süre oturmakta güçlük
çekebilirler;
Dikkat bozukluğu yaşayan engelliler alışık olmadıkları çevrede veya mekânlarda sıkıntılar
yaşayabilirler.
Sonuç olarak engelli insanlar eğitim kurumları ziyaret, toplantılara katılım ve birtakım
hizmetleri kullanımı esnasında gerekli olan birtakım yerlere ulaşımda engellerle veya
güçlüklerle her zaman karşılaşabilirler.
1.5 Engellilik Tipleri
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Engellilik bir bireyin hayatındaki herhangi bir anında meydana gelebilir.
Doğuştan engellilik veya doğumdan gelen bozukluklar: Bunlar doğum esnasında veya doğumdan
önce ortaya çıkan genetiksel şartlardır. Hamilelik esnasındaki problemlerden bebek anne
karnındayken veya doğum esnasında ortaya çıkan yaralanmalardan meydana gelebilir. Bu türden
problemlere örnek olarak irilik hastalığı ve doğum anomalleri sayılabilir. Bunlar, doğum öncesi
tespit edilmiş olsun veya olmasın doğuştan gelen yapısal, işlevsel, metabolik, davranışsal
hastalıklar, yaralanmalar veya bozukluklardan sayılır.27
Sonradan ortaya çıkan veya çevresel şartların ortaya çıkardığı engellilik: Bu türden engellilikler
doğum sonrası meydana gelir. Bunlar genetik değildir. Örneğin, Aids, omurilik yaralanmaları, MS
(Çoklu Skleroz), kan hastalıkları, trombosis, kanser vs. türden hastalıklar etnitise veya cinsiyet farkı
gözetmeksizin her zaman ortaya çıkabilir. Bunlar bireyin hayatı boyunca ortaya çıkabilecek bir
yaralanma veya menenjit gibi bir hastalık sonucunda meydana gelebilirler. Yaşlanma da işitme,
kalp damar hastalıkları, görme bozuklukları vs. gibi bazı bedensel zayıflıklara da yol açabilir.
İleri derecede engelli şahıs: Bir bireyin makul bir süre daha yaşama beklentisi olmakla birlikte
yaşlılık veya sürekli engelliliği nedeniyle çalışmak veya kendi kendisine bakmak suretiyle hayatını
idame ettirememesidir.28
Malta gibi ülkelerde engellilik kavramı işitme engellilikleri, bedensel engellilikleri, görme
engellilikleri, zihinsel engellilikleri, öğrenme engellilikleri, sara, kronik hastalıkları, çoklu engellilik
ve gizli engellilikler gibi bazı genel engellilik kategorileri içerir.29
Bunlara ilave olarak bireyin tedaviye cevap vermemesi veya hastalığın sürekli tekrarlanması veya
sürekli ağrı kesici almayı gerektiren durumlar veya uzun süreli bakım veya tedavisi olmayan bir
hastalık veya sürekli engelliliğe yol açan bir durum veya vücuda geri döndürülmesi imkânsız zarar
veren bir durum veya özel eğitim veya tedaviyi gerektiren durumlar veya obezite, yaşlanma, kötü
yaşam sürme gibi bulaşıcı olmayan hastalıklar ve kanser (Malignant neoplasms) gibi hastalık veya
durumlar Kronik Sağlık Durumu olarak kabul edilmektedir.30
27
National Congenital Anomalies Registry
https://ehealth.gov.mt/HealthPortal/chief_medical_officer/healthinfor_research/registries/birth_defects.aspx
28
Camilleri, Joseph M. & Callus, Anne-Marie (2001): ‘OUT OF THE CELLARS - Disability, Politics and the
Struggle for Change: The Maltese Experience’.
29
Uncrpd Disabled People’s Advisory Committee (Dpac), 2013. P. 2
30
Parliamentary Secretariat for Health. A National Health Systems Strategy for Malta Securing our health
systems for future generations Chapter 5, p.54; June 2014
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Şimdi de temel engellilik tiplerine göz atalım:
Duyusal engellilik bir bireyin işitme, görme, dokunma vb. gibi kanallardan bilgi almasını engelleyen
durumlardır. Bunlar görememe, işitememe veya her ikisinin de karışımını içeren durumlar olabilir.
 İşitme Engelliliği
İşitme Engelliliği kısmi veya tamamen işitme engelli bireyleri içerir. İşitme engelliliği bir bireyin
işitme duyusunu belli bir derecede veya tamamen kaybetmesi sonucunda etraftaki ses veya
konuşmaları anlayamama durumuna işaret eder. Birçok işitme engelli çevrelerindeki konuşmaları,
sesleri ya duyamaz, ya da anlayamaz. Bazıları da arka plan sesleri yüzünden bazı ses frekanslarını
duymalarını engellemeleri yüzünden sağlıklı bilgi edineyebilirler. Ayrıca işitme, öğrenme ve
konuşmayı kontrol etmek için çok önemlidir. Bu sebeple işitme engelliliği konuşma engelliliğine de
yol açar.
İşitme engelliliği doğumda veya hayatın ileri aşamalarında birçok biyolojik sebeplerle ortaya
çıkabilir. Örneğin, menenjit, duyma sinirlerine veya kulaktaki salyangoz kanallarına zarar verebilir.
Bu durum orta seviyeden başlamak üzere ileri derecede işitme engelliliğine yol açabilir.
Doğuştan gelen işitme bozuklukları bireylerin konuşma dili öğrenmelerini engeller. Bu sebeple
işitme engelli öğrencilerin konuşmaları, takiplerini televizyon, müzik, sinema gibi kanalları
kullanarak yeni bilgilere ulaşmalarını engelleyebilir. Dünyada yüzlerce işaret dili bulunmaktadır.
Genel bir hata olarak işaret dilleri “gerçek dil” kabul edilmemelerine rağmen Dil bilim
çerçevesinden bakıldığında işaret dilleri konuşma dilleri kadar zengin, çeşitli ve karmaşıktır.
 Görme Engelliliği
Dünyada hafiften başlayarak ileri dereceye kadar görme engelliliği veya zayıflığı olan milyonlarca
insan vardır. Buna ilave olarak göz travmaları veya hastalıkları da tam görmemeye kadar varan
rahatsızlıklara yol açmaktadır. Görme engelliliğine yol açan kornea çizikleri, gözakı çizikleri,
görmeye zarar verecek derecede şeker hastalıkları, kuru göz hastalığı kornea sertliği görme
bozukluluğuna yol açan bazı durumlardır.
Az görme veya tam görme sorunları yaşayan bireyler okuma güçlüğü çekerler. Örneğin, çalışma
malzemelerini görmekte, yazı tahtalarını, projeksiyon, video veya diğer görsel araçları takipte
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
güçlük çekerler. Bunlara ilave olarak ofislerde, sınıflarda veya kütüphanelerde çalışma
malzemelerinin yerini bulmakta veya kullanmakta güçlük çekerler. Görme algısı problemi yaşayan
bireyler birbirine benzer şekil, harf veya yerleri veya yazılı benzer materyalleri ayırt etmekte
güçlükler yaşarlar.
Hareketlilik veya Bedensel (Ortepedik) Engellilik
Bedensel engellilik doğuştan veya yaşlılık sebebiyle sonradan bir bireyin hareketliliğinin olumsuz
etkilenmesidir. Bu durum bir hastalık sonucu da ortaya çıkabilir; geçici veya sürekli de olabilir.
Örneğin, kırılmış bir kemiği olan insanlar bu kategorilerden birine girebilir.
Bedensel engellilikler acı verici olabilir. Hareketliliği dayanıklılığı, sağlamlılığı hızı veya beden
koordinasyonunu sınırlayabilir. Bedensel engelliliği olan bazı insanlar yürüme güçlüğü çekebilirler.
Bazıları ayakta durabilir fakat yürüyemeyebilir, bazıları yürüyebilir fakat aşırı yorgunluk nedeni ile
zaman zaman tekerlekli sandalye kullanarak enerjilerini koruma ihtiyacı duyabilirler. Engellilerin
yaşadıkları sınırlılıklar çalışma odalarına, tuvaletlere veya sınıflara fiziki erişimlerinin
sınırlandırılması veya standart yükseklikteki sandalye ve masaların kullanılamaması şeklinde
olabilir. Bazen el veya kolların kullanılmasını gerektiren durumlarda objelere ulaşmak ve
kullanmakta zorluklar yaşanabilir.
Öğrenme veya Gelişme Engellilikleri
Gelişme engelliliği onsekiz yaşı öncesinde başlayan ve kendisiyde aynı seviyede olan insanlara göre
daha yavaş bedensel ve zihinsel yetenekler geliştirmesini engelleyen durumlar içerir. Bu durumlar
zihinsel engellilik, sinir sistemi veya omurilik bozuklukları, sara, otizm gibi hastalıkları içerir. Otizm,
Asperger sendromu, Rett sendromu, çocukluktan gelen kas ve iskelet sistemi bozuklukları da bu
gruptan sayılır.
Öğrenme engellilikleri bir bireyin anlamasını, konuşmasını, yazmasını, okumasını veya birtakım
matematiksel işlem yapma kabiliyetlerini engelleyen temel psikolojik işlevlerdir. Öğrenme
problemleri olan çocuklar hiperaktivite veya disleksi gibi sebeplerle güçlükler yaşayabilirler.
Öğrenme problemleri öğrenme güçlüğünden orta veya çok ileri derecede öğrenme güçlüklerine
kadar değişen aralıkta olabilir. Zihinsel engellilik herhangi bir yaşta ortaya çıkabilir. Zihinsel
engellilik entelektüel engelliliğin bir alt grubudur ve entellektüel engellilik terimi İngilizce
konuşulan birçok ülkede kullanılması tercih edilen bir kavramdır.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Öğrenme engeli olan bazı bireyler kendi kendine zarar verme, sözel veya fiziksel saldırı veya
çevreye zarar verme gibi agresif davranış gösterebilirler. Bu türden kontrol edilmesi zor veya
meydan okuyucu davranışlar engelli bireyin çevresiyle etkileşimi esnasında ortaya çıkan
faktörlerden dolayı oluşabilir. Bu türden davranışlara başkalarına karşı agresif davranış, kendi
kendini yaralama, sürekli sallanma, alkışlama, dikkat dağıtıcı, yıkıcı veya çekingen davranışlar
dahildir.
Bu türden davranışları tanımlamak için kullanılan en fazla terim ‘kültürel olarak anormal
davranışlar’dır. Bu türden davranışlara bireyin kendisinin veya başkalarının güvenliğini ciddi şekilde
zarar verecek ve bu sebeple onların toplum içerisine katılımlarını veya müşterek alan kullanımlarını
sınırlamayı gerektirecek davranışlar olarak kabul edilir. Bu türden davranışlar sınırlayıcı veya
kaçınıcı yönetim stratejilerini kullanarak bu türden insanların normal toplumsal hizmetler veya
aktivitelerden dışlanmalarını gerektirecek yöntemlerinin kullanmasını artırabilir. 31
 Zihinsel Engellilik ve Hastalıklar
Zihinsel hastalıklar (psikiyatrik bozukluklar) Bu türden hastalıklar zihinsel fonksiyonların
kullanımında düşünme, hissetme, öğrenme, iletişim kurma, uyum vb. gibi veya normal hayat
aktivitelerinin yerine getirilmesinde aşırı bozukluklara sebebiyet veren durumlardır. Bu durumlar
arasında şizofreni anksiyete bozuklukları, depresyon, fobiya, duygusal bozukluklar yeme
bozuklukları (anorexia, bulimia), anti sosyal davranışlar, aşırı titizlik (obsessive-compulsive), ikicil
travma ve duyarsızlık sayılabilir.
31
The current situation of disabled persons with challenging behaviour in Malta. Promoting the social
inclusion of disabled persons with challenging behaviour. Executive Summary. EFS 3. 105, 2012
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
 Entellektüel Engellilik
Cümlenin devamında sıralanacak olan yeteneklerden en az iki veya daha fazlasındaki alanlarda
entellektüel fonksiyonlar ortalamasının belirgin şekilde altında performans sergilenmesidir: Kendi
kendine bakım, iletişim, ev yaşamı, sosyal yetenekler, toplumsal yetenekler, kendini yönlendirme,
sağlık, güvenlik, iş ve eğlence. Bunlar kendilerini genelde 18 yaşı öncesinde gösterirler ve bunlara
otizm, down sendromu, Tourret sendromu dahildir.
-
World Report on Disability32
-
UN Convention for the Rights of Persons with disability33
-
Equality Act 2010 of UK34
32
http://www.who.int/disabilities/world_report/2011/report/en/
http://www.un.org/disabilities/convention/conventionfull.shtml
34
http://www.legislation.gov.uk/ukpga/2010/15/contents
33
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
-
Disability Matters (Amendments of the Code of Organization and Civil Procedure) Act of
2012.
2.1 İletişim ve Etkileşim
Engelli Bireylerle iletişim için Temel Tüyolar
İletişim kurabilme veya iletişim hakkı birçoğumuz için sıradan bir iştir. Konuşma ve anlama, okuma
ve yazma çoğumuzun her gün kullandığı yeteneklerdir. Duygularımızı, düşüncelerimizi ve
fikirlerimizi açıklamak, soru sormak ve bilgi vermek için iletişim kurarız. Bu işlemleri birçok insanla
ve birçok farklı sebeple yaparız. Örneğin, bir mağazadan satın almak istediğimiz şeyleri sormak için,
sağlık problemlerimizi bir doktorla paylaşmak için, bir lokantadan yemek ısmarlamak için, finansal
durumumuzu bir bankacıyla görüşmek için veya bir taksi kiralamak için iletişim temel bir insan
hakkı ve hayatımızın vazgeçilmez unsurudur.
Bireyler bazen yanlış bir şey söyleyeceklerinden korkarlar ve bu sebeple hiçbir şey söylemezler. Bu
durum engellilerin toplumdan ayrışmasına veya tecrid edilmesine yol açar.
Bazı “davranışsal engeller” bireyler arası etkileşimle ortadan kaldırılabilir. Engelli bireylerle
etkileşim için aşağıdaki gibi bazı tüyolar verilebilir:
 Açık fikirlilikle dinlemeye çalışın: Engelli bireyin neyi yapabileceği ya da yapamayabileceği
konusunda önyargılı olmadan onu dinlemeye çalışın.
 Engelli bireyle ilk karşılaştığınızda kendinizi rahatsız hissetmeniz normaldir. Bunu kabul
etmek uygundur. Bu sebeple dikkatinizi onun engelliliğine değil, “engelli birey” üzerine
yoğunlaştırınız. Kısa bir süre içerisinde psikolojik olarak tamamen rahat bir konuma
geleceksiniz.
İletişim için on temel ilke
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
I.
II.
III.
IV.
V.
VI.
VII.
VIII.
IX.
X.
İşaret dili tercümanı veya engelli bireyin yanındaki kişiye yönelerek konuşmaktansa
engelli şahısla doğrudan konuşun.
Tanışıtırıldığınız zaman el sıkışma talebinde bulunun. Protez kolu olan veya kolunu
sınırlı kullanabilen engelliler genellikle el sıkışabilirler. Gerekiyorsa sol kolla el sıkışmak
da kabul edilebilir bir davranıştır.
Görme engelli bir bireyle karşılaştığınız zaman daima kendinizi ve beraberinizdekileri
tanıtın. Bir grup içerisinde konuşuyorken konuştuğunuz şahsa ismiyle hitap edin.
Görme engelli bir bireyle yemek yediğiniz zaman ona tabağında nelerin olduğunu tarif
etmenizi isteyip istemediğini sorun.
Eğer yardım teklifinde bulunursanız, teklifiniz kabul edilinceye kadar bekleyiniz.
Bundan sonra muhatabınızın ne tür talepte bulunacağını dinleyiniz veya talimatını
bekleyiniz.
Yetişkinlere yetişkin muamelesi yapınız. Diğer insanlarla konuştuğunuz gibi engelli
bireylere de isimleri ile hitap ediniz. Tekerlekli sandalyedeki kişilerin başlarını
okşayarak veya omuzlarına dokunarak merhamet gösterisinde asla bulunmayınız.
Tekerlekli sandalyeye yaslanmayınız, ona asılmayınız veya onların rehber köpeklerini
okşamaya kalkışmayınız. Unutmayınız ki engelli bireyler tekerlekli sandalyelerini
vücutlarının bir parçası olarak görürler. Yardımcı veya rehber köpekleri olan insanlar
için de bu böyledir. Sahibinden izin almadan asla onun rehber veya yardımcı köpeğinin
dikkatini dağıtmayınız.
Rahat olunuz. “sonra görüşürüz” veya “bunu duydunuz mu?” gibi gündelik ifadeleri
kullandığınızda mahcup olmanıza gerek yoktur.
Konuşma güçlüğü olan şahısları dinlerken dikkatle dinleyiniz ve konuşmalarını
bitirmelerini bekleyiniz. Eğer gerekiyorsa onların kısa cevap vermelerini veya başlarını
sallamalarını gerektiren kısa sorular sorunuz. Asla anlıyormuş gibi yapmayınız. Bunun
yerine anladığınız şeyleri tekrar ediniz ve karşınızdaki kişinin doğrulamasını bekleyiniz.
Tekerli sandalyede oturan veya koltuk değneği kullanan birisiyle konuşurken kendinizi
onun göz seviyesine hizalayarak konuşunuz.
İşitme engelli bir şahsın dikkatini çekmek için omuzlarına dokununuz veya elinizi
sallayınız. Engelli bireye doğrudan yöneliniz ve açıkça yavaşça ve anlaşılacak bir
biçimde dudaklarınızı okumanıza müsaade edecek şekilde konuşunuz. Bu durumda ışık
kaynağına yüzünüz gelecek şekilde, elinizi, yiyecek ve içeceğinizi ağzınızdan uzakta
tutarak konuşunuz. Eğer şahıs işitme cihazları kullanıyorsa bile kalabalık içerisinde sizin
sesininizi ayırt edebileceğini varsaymayınız. Asla bağırmayınız. Normal ses tonunuzla
konuşunuz.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
J. Cohen “ Engelli bireylerle iletişim için adab-ı muaşeret (nezaket) kuralları” kitabında engellilik
türüne bağlı olmaksızın engelli bireylerle iletişim kurmaya yardımcı olacak birtakım temel kuralları
şu şekilde sıralamıştır:







Bedendel temas kurmada dikkatli olunuz. Bazı engelli insanlar dengelerini kurmada
kollarına ihtiyaç duyabilmektedir. Bu sebeple onlara yardımda acele etmek dengelerini
bozabilir. Engelli bireyler kullandıkları ekipmanları özel alanlarının bir parçası olarak
görebilirler. Bu sebeple onların tekerlekli sandalyelerine, bastonlarına veya diğer
malzemelerine dokunmaktan kaçınınız.
Konuşmadan önce düşününüz. Engelli bireyin arkadaşı veya tercümanı ile konuşmak
yerine daima engelli bireylerle direkt olarak konuşunuz. Engelliler toplumdaki herhangi bir
birey gibi muamele görmek isterler. Bu sebeple toplumdaki herhangi bir bireyle
konuştuğunuz gibi onlarla da konuşunuz. Onların mahremiyetlerine (özeline) saygı
gösteriniz.
Asla varsayımda bulunmayınız. Ne yapabilecekleri veya yapamayacakları konusunda en iyi
karar verebilecek olan engellilerin kendileridir. Bir aktiviteye katılma konusunda onların
yerine karar vermeyiniz.
Tabi bir şekilde etkileşim kurunuz. Herhangi bir insanla etkileşimde bulunuyormuş gibi
tabi hareket ediniz. Birbirinize doğrudan bakarak konuşunuz. Engelliliğe bağlı olarak
değişmekle birlikte engelli bireyle iletişim kurabilmek biraz vakit alabilir, ancak bu zor
değildir.
Kibar olunuz. Kendinize karşı tarafın nasıl muamele etmesini istiyorsanız o şekilde saygılı
davranınız.
Saygılı ve düşünceli olunuz. Acele etmeyiniz, sabırlı ve anlayışlı olunuz. Karşınızdaki bireyin
problem ve ihtiyaçlarını anlamaya çalışınız. Özel ihtiyaç sahibi engelli bireylerle etkileşim
kurarken onların farklı ihtiyaçlarının olabileceğinin farkında olunuz.
Engelli insanları birey olarak kabul ediniz. Engellilerin ortak vasıfları engelli olmaları
olabilir. Fakat engelliliklerinin sonuçları farklıdır. Örneğin, engelliliklerinin derecesi, süresi,
engellilikleriyle baş etme türü ve stratejileri, bireysel farklılıkları gibi. Tanıdığınız birkaç
engelliye dayanarak engelliler hakkında genelleme yapmayınız.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Communication access for people who have communication disabilities, Ministry of Community
and Social Services, Ontario, Canada, 2009:
http://www.mcss.gov.on.ca/documents/en/mcss/accessibility/DevelopingStandards/Communicati
on_Access_ENG_no_ack.pdf
Communicating effectively with people who have a disability. North Dakota Center for Persons
with Disabilities:https://www.labor.state.ny.us/workforcenypartners/forms/communication.pdf
Cohen, J. Disability Etiquette Tips On Interacting With People With Disabilities. Jackson Heights,
NY: Eastern Paralyzed Veterans Association
2.1.1 İşitme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri
İşitme engelli bireyler hakkındaki garip ses tonları kullanma veya anlaşılmaz el işaretleri
kullandıkları gibi stereo tiplemelerden farklı olarak, eğitimlerine ve rehabilitasyon geçmişlerine
bağlı olarak çok çeşitli dil ve iletişim araçları kullanırlar.
Sözlü ve Yazılı İletişim
İşitme engelliler, doğdukları ve yaşadıkları ülkeye bağlı olarak yazılı ve sözlü iletişim dillerini
kullanırlar. İşitme engelli çocuklara çeşitli işitmeye yardımcı araçlar, implantlar, rehabilitasyon ve
öğretme yöntemleriyle konuşma dili hayatlarının erken safhalarından itibaren öğretilebilir.
Konuşma terapistleri ve öğretmenler, temel eğitim sürecinde, işitme engelli çocukların konuşma
becerilerini geliştirebilmeleri için işitme engeli olmayan çocukların eğitimine benzer metotlar
kullanarak konuşma becerilerini geliştirmeye çalışırlar.
Bu sebepledir ki işitme engelli çocuklar konuşma dili hakkında tam bilgi edinemezler. Gerçekte,
engelli insanlar dil öğrenmenin iki alanında genellikle sıkıntı yaşarlar: Bunlar; eksiksiz bir dil bilgisi
girdilerinin verilmesi ve yaşına uygun bilgi aktarımıdır.
İşitme güçlüklerinden dolayı engellilerin konuşma dili girdileri çoğu zaman oldukça zayıftır. Aslında
çoğu işitme engelli birey bazı frekanslarda ve belli bir seviyede bir kısım sesleri işitirler. Fakat
konuşma dilini sağlıklı işitemedikleri için konuşmaları düzgün olmayabilir.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
İşitme engeli olmayan çocuklar doğum anından itibaren veya daha erkenden ana dilleri ile
muhatap olmaya başlamalarına rağmen işitme engelli bireyler çok geç bir zaman diliminde dil
öğrenmeye başlarlar. Bu gecikme onların dil öğrenmesini de geciktirir.
Bu sebeple işitme engeli olan bireylerin yazılı ve sözlü dil bilgisi girdileri gecikmesinden dolayı
konuşma diline adaptosyanları zorlaşır.
Çok zor olması, aşırı dikkat gerektirmesi ve zaman almasına rağmen konuşma dilini anlama
konusunda engelli bireyler dudak okuma yöntemine bel bağlarlar ve bunda harika sonuçlar elde
edebilirler. Dudak okumanın konuşulan şahısla yakın olma ve görsel iletişim kurma gibi bazı
çevresel gereklilikleri de vardır. Örneğin, konuşan şahsın ağzının açıkça görülebildiği yeterince
aydınlatılmış bir alan ve de dudakların görülmesini engelleyecek şekilde sakal veya bıyık olmaması
gibi.
Parmaklarla Heceleme
Engelli bireylerle iletişim kurmanın ikinci yolu parmaklarla
heceleme yöntemidir. Bu yöntem yazım alfabesindeki
harflerin parmakların farklı şekillere sokulmasıyla ifade
yöntemini içerir. Bir çeşit el yazısı gibidir.
Parmakla heceleme, hecelemeyi yapanın göğsü önünde sağ
elini kullanmasıyla yapılır (solak olanlar sağ eli yerine sol elini
kullanabilirler). Parmakla heceleme bir çeşit uluslararası
heceleme yöntemidir. Çünkü birçok ülke 1951 yılında
Roma’da yapılan Uluslararası İşitme Engelliler Kongresi’nde
formel olarak tarif edilen formata uygun heceleme
yapmaktadırlar.
İşaret Dili
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Her işitme engelli tarafından kullanılmamasına rağmen işaret dili, dünyadaki tüm işitme engelli
toplulukların kullandığı tam ve tabi dillerdendir. Büyük harfle yazılmış “D” harfi işitme engelliler
dünyasında işaret dili kullanılacağı anlamına gelir.
Bu sebeple işaret dilinin engelli toplulukların öğrenme, kendilerini ifade etme, iletişim kurma
ihtiyaçlarını karşılamak üzere, işitme engelli topluluklar tarafından geliştirilmiş bir iletişim dili
olduğunu kabul edebiliriz. Fakat dünya toplumları arasında, sadece konuşma dilinin iletişim dili
olduğuna yönelik bir önyargı da yüzyıllardır mevcuttur.
İşaret dilinin küresel olduğuna dair genel bir yanlış kanaat olduğu mevcuttur. Tam tersine her ülke
ve bazen her bölgenin kendisine özgü işaret dili mevcuttur. Örneğin, İspanya’da iki işaret dili vardır
(İspanya işaret dili ve Katalonya işaret dili). İtalya’da ise 3 farklı işaret dili mevcuttur.
Bu sebeple, küresel bir işaret dili bulunmamaktadır. Fakat “uluslararası bir işaret dili mevcut
mudur?” sorusuna “evet” denilebilir.
1951 yılında İşitme Engelliler Dünya Federasyonu Kongresin’de “Gestuno” isimli bir dil
oluşturulması önerilmiştir. Fakat konuşma dili olan “Esperanto” da olduğu gibi bir çeşit ütopik dil
ve genelde çok az kullanılan bir dil olarak kalmıştır. İngilizce’nin işitme engeli olmayan insanlar için
uluslararası bir dil olması gibi İşitme engelli bireyler arasındaki iletişim için Amerikan İşaret Dili’nin
de en çok kullanılan ve en itibarlı dil olduğunu söylemek mümkündür.
İşitme engelliler için diğer bir önyargı da onların kullandıkları jestlerin (hareketlerin) işitme engeli
olmayan bireylere benzer olduğudur. Fakat farklı bakış açılarından bakıldığında bunlar oldukça
değişiklik göstermektedir. Birincisi bu jestlerin bazen örtüşmelerine rağmen farklı tarihsel
gelişimleri vardır. İşitme engeli olmayan bireyler için jestlerin iletişimi güçlendiren bir araç
olmalarına rağmen engelli bireyler için işaretler gerçek bir dildir. Buna ilave olarak işaret dilindeki
işaretler “sembolik” tir ve yalnızca küçük bir miktarı hakiki objeleri, gerçekçi bir şekilde temsil eder.
Dünyadaki birçok konuşma dillerinde olduğu gibi işaret dilinin çoğu sembolleri kültürlere göre
gelişmiş sembollerdir.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Gerçekte işaret dilinin sembolleri hakiki objeleri temsil etmiş olsaydı işaret dili bilmeyenler de bu
dili anlayabilirlerdi. Diğer yandan bütün işitme engelliler dünyanın her yerinde kullanılan aynı dili
anlayabilirler. Ancak yukarıda verilen örneklerde olduğu gibi bu doğru değildir.
Gerçek objelerin şekilleriyle ilişkilendirilmeyen sembolleri kullanan tam bir dil olarak işaret dili
soyut anlamları da ifade edebilecek bir kapasiteye sahiptir. Bu sebeple işaret dilinde kullanılan
sembollerin somut objeleri temsil ettiğini düşünmek bir hata olur. Gerçekte işaret dili soyut veya
somut herhangi bir kavramı ifade edebilir. İşaret dilini kullanarak bir pazardan meyve almak gibi bir
üniversitedeki felsefe dersini de tercüme etmek mümkündür.
Uzun zamandan beri işaret dilinin bir sözdizimi kuralı, biçim düzeni, gramerinin olmadığı
düşünülmüştür. Bu önyargı, işaret dilinde konuşma dilinde olduğu gibi bir fiil çekimi sisteminin
olmaması dolayısıyla özellikle Avrupa’da pekiştirilmiştir. İşaret dili anlam ekleri ve edatlar gibi
grammer ögelerini kullanmamaktadır. Bu sebeple isimleri fiillerden ayırmak güçleşmektedir ve
cümle içerisindeki kelime düzeni göreceli olarak da serbesttir. Fakat durumlar gerçekte çok
farklıdır. Çünkü bütün bunlar işaret dilinin gerçekte bir grameri olmadığı anlamına gelmez. Aslında
işaret dilinin Hint-Avrupa Dilleri’ninin tipolojilerinden farklı bir gramer yapısı vardır.
Bu yanlış anlayış Amerikalı Dil Bilimci William Stokoe 1960 yılında yazdığı " İşaret Dili Yapısı" isimli
kitabındaki ‘işaret dilinin gramerinin, konuşma dili grameriyle karşılaştırabilecek bir yapıda olduğu’
beyanına dayanmaktadır.
İŞİTME ENGELLİ BİREYLERLE İLETİŞİM TÜYOLARI
Unutulmamalıdır ki, işitme engelli bireyler dışarıdan ses yoluyla gelen bilgileri almada çok büyük
zorluklar yaşamaktadır. Onlar daha çok başkalarının ne söylediğini anlamada görsel girdilere
bağımlıdırlar. Bu sebeple işitme engelli bireylerle daha iyi iletişim kurabilmek için aşağıda sıralanan
konulara dikkat etmekte fayda vardır:
 Konuşmaya başlamadan önce işitme engelli bireyin dikkatini çekin: Omuza veya kola
basit bir dokunma veya yöneldiği noktada el sallamak yöntemiyle dikkatini celbedin.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
 İşitme engelli bireyin önünde durun ve konuştuğunuz müddetçe yakınında kalmaya
devam edin.
 İşitme engelli bireyin yanında tercüman veya arkadaşı varsa onlarla değil işitme engelli
bireyle göz teması kurun.
 İşitme engelli bireyin sizi görmesini engellememek için aranıza herhangi bir objenin
girmemesine dikkat edin.
 İşitme engelli bireyin konuştuğu şahsın yüzünü ve ağzını açık bir şekilde gördüğünden
emin olunuz.
 Konuşma esnasında ağzınızı kapamayınız, sigara içmeyin ve ciklet çiğnemeyiniz.
 Konuşma esnasında pencere önünde durmak gibi ışığın arkanızdan gelmemesine dikkat
edin veya kötü ışıklandırılmış mekânlarda durmayın.
 Konuşmanızın daha iyi anlaşılacağı düşüncesiyle dudak harekelerini abartmanın bir anlamı
yoktur. Aslında bu türden eylemler konuşmanın iyi anlaşılmasına yardımcı olacağı yerde
zarar verir. Diğer yandan daha yüksek sesle konuşmaya çalışmanın, normal dudak
hareketlerini değiştirmesi nedeniyle konuşmanın daha iyi anlaşılmasına bir faydası olmaz.
 Daha açıkça anlaşılabilmek için yüz ve beden ifadelerini kullanın.
 Mümkünse arka plan seslerini düşürecek bir mekân veya konumda iletişim kurun.
Lane, H. (2011) The people of the eye, Oxford, University Press
Stokoe, W. (1978) Sign Language Structure, Silver Spring, Linstok Press.
Volterra, V. (2004) La lingua dei segni italiana. La comunicazione visivo-gestuale dei sordi, Bologna,
Il Mulino
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
2.1.2 Görme Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri
Görme engellilik iki alt gruba ayrılır. İleri derece görme engelliği (âmâlık) ve zayıf görme
engelliliği. İleri derecede görme engelli bireyler çoğunlukla Brailla alfabesi, ekran okuyucu yazılımı
olan bir bilgisayar ve beyaz bastona bağlıdırlar. Zayıf görme engelliler belirsiz görüş derecesine
sahiptirler. Böylesine engelli bireyler ileri dereceli gözlüklerle veya büyüteç yardımıyla okuyabilirler
ve bulundukları çevreye uyum sağlayarak hareketlerini koordine edebilirler.
Görme engelliliği, engelli bireylerin bulundukları çevreye uyum sağlayabilme, bilgi alabilme, sosyal
ilişkiler kurabilme yetilerini zayıflatır. Bu sebeple engelli bireyler diğer toplum üyeleri ile ilişki
kurmalarını kolaylaştıracak bir çevre oluşturulmalıdır. Görme engelli bireylerin dokunma duyuları
görme duyularının yerini almış olması sebebiyle yeni bir çevreye girdiklerinde etrafta bulunan
objelere dokunmalarına müsaade edilmelidir. Böylece etraftaki objelerin şeklini, karekteristik
özelliklerini, yerlerini ve işlevlerini anlayabilmelerine imkân tanınır. Eşyaların yerinin sık sık değiştiği
çevreler engelli bireyler bağımsız hareketlerine yardımcı olmaz. Çünkü bu eşyaların eski yerlerini
hatırında tutan engelli bireyin herşeyin yerini yeniden öğrenmesi gerekecektir.
Rehber (Rehberlik)
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Görme engelliler bir rehbere ihtiyaç duyduklarında, rehberlerinin dirseklerinin üst kısmından
tutmaları ve yarım adım geride yürümeleri gerekmektedir. Görme engelli bireylerin çoğunluğunun
işitme konusunda bir sıkıntılarının olmadığını hatırda tutmak gerekir. Bu sebeple onların
rehberlerleriyle konuşmak yerine doğrudan kendileriyle konuşunuz.
Gürültü
Ses çok önemlidir. Birçok görme engelli birey daha önce bulundukları bir yeri ayak sesleri, baston
sesi, alkış sesi, parmak oynatma sesi, dikkat çekici kısa sesler vs. gibi tekrar eden sesler sayesinde
hatırlarlar. Bir odanın akustiği, onun boyu, şekli, içindeki objelerinin şekline bağlıdır. Gürültü arzu
edilen bir ses değildir. Bu sebeple ondan kaçınmak tercih edilir. Konuşulan seslerin yankısını uzun
süre devam ettiren yerler konuşmanın anlaşılmasını güçleştirdiği gibi, mekân içerisinde ayak
altında duran objeler de hareket zorlukları yaratır.
Beyaz baston
Birçok görme engelli birey engelli olduklarını veya görme güçlüğü çektiklerini göstermek için beyaz
baston kullanırlar.
 Görme engelli bireylerin bulundukları çevreye uyum sağlamaları tam ve eksiksiz bir
yönlerdirmeyle mümkündür. Bu türden engelliliklere yönelik olarak el işaretiyle
yönlendirme yapmanın hiçbir faydası yoktur. Bu sebeple “işte orada” gibi ifadeler
kullanmak yerine “tam önünüzde bir masa var” veya “sağ tarafınızda metro var” gibi
ifadeler kullanmak daha iyidir.
 Yanından ayrılmadan önce görme engelli bireye mutlaka haber veriniz. Başka türlü engelli
birey bir boşlukla konuşuyor olabilir. İnanın ki, bu hiç de hoş bir keşif olmaz!
 Engelli insanlarla iletişim kurarken sesinizi yükseltmeyiniz. Görme engellilik işitme
engellilikle aynı anlama gelmez. Eğer görme engelli şahsın işitme engelliliği de varsa,
konuşmadan önce dikkatini çekmek için hafifçe eline dokunabilirsiniz, asla bağırmayınız.
Eğer engelli bireyin bir tarafındaki kulağında zayıflık varsa, zayıflık olmayan tarafından
yürüyerek ona eşlik ediniz. Eğer ikili iletişim mümkün değilse bu durumda görme engellinin
avucuna işaret parmağınızla büyük harflerle aktarmak istediğiniz bilgiyi yazdığınız takdirde
anlaşılabilecekse bunu yapabilirsiniz. Bu yöntem yavaş bir iletişim yöntemi olabilir, ancak
bu sayede birbirinizle iletişim kurabilmeyi başarabilirsiniz.
 Görme engelli bireylerle iletişim esnasında bazı insanlar görmek, seyretmek veya
görememek gibi kelimeleri kullanmaktan bilerek kaçınırlar. Engelli insanlar “görmek”
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
kelimesini kendilerinin bakış açısı, hissetmeleri veya duyumları şeklinde anlarlar. Bu
sebeple bunları kullanmakta mahsur yoktur. Ancak körlük (âmâlık) gibi kelimeler negatif
hisler uyandırır. Tam görme engelli bir şahısla görüşürken onun tarafından çok iyi tanınan
birisi değilseniz isminizi söyleyiniz ve kısaca kim olduğunuzu anlatınız. Görme engelli şahıs
kiminle görüştüğünü bilmek ister. Görme engelli şahıslar tanımadıkları şahısların çok
yakınlarından çok sessizce yürümelerinden hoşlanmazlar. Sokak, toplu taşıma alanları veya
kalabalık kafe, yüksek sesle müzik çalınan gürültülü mekânlarda görme engelli şahısların
konuşmaları anlamaları güçleşir. Bu sebeple o türden mekânlarda dikkatli olmakta fayda
vardır.
 Eğer görme engelli şahısla birlikte çalışıyorsanız ve ailenizin bir üyesi ise onun etraftaki
hareketinin güvenli bir alan içerisinde bulunduğundan ve bulmak istediği objelere güven
içerisinde ulaşabileceğinden emin olunuz. Bu sebeple eşyaların yerini değiştirmek, bir
objeyi yerinden kaldırmak veya yeni bir objeyi koymak gibi eylemlerinizde görme engelliye
bilgi veriniz. Görme engelli bireyin çoğu zaman birşeyler okumaya ihtiyacı olabilir. Gazete
veya dergi okurken yalnızca sizin için veya onun için ilginç olabileceğini düşündüğünüz
başlıkları okumayınız. Bütün başlıkları okuyunuz ve hangi konuyu okuyacağınıza engelli
bireyin karar vermesine müsaade ediniz. Eğer özel bir mektubu okumanız istenirse
mahremiyet açısından etrafta kimsenin bulunmadığına emin olunuz.
 Bazen insanlar görme engellileri bir yol veya patikanın ucunda oldukları konusunda
uyarmayı nasıl yapacaklarını bilemezler.
Bir yolun sonuna veya kenarına yaklaşıldığında basitçe “yukarıya doğru patika var” veya
“aşağı doğru patika var”, “hafif sağa yönelen patika”,”önümüzde merdiven var”, “kaldırıma
yaklaşıyoruz” vb. gibi uyarılarda bulununuz. Kaldırım, merdiven vb. gibi yüksek bir alana
geçileceği zaman yavaşlayınız ve yeni bir alana geçileceğini yanınızdaki engelli bireyin
hissetmesini sağlayınız.
 Bir aracın içerisine girileceği zaman rehber elinizle aracın kapı kolunu tutunuz ve görme
engelliye arabanın ön tarafının onun sağına veya soluna geldiğini söyleyiniz. Bundan sonra
rehber kolunuzu takip ederek engelli arabanın kapı kolunu bulur ve kapıyı açar, diğer eliyle
de arabanın üst tarafından tutarak arabaya güvenli bir şekilde binebilir. Eğer kapıyı ilk önce
kendiniz açmak isterseniz kapıyı açtığınızı engelliye söyleyiniz ve onun elini arabanın tavan
tarafına koymasına yardımcı olunuz. Böylece engelli rahatlıkla arabaya binebilecektir ve
kapıyı kendisi kapatabilecektir. Seyahati bittiğinde engelli şahsı kapıyı açmasına, ve
arabadan dışarı çıkmasına yardımcı olunuz.
 Toplu taşıma araçlarına binerken ve inerken rehberler daima ilk binen ve ilk inen kişi
olmalıdır. Basamakların yüksekliği hakkında mutlaka engelliye bilgi verilmelidir. Görme
engelli bir şahsın seyahet esnasında bir yerlerde oturtulması tercih edilir (engellinin elini
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
boş koltuğun dayanak kısmına tutturmanızda fayda vardır). Çünkü ani fren durumunda
engelli kendi kendine tutunacak bir yer bulamayabilir.
 Görme engelli bireyler yardımcıları olarak rehber köpek kullanabilir. Rehber köpekler
görme engelli bireyleri bir yere götürmek veya bazı engellerden korumak üzere özel
eğitilmişlerdir. Rehber köpekler pratik olarak görme engelli insanların gözleri gibidir. Bu
sebeple onları sahibinin izni olmadan okşamaya veya beslemeye kalkışmayınız.
Görme engelli bireylerin günlük hareketleri aşağıda sıralanan basit tekniklerle kolaylaştırılabilir:
 Doğru ışıklandırma seçimi;
 Mümkün olduğunca birbirine zıt renklerin seçilmesi ve kullanımı faydalıdır. Örneğin, beyaz
bir masa örtüsü üzerinde bir kahve dolu fincanın görünmesiyle aynı masa üzerinde içi süt
dolu bir bardağın görünmesi aynı şekilde kolay olmayabilir;
 Yeterince güçlü mercekli veya büyüteçli gözlük kullanılması yerindedir;
 Objelerin her zamanki alışılmış düzenini korumak faydalıdır;
 İmza atılması gerekli durumlarda elin imza alanı dışına kaymasını engelleyecek karton gibi
kalın materyallerden kesilmiş dikdörtgen şeklinde bir şablon kartının kullanılması
faydalıdır.
 Parlak beyaz kağıt üzerine basılmış, bir materyalin okunması gerektiğinde okunacak
satırların genişliği kadar açıklığı bulunan siyah bir kağıdın üzerine konularak okunması,
okunacak kısım dışındaki alanlarda ışığın gözlere yansıyarak rahatsızlık vermesini engeller.
-
-
Liepaja society of the blind: http://redzigaismu.lv/eng/
World health organization, homepage:
http://www.who.int/mediacentre/factsheets/fs282/en/
Vision Australia, homepage: http://www.visionaustralia.org/living-with-low-vision/familyfriends-and-carers/communicating-effectively-with-people-who-are-blind-or-visionimpaired
National Federation of the Blind, homepage: https://nfb.org/
Latvian Society of the Blind Riga City Organization: http://redzimani.lv/178-kas-jazina-parcilveku-ar-nopietniem-redzes-traucejumiem/
The Chicago lighthouse: http://chicagolighthouse.org/programs-and-services/workingsomeone-who-blind-or-visually-impaired/how-communicate-someone-who-blind
Henshaws society for blind people: http://henshaws.org.uk/
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
-
-
American Foundation for the blind: http://www.afb.org/info/friends-andfamily/etiquette/communicating-comfortably/235
Disability employment and advocacy services, „communicating with people who are blind
or have vision impairment”: https://imvc.com.au/youth-and-communities/broaden-yourhorizons/disability-information/blindness-and-vision-impairment/
North Dakota Center for Persons with Disabilities „Communicating Effectively With People
Who Have A Disability” The Communication blog:
http://tcbdevito.blogspot.com/2011/08/communication-strategies-talk-between.html
2.1.3 Bedensel ve Ortopedik Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri
Herhangi bir çeşit bedensel ve ortopedik engeli olan bireyle iletişim kurarken o şahsın neleri
yapabileceği veya yapamayacağı konusunda varsayımda bulunmayınız. Örneğin, baston veya
koltuk değneği kullanan insanlar bir kapıyı açarken yaslanarak açabilirler veya tekerlekli sandalye
kullanan bazı engelli bireyler yürüyebildikleri halde daha hızlı hareket edebilmek veya enerji
tasarrufu sağlamak için bunları kullanabilirler.
Herhangi bir çeşit bedensel ve ortopedik engeli olan bireyle iletişim kurarken onlara herhangi bir
insana davranır gibi davranınız. Eğer bu insanlar protezli kollarıyla sizinle el sıkışmak isterlerse siz
de herhangi bir insana el uzatıyormuş gibi uzatınız. Ancak her bir bireyin birbirinden farklı
olduğunu ve özel bir duruma tepkilerinin farklı olabileceğini aklınızdan çıkarmayınız.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Sporcu ve engelli hakları savunucusu Ric Garren tarafından önerilen bazı anahtar davranış tüyoları
aşağıdadır:
 Eğer engelli bir birey tekerlekli sandalye veya bir baston kullanıyorsa, kendisiyle doğrudan
konuşarak yardım isteyip istemediğini daima kendisine sorun.
 Eğer iletişiminiz birkaç dakikadan fazla sürecek olursa tekerlekli sandalyede oturan veya
koltuk değneği kullanan şahısla aynı seviyeye gelmek için siz de oturunuz veya diz çökünüz.
Eğer bu mümkün değilse biraz uzak bir mesafede durarak iletişimi devam ettirin ki sizinle
konuşan engelli birey göz teması kurmak için boynunu ağrıtmak zorunda kalmasın.
 Hareketlilik konusunda toplum tarafından hergün kullanılan sıradan ifade kalıplarını
kullanabilirsiniz.
 Cerebral palsy engelli bireylerle konuşurken, çoğunlukla konuşma güçlüğü çektiklerinden
dolayı tüm dikkatinizi o şahıs üzerine yoğunlaştırınız. Onlar cümlelerini bitirmeden siz
onların ifadelerini tamamlamaya çalışmayınız. Kendilerini ifade etmelerine veya söylemek
istediklerini söylemelerine müsaade ediniz. Anlamadığınız ifadeler veya cümleleri engelli
bireye sormaktan çekinmeyiniz.
 Eğer engelli bir şahıs düşerse veya dengesini kaybederse kendilerine yardım teklifinde
bulununuz. Her ne kadar tabi eğilimimiz ani reaksiyonda bulunmak ise de hareket engelli
bireyler için aşırı koruyucu davranmaya ihtiyaç yoktur.
 Tekerlekli sandalyede oturan bir bireyin başına dokunmak, kullandıkları aletlere dokunmak
veya onlara yaslanmak kendilerine hakaret şeklinde algılanabilir. Çünkü engelli bireylerin
kullandıkları aletler onların vücut parçalarından sayılır.
 Eğer iş yerinizdeki tezgâhın boyu karşı taraftaki şahsın aletlerin veya yaptığı işlemin
görünmesini engelliyorsa ön tarafa geçerek engelli bireye yardımcı olmaya hazır olunuz.
 Engelli bir şahsı telefonla aradığınızda onun telefonunu açabilmesine fırsat tanımak için
telefon zilini normalden daha uzun süre çaldırarak ona ekstra zaman kazandırınız.
 Engelli şahıs görüntüsü zayıf bir eli veya hareketi olduğu izlenimi veriyorsa bile el sıkışma
teklifinde bulunmaktan çekinmeyiniz. Çünkü hareketli bir kolu olmayan veya kolsuz bir
engelli birey bile el sıkışmak için sol elini kullanmayı tercih edebilir. Eğer engelli şahsın kolu
yoksa onun omuzunu el sıkışıyormuş gibi hafifçe sıkmak uygun olabilir.
ULAŞIM HUSUSLARI:

Tekerlekli sandalyeden sandalyeye geçerken, kolsuz ve kolları yüksek olmayan sandalyeler
tercihen kullanılmalı ki bu geçiş kolay olsun. Bazıları için sandalyeye geçmek kolay olabilir
fakat kola dayanma imkânı olmayınca oturmak zor gelebilir. Tekerlekli sandalye kullanıcısı
tekerlekli sandalyeden sandalyeye, tuvalete vb. geçerken tekerlekli sandalyesi daima
kolayca ulaşacağı mesafede olmalıdır.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union






Birine kaldırımdan (bordürden) inmeye yardım ederken bilgi alın ki sandalyeden
düşmesinler. Tekerlekli sandalyeler birbirinden farklı olup, kullanıcılarının tercihleri de
farklıdır: Kimisi yüzünüze baka baka kimisi dönük vaziyette inmek isterler. Kolluktan veya
ayaklıktan çekerken sandalyenin bir parçalarını tesadüfen sökebilirsiniz.
Yokuş aşağı giderken tekerlekli sandalyenin çok hızlı yürümesini engelleyecek şekilde
tutun. Kaldırımlardan inerken tekerlekli sandalyeyi kontrol altında tutmayı öğrenin.
Birden fazla basamak varsa tekerlekli sandalyeyi kendinize doğru eğik tutarak yukarı çıkın
veya aşağı inin.
Tekerlekli sandalye kullanıcısının ulaşım sınırlarını bilin. Bu sınırları içinde mümkün
oluncaya kadar gerekli eşyayı bulundurun. Yolunda dolap ve sehpalara varmayı
engelleyecek hiç bir şeyin bulunmamasından emin olun.
Sizden daha yavaş yürüyen bir insanla gezerken önünde değil mutlaka yanında yürüyün.
Tekerlekli sandalyeyi kullanan kişinin alanını kalabalık yapmak bazı kişilere tehdit edici veya
saldırgan gelebilir. Hareket için özel alanın verilmesi stresi ve endişeyi azaltır.
2.1.4 Zihinsel ve Entellektüel Engelli Bireylerle İletişim Seçenekleri
Morris & Blatt’in (1986) yazdığı gibi engelli bireyler çocukluktan beri eğitimleri ile ilgili tartışmaların
dışında tutulmuştur. Böyle dışta bırakılmanın sonucu, engelli büyüklerin çocukken kendileri için
planlanmış eğitime karşı hissetikleri öfkede belli olmaktadır.
Başka bir konu ise beklentilerin altındadır. Mittler (1995) “beklentilerin düşmesine yol açmasına
izin verilmemeli ve başka uyarıda bulunmalıdır” alternatif yöntemleri ileri sürmektedir. Ancak bu
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
kendini belirleme için hiç iyi bir şey değildir. İnsanlar kendini belirlerken kendilerini diğer
insanların gördüğü gibi görmeye çalışırlar. İnsanlar da kendileri için bir nesne olumaktadır. Yani, bu
hususta engellilik psikolojiye sosyolojiden daha yakın görünmektedir. Sembolik etkileşim teorisi
algılayanın gözündeki güzellik klişeyi geliştirir. İnsanoğlu sosyal ve anlamlar etkileşim içinde
gelişirler. Birbiriyle ilişkide bulunan insanlar aynı durumu paylaşırlar. Onlar olaylara aynı şekilde
bakarlar.
Zihinsel engelli bireyler, yavaş bir şekilde ve çeşitli kusurlar olarak yorumlananı anlatırlar. Bu
insanoğlunun diğerlerine tutumu bu kavramlara verdikleri manaya bağlıdır (kendini tahminleme).
Bu şekilde yetişkinin 'ağırlığı', hayatının şartlarını etkileme açısından hastalığına verilmiş tanıma
bağlı olduğu kadar 'ağırlığının' gerçeğine de bağlıdır.
Bogdan & Ksander'in (1980) söylediği gibi engelli insanların sayısı ile ilgili net bir hesabı veya
zihinsel engelliliğin doğru bir açıklaması yoktur. Mercer'e (1973) göre zihinsel engelli insanların
nüfustaki sayısı ile ilgili raporlarda verilen rakamlar zihinsel hastalıktan ziyade yaş fonksiyonu ile
ilgilidir, çünkü zihinsel engelliler okula gidene kadar tespit edilmemekte ve daha sonra etiketli grup
yetişkinliğe ulaştıklarında kaybolmaktadır.
Kişinin etiketlenmesi, bu kişinin ilgili kategori içinden birinin olduğunun kabul edilmesi demektir.
Diğer insanlar açısından, engellilik ağır basan bir nitelik olarak kabul edilir. Bu düşünülenlerin
sadece önemsiz bir bölümüdür. Fakat özel engelliliklere sahip olan insanlar özel kişiliklere veya
kendilerini düşünme yöntemlerine sahip değillerdir.
Engelliliğin, iyi ve kötü, normal ve anormal olma konusundaki yargılarla dolu manevi ve siyasi
anlamları vardır (Bogdan & Biklen, 1977).
Kitle iletişim araçlarında birçok stereo tipleme (klişe) vardır.
Gerçeğe bakılırsa sözde zihinsel engellilerin çoğu, kendilerine atfedilen kusur ve özelliklere sahip
değildir (Sarason & Doris, 1969). Biz onları dinlemeye özen gösterirsek, onların birçoğu kendilerini
ifade etmeyi ve hayatlarını analiz etmeyi bilirler (Lorber, 1974).
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Onlar için en iyisi onların dahil edilmesini belirliyecek programlara katılmaktır.
Bogdan, R. & Ksander, M (1980). Policy data as a social process: A qualitative approach to
quantitative data. Human Organization, 39 no 4
Bogdan R& Biklen ,D. (1977 , March –April) . Handicapism. Social Policy
Lorber M. (1974) Consulting the mentally retarded: An approach to the definition of mental
retardation by experts. Ph. D dissertation, University of Michigan
Mercer, J. (1973) Labelling the mentally retarded. Berkeley, CA: University of California Press.
Morris, R & Blatt, B (1986) Special Education Research and Trends. New York: Pergamon Press.
Sarason, S & Doris, J (1969) Psychological problems in mental deficiency. New York: Harper and
Row.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
2.2. Eğitim merkezlerinde ve iş yerlerinde mantıklı uygulamalar
Gördüğünüz gibi bu bölümün başlığı iki farklı harf büyüklüğünde yazılmıştır. Çoğumuz için büyük
harflerle yazılmış yazının okunması daha rahattır. Okuma malzemesinin çoğu 10-12 punto
boyundaki harflerle basılırlar. İlk başlık büyük kabul edilen 24 numara harflerle yazılı ve bu mantıklı
uygulamanın bir şekli olabilir.
Birçok işveren, personeli için çeşitli düzenlemeleri sunar. Örneğin, esnek çalışma planı, ergonomik
ofis koltukları, masa üstü takvimleri, aydınlatma ayarları vb. Bütün bu düzenlemeler işi biraz
kolaylaştırır, dolayısıyla çalışanlar daha verimli, iş ise daha başarılı olabilir.
Avrupa'nın çeşitli devletlerinin mevzuatları işverenlerinden engelli kişilere göre mantıklı
düzenlemelerin sağlanmasını talep eder. İşverenler yıllardır işçilerine gerekli düzenlemeleri
sunuyor olsa da kanunlar, işinin asıl işlevlerini yerine getirmek için özel düzenlemelere ihtiyaç
duyabilen kişiler için süreci resmileştirirler.
Şunlar genel nüfustan sıradan bir insanın zorluk çekmeden yapabileceği faaliyetlerdir: Kendine
bakma, el işine dayanan işlemler, yürüme, görme, duyma, konuşma, nefes alma, konsantre olma,
öğrenme, çalışma, oturma, ayakta durma, kaldırma. Engellilik bazı ana faaliyetlerin yapılmasını
önemli derecede sınırlar, örneğin, işitme engelli bireyler duyma kabiliyeti açısından önemli
derecede sınırlı; tekerlekli sandalyeyi kullanan kişiler yaya gitme kabiliyeti açısından ciddi derecede
sınırlı; felç kişiler ise el işi açısından önemli ölçüde sınırlıdırlar.
Birçok yıldızın, diğer kişilerde olduğu gibi bizim farketmediğimiz engellilikleri vardır. Gizli veya
görünmeyen engellilikleri arasında duygusal veya davranışsal bozukluk, öğrenme güçlüğü, kronik
veya arasıra meydana gelen hastalıklar, duyma, görme veya konuşma bozukluğu ve her biri ciddi
bir kısıtlamalara yol açabilir.
Özel bir işin işlevleri engelliliği olan veya olmayan yeni bir eleman tarafından yapıldığında işin etkili
şekilde yapımasını engelleyecek etkenler yer alabilir. Bu etkenler tecrübenin eksiği veya gerçekten
bir engellilik ile ilgili olabilir. Engellilik durumunda mantıklı uygulamalar yapılabilir.
Mantıklı düzenlemeler, çalışma donanımında işçilere görevlerini başarılı bir şekilde yapma
imkânını tanıyan bir kısım değiştirmeler, iş uygulama sürecinin değiştirilmesi, çalışma ortamının
veya işin yapılmasının alışılmış şeklinin değiştirilmesi veya engelli elemanın çalışmasına yarayan ve
avantajlarından faydalanma imkânını sağlayan tadilatlardır.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Mantıklı terimi bu bağlamda güven uyandırıcı ve olanaklı demektir. Uygulamalar, hem işveren, hem
çalışan için etkili olmalı ve işin özel gereksinimleri ve işçinin özel ihtiyaçlarına bağlı olamlıdır.
Etkili düzenleme konusunda fikri sorulan ilk danışman bu düzenlemelere ihtiyaç duyan kişi
olmalıdır!
Önemli olan engelliliğin sadece tıbbi tarafı üzerinde değil söz konusu engelliliğin kişilikle etkilişimi
üzerinde de odaklanmaktır. Bu, engelleri saklı olan kişiler için düzenlemelerin belirlenmesinde
özellikle önemlidir. Fonksiyonel eksikleri arasında okuma, yazma, matematik; organizasyon
becerileri, hafıza ve zaman yönetimi; fiziksel çevreyi idare etme; tam verimlilikle çalışma;
dayanıklılığı koruma; iş arkadaşlarıyla etkileşme; strese ve duygulara dayanma; iş unsurları üzerinde
odaklanma; proje tamamlama ve zamanında bitirme; vazifeleri sonuçlandırma; günlük bilgileri
idare etme gibi konularda yer alan eksikler olabilir.
Mantıklı düzenlemeler arasında şunlar olabilir:
 Fiziksel tadilatlar: tesis ve donatım değiştirmeleri
 İdari uygulamalar: esnek çalışma planı veya ücretsiz izin, çalışma görevlerinin yeniden
yapılandırılması
 Hizmet sağlama: kalifiye tercümanlar ve düzeltmenler
Engellilikler kadar yapılacak düzenlemeler vardır. Bazı örnekleri şöyle olabilir:
 Personelin kullandığı tesisatının, engelli bireyler tarafından kolayca kullanılabilecek duruma
getirilmesi
 Görevin yeniden yapılandırılması
 Yarı zamanlı iş günü ve çalışma planının değiştirilmesi
 Sınav uyugulamaları, eğitim malzemeleri, politika
 Münhal yerlere atanma
Mantıklı düzenlemeleri belirlemek için işin önemli özellikleri belirtmek, personel ile danışıp onun
yetenek, imkân ve özel ihtiyaclarını tespit etmek ve ihtimali uygulamaları belirlemek gerekmektedir.
İki veya daha çok uygulanabilir düzenleme seçeneği varsa, kişinin tercihleri hesaba katılarak hem
kişiye hem de işe uyacak yöntem seçilmelidir.
Mantıklı sayılmayan düzenlemeler de vardır. MANTIKLI OLMAYAN düzenlemelerin örnekleri
şunlardır:
 Engelli bireye özellikle istemediği görev vermek
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
 Engelli bireye, bu kişi tarafından yapılması kendi veya diğer insanların sağlık ve güvenliğine
zarar verebilecek görev vermek
 Çalışanı daha yüksek mevkiden alttaki mevkiye alınca maaşın değiştirilmemesi (işveren
diğer personel için bu uygulamayı yapmadığı halde)
 İşin asıl görevlerinin kaldırılması
 Verimlilik standartların düşürülmesi
 Özel eşya temini (kol protezi, gözlük, duyma cihazlerı, tekerlekli sandalye, buzdolabı )
 Görev oluşturmak
 İşçi görevinde yükseltmek
 Başka bir işçiyi görevinden çıkartmak
İşveren, yapılan düzenlemelerin kişinin işini yapmasına yardımcı olmuyor veya iş uygun şekilde
yapılmıyorsa ve düzenleme yollarının hepsi sona erdiyse bu kişiye diğer personele uygulanan
disiplin tedbirleri uygulanmalıdır.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Etkinlik 1. Bu kişi ile ilgili ilk izleminiz nedir?
Talimat: Size birkaç soru sormak istiyorum. Bu resme bakın ve bununla ilgili ilk izleminizi anlatın.
•
•
•
•
•
•
•
Doğduğu yer nedir?
Çalışıyor mu? Ne iş yapıyor?
Nasıl bir evde oturuyor?
Evli mi? Çocukları var mı? Varsa, kaç çocuğu var?
Evinde hayvan var mı? Varsa, hangi hayvanı var?
Hangi sporları sever?
Onun sevdiği yemek çeşitleri nedir?
Bu zaman kadar bir kişinin hakkınızda ilk izlenime dayanan hatalı düşünce sahibi olduğu durumda
bulundunuz mu?
Etkinlik 2. Stereo tiplemeler (klişeler)
Talimat: Aşağıdakilerle ile ilgili var olan klişeleri söyleyin:





Yeni yetmeler
Bilgisayar programcısı
Top Modeller
Öğretmenler
Belli bir ülke, şehirden...... vs. insanlar
Grup sakinse birkaç özellik listeleyin (olumsuz ve olumlu klişeler dahil), örneğin, yeni yetimler –
tembel, sorumsuz, saygısız, sesli, her şeyi bilirlermiş gibi hareket ederler.
Bu gruplardan listelenmiş özelliklere uyan tanıdığınız insanlar var mı? Bu gruplardan listelenmiş
özelliklere UYMAYAN tanıdığınız insanlar var mı? Bu insanlardan birileri hakkında anlatın. Klişeler
nereden kaynaklanıyor?
Etkinlik 3. Toplumda Engellilik Anlayışı:
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Talimat: Kahramanı engelli bir kişi olan okuduğunuz bir kitap veya seyrettiğiniz bir filmi düşünün.
Sorulara cevap verin.





Engelliliği olan kahraman nasıl sunuldu (yiğit, 'özel', zavallı, vs.)
Engelliliği olan kahraman hikayede özel bir rol oynuyor mu? (kurban, kötü adam,
kahraman, vs.)
Filimde engellilik neden kullanıldı? Engelliliğin kendisinin hikâyede kullanılmasının bir amacı
var mı?
Engelliliğe dair genel mesaj neydi?
Engelliliği olan daha fazla kahraman hakkında düşünebilir misiniz? Onlar nasıl tanımlanmış?
Olası cevaplar:
Kötü adamlar olarak tanımlanmış: “Peter Pan” 'de kaptan Hook – kolu yok, “Silence of the
Lambs”'de Hannibal, Hannibal – ruh hastalığı
Kurban olarak tanımlanmış: “Güzel ve Canavar “'daki Cqnavar- fizikskel sakatlık, 'Sabit Kalay
Asker'deki Sabit Kalay Asker – bacağı yok
Sağ ve çocuksu olarak tanımlanmış: “Forrest Gump”daki Forrest Gump – Zihinsel engelliliği
Etkinlik 4. Engellilik Dili
Talimat: Engelli kişileri tanımlamak için kullanılan 'Yerine' kolonundaki sözcükleri 'Söyleyin'
kolonundaki sözcükle eşleştirin:
Yerine…
Sözleyin….
1. Özürlü/Engelli
___ Öğrenme bozukluğu olan kişi
2. Dilsiz
___ Engelliliği olmayan kişi
3. ...in kurbanı
___ Otizmi olan kişi
4. Öğrenme engelli
___ Genetik engelli
5. Otistik
___ Zihinsel engelli birey
6. Normal
___ Tekerlekli sandalyeyi kullanan kişi
7. Engelliler parkı
___ Engelliliği olan kişiler
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
8. Doğuştan bir özür
___ Sözsüz
9. Zeka özürlü
___ Kişinin ..... var
10. Tekerlekli sandalyeye bağlı
___ Erişilir park
Etkinlik 5. Engellilikleri olan Ünlü Kişiler
Talimat: Aşağıda isimleri sıralanan insanların hepsinin bir engeli vardır (sara, felç, öğrenme
bozukluğu, görme bozukluğu, duyma bozukluğu, konuşma bozukluğu, çocuk felci, Parkinson
hastalığı, depresyon, kötürüm, disleksi). Bozukluklarını tespit etmeye çalışın.





















Agatha Christie, yazar
Beethoven, besteci
Christopher Reeves, oyuncu
Handel, besteci
Helen Keller, öğretmen
Harrison Ford, oyuncu
Julius Caeser, Roma devlet adamı, general
Louis Braille, mucit
Napoleon Bonaparte, Fransa'nın askeri ve siyesi önderi
Albert Einstein, atom fizikçisi
Stevie Wonder, şarkıcı
Sylvester Stallone, oyuncu
Franklin J Roosevelt, eski ABD cumhurbaşkanı
Billie Joel, şarkıcı
Tom Cruise, oyuncu
Goya, ressam
Quentin Tarantino, Film yönetmeni
Hans Christian Andersen, yazar
Alexander Graham Bell, mucit
Vincent Van Gogh, ressam
Abraham Lincoln, eski ABD cumhurbaşkanı
Etkinlik 6. Dudak Okuma A ve B
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
A kişisi için talimat: Arkadaşınızın karşısında oturun. Aşağıda sıralanan kelimeleri sessizce, sesinizi
hiç kullanmadan ve fısıldamadan okuyun. Arkadaşınıza tahmin ettiği kelimeyi yazması için zaman
ayırın.
Her kelimeyi sadece bir defa söyleyin.
 Gemi
 Çim
 Neşe
 Safha
 Ev
 Ağız
Arkadaşınıza sessiz konuşma kullanarak aşağıdaki kısa cümleleri okuyun.
 Çay veya kahve ister misiniz?
 Şeker alır mısınız?
 Reçel mi marmelat mı istersiniz?
 Tahılınız için süt, buyurun
Şimdi kulaklarınızı tıkayın ve arkadaşınızın okuduğu kelime ve kısa cümleleri aynı şekilde tahmin
edin.
B kişisi için talimat: Arkadaşınızın karşısında oturun. Aşağıda sıralanan kelimeleri sessizce, sesinizi
hiç kullanmadan ve fısıldamadan okuyun. Arkadaşınıza tahmin ettiği kelimeyi yazması için zaman
ayırın.
Her kelimeyi sadece bir defa söyleyin.
 Kötü
 Adam
 Çay
 O
 Sterling
 Dağ
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Arkadaşınıza sessiz konuşma kullanarak aşağıdaki kısa cümleleri okuyun.




Hava biraz bulutlu gibi.
Fırtınadan dolayı içerideyiz sanırım.
Hava oldukça sıcak olmalı.
Rüzgar kopacak gibi.
Şimdi kulaklarınızı tıkayın ve arkadaşınızın okuduğu kelime ve kısa cümleleri aynı şekilde tahmin
edin.
Etkinlik 7. Zihinsel Engelli Bireyler ile Davranış Biçimi
Talimat: Küçük gruplarda aşağıdaki düşünceleri okuyup onlarla aynı görüşte olup olmadağınızı ve
nedenlerini söyleyin
1.
2.
3.
4.
5.
Zihinsel engelli tüm bireyler birbirine çok benzer veya hatta aynı olur.
Zihinsel engelli birey için normal hayat sürdürmek çok zordur.
Zihinsel engelli bireyler tehlikeli ve saldırgandır.
Zihinsel engelli bireyler hasta olduklarını bilmezler.
Zihinsel engelli bireyler genelde az akıl, az gelir ve düşük eğitim seviyesine sahip olurlar.
Etkinlik 8. Mantıklı Düzenlemeler
Talimat: Şu kişiler için gerekli mantıklı düzenlemeler düşünün.
1. Bilgi işlem memuru olarak çalışmak isteyen Mary, görüşme için işaret dili tercümanı ister.
Yöneticinin, böyle elemanın başarılı çalışması için tam zaman çalışacak tercümanı işe alma
gerekecek diye endişeleri vardır.
Muhtemel Çözümler: Görüşme için gerekli bir tercüman ayarlayınız. İşi analiz ediniz ve
müracaat edene mesleğin temel işlevlerini ve bu işlevleri nasıl yerine getirebileceği konusunu
sorunuz. Eğitim ve personel toplantıları için de gerekli olan tercümanı bulundurunuz.
2. John tekerlekli sandalye kullanıcısıdır. Video ve film sektöründe bir işe girmek
istemektedir. John’un uzun yıllar boyunca meslek tecrübesi vardır. Fakat onun için mevcut
çalışabileceği pozisyon sadece film kutularının paketlenmesi ve markalanmasıdır. John bu
pozisyonun onun kapasitesinin çok altında olduğunu düşünmektedir.
Muhtemel Çözümler: Herhangi bir orta yol çözümü bulmak gerekmez. John mevcut işi kabul
etmek veya etmemekte serbesttir.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
3. Bir mutfakta şef olarak çalışan Daniel belden aşağıya felçlidir ve mutfağın farklı yerlerine
ulaşması gerekmektedir. Mutfakta çalışanlar yemek pişirme esnasında ayakta durarak
pişirmeyi tercih etmektedirler.
Muhtemel Çözümler: Lokanta yüksekliği ayarlanabilir çalışma tezgâhları kurdurabilir veya
yükseltilebilir tekerlekli sandalye satın alabilirler. Böylece şef hem tekerleklekli sandalye kullanabilir
hem de gerekli olduğunda ayakta durma yüksekliğinde çalışabilir.
4. Anna bir radyo spikeridir. Anna’nın teleks yoluyla gelen acil haberleri anons etmesi
gerekmektedir.
Muhtemel Çözümler: Radyo istasyonu Anna’ya teleks yazısı yerine bir Brailla yazıcısı da
sağlayabilir. İhtiyaç duyulduğunda bir anahtar yoluyla yazıcılar arasında geçiş yapılabilir.
5. Rose’nin hafif bir zihinsel engelliliği bulunmaktadır. Yönetici asistanlığı için temel
yetenekleri mevcuttur ve bu işi yapmayı sevmektedir. Ancak bir işi bitirdiği zaman bir
yerde sabit durmakta bir sonrasında ne iş yapacağını bilememekte ve etrafa boş boş
bakmaktadır. Birlikte çalıştığı elemanlardan birinin bu durum dikkatini çekmiştir ve onu
meşgul etmek için düzenli olarak küçük işler vermektedir.
Muhtemel Çözümler: Rose için günlük yapılacak işler listesi hazırlanması yerindedir. Böylece Rose
bir işi bitirdiğinde hiç beklemeden bir sonrasında yapacağı işleri bilebilecektir. Birisine danışma
ihtiyacı duyduğu ve yöneticisi etrafta olmadığı zamanlar için de bir çalışan onun danışması için
ayarlanabilir.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
Kendisinizi Test Edin -2
1. Engellilik düzeltilmesi, tedavi edilmesi gereken anormal durum ve bir hastalıktır.
Doğru / Yanlış
2. Eğer bir şahıs engelli ise bu daima bellidir.
Doğru / Yanlış
3. Engelli insanların çoğunluğu çalışamaz.
Doğru / Yanlış
4. Engelliler günlük işlerini yapmak için daima yardıma ihtiyaç duyarlar.
Doğru / Yanlış
5. Engelli bireylerle doğrudan konuşmak yerine onun arkadışı veya tercüman ile konuşmak
daha iyidir.
Doğru / Yanlış
6. “Geri zekâlı” ve “deli” kelimeleri zararsız kelimelerdir.
Doğru / Yanlış
7. Sahiplerine yardım esnasında rehber hayvanlar sevilmemeli veya okşanmamalıdır. Çünkü
onları okşamak onların işleri üzerindeki dikkati dağıtır.
Doğru / Yanlış
8. İşitme engelli bireye bağırmak iyidir. Çünkü bu onların daha iyi işitmesini sağlar.
Doğru / Yanlış
9. “ Tekerlekli sandalyeye”, “engelli” , “özel ihtiyaç sahibi” gibi kelimeleri kullanmak kabul
edilebilir ifadelerdir.
Doğru / Yanlış
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
10. Engelli bireyler engeli olmayan bireylerle aynı seviyede saygı görmek ve aynı fırsatları elde
etmek isterler.
Doğru / Yanlış
“Sosyal içerme” terimi engellilerle etkileşimde “Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü”
için çok önemli bir ifadedir. Bu ifade aynı zamanda çağımız için de çok önemli bir sorunu
içermektedir. Sosyal içerme karmaşık bir kelimedir. Bu kelime özünde bütün insanların, engellilere
yönelik olarak, herhangi bir sınırlama olmadan açıkça, serbestçe, acıma duygusuna kapılmadan
onları içlerine almaları idealini ihtiva etmektedir.
Bu durum yazması kolay fakat gerçekleştirmesi zor bir eylemdir.
Bu sebepledir ki 2015 yılında bile, hala, “Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü”’nü
yazmaya ihtiyaç duyulmaktadır. Ayrıca engelli bireyleri hakları üzerinde düşünülmesi ve Birleşmiş
Milletler Engelli Bireylerin Hakları Anlaşması gibi önemlli bir belgenin hükümetler tarafından
imzalanmasına ve bu anlaşmadaki kuralların yaygınlaştırılmasına da ihtiyaç bulunmaktdır.
İnsan hakları anlaşması Birleşmiş Milletler genel kurulu tarafından 13 Aralık 2006 yılında kabul
edilmiştir. Bu anlaşmanın özüne uygun olarak tarafımızdan yazılan “Engellilerle Etkileşimde Görgü
Kuralları Modülü” anlaşmadaki kuralların, uygulanabilir davranışlara dönüştürülmesini sağlayarak
birçok yönü itibariyle bir devrim veya kısmi olarak ütopyanın yayılması hususunda bir işlev
görecektir.
Bu modülün okuyucusu çalışmadaki anahtar kelimeleri kullanarak engellilere yönelik farkındalık
alanında bir seyahate yönlendirilecektir. Farkındalık herşeyden öncedir. Çünkü engelliliği farklı bir
bakış açısıyla görmeye başlama yönünde eğitilmeye ihtiyaç vardır. Ne kadar fazla eğitilirsek
toplumdaki ve zihnimizdeki aptal streo tiplemeleri o ölçüde yok etmek mümkündür. Stereo
tiplemeleri ne kadar azaltabilirsek o ölçüde de “engellilere eşit fırsat sunulması” yönünde iyi bir yol
alınıyor demektir.
Ümit ediyoruz ki bu modülün okunması, okuyan herkesin kendilerini sorgulamaları yönünde
özendirici olacaktır. Çünkü sosyal değişim sorgulamayla başlar.**
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union
“Eğitim Yoluyla Entegrasyon” projesi uluslararası proje takımı, “Engellilerle Etkileşimde Görgü
Kuralları Modülü”ne katkıda bulunan Avrupa Birliği’nin değişik kişi ve kurumlarına teşekkür ederiz.
İtalya’dan katılımcılar olarak Carolina Carotta ve Enrico Dolza’ya “İşitme Engelliler” , “Giriş” ve “Son
Değerlendirmeler” bölüme yaptıkları katkılar için özellikle teşekkür ederiz. Latviya’dan;“Apeirons”
derneği çalışmalarına “Görme Engelliler” bölümüne katkılarından dolayı teşekkür ederiz. Afectados
de Fibromyalgia y Síndrome Fatiga Crónica (Barselona, İspanya) Vakfına ve La Lliga d’Afectats
Reumatològics i discapacitats Derneğine ve Xarxa Solidària per la Igualtat - Mestral Cocemfe
Tarragona üyelerine “Bedensel Engelliler” bölümüne katkılarından dolayı teşekkür ederiz.
Yunanistan’dan Katerina Liaskopoulou’ya
“Zihinsel Engelliler” bölümüne yapmış olduğu
katkılardan dolayı teşekkür ederiz.
Ayrıca “Engellilerle Etkileşimde Görgü Kuralları Modülü”nün tamamlanması Malta’dan Maria
Limongelli ve Diana Arutjunjan, Polonya’dan Monika Luczak ve Türkiye’den, Bayram Erzurumluoğlu
ve Suat Aşkın’ın katkıları olmadan mümkün değildi.
Avrupa Birliği Erasmus+ Programına finansal desteklerinden dolayı da müteşekkiriz.
Project number: 2014-1-ESO-1-KA204-004715
The European Commission support for the production of this publication does not constitute an endorsement of the
contents which reflects the views only of the authors, and the Commission cannot be held responsible for any use which
may be made of the information contained therein.
Co-funded by the Erasmus+programme of the European Union