Untitled - Gazi Üniversitesi Açık Arşiv
advertisement
KADIN HAKLARI: AZERBAYCAN ÖRNEĞĠ Sudaba RAJOVA YÜKSEK LĠSANS TEZĠ ULUSLARARASI ĠLĠġKĠLER ANABĠLĠM DALI GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ TEMMUZ 2014 iv KADIN HAKLARI: AZERBAYCAN ÖRNEĞĠ (Yüksek Lisans Tezi) Sudaba RAJOVA GAZĠ ÜNĠVERSĠTESĠ SOSYAL BĠLĠMLER ENSTĠTÜSÜ Temmuz 2014 ÖZET 1991 yılında bağımsızlığını kazanan Azerbaycan 70 yıl uzak kalınan insan hakları, hukukun üstünlüğü ve diğer demokratik değerleri benimsenmesi sürecine hızlı giriĢ yapmıĢtır. Yeni sistemin getirilerinden biri de geleneksel Azerbaycan toplumunda var olan kadın ve erkek arasında eĢitsizliğin ortadan kaldırılması, cinsiyetler arası diyalogun geliĢtirmesi, kadınların da erkeklerle eĢit Ģekilde hem ulusal mevzuatta var olan, hem de uluslararası antlaĢmalarda yer bulmuĢ hak ve fırsatlardan yararlanmasını yaygınlaĢtırmak olmuĢtur. ÇalıĢmanın amacı, Azerbaycan Devletinin hem Anayasası ve diğer yasal mevzuatı ile teyit edilmiĢ, hem de taraf olduğu uluslararası sözleĢmelerden doğan toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢma, kadına karĢı ayrımcılık ve Ģiddetin ortadan kaldırılması, kadınların insan haklarına saygı konularında yükümlülüklerinin araĢtırılması ve değerlendirilmesidir. ÇalıĢmada uluslararası ve bölgesel anlaĢmalar, kararlar, raporların yanı sıra Azerbaycan Anayasası ve diğer yasal mevzuatı incelenecektir. ÇalıĢma iki bölümden oluĢmaktadır. Ġlk bölümde uluslararası ve bölgesel düzeyde kadının insan haklarını kapsayan, kadına karĢı var olan Ģiddetin ve ayrımcılığın ortadan kaldırılması ve toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢılması amacıyla yapılan sözleĢmeler ve kabul edilen kararlar incelenecektir. Ġkinci bölümde Azerbaycan Devletinin toplumsal cinsiyet eĢitliği, kadının insan haklarının korunması, Ģiddet ve ayrımcılıkla mücadelede uyguladığı politikalar, yasal mevzuatı, taraf olduğu uluslararası antlaĢmalar, bu antlaĢmalardan doğan yükümlülüklerini yerine getirme stratejileri yer alacaktır. Bilim Kodu : 1141.2.142 Anahtar Kelimeler : Kadının Ġnsan Hakları, Toplumsal Cinsiyet EĢitliği, Uluslararası SözleĢmelerde Kadın Hakları, Azerbaycan‟da Kadın Hakları Sayfa Adedi Tez DanıĢmanı : 95 : Prof. Dr. Canan ATEġ EKġĠ v HUMAN RIGHTS OF WOMEN: AZERBAIJAN (M. Sc. Thesis) Sudaba RAJOVA GAZI UNIVERSITY INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES July 2014 ABSTRACT The purpose of this study is to review and evaluate obligations confirmed in Constitution of the Republic of Azerbaijan, other legal regulations and derive from international treaties in achieving gender equality, elimination of discrimination and violation against women, also respect for human rights of women. In this study, along with the international and regional treaties, reports, programmes the Constitution of the Republic of Azerbaijan and other legislation will be analyzed. The study has two chapters. Within this framework international and regional treaties and conventions in terms of gender equality will be taken part in first chapter. The second chapter will cover legislation, regulations, programmes and strategies of Azerbaijan Republic in achieving gender equality, elimination of discrimination and violance against women. Science Code Key Words Page Number Supervisor : 1141.2.142 : Human Rights of Women, Gender Equality, Women‟s Rights in International Treaties, Women‟s Rights in Azerbaijan : 95 : Prof. Dr. Canan ATEġ EKġĠ vi TEġEKKÜR Tezin hazırlanması aĢamasında engin bilgi ve tecrübelerini benimle paylaĢarak yol gösteren değerli hocam sayın Canan ATEġ EKġĠ ‟ye, ayrıca en zor zamanlarımda manevi olarak beni destekleyen annem Agayeva Zöhre, eĢim Aliyev Bahtiyar‟a minnettarım. Tezi yazdığım dönemde hayatıma girerek gücüme güç katan güzel kızım Ceyla‟ya teĢekkür ediyorum. vii ĠÇĠNDEKĠLER Sayfa ÖZET .................................................................................................................................... iv ABSTRACT ........................................................................................................................... v TEġEKKÜR .......................................................................................................................... vi ĠÇĠNDEKĠLER ....................................................................................................................vii ÇĠZELGELERĠN LĠSTESĠ.................................................................................................... x SĠMGELER VE KISALTMALAR....................................................................................... xi 1. GĠRĠġ.............................................................................................................................. 1 2. TOPLUMSAL CĠNSĠYET EġĠTLĠĞĠ VE KADIN HAKLARI. ULUSLARARASI DÜZEYDE KADININ STATÜSÜNÜN BELĠRLENMESĠ ÇABALARI .................................................................... 5 2.1. Toplumsal Cinsiyet EĢitliği ve Kadın Hakları Tanımı ............................................... 5 2.1.1. Toplumsal Cinsiyet EĢitliği ................................................................................ 5 2.1.2. Kadının Ġnsan Hakları......................................................................................... 6 2.2. Uluslararası Düzeyde Kadinin Statüsünün Belirlenmesi Mücadelesi ........................ 8 2.2.1. Kadının Ġnsan Hakları Mücadelesinin Tarihçesi ................................................ 8 2.2.2. BirleĢmiĢ Milletler Birinci ve Ġkinci Dünya Kadın Konferansı ......................... 9 2.2.3. Üçüncü Dünya Kadın Konferansı .................................................................... 10 2.2.4. Dördüncü Dünya Kadın Konferansı. Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu .......................................................................................................... 10 2.3. Bölgesel ve Uluslararası Alanda ĠmzalanmıĢ Temel Belgeler ................................. 11 2.3.1. BirleĢmiĢ Milletler ........................................................................................... 11 2.3.1.1. BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi 11 2.3.1.2. BM Kadınlara KarĢı ġiddetin Önlenmesi Bildirgesi ................................ 12 2.3.1.3. Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi (CEDAW-Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women).............................................................. 14 viii Sayfa 2.3.1.4. Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi (CEDAWCommitee on the Eliminatıon of All Forms of Discrimination Against Women) .................................................................................................... 18 2.3.1.5. CEDAW Ġhtiyari Protokol ........................................................................ 19 2.3.2. Pekin +5 Siyasi Deklarasyonu ve Sonuç Belgesi ............................................. 21 2.3.2.1. Siyasi Deklarasyon ................................................................................... 22 2.3.2.2. Sonuç Belgesi ........................................................................................... 23 2.3.3. SınıraĢan Örgütlü Suçlara KarĢı BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesine Ek Ġnsan Ticaretinin, Özellikle Kadin ve Cocuk Ticaretinin Önlenmesine, Durdurulmasına ve Cezalandırılmasina ĠliĢkin Protokol ................................. 28 2.4. Bölgesel Belgeler ..................................................................................................... 31 2.4.1.Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı‟na Ek Afrika Kadın Hakları Protokol‟ü......................................................................................................... 31 2.4.2. Belem Do Para SözleĢmesi............................................................................... 35 3. AZERBAYCAN CUMHURĠYETĠ‟NĠN KADINLARA YÖNELĠK POLĠTĠKALARI ......................................................................................... 41 3.1. Azerbaycan Anayasası ............................................................................................. 41 3.1.1. Azerbaycan Anayasasında Toplumsal Cinsiyet ve Kadınlarla Ġlgili Hükümler ......................................................................................................... 41 3.1.2. Azerbaycan‟da Toplumsal Cinsiyet EĢitliğine ve Kadınlara Yönelik Politikalar ......................................................................................................... 42 3.1.3. Ġnsan Ticareti ve FuhuĢu Önlemek Ġçin Yürütülen Politikalar ......................... 49 3.2. Azerbaycan‟da Cinsiyetler Arası ĠliĢkiler ve Kadınların Sosyal Hayatta Yeri ........ 53 3.2.1. Azerbaycan‟da Cinsiyetler Arası ĠliĢkilerin Tarihi .......................................... 53 3.2.2. Din ve Gelenekler ............................................................................................. 57 3.2.3. Kadınların Siyasal Hayata Katılımı .................................................................. 61 3.2.4. Azerbaycan‟da Sivil Toplum KuruluĢlarının Kadınlara Sağladığı Fırsatlar .... 66 3.2.5. Kadınların ĠĢ Hayatında Yeri............................................................................ 70 3.2.6. Kadınların Eğitimdeki Yeri .............................................................................. 72 ix Sayfa 3.3. Azerbaycan‟da Evlilik ve Kadının Ailedeki Rolü ................................................... 74 3.3.1. Aile Yapısı. Aile Ġçi ĠĢ ve Sorumluluk PaylaĢımı ............................................ 74 3.3.2. Aile ve Kariyer ................................................................................................. 76 3.3.3. Aile Ġçi ĠliĢkiler, ġiddet, BoĢanma ................................................................... 78 4. SONUÇ VE ÖNERĠLER ............................................................................ 85 KAYNAKLAR .................................................................................................................... 87 ÖZGEÇMĠġ ......................................................................................................................... 95 x ÇĠZELGELERĠN LĠSTESĠ Çizelge Sayfa Çizelge 3.1. Azerbaycan Parlamentosuna seçilen millet vekilleri sayısı ve cinsiyet bölgüsü. (Azerbaycan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi bilgilerine göre) ....... 63 xi SĠMGELER VE KISALTMALAR Simgeler Açıklama A.g.m. Adı Geçen Makale çev. Çeviren der. Derleyen ed. Editör s. Sayfa Kısaltmalar Açıklama ABD Amerika BirleĢik Devletleri ADC Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti AGIT Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı BM BirleĢmiĢ Milletler CEDAW Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi/Komitesi CEJIL Uluslararası Hukuk ve Adalet Merkezi CEVI Belem Do Para SözleĢmesine Taraf Devletlerin Uzmanlar Komitesi ISESCO Ġslami Eğitim, Bilim ve Kültürel Organizasyonu MDC Milenyum Kalkınma Hedefleri MESECVI Belem Do Para SözleĢmesi Uygulamasını Denetleme Mekanizması ODIHR Ġnsan Hakları Ofisi SSCB Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği UAD Uluslararası Adalet Divanı UNDP BM Kalkınma Programı UNESCO BM Eğitim, Bilim ve Kültürel Organizasyonu UNIFEM BM Kadın Fonu 1 1. GĠRĠġ EĢitlik, barıĢ, kalkınma ve bu ilkelere dayalı ahenkli toplum kurma, beĢeriyetin geliĢimini belirleyen ve insan iliĢkilerini düzenlemek için gerekli en önemli ilkelerdir. 20.yüzyılın sonuna doğru uluslararası toplum yeni milenyumunun en önemli hedeflerini formüle ederken, toplumsal cinsiyet eĢitliğini demokratik değerlere, ulusal ve uluslararası barıĢ ve adalete ulaĢmada en önemli faktör olarak belirlemiĢtir. Kültür bu süreçte çok önemli role sahiptir çünkü kültürel normlar toplumda kadın erkek iliĢkileri, onların toplumdaki sorumlulukları, hareketleri toplumsal barıĢ, tolerans ve adalete ulaĢma yolunda sınırları çizen etken faktördür. Toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢmada alınması gereken önlemler BM Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Yasaklanması SözleĢmesi, BM Pekin Faaliyet Platformu ve diğer uluslararası anlaĢma ve kararlarla belirlenmiĢtir. BM Milenyum Deklarasyonu (UN Millenium Declaration1 ve Milenyum Kalkınma Hedefleri (MDG-Millenium Development Goals)2 toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢmada yeni yollar belirlemekte ve açmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Avrupa ve Asya‟nın kesiĢme yollarında, Güney Kafkasya‟da yerleĢen layık devlettir. Tarihsel ticaret yolları üzerinde ve stratejik coğrafi bölgede yer alan Azerbaycan toprakları bütün bu özelliklerinden dolayı jeopolitik çıkarların, ekonomik rekabetin kesiĢmesine, kültürel iliĢkilerin sıkıca bir birine bağlanmasına sebebiyet vermiĢtir. Asırlar boyunca günümüz Azerbaycan‟ı oluĢturan topraklar üzerinde yaĢamıĢ farklı medeniyetler tarafından yaratılmıĢ fikir ve kültürel değerler, farklı dinler, inançlar, etnik grupların aynı Ģemsiye altında barıĢ içinde birlikte yaĢama olgusu günümüze kadar halkımıza ulaĢmıĢ zengin miras olarak kabul edilmektedir. Bu topraklarda giden savaĢlar hiçbir Ģekilde barıĢ içinde hayatlarını sürdüren farklı medeniyete sahip halkların teĢebbüsü veya iĢtiraki ile gerçekleĢmemiĢ, tam tersine yabancı iĢgallerden korunmak için omuz omuza savaĢ vermiĢlerdir. Bu bağlamda dedelerinden miras kalan hoĢgörü Azerbaycan halkının en değerli özelliklerinden biridir. 20 yüzyılın son on yılı Azerbaycan için milli 1 Ġnternet: Deklarasyon tam metni için bkz., Resolution Adopted by the General Assembly, 55/2 United Nations Millenium Declaration, http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 2 Ġnternet: BM Binyıl Kalkınma Hedefleri için bkz., United Nations Millenium Goals., http://www.un.org/millenniumgoals/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 2 bağımsızlık, Dağlık Karabağ SavaĢı, radikal siyasi, ekonomik ve sosyal dönüĢümle tarihe geçmiĢtir. 70 sene komünist idare usulünden tamamen yeni sisteme dönüĢmekte olan ülkenin aynı zamanda topraklarının %20‟nin Ermenistan güçleri tarafından iĢgal edilmesi, kitlesel insan göçü ve kaybı, büyük rakamlarda materyal ve ekonomik kayıplar yeni kurulmuĢ devletin omzuna çok ağır yük bindirmiĢtir. Bütün bu zorluklara rağmen 1994 yılında imzalanan ateĢkes antlaĢmasını takiben ‟‟ Asrın AntlaĢması‟‟3 adıyla da bilinen Azerbaycan Devleti ile dünyanın ileri petrol Ģirketleri arasında imzalanmıĢ antlaĢma ile zengin doğal kaynaklara sahip olan Azerbaycan ekonomik kalkınmayı hedeflemiĢtir. Kapitalist sisteme geçiĢ döneminde 70 sene uzak kalınmıĢ demokratik değerlerin benimsenmesi süreci de hızla baĢlanmıĢtır. Hukukun üstünlüğü, insan hakları ve diğer demokratik değerlerin benimsetilmesi toplumsal barıĢın sağlanması açısından önemli faktör kabul edilmiĢtir. Yeni sistemin getirilerinden biri de geleneksel Azerbaycan toplumunda var olan kadın ve erkek arasında eĢitsizliğin ortadan kaldırılması, cinsiyetler arası diyalogun geliĢtirmesi, kadınların da erkeklerle eĢit Ģekilde hem ulusal mevzuatta var olan, hem de uluslararası antlaĢmalarda yer bulmuĢ hak ve fırsatlardan yararlanmasını yaygınlaĢtırmak olmuĢtur. Kadının insan haklarının çiğnenmesine yol açan geleneksel tabuların ve stereotipilerin yıkılması toplumsal barıĢın sağlanmasında Azerbaycan devletinin önünde duran ve çözümünü bekleyen önemli meselelerden biridir. Azerbaycan toplumsal cinsiyet eĢitliği konusunun geliĢtirilmesine tamamen bağlı ülkedir ve bu bağlılığını Anayasa ve diğer yasal mevzuatlarıyla teyit etmiĢ bulunmaktadır. Azerbaycan hükümeti tarafından toplumsal cinsiyet eĢitliğine, kadınların erkeklerle eĢit haklardan ve fırsatlardan yararlanması hedefine ulaĢmak için taraf olduğu uluslararası anlaĢmalardan doğan yükümlülüklerini efektif Ģekilde yerine getirmeye çalıĢmaktadır. Bu hedeflere ulaĢmak için ulusal yasa ve mevzuatlarını uluslararası antlaĢmalara uyumlaĢtırmaya çalıĢmanın yanı sıra bölgesel ve uluslararası örgütlerle beraber gender konusunda araĢtırmalara da yer vermektedir. Bu araĢtırmalar toplumsal cinsiyet eĢitliğine 3 Sagheb, N, Javadi, M, (1994)„‟Azerbaijan‟s „‟Contract of the Century‟‟Finally Signed with Western Oil Consortium‟‟, Azerbaijan İnternational, (2.4),26-28 3 ulaĢmada sorunlu bölgelerde durumun değerlendirilmesi ve alınacak önlemlerin belirlenmesi açısından büyük önem taĢımaktadır. Kadınların durumunun iyileĢtirilmesi sadece yasal değiĢikliklerle daha iyi istihdam ve iĢgücü pazar politikalarının geliĢtirilmesi ile sınırlandırılmamalı, eğitimde cinsiyet eĢitsizliğinin ortadan kaldırılmasına yönelik yasal yetki, cinsiyete dayalı Ģiddet, ailede ve toplumsal hayatın bütün alanlarında, küresel ölçekte, makroekonomik politika ve küresel kaynakların dağıtımında kültürel kalıpların ortadan kaldırılmasını kapsamalıdır. ÇalıĢma, temel olarak iki bölümden oluĢmaktadır. Ġlk bölümde uluslararası ve bölgesel düzeyde kadının insan haklarını kapsayan, kadına karĢı var olan Ģiddetin ve ayrımcılığın ortadan kaldırılması ve toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢılması amacıyla yapılan sözleĢmeler ve kabul edilen kararlar incelenecektir. Ġkinci bölümde Azerbaycan Devletinin toplumsal cinsiyet eĢitliği, kadının insan haklarının korunması, Ģiddet ve ayrımcılıkla mücadelede uyguladığı politikalar, yasal mevzuatı, taraf olduğu uluslararası antlaĢmalar, bu antlaĢmalardan doğan yükümlülüklerini yerine getirme stratejileri yer alacaktır. 4 5 2. TOPLUMSAL CĠNSĠYET EġĠTLĠĞĠ VE KADIN HAKLARI. ULUSLARARASI DÜZEYDE KADININ STATÜSÜNÜN BELĠRLENMESĠ ÇABALARI 2.1. Toplumsal Cinsiyet EĢitliği ve Kadın Hakları Tanımı 2.1.1. Toplumsal Cinsiyet EĢitliği Herhangi bir toplumda kadın erkek eĢitliği ve o toplumun uygarlık düzeyini belirleyen en önemli gösterici, o toplumda kadının durumudur. Toplumsal cinsiyet, toplumun kadına yüklediği görev ve sorumluluklar, toplumda kadının nasıl algılandığı ve kabul edildiği, kadının toplumdan ve aksine beklentilerini ifade eden bir kavramdır. Toplumsal cinsiyet (gender) kavram olarak ilk defa 1950‟lerin ortalarında psikoloji alanında kimlik patolojilerinin tedavisi alanında kullanılmıĢtır. Gender kavramı 1955 yılında Amerikalı araĢtırmacı John Money tarafından, biyolojik cinsiyetleri belli olmayan, fakat belli bir cinsel kimliğe sahip olan “interseksüel‟‟ insanların duygu ve davranıĢlarını tarif etmek için ortaya atılmıĢtır. 4 Ġnterseksüellik, baĢlangıçta biyolojik rol ve biyolojik kimlik olarak tanımlanıyordu, fakat bu tip insanların aslında biyolojik cinsiyetleri belli değildi. Bu bağlamda, toplumsal cinsiyet, kimlik olarak kavramlaĢtırılmıĢ, böylece toplumsal cinsiyet kimliği bir kiĢinin kadın ve erkek olduğuna dair öz algısı olarak tanımlanmıĢtır. Toplumsal cinsiyet kiĢinin kültürel, toplumsal rolü, ruhsal tanımlanması, ferdi olduğu toplumda temsil edilmesi anlamındadır.5 Toplumsal cinsiyet kavramı bugünkü anlamıyla daha geniĢ Ģekilde 1970'li yıllardan itibaren feminist hareketi tarafından kullanılmaya baĢlanmıĢtır.6 Feminist hareketi tarafından toplumsal cinsiyet anlayıĢının ortaya atılmasında esas sebep biyolojik özelliklerin toplumsal eĢitsizliklerin meĢru sebebi olmayacağını göstermek ve biyolojik determinist anlayıĢın yanlıĢlığını ispat etmekti. Asırlar boyunca kadınların maruz kaldıkları ayrımcı uygulamaların temelinde, kadın ve erkek arasında mevcut olan doğal ve değiĢtirilemez statü farkı inancının hakim olduğu görülmektedir. Biyolojik cinsiyeti doğa, toplumsal cinsiyeti ise kültür belirlemektedir. Biyolojik özellikleri yeryüzünde mevcut 4 Money, John. (1985) Gender: History, Theory and Usage of the Term in Sexology and Its Relationship to Nature, Volume 11, Issue 2, Journal of Sex and Marital Therapy, 71-79. 5 Tuskan, A. Aydeniz, (2012) Tolumsal Cinsiyet, Toplumda Kadına Biçilen Roller ve Çözümleri, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Dönem, 99, 445-449. 6 Prince, Virginia, (1973) Sex vs Gender, Proceedings of the Second Interdisciplinary Symposium on Gender Dysphoria Syndrome, Stanford University Medical Center, Stanford, California, 20-24. 6 neredeyse bütün kültürlerde, özellikle ataerkil kuralların hakim olduğu kültürlerde kadınlar ayrımcılığa maruz kalmıĢ, eĢit Ģekilde insanlara bahĢ edilen haklardan yoksun bırakılmıĢtır.7 Gelenekler ve dini inançların da körüklediği ayrımcılık kadınların her zaman ikinci planda tutulmasına ve temel insan hak ve özgürlüklerini kullanmalarına engel olmuĢtur. Birçok toplumlarda kadınlar Ģiddete maruz kalmıĢ, erkeklerle aynı eylemler iĢledikleri zaman bile ayrımcılığa maruz bırakılmıĢtır. Ġnsan tarafından koyulan ve fizyolojik özelliklerine göre ayrımcı eylemlere maruz bırakılan kadınların durumu 20. yüzyıldan itibaren uluslararası düzeyde iĢlenmeye baĢlanmıĢtır. Kadının insan hakları, kadının statüsü, genel olarak kadın sorunu ön plana çıkmaya baĢlamıĢtır. Dünya üzerinde barıĢın temellerinin kadınların ayrımcılıktan, Ģiddetten kurtularak temel insan hak ve özgürlüklerine kavuĢması ile mümkün olacağı gerçeğinin farkına varılmıĢtır. 2.1.2. Kadının Ġnsan Hakları Kadın hakları dediğimiz zaman kadınların erkeklerle eĢit Ģekilde sahip olduğu sosyoekonomik, siyasi ve yasal hakların tamamına verilen isimdir. Bu bağlamda, kadın hakları savunucuları „‟kadın hakları‟‟ yerine, „‟kadının insan hakları‟‟ kavramını kullanılmasının, kadın haklarının insan hakları bütününden ayrı tutulmaması gerektiğini ve bu kullanımın daha düzgün olacağının altını çizmektedir.8 Kadın hakları kavramı özellikle 19 yy'da büyük önem kazanmıĢ, 7 Kasım 1967 tarihinde BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından kabul edilen „‟Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi‟‟ ile belge haline getirilmiĢtir.9 Bildirge hukuksal bağlayıcılık taĢımamasına ve kadın sorunlarına dair bütün konuları kapsamamasına rağmen insanlık tarihinde kadın sorunlarının yer aldığı ilk ve önemli belgedir. Dünya genelinde çok çeĢitli kurum ve kuruluĢlar kadınların karĢılaĢtığı sorunların ve ayrımcılıkların giderilmesi için çalıĢmalar yapmaktadır. Hem tarihsel olarak, hem de günümüzde kadınların ister aile içi ve özel hayatlarında, isterse de toplumsal yaĢamlarında karĢılaĢtıkları problemleri aĢağıdaki Ģekilde sıralanabilir: 7 A.g.m. Tuskan. 445-449. Berktay, Fatmagül, (2004) Kadınların Ġnsan Haklarının GeliĢimi ve Türkiye‟‟, Ġstanbul Bilgi Üniversitesi, Sivil Toplum KuruluĢları Eğitim ve AraĢtırma Birimi, Sivil Toplum ve Demokrasi Konferans Yazıları-7, 8-9. 9 Bidirge metni için bkz., Declaration on the Elimination of Discrimination Against Women. Web:http://www.lawphil.net/international/treaties/dec_nov_1967.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 8 7 ĠĢ ve çalıĢma hayatında kadınlara yönelik negatif ayrımcılık;10 Dünya çapında kadınların eğitim - öğretim hakkından yoksun veya ikinci planda bırakılması;11 Birçok devletin hukuki düzenlemelerinde kadın erkek ayrımı yapılması ve bilhassa miras hukuku ve medeni hukuk düzenlemelerinde kadınlara negatif ayrımcılık uygulanması;12 Dünyada birçok bölgede, kadınların eĢ seçme, evlilik, boĢanma ve diğer temel medeni haklarının tanınmaması; Kadınlara yönelik fiziki Ģiddet ve psikolojik baskının en çağdaĢ ülkelerde bile tam anlamıyla kırılamamıĢ olması. Toplumsal cinsiyet ayrımcılığına maruz kalan kadınlar doğal hakları olan siyasal, ekonomik, yasal ve diğer toplumsal haklarını kullanamamaktadır. Bölgesel ve uluslararası düzeyde kadın sorununa dair birçok önemli belge ve sözleĢmelerin kabul edilmesine, devletlerin ulusal mevzuatlarını bu sözleĢmelerin ıĢığında düzenlemelerine rağmen halen istenilen çözüme ulaĢılamamıĢ, kadınlar ister özel yaĢamda, ister toplumsal alanda hem ayrımcılığa, hem de Ģiddete maruz kalmaktadırlar. Dünyada baĢ gösteren insan ticaretinin esas kurbanları kadın ve çocuklardır. Bunun ortadan kaldırılması için kabul edilen belge ve sözleĢmeler devletlere bu konuda yükümlülükler getirse de yapılan uygulamaların eksikliği veya yasal boĢluklar sorunun çözümüne engel yaratmaktadır. Toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢmak, kadın sorununun daha geniĢ ve etkili Ģekilde çözümlenmesine nail olmak için devreye birçok sivil toplum kuruluĢları, kadın sorununu araĢtıran uzmanlar, avukatlar, dernek ve gruplar girmektedir. Bu kurum ve Ģahıslar konuyu seminerler, araĢtırmalar, propogandalar, sosyal eğitim programları aracılığıyla devletin eksik kaldığı alanda toplumda farkındalık ve bilinçlendirme yaratmaya çaba göstermektedir. 10 Ġnternet: Hegewish, A, Keller, S, (Nisan 2014)The Gender Wage Gap by Occupation and by Race and Ethnicity 2013‟‟, Institute for Women‟s Policy. Web: http://www.iwpr.org/publications/recent-publications?b_start:int=0 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 11 Omar, Nadiya, Female Ġlliteracy: A Global Crisis Impacting the Participation of Girls and Women, International Association of Schools of Social Work UN, 1-4 12 Ġnternet: Kibel, Mandy. (05 Temmuz 2012) Discrimination against Women Persist Around the Globe Hampering Development, UN Women Press Release. Web:http://www.unwomen.org/en/news/stories/2012/7/discrimination-against-women-persists-around-theglobe-hampering-development adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 8 2.2. Uluslararası Düzeyde Kadinin Statüsünün Belirlenmesi Mücadelesi 2.2.1. Kadının Ġnsan Hakları Mücadelesinin Tarihçesi Kadının toplumsal hayatın bütün alanlarında ve siyasal alanda erkeklerle eĢit haklara sahip olması için baĢlatılan kadın hareketlerinin temelleri 17. yüzyılda atılmıĢ olsa da, 18.yüzyılda Amerika ve Avrupa‟da sistemli Ģekilde gerçekleĢtirilmiĢtir. 1789 yılında gerçekleĢen Fransız Devrimi ile ilan edilen ‟‟Ġnsan Hakları Bildirisi‟‟ sadece erkeklere oy hakkı tanımaktaydı. Bu ikili uygulamaya ilk tepki, 1791 Anayasası‟nın kabulünden önce ‟‟Kadın Hakları Beyannamesi‟‟ni yayımlayan ve kadınlara eĢit oy hakkı talebini dile getiren Olympe de Gouges tarafından gelmiĢtir. 13 Olympe de Gouges, ‟‟Madem ki kadına giyotine çıkma hakkı veriliyor, kürsüye çıkma hakkı da verilmelidir‟‟ 14 diyerek beklentisini dile getirmiĢ, fakat 11793 yılında giyotine çıkarılarak idam edilmiĢtir.1790‟da, Massachusetts‟de Amerikalı Judith Sergent Murrey, ‟‟On the equality of the Sexes (Cinsiyetler arasındaki esitsizlik üzerine) adlı eserini yayınlamıĢtı.15 Kadınların oy hakkı talebi örgütsel olarak ancak bir yüzyıl sonra „‟Sufraj Hareketi‟‟ etrafında dile getirilebilmistir. 1890‟da “Amerikalı Kadınlar Ulusal Oy Hakkı Dernegi” (National American Women Suffrage Association) ve 1897‟de “Ingiltere‟de Kadınların Oy Hakkı Için Ulusal Birlik” (National Union of Woman's Suffrage Societies) kurulmuĢtur. Bu tarihlerden itibaren eğitim alanında reformlar yapılmıĢtır.16 Kadınların erkeklerle eĢit oy hakkına sahip olabilmeleri için kadın hareketleri tarafından verilen mücadele 20.yüzyılın baĢlarında kendi amacına ulaĢabilmiĢtir. Kadınlar eĢit oy hakkına Amerika Birlesik Devletleri‟nde 1920, Ingiltere‟de 1928 ve Fransa‟da 1944 yıllarında sahip olmuĢlar. 13 Darline Gav Levy, H. Applewhite, and M. Johnson. (1979) Olympe de Gouges, Declaration of the Rights of Woman and Female Citizen‟‟, Women in Revolutionary Paris, 17851795 , Urbana, IL: University of Illinois Press, 92-96 14 Çakır, Serpil. (1996) Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları, 19 15 Donovan, Josephine. (1997) Feminist Teori, İletişim Yayınları, 15 16 Yaraman, Aysegül. (2001) Resmi Tarihten Kadın Tarihine, Bağlam Yayınları, 19 9 2.2.2. BirleĢmiĢ Milletler Birinci ve Ġkinci Dünya Kadın Konferansı Kadınların statüsünü yükseltmek üzere sürdürülen mücadeleler, BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey çatısı altında 1946 yılında oluĢturulan ‟‟Kadının Statüsü Komisyonu‟‟nun öncülüğünde farklı bir önem ve resmiyet kazanmıĢtır.17 Kadının Statüsü Komisyonu, BirleĢmiĢ Milletler tarafından 1948 yılında ülkelerin onayına sunulan Ġnsan Hakları Evrensel Beyannamesi‟nin cinsiyet ayrımı gözetmeksizin kaleme alınmasına da önemli katkıda bulunmuĢtur. 1975 yılında Mexico City‟de BirleĢmiĢ Milletler tarafından Birinci Dünya Kadın Konferansı18 düzenlenmiĢ, bunu takiben BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından 19751985 yılları arasındaki dönem ‟‟Kadın On Yılı‟‟ olarak ilan edilmiĢtir. “EĢitlik, Kalkınma ve BarıĢ” hedeflerine ulaĢmayı amaçlayan Kadın On Yılının ana teması “Ġstihdam, Sağlık ve Eğitim” olarak belirlenmiĢtir. Meksika Konferansı ve Kadın On Yılı çerçevesinde gerçekleĢtirilen uluslararası ve ulusal çalıĢmalar sonucunda 127 ülkede eĢitlik mekanizmaları kurulmuĢ BirleĢmiĢ Milletler bünyesinde de Kadının Ġlerlemesi için AraĢtırma ve Eğitim Enstitüsü (INSTRAW) BM Kadın Ġçin Kalkınma Fonu (UNIFEM) oluĢturulmuĢtur. Bu çalıĢmalar sonucunda kadın konusunda yaklaĢım değiĢikliği gerçekleĢmiĢ, kadın artık destek ve yardımın nesnesi değil, kalkınmanın temel ve eĢit öznesi olarak algılanmaya baĢlamıĢtır. On yıllık dönemin ilk yarısındaki geliĢmeleri gözden geçirmek için 1980 yılında Kopenhag‟da Ġkinci Dünya Kadın Konferansı düzenlenmiĢtir. 19 Burada kadınların durumunun iyileĢtirilmesi için alınacak önlemleri belirleyen “Hareket Planı” kabul edilmiĢtir. Ġkinci Dünya Kadın Konferansı‟nın ardından 1979 yılında BirleĢmiĢ Milletler „‟Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması SözleĢmesi‟‟ 20 (Convention on the 17 Ġnternet: BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik ve Sosyal Konseyi, Kadının Statüsü Komisyonu, Web:http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/index.html#about adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 18 Ġnternet: BirleĢmiĢ Milletler Birinci Dünya Kadın Konferansı 1975. Web: http://www.5wwc.org/conference_background/1975_WCW.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 19 Ġnternet: Second World Conference on Women 1980, Web: http://www.unsceb.org/content/second-world-conference-women-1980-0 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 20 Bildirge tam metni için bkz., Convention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women, Web: http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 10 Elimination of All Forms of Discrimination Against Women-CEDAW) Genel Kurul tarafından kabul edilmiĢ ve 1980 yılında üye ülkelerin imzasına açılmıĢtır. CEDAW SözleĢmesi, BM sisteminde Çocuk Hakları SözleĢmesinden sonra en geniĢ katılımlı sözleĢme olma özelliğini taĢımaktadır ve yaklaĢık 165 ülke tarafından imzalanmıĢtır. 2.2.3. Üçüncü Dünya Kadın Konferansı 15-26 Temmuz 1985 tarihlerinde Nairobi‟de ‟‟Kadın Ġçin EĢitlik, Kalkınma ve BarıĢ Konularında BirleĢmiĢ Milletler Kadın On Yılının BaĢarılarının Gözden Geçirilmesi ve Değerlendirilmesi Konusunda Üçüncü Dünya Konferansı‟‟ gerçekleĢtirilmiĢ ve 157 ülkenin resmen temsil edildiği, pek çok hükümetler arası organizasyon ve kuruluĢun katıldığı Konferansta “Kadının Ġlerlemesi Ġçin Nairobi Ġleriye Yönelik Stratejileri” kabul edilmiĢtir.21 Üçüncü Dünya Kadın Konferansı kararları bağlamında alınacak önlemler üç kategoride toplanmıĢtır; kurucu ve yasal adımlar, sosyal katılımda eĢitlik, siyasi katılım ve karar almada eĢitlik. 1993 yılında ise BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Konferansında benimsenen, kadın haklarının evrensel insan haklarının ayrılamaz, bölünemez, devredilemez bir parçası olduğunun resmi Ģekilde kabulü Nairobi sonrasındaki dönemin en önemli geliĢmelerinden biri olmuĢtur. 2.2.4. Dördüncü Dünya Kadın Konferansı. Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu 4-15 Eylül 1995 tarihlerinde BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik ve Sosyal Konsey‟in kararıyla Pekin‟de bir „taahhütler konferansı‟ olarak planlanan ‟‟Dördüncü Dünya Kadın Konferansı‟‟ gerçekleĢtirilmiĢtir. 22 189 ülke temsilcilerinin katılımıyla gerçekleĢtirilen Konferansın sonucunda Pekin Deklarasyonu ve Eylem Platformu isimli iki belge kabul edilmiĢtir. Türkiye, her iki belgeyi de hiçbir çekince koymadan kabul etmiĢtir. 21 Ġnternet: UN Decade for Women Conference, Third World Conference on Women 1985, Web:http://www.unsceb.org/content/third-world-conference-women-1985, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 22 Ġnternet: UN Fourth World Conference on Women 1995.Web: http://www.unsceb.org/content/fourth-world-conference-women-1995-0 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 11 Pekin Deklarasyonu, hükümetleri kadının güçlenmesi ve ilerlemesi, kadın-erkek eĢitliğinin geliĢtirilmesi ve toplumsal cinsiyet perspektifinin ana politika ve programlara yerleĢtirilmesi konularında yükümlü kılmakta ve Eylem Platformunun hayata geçirilmesini öngörmektedir. Eylem Platformu ise, kadının güçlendirilmesinin gündemi olarak tanımlanmaktadır. Eylem Platformu kadının özel ve kamusal alana tam ve eĢit katılımı önündeki engellerin kadınların ekonomik, sosyal, kültürel ve siyasi karar alma pozisyonlarında ve mekanizmalarında yer almaları yoluyla ortadan kaldırılabileceğini ifade etmektedir. Eylem Platformunun uygulanması ve izlenmesinde temel görev hükümetlere verilmiĢ ve Platform uyarınca bu görev BirleĢmiĢ Milletler kuruluĢları, bölgesel ve uluslararası kuruluĢlar, gönüllü kuruluĢlar ile sivil toplumun tüm katılımcılarının iĢbirliği ile yerine getirilecektir. 2.3. Bölgesel ve Uluslararası Alanda ĠmzalanmıĢ Temel Belgeler 2.3.1. BirleĢmiĢ Milletler 2.3.1.1. BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından 7 Kasım 1967‟de kabul edilmiĢtir. Yasal bağlayıcılığı olmayan Bildirge, Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi için önemli müjdeci ve yol gösterici olmuĢtur. Bildirge giriĢ ve 11 maddeden oluĢmaktadır. Bildirge Kadınlara yönelik ayrımcılık açısından eksik kalmasına rağmen CEDAW için önemli ilham kaynağı olmuĢtur. Bildirgede kadınların erkeklerle eĢit haklara sahip olmalarının reddedilmesi veya kısıtlanması temel haksizlik ve insan onuruna karĢı iĢlenmiĢ suç olarak kabul edilmektedir. Devletlerin kadınların haklarını çiğneyen ve yok sayan mevcut bütün yasalar, gelenekler, düzenleme ve uygulamaların ortadan kaldırılması ve erkeklerle eĢit haklara sahip olmalarını sağlayacak hukuksal korumanın geliĢtirilmesi için gerekli tedbirler alması belirtilmektedir. Kadınlara seçme ve seçilme hakkı, devletin bütün kurumlarında ve diğer 12 alanlarda eĢit istihdam hakkı, aile içerisinde bireyler arasında eĢitlik ilkelerine uyulması, ayrıca kadın ticaretinin ve fuhuĢun ortadan kaldırılması maddeleri de yer almaktadır. 2.3.1.2. BM Kadınlara KarĢı ġiddetin Önlenmesi Bildirgesi Kadınlara Yönelik ġiddetin Ortadan Kaldırılmasına Dair BirleĢmiĢ Milletler Bildirgesi 23 Genel Kurul tarafından 20 Aralık 1993 tarihinde kabul edilmiĢtir. Bildirgenin önsözünde kadınlara yönelik Ģiddet "erkekler ve kadınlar arasındaki eĢitlikçi olmayan güç iliĢkilerinin tarihsel bir göstergesi" ve "erkeklerle karĢılaĢtırıldığında kadınları zorla bağımlı bir konuma sokmanın çok önemli toplumsal mekanizmalarından biri" olarak tanımlamaktadır. 6 maddeden oluĢan Bildirgenin 1.maddesinde “kadına yönelik Ģiddet” ister kamusal, isterse özel yaĢamda meydana gelsin, kadınlara fiziksel, cinsel veya psikolojik acı veya ızdırap veren veya verebilecek olan cinsiyete dayanan bir eylem veya bu tür eylemlerle tehdit etme, zorlama veya keyfi Ģekilde özgürlükten yoksun bırakma Ģeklinde tanımlanmaktadır. 2. maddede, kadına karĢı Ģiddetin görünüm biçimleri, örneklendirme yöntemiyle sıralanmıĢtır. ġiddet, “fiziksel, ruhsal ve cinsel Ģiddet” biçiminde 3 ayrı kategoride ele alınmaktadır: a) Aile içi fiziksel, ruhsal ve cinsel Ģiddet: Dayak ve hırpalama, ev halkına dahil olan kız çocuklarının cinsel suistimali, drahoma bağlantılı Ģiddet, evlilik içi tecavüz, cinsel bakımdan sakat bırakma ve kadına zarar veren diğer geleneksel uygulamalar, ev dıĢındaki ev halkına dahil kiĢilerin uyguladığı Ģiddet, Ģiddete dayalı sömürü; b) Toplum tarafından genel olarak uygulanabilecek fiziksel, ruhsal ve cinsel Ģiddet: Tecavüz, cinsel suistimal: iĢyerinde, eğitim kurumlarında ve herhangi bir yerde cinsel taciz ya da sindirme, kadın ticareti ve fahiĢeliğe zorlama; c) Devlet kaynaklı, devletin iĢlediği veya göz yumduğu fiziksel, ruhsal ya da cinsel Ģiddet. 23 Bildirge metni için bkz, Kadınlara Yönelik ġiddetin Ortadan Kaldırılmasına Dair BirleĢmiĢ Milletler Bildirgesi (Declaration on the Elimination of Violence Against Women) Web: http://www.un.org/documents/ga/res/48/a48r104.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 13 Bildirgenin 3. maddesi kadınlara siyasal, ekonomik, kültürel, toplumsal ve diğer alanlarda bütün insan hakları ve temel özgürlüklerinden eĢit Ģekilde yararlanma hakkı tanımaktadır. 3.maddede kadın hakları aĢağıdaki Ģekilde sıralanmıĢtır: a) YaĢam hakkı; b) EĢitlik hakkı; c) Özgürlük ve kiĢisel güvenlık hakkı; d) Yasalar önünde eĢit korunma hakkı; e) Her türlü ayrımcılıktan arındırılmıĢ olma hakkı; f) UlaĢılabilir en yüksek fiziksel ve ruh sağlığı hakkı; g) Adil ve elveriĢli iĢ ve çalıĢma durumu hakkı; h) ĠĢkenceye veya diğer herhangi insanlık onurunu kırıcı ceza veya muameleye maruz bırakılmama hakkı. ġiddet karĢısında ulusal makamların “davranıĢ kodları”, BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı ġiddet, Sebepleri ve Sonuçları Özel Raportörü Radhika Coomaraswamy tarafından hazırlanan ”Ev Ġçi ġiddete ĠliĢkin Çerçeve Mevzuat Örneği Konulu Rapor”‟da yer almaktadır. Rapor, devletlerden “ aile içi Ģiddet olaylarının, belirli bir kültüre özgü olmaktan uzaklaĢtığını göz önünde tutarak”, aile içi Ģiddet eylemlerinin ve aile içi Ģiddetin meydana geldiği iliĢkilerin mümkün olan “en geniĢ tanımları”nı kabul etmelerini istemektedir.24 Raporda ayrıca polisin yükümlülükleri sıralanmakta, aile içi Ģiddet mağdurunun Mağdur Hakları Bildirisinden haberdar edilmesi gerektiği, hakimlerin Mağdur Hakları Bildirisinde dile getirilen hükümleri desteklemeleri gerektiği yer almaktadır. 25 Mahkemenin Ģiddet karĢısında alabileceği tedbirlerin içeriğine iliĢkin kapsamlı liste, Raporun 38.paragrafında 24 Ayata, G, Eryılmaz, S, Oder, B. (2010) Kadın Hakları Uluslararası Hukuk ve Uygulama, Istanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları, Insan Hakları Hukuku Calışmaları, 34, BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı ġiddet , Sebepleri ve Sonuçları Özel Raportörü Radhika Coomaraswary Tarafından Hazırlanan Ev Içi ġiddete IliĢkin Çerçeve Mevzuat Örneği Konulu Rapor, paragraf 3. 25 Raporun orijinal metni icin bkz., INTEGRATION OF THE HUMAN RIGHTS OF WOMEN AND THE GENDER PERSPECTIVE: VIOLENCE AGAINST WOMEN, Report of the Special Rapporteur on violence against women, its causes and consequences, Ms. Radhika Coomaraswamy, Mission to Indonesia and East Timor on the issue of violence against women (20 November-4 December 1998), paragraphs15,17,21,37, Web:http://www.refworld.org/docid/3ae6b0fb4.html%20[accessed%2019%20November%202013] adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 14 yer almaktadır. Raporda, mağdur, akraba, sosyal yardım uzmanı veya aile içi Ģiddet mağduruna yardımda bulunan kiĢi koruma tedbiri alabilecektir. Bildirgede de “Ģiddete uğrama tehlikesi yüksek olan kadınlar” kavramı geçmektedir. Bu gruba giren kadınların özel ve özenli korumadan yararlanması konusunda devletin yükümlülüğü vurgulanmakta, Bildirgenin Önsözünün 7.paragrafında, “Ģiddete uğrama tehlikesi yüksek kadınlar” kavramı “azınlık grubuna mensup kadınlar, yerli kadınlar, mülteci, göçmen, kırsal kesimde veya ücra icmalarda yaĢayan kadınlar, yardıma muhtaç, gözlem altında veya hapiste olan, engelli, yaĢlı, silahlı çatıĢmanın oldugu yerlerde yaĢayan kadınlar, kız çocukları” olarak açıklanmaktadır. Hamile kadınlar Bildirgede bu kavram altına alınmamıĢtır. Bildirgenin 4.maddesinin 1.bendinde devletlerin doğrudan bu gruba yönelik koruyucu, önleyici ve destekleyici önlem alma yükümlülüğü yer almaktadır. ġiddet karĢısında devletin yükümlülüğü, toplumsal, kültürel etkenlere göre değiĢkenlik gösterebilecek ya da mali kaynaklar gerekçesinin kolay Ģekilde etkisiz hale getirebileceği bir yükümlülük olarak ifade edilmiĢtir. Bu yükümlülük önleme, soruĢturma, cezalandırma unsurlarını içeren “etkin ve etkili” yükümlülük olarak tanımlanmaktadır. Bildirgede Ģiddet mağdurlarına yönelik programların kaynaklar ölçüsünde yapılması, kaynakların azami biçimde kullanılması, “destekleme ve rehabilitasyon programlarına” bütçeden pay ayrılması gerektiği ifade edilmiĢtir.26 Bildirgede, kadının bağımlılığını, ikincilliğini, edilgenliğini yaratan ve destekleyen toplumsal-kültürel modeli, sosyal politikalar ve eğitim programlarıyla değiĢtirilmesine iliĢkin önlemlerin alınmasının gerekliliği ifade edilmektedir. 2.3.1.3. Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi (CEDAWConvention on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women) “Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası SözleĢmesi” BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından 1979 yılında kabul edilmiĢ ve onaylanması için açik ilan edilmiĢtir. SözleĢme 20 Eylul 1981 yılında 20 devletin onaylaması ile yürürlüğe 26 Kadınlara Yönelik ġiddetin Ortadan Kaldırılmasına Dair BirleĢmiĢ Milletler Bildirgesi, 4-5. Maddeleri, 15 girmiĢtir.27 CEDAW SözleĢmesi, kadınların insan haklarını ve toplumsal cinsiyet eĢitliğini düzenleyen temel uluslararası bir metindir. Söz konusu SözleĢme uluslararası hukuk açısından bağlayıcı nitelikte ve tüm dünyada insan hakları çevrelerince “kadınların insan hakları anayasası” olarak kabul edilmektedir. CEDAW etnik, politik, ekonomik, sosyal, kültürel, ailevi durumu ve inançlarına bakılmaksızın erkek ve kadınların eĢit haklara sahip olmasıyla yetinmemektedir. SözleĢme kadınların insan haklarının uluslararası düzeyde korunmasına iliĢkin belgeler içerisinde ayrımcılık sorununu özellikle ele alan temel belgedir. Yasak kapsamına giren iĢlem ve eylemlerde ayrımcılık kastı aranmamakta, fakat cinsiyet temelli farklılaĢtırmanın sonuçlarına bakılarak, ayrımcılık yaratması dikkate alınır. Ayrımcılık yasağı kapsamında Ģiddet eylemi anılmamasa da yasağın unsuru olarak CEDAW Komitesi tarafindan 19 Nolu Tavsiyenin konusu olmuĢtur. 28 Bunun dıĢında aynı konudaki Bildiri, baĢvuru yollarını düzenleyen Ġhtiyari Protokol, SözleĢme Hükümlerinin yorumlanmasına yardımcı olacak maddi hükümlere iliĢkin açıklamalar ve Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi‟nin 25 No‟lu Genel Tavsiyesi de kadınların insan haklarına iliĢkin temel belgelerdir. SözleĢme giriĢ ve 30 maddeden oluĢmaktadir. SözleĢmede kadınlara karĢı ayrımcılığın tanımı ve kapsamı, taraf devletlerin ayrımcılığın önlenmesi amacıyla izleyeceği yol ve yöntemler verilmektedir. SözleĢme kadınlara karĢı ayrımcılığın tanımını “cinsiyete dayalı her türlü ayrım, tecrit veya kısıtlama, kadınların haklarını kullanmasını olumsuz yönde etkileyen veya etkisiz bırakan, evlilikte, ekonomik, sosyal, kültürel, sivil veya diğer alanlarda kadın erkek eĢitlik ilkesine aykırı davranılması, kadınların insan haklarının çiğnenmesi‟‟ olarak verilmektedir. SözleĢmeye taraf devletler kadınlara karĢı ülkelerinde mevcut olan ayrımcılığı ortadan kaldırmak, kadınların insan haklarını ve temel özgürlüklerini kullanmaları amacıyla yasal, politik ve program karakterli uygulamaları yerine getirmekle yükümlüdürler. Bu yükümlülük toplumsal hayatın bütün alanlarını, nikah, aile iliĢkileri, her türlü kurum veya kuruluĢ tarafından kadınlara karĢı gerçekleĢtirilen ayrımcılığın önlenmesi durumunu kapsamaktadır. 28 Tavsiye metni için bkz., CEDAW General Recommendation No. 19 (ll‟th session, 1992), Violance Against Women.Web:http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 16 SözleĢme kadın ve erkek arasında eĢitliği siyasal ve toplumsal hayatta eĢit fırsatlar elde etmesi, seçme ve seçilme hakkının tanınması, eğitim, tıbbi ve iĢ hayatında erkeklerle eĢit muamele görmesini amaçlamaktadır. SözleĢme‟nin 4/1.maddesi,”hukuksal eĢitlik”le beraber “eylemli eĢitliği” sağlamaları için taraf devletlerin almaları gereken “geçici ve özel önlemler”de belirtilmiĢtir. 29 ”Eylemli eĢitlik”, ayrımcılıktan arınmıĢ ve haklardan yararlanmada insan onuruna uygun standartların oluĢturulmasını sağlamaya hizmet eden genel koĢullardan daha fazlasını ifade eder. Bu bağlamda eylemli eĢitlik, salt fırsat eĢitliğini değil, sonuç eĢitliğini de kapsamak zorundadır. SözleĢmenin 5.maddesi toplumsal cinsiyete dayalı sosyal ve kültürel davranıĢ kalıplarının değiĢtirilmesini taraf devletlere getirdiği öncelikli yükümlerdendir. 5.maddeye esasen ”her iki cinsiyetten birinin aĢağılığı veya üstünlüğü fikrine veya kadın ile erkeğin kalıplaĢmıĢ rollerine dayalı önyargıların, geleneksel ve diğer bütün uygulamaların ortadan kaldırılması ”bu kalıpların değiĢtirilmesi olarak tanımlanmıĢtır. SözleĢmenin 4/2. maddesi biyolojik temelli ayrım olan “annelik”ten kaynaklanabilecek ayrımı ayrımcılık kapsamına sokmaz. SözleĢme‟nin 5/2.maddesi, anneliği kadının ödevi değil, “toplumsal bir görev” olarak anlaĢılmasını ve çocuklar konusunda kadın ve erkeğin ortak sorumluluğunu belirtmektedir. Korumacılığın örtülü biçimde ayrımcılık yaratarak, kadınların çalıĢma hayatından uzaklaĢtırılmasının önlenmesi amacıyla çalıĢma yaĢamında sağlığın ve doğurganlığın korunması ve hamilelik süresince zararlı olduğu kanıtlanan iĢlerde kadınlara özel korumanın sağlanması gibi önlemlerin hukuksal iĢlemler, bilimsel ve teknik bilgiler ıĢığında dönemsel olarak gözden geçirilip değiĢtirilebileceği SözleĢmenin 11/3.maddesinde belirtilmiĢtir. SözleĢmede, ”kırsal kesimde yaĢayan kadınlar” kavramı özel olarak geçmektedir. CEDAW Komitesinin taraf devletlere iliĢkin raporlarında da farklı kadın grupları ayrıca ve özel Ģekilde ele alınmaktadır. 29 “Özel” olma, kiĢi grubunun ozel olması değil, izlenecek hedefin özel olarak belirtilmesi anlamında kullanılmıĢtır. Geçicilik, her önlemin doğasına ve iĢlevine uygun biçimde özgül olarak belirlenmelidir.”Önlemler”ise eylem programları, kaynak özgüleme, öncelikli hakkı, süre temelli sayısal hedefler ve kotalar koyma gibi yasama ve yürütmeye iliĢkin, idari ve baĢka düzenleyici iĢlemleri ve uygulamaları kapsamaktadır, G.Ayata, S.Dilek, B.Oder, a.g.e..s.,25. CEDAW Komitesi 25 Nolu Tavsiye, paragraf 21-22. 17 Eğitim hakkı konusunda SözleĢmenin 10.maddesinde taraf devletlere bir dizi kapsamlı uygulamalar yükümlülük olarak getirilmiĢtir. Bu yükümlülükler mesleki eğitim, teknik eğitim, herhangi sanatın öğretilmesi veya genel eğitim gibi alanlarda kentsel ve kırsal düzeyde eğitim eĢitliğinden, spor ve beden eğitimi faaliyetlerine aktif olarak katılmaları için kız çocuklarına erkeklerle eĢit fırsatlar tanınması, aile planlaması eğitimi, okumayazma, burslar, kız çocuklarının okutulması, okuldan ayrılan kız çocuklarına özel programlar, ortak ders programları veya ders kitaplarında cinsiyetçi kalıpların ayıklanılmasını kapsamaktadır. ÇalıĢma hakkı açısından eĢit iĢe eĢit ücret ilkesi CEDAW Komitesinin Tavsiye Kararlarında yer almıĢtır. CEDAW Komitesinin önerileri arasında, cinsiyet ayrımı gözetmeyen” iĢ değerlendirme sistemleri”nin oluĢturulması ve toplu iĢ sözleĢmelerinde eĢit iĢe eĢit ücret ilkesinin uygulanmasının desteklenmesi yer almaktadır. Sağlık Hakkı açısından CEDAW Komitesi saygı gösterme, koruma, yerine getirme biçimindeki üçlü yükümlülüğü benimsemektedir. Komitenin 24 No‟lu tavsiyesinde, kadınların sağlık hakkı bakımından ayrıntılı gözlemlerde bulunmaktadır. SözleĢmenin 18.maddesine uygun olarak taraf devletler sözleĢmenin maddelerinin uygulanması için yasal, yargısal, inzibati tedbirler hakkında, ayrıca bu alanda elde edilen baĢarılarla ilgili rapor hazırlamakla yükümlüdürler. Her bir taraf devlet SözleĢmeyi onayladıktan sonra bir yıl içerisinde ilk raporu, daha sonraki dönemlerde dört yılda diğer raporları sunmak zorundadır. SözleĢmenin yorumu veya uygulanması ile ilgili bir veya daha fazla devlet arasında çatıĢma halinde, sorun ya diplomatik yollarla çözüme ulaĢtırılmakta, veya taraflardan birinin ricası ile hakemlik mahkemesine dilekçe verilebilmektedir. Dilekçe verildikten sonra 6 ay içerisinde taraflar arasında hakemlik mahkemesinin teĢkili konusunda uzlaĢma sağlanılamazsa, taraflardan biri Hakemlik Mahkemesi Statüsü‟ne uygun Ģekilde meseleyi Uluslararası Adalet Divanı‟na götürebilmektedir. Lakin SözleĢme‟nin 29. maddesinin 2 fkrasına uygun olarak SözleĢmeye taraf devlet devletlerarası prosedüre bağlı olmakla ilgili çekince koyma hakkına sahiptir. 18 SözleĢmeye ek Ġhtiyari Protokole taraf olmakla devletler iki prosedürü kabul etmektedir. 1. Ferdi Ģikayetlerin verilmesi ve bakılması prosedürü; 2. Sistematik ve ciddi ihlallerin araĢtırılması prosedürüdür. Hükümetlerin BM Komitelerine sundukları ilk ve aralıklı raporlara paralel veya alternatif seminer ve raporlar da sunulabilir. Bu seminer ve raporlar ulusal STK‟lar, insan hakları savunucuları veya kurumlar, uluslararası STK‟lar, ombudsman tarafından da sunulabilmektedir. 2.3.1.4. Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi (CEDAW-Commitee on the Eliminatıon of All Forms of Discrimination Against Women) Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi, Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Uluslararası SözleĢmesinin 17.maddesi uyarınca 1982 yılında kurulmuĢtur. 30 Komite, yüksek manevi değerlere sahip ve SözleĢmenin kapsadığı meselelere hakim 23 uluslararası uzmandan oluĢmaktadır. Uzmanlar 4 yıllık bir süre için seçilmekte ve Komitede vatandaĢı olduğu ülke temsilcisi olarak faaliyet göstermemektedir. Komitenin kurulduğu 1982 yılı istisna olmakla uzmanları farklı alanlarda uzmanlaĢmıĢ (hukukçu, diplomat, öğretmen, toplumsal cinsiyet meseleleri uzmanı) kadınlardan oluĢmuĢtur. Komite toplantıları senede bir New-York veya Viyanada yapılmaktadir. Komite faaliyetleri ile ilgili Ekonomik ve Sosyal Konsey aracılığıyla Genel Kurul‟a sunum yapmaktadır. CEDAW 17.maddesine esasen Komitenin vazifesi devletlerin SözleĢmenin maddelerinin uygulanması istikametinde gerçekleĢtirdikleri yasal, idari, yargısal ve baĢka alanlarda raporlara bakılmasıdır. SözleĢmenin 21.maddesine uygun olarak Komite taraf devletlerin sunduğu raporu öğrenip, müzakere ederek, ayrıca konuyla ilgili baĢka bilgiler de elde ederek genel tavsiyelerde bulunabilmektedir. Tavsiyelerin genel anlam taĢıması devletlerin tavsiyeleri uygulanma 30 Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi, Comitee on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women (CEDAW). Web:http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/committee.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 19 konusunda esnek davranmalarıyla sonuçlanabilmektedir. Komite tarafından hazırlanan tavsiyelerde ulusal ve uluslararası Sivil Toplum KuruluĢlarının rolü büyüktür. Kadın haklarının korunması alanında uzmanlaĢmıĢ STK‟ların verdiği bilgiler Komite tarafından dikkate alınmaktadır. Sebep olarak devletler rapor hazırladıkları zaman varolan sorunları çok hafif göstermekte veya saklamaktadır. Özellikle sistematik ve kapsamlı ihlaller devletler tarafından saklanmaktadır. Bu durumda tarafsız ve Ģeffaf Ģekilde bilgileri yalnız STK‟lar tarafından elde edilmektedir. Komite ferdi Ģikayetleri de kabul etmektedir. 2.3.1.5. CEDAW Ġhtiyari Protokol CEDAW‟a ek Ġhtiyari Protokol‟de taraf devletlere karĢı ferdi Ģikayetlerin sunulmasını kabul edilmektedir. 6 Ekim 1999 yılında BM Genel Kurulu CEDAW Ġhtiyari Protokol‟ü kabul etmiĢ ve onaylanması için devletlerin onayına sunulmuĢtur.31 Ġhtiyari Protokol taraf devletlerin yargılama yetkisi altında bulunan bireyler ve gruplara SözleĢme‟de yer alan hakların ihlal edildiği durumlarda Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi‟ne hukuki baĢvuru yapabilme yolunu açmaktadır. Ġhtiyari Protokol‟ün CEDAW‟ın taraf devletlerce daha etkin uygulanmasını gerçekleĢtirmek için sağladığı baĢka bir yol Komiteye tanınan “inceleme” hakkıdır. Ġç hukuk yollarının tükenmesi veya çok zaman alması durumunda yapılabilen baĢvurunun açık ve doğru temellere dayandırılmıĢ olması ve SözleĢme hükümlerine uygun olması gerekmektedir. Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi‟ne yasal baĢvuru için Ġhtiyari Protokol 22 Aralık 2000 tarihinde gerekli sayıda devlet onayı alarak BirleĢmiĢ Milletler nezdinde yürürlüğe girmiĢtir. Protokol‟ün geçerli olabilmesi ve kadınlar tarafından kullanabilmesi için bir ülkenin aĢağıdaki Ģartları yerine getirmesi gerekmektedir. 1. Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi‟ni imzalamıĢ olmak; 2. Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi‟ni onaylamıĢ olmak; 3. Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi‟ne Yasal BaĢvuru için Protokol‟ü imzalamıĢ olmak; 31 Protokol‟ün tam metni için bkz. Web:http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/protocol/text.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 20 4. Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Komitesi‟ne Yasal BaĢvuru için Protokol‟ü onaylamak. Böylece, Protokol‟e taraf devletin vatandaĢı herkes Komiteye ferdi baĢvuruda buluna bilmektedir. BaĢvuruyu geçerli kılan sebep olarak SözleĢmede yer bulan haklardan biri veya birden fazlasının ihlali veya ihlal ihtimali kabul edilmektedir. Alternatif Raporlar hükümetin raporu Komitenin resmi veb sayfasında yerleĢtirildikten sonra sunulmaktadır. STK‟lar ve diğer ilgili gruplar resmi raporun hazırlanmasını beklememelidir. Raporun hazırlığı cok zaman ve kaynak talep etmektedir. Zaman kaybetmemek için Komitenin taraf devlete tavsiyesinin yerine getirilip getirilmediğinin izlenmek, ülkede SözleĢme maddelerinin temin olunması için yasal, idari, yargısal ve diğer alanlarda gerçeklestirilen faaliyetlerle ilgili bilgi toplamak, ayrı-ayrı, kapsamlı ve sistematik ihlallerle ilgili denetimler gerçekleĢtirmek gerekmektedir. SözleĢmede yer bulan insan haklarının temin edilmesinin durumuna dair tam manzaranın Komite tarafından elde edilmesine yardımcı olmak, Komite tavsiyelerinin tam anlamıyla biçimde gerçekleĢtirilmesine ve devletin raporun hazırlanmasında sorunun Ģeffaf Ģekilde aksettirilmesini teĢvik etmek gerekmektedir. Ayrıca taraf devletin üstlenmiĢ olduğu yükümlülükleri düzgün Ģekilde yerine getirmesi için uluslararası mekanizmalaradan faydalanmak gerekmektedir. Alternatif raporların hazırlanmasında devlet raporları örnek olarak alınabilir. Alternatif rapor maddeler halinde hazırlanıyorsa maddeler rapora dahil ediliyor daha sonra hükümetin raporuna alternatif yorum ekleniyor. Alternatif rapor hazırlanırken Komitenin belirlediği prensip ve kuralları gözönunde bulundurmak, somut ve kısa olmasına dikkat etmek, SözleĢmenin kapsadığı haklardan kenara çıkmamak, rapora tavsiyeleri eklemek, raporu BM resmi dillerinden birinde hazırlamak gerekmektedir. Eğer rapor örneğin rusça hazırlanmıĢsa, ingilizce tercümesinin de olması daha maksada uygundur. Alternatif rapor, hükümet raporu sunulduktan sonra 6 ay içerisinde göndermek gerekmektedir.Komite toplantılarına katılmak isteyen bütün tarafların Komite tarafından belirlenmiĢ kuralları izlemeleri gerekmektedir. 21 2.3.2. Pekin +5 Siyasi Deklarasyonu ve Sonuç Belgesi Dördüncü Dünya Kadın Konferansından bu yana meydana gelen geliĢmeleri değerlendirmek ve yeni eylem ve giriĢimleri belirlemek amacıyla BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu tarafından bir Özel Oturum yapılması kararlaĢtırılmıĢtır. Bu çerçevede, 5-9 Haziran 2000 tarihleri arasında New-York‟ta “Kadın 2000: 21.Yüzyıl Ġçin Toplumsal Cinsiyet EĢitliği, Kalkınma ve BarıĢ” konulu BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurul Özel Oturumu gerçekleĢtirilmiĢtir.32 Hem tüm ülkelerdeki sivil toplum örgütleri, hem de hükümetlerin ayrı ayrı hazırlandıkları toplantıdan önce ön toplantılar gerçekleĢtirildi. Öncelikle dünyanın farklı yerlerinde bölgesel toplantılar yapıldı. Bu toplantıların sonuçları temel alınarak BirleĢmiĢ Milletler Kadının Ġlerlemesi Dairesi (UN Division for the Advancement of Women) taslak metin hazırladı. Daha sonra Mart 2000′de Hükümet delegasyonlarının bir araya gelerek taslak metin üzerinde çalıĢmaları ve eklenecek/çıkartılacak maddelerin tartıĢılması söz konusu oldu. Kadının Ġnsan Hakları Projesi Koordinatörü bu iki toplantıya da katılarak metnin Ģekillenmesinde etkin oldu. “Pekin +5, Kadın 2000: 21. Yüzyıl Ġçin Toplumsal Cinsiyet EĢitliği, Kalkınma ve BarıĢ” konulu gözden geçirme toplantısında toplumsal cinsiyet eĢitliğinin sağlanmasında erkekler ile erkek çocuklarının katılımını vurgu yapmıĢtır.33BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurul Özel Oturumu‟na 188 ülke ve bu ülkelerden toplam 1500 sivil toplum kuruluĢundan 3000 temsilcinin katıldığı bildirilmiĢtir. Özel Oturuma resmi delegasyonlar ve sivil toplum örgütlerinden toplam 10.000 kiĢi katılmıĢtır. BirleĢmiĢ Milletler Özel Oturumu süresince, BM kuruluĢları ve bazı sivil toplum örgütleri tarafından BM binasında 70 civarında panel, seminer, sempozyum, BM binası dıĢında ise çok sayıda çeĢitli etkinlikler düzenlenmiĢtir. Özel Oturum sonucunda Siyasi Deklarasyon (Political Declaration) ve Sonuç Belgesi (Outcome Document) kabul edilmiĢtir. 32 Five-year Review of the Implementation of the Beijing Declaration and Platform for Action (Beijing+5) held in the General Assembly, 5-9 June 2000, Web:http://www.un.org/womenwatch/daw/followup/beijing+5.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 33 Sayer, Handan. (2011)Toplumsal Cinsiyet EĢitliğine Erkeklerin Katılımı, BasılmıĢ Tez, TC BaĢbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, Aşrafoğlu Matbaası, Ankara. 48 22 2.3.2.1. Siyasi Deklarasyon Hükümetler, 10 maddeden oluĢan Siyasi Deklarasyonla, 1976-1985 yıllarının bir özeti niteliğinde olan Nairobi Ġleriye Dönük Stratejiler ile 1995 Pekin Deklarasyonu ve Pekin Eylem Planına konulan hedefler ve bu hedeflere bağlılıklarını, ayrıca Pekin Eylem Platformunda yer alan 12 kritik alanda verdikleri taahhütleri teyit etmiĢlerdir. Siyasi Deklarasyonla: GeliĢmiĢ ülkelerin gayri safi milli hasılalarının % 0.7‟sini resmi kalkınma yardımlarına (ODA) ayırmaları konusunda daha önce uluslararası platformlarda kabul edilmiĢ karar yinelenmiĢ; Toplumsal cinsiyet eĢitliği, kalkınma ve barıĢ hedeflerine ulaĢılmasında BirleĢmiĢ Milletler Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Ortadan Kaldırılması SözleĢmesi‟nin (CEDAW) tartıĢılmaz önemi vurgulanmıĢ; Toplumsal cinsiyet eĢitliği, kalkınma ve barıĢ hedeflerine ulaĢılmasında sivil toplum kuruluĢlarının vazgeçilemez rolü tekrarlanmıĢ; Toplumsal cinsiyet eĢitliği, kalkınma ve barıĢ hedeflerine ulaĢılmasında erkeğin rolü ve katkısının gerekliliğinin altı çizilmiĢ; Toplumsal cinsiyet bakıĢ açısının temel politika plan ve programlarına yerleĢtirilmesinin önemi vurgulanmıĢ; Kadının insan haklarının tanınması, korunması ve geliĢtirilmesi için uygun ulusal ve uluslararası planda ortamın oluĢturulması öngörülmüĢ; Toplumsal cinsiyet eĢitliğinin ancak toplumsal cinsiyet eĢitliği perspektifinin ana plan, politikalara yerleĢtirilmesi ile mümkün kılınacağı hususlarının altı çizilmiĢtir. Özel Oturumda 2005 yılında yeniden bir değerlendirilmenin yapılması, toplumsal cinsiyet eĢitliğinin sağlanması için kalkınma ve barıĢ temel hedefinin ülkeler önünde durduğu ifade edilmiĢtir. Sonuç Belgesinde Pekin Deklarasyonu ve Eylem Planının tam olarak ve hızlı bir biçimde gerçekleĢtirilmesini sağlayacak eylem ve giriĢimler yer almaktadır. New-York‟ta 23 kabul edilen bu belgeler Pekin Deklarasyonu ve Eylem Planının hızlı ve etkili Ģekilde hayata geçirilmesini sağlayacak rehber niteliğindedir. 2.3.2.2. Sonuç Belgesi BirleĢmiĢ Milletler Özel Oturumunda kabul edilen Sonuç Belgesi dört bölümden oluĢmaktadır. Birinci bölümde temel kavramlar, ikinci bölümde 1995‟ten bu yana 12 kritik sorun alanında elde edilen kazanım ve karĢılaĢılan engeller, üçüncü bölümde 1995 yılından bu yana dünyada meydana gelen değiĢimlerin kadının yaĢamına etkileri, dördüncü bölümde ise geleceğe yönelik eylem ve giriĢimler yer almaktadır. Belge, özel alan, kamusal alan ile ulusal ve uluslararası düzeyde kadının hayatını etkileyen siyasi, sosyal, ekonomik ve kültürel geliĢmelerin değerlendirilip, karĢılaĢılan sorunları ortadan kaldıracak eylem ve giriĢimlerin tespiti ve çözüm önerilerini kapsamaktadır. Sonuç Belgesinde yer alan 12 kritik alana iliĢkin değerlendirmeler, kazanımlar ve karĢılaĢılan engeller özetle aĢağıdaki gibidir: Kadın ve yoksulluk alanında, yoksulluğun toplumsal cinsiyet boyutu olduğu gerçeğinin yetkili makamlarca giderek artan bir Ģekilde kabulü; Yoksulluğun ortadan kaldırılmasının temel Ģartlarından birinin kadın erkek eĢitliğinin sağlanması olduğuna iliĢkin görüĢün giderek daha çok taraftar toplaması; Küçük giriĢimcilik projelerinin yaygınlaĢtırılması, politika tasarımlarında kadınların baĢta oldukları ailelerin özel ihtiyaçlarının göz önüne alınmaya baĢlanması gibi kazanımlar sağlanması; Yoksulluğun ortadan kaldırılmasında, ikili bir yaklaĢım giderek artan bir Ģekilde benimsenmiĢtir. Bu yaklaĢım istihdam artırıcı ve gelir getirici faaliyetlerin geliĢtirilmesi yanında kadına eğitim ve sağlık gibi temel sosyal hizmetlere eriĢim olanağının daha fazla tanınmasına iliĢkin önlemleri öngörmektedir. Buna rağmen yoksulluk, ülkeler arasında ve ülkeler içinde gelir uçurumlarının artması, geliĢmekte olan ülkelerin yüksek dıĢ borçları ve yüksek askeri harcamaları, geliĢmiĢ ülkelerin gayri-safi milli hasılalarından ayırmayı taahhüt ettikleri bölümleri resmi kalkınma yardımlarına tahsis etme konusundaki isteksizlikleri, ekonomik kararların alınmasında 24 kadın ve erkekler arasındaki yetki paylaĢımında eĢitsizlik, ücretlendirilmeyen çalıĢma biçimlerinin cinsler arasında eĢitsiz dağılımı, kadın giriĢimcilere yeterli teknolojik ve mali destekler verilememesi, toprak, kredi ve istihdam baĢta gelmek üzere sermayeye ulaĢımı ve onun üzerindeki kontrol konusunda kadınlar ile erkekler arasında eĢitsizliğin sürüyor oluĢu, bazı zararlı gelenek ve görenekler yüzünden kadının ekonomik kapasitesini gerçekleĢtirememesi gibi sorunlar yoksulluğun ortadan kaldırılamamasına ve hatta derinleĢmesine neden olmaya devam etmektedir. Sonuç Belgesinin 3.bölümünde son beĢ yılda dünyada meydana gelen değiĢikliklerin kadın yaĢamı üzerindeki etkileri değerlendirilmiĢtir. Sözü edilen bölümde ana hatları ile: KüreselleĢmenin kadınlar için yeni iĢ ve bilgi kaynaklarına eriĢimde kolaylık gibi olanaklar sağlaması yanında yeni sorunlar yarattığı; Serbest ticaret, mali fonların akıĢkanlığının artması ve özelleĢtirme politikalarının benimsenmesinin kamu harcamalarında kısıtlamalara neden olduğu, bunların da kadınların hayatını olumsuz yönde etkilediği ve gelir eĢitsizliklerini arttırdığı; KüreselleĢmenin bir sonucu olan kayıt dıĢı ekonominin kadınların az ücretle ve sosyal güvenceden yoksun iĢlerde yığılmalarına neden olduğu; Uluslararası bağımlılığın artması ile dıĢsal faktörlerden, örneğin yaĢanan mali krizlerden tüm ülkelerin ekonomik istikrarının ve kalkınma beklentilerinin etkilendiği, dolayısıyla kadınların yüklerinin son derece arttığı, bu durumun ayrıca sosyal güvenlik ve diğer sosyal refah harcamalarının devletlerden hane halklarına kaymasına neden olduğu, öte yandan anılan durumun mevcut kaynakların etkin ve verimli kullanılması yönünde yaratıcılığı da geliĢtirdiği, KüreselleĢme ve yapısal uyum politikalarının yoksulluğun kadınlaĢması olgusunu beraberinde getirdiği; Artan dıĢ borç yükünün insan merkezli kalkınmanın baĢarılması ve yoksulluğun ortadan kaldırılmasına yönelik çalıĢmaları sekteye uğrattığı; Ekonomileri geçiĢ sürecinde olan ülkelerde kadın iĢsizliğinin arttığı; 25 KüreselleĢmenin bilgi temelli toplumların yapılanmasını hızlandırdığı, bilgi toplumunda yer alabilen kadınlar için yeni olanaklar yarattığı, ancak birçok kadının bilgiye ve yeni teknolojilere eriĢiminde sorunların olduğu; KüreselleĢme sonucunda iĢgücünün dolaĢımının değiĢtiği ve bunun kadınların ve kız çocuklarının ekonomik istismara açık hale getirdiği, eğlence sektöründe kadın ve kız çocuklarının cinsel istismarını arttırdığı; Sivil toplum örgütlerinin güçlendiği ve söz konusu örgütlerin toplumsal cinsiyet eĢitliğinin sağlanmasında oynadıkları rolün öneminin kavrandığı; Kadınların yaĢam sürelerindeki artıĢ nedeniyle dul kadınların sayısının arttığı ve onların ihtiyaçlarına cevap verecek mekanizmaların henüz kurulamadığı; Özellikle geliĢmekte olan ülkelerde HIV/AIDS‟in hızla yayılmasının kadınların hayatına olumsuz etki gösterdiği; Kadınlar arasında madde bağımlılığının arttığı, tütün kullanımında önemli artıĢlarin gözlendiği; Doğal felaketlerden kadınların ve çocukların daha da olumsuz etkilendiği ve bunları gidermek için duyarlı programların geliĢtirilmesi gerektiği; Kadın emeğinin ekonomik açıdan görünür hale getirilmesi gerektiği tespitleri yapılmıĢtır. Sonuç Belgesinin doğrultusunda son ulusal ve bölümünde, uluslararası yukarıdaki düzeyde bölümlerde yapılacak yapılan eylem saptamalar ve giriĢimler sıralanmaktadır. Bu bölümde neredeyse kadınların yüzleĢtiği bütün sorun alanlarına değinilmiĢtir. Sonuç Belgesinin dördüncü bölümünde yer alan 42-55‟ci paragraflarda özetle: Hükümetlerin geleceğe yönelik eylem ve giriĢimler konusundaki taahhütleri; Pekin Eylem Platformunu tam ve hızlı bir Ģekilde hayata geçirmek için, tüm insan haklarının–kalkınma, medeni, kültürel, ekonomik, siyasi ve sosyal haklar dahil tam olarak tanınması, korunması ve geliĢtirilmesinin gereği, bunun toplumsal cinsiyet 26 eĢitliği, kalkınma ve barıĢ hedeflerine ulaĢmada temel unsur olması ve bu hakların evrensel bölünemez bir bütün olarak anlaĢılması; Pekin Eylem Platformunu tam olarak ve hızlı bir Ģekilde hayata geçirmek için hükümetler tarafından gösterilen çabalara, sivil toplum örgütleri dahil tüm BM kuruluĢları, ulusal, uluslararası kurum ve kuruluĢlar tarafından destek verilmesi ve uygun durumlarda sözü edilen kuruluĢlar tarafından tamamlayıcı programlar hazırlanması için çağrıda bulunulması; Hükümetler ve hükümetler arası kuruluĢlar tarafından, sivil toplum örgütlerinin Pekin Eylem Platformunun tam olarak ve hızlı bir Ģekilde hayata geçirilmesindeki katkıları ve tamamlayıcı rollerinin tanınması ve bunlar arasında iĢbirliğinin güçlendirilmesi; Toplumsal cinsiyet eĢitliğinin tüm tarafların iliĢkilerini yeniden gözden geçirmesi ve kurgulamasına bağlı olduğu, bunun da ancak kadının eĢitlik temelinde sosyal hayatın tüm alanlarında yer alması ile mümkün olabileceği; Kadınların ve erkeklerin, kız çocuklarının ve erkek çocuklarının eĢit haklar, sorumluklar, fırsat ve olanaklarla donatılması gereği; Ortak kalkınma gündeminin kurucu unsurunun toplumsal cinsiyet eĢitliği ve kadının güçlenmesi olmasının gerekliliği; Kadınların ve kız çocuklarının eğitim hakkını ve mümkün olan en üst seviyede fiziksel ve zihinsel sağlık standartlarına ulaĢabilmelerini garanti altına almak için eğitime, sağlık ve sosyal hizmetlere eĢit eriĢimi sağlayacak çabaların artırılması gereği; Çevrenin korunmasında temel gıdaların üreticisi ve doğal kaynakların kullanıcısı olarak kadının geleneksel bilgi birikiminin tanınması ve önceliklerine yer verilmesi; Kültürlerarası farklılıklara ve diyaloglara saygı temelini güçlendirecek önlemlerin alınması; 27 Tüm düzeylerde siyasi iradenin tecellisi ve kararlılığın, eylem yönelimli politikalara toplumsal cinsiyet eĢitliği bakıĢ açısını yerleĢtirmek bakımından ön koĢul olması; Toplumsal cinsiyet eĢitliği, kalkınma ve barıĢ hedeflerine ulaĢmanın önündeki en önemli engelin, dayak ve diğer ev içi Ģiddet türleri, cinsel istismar, cinsel kölelik, kadın ve çocuk ticareti, zorla fahiĢelik yaptırma, cinsel taciz; ırkçılık, ırk ayrımcılığı, etnik temizlik, silahlı çatıĢmalar, iĢgal, dini ve din karĢıtı aĢırılıklar ve terörizm gibi kültürel önyargılardan kaynaklanan Ģiddet türleri dahil olmak üzere-kadınlara karĢı Ģiddet olduğu; Kadının ailedeki rolünün önemi, farklı sistemlerde farklı aile yapılarının olabileceği, bu ailelerin üyelerinin hak, ödev ve sorumluklarına saygı duyulması gereği; Ulusal mekanizmaların kurulabilmesi ve var olanların güçlendirilebilmesi için siyasi iradenin, insan ve mali kaynakların var olması gereği; Kadının kapasitesini tam olarak gerçekleĢtirmesini sağlayacak destek programların geleneksel eĢitlik politikaları unsurları yanında, toplumsal cinsiyet eĢitliği perspektifini ana alanlara yerleĢtirmeye yönelik unsurları da barındıracak Ģekilde tasarımı; Özürlü kadın ve kız çocuklarının ihtiyaçlarına cevap verecek çözümlerin aranması gereği; Toplumsal cinsiyet ayırımlı verilerin toplanması ve araĢtırmaların sayısının arttırılması; Toplumsal cinsiyet eĢitliği, kalkınma ve barıĢ hedeflerine ulaĢmak amacıyla eĢitlik alanına yeterli beĢeri ve mali kaynak ayrılması, bütçelerin tasarımı, uygulaması ve denetiminde bu konuya özel önem ve öncelik verilmesi; Yoksulluğun kadın üzerinde artarak devam eden olumsuz etkilerini gidermek amacıyla bütünlüklü makro-ekonomik ve sosyal programların hazırlanması için var olan programların toplumsal cinsiyet bakıĢ açısı ile gözden geçirilmesi, yeni programların 28 tasarımına toplumsal cinsiyet bakıĢ açısının yerleĢtirilmesi, gibi hususlar yer almaktadır. Sonuç Belge‟sinde alınan kararların "taahhüt" Ģeklinde olmaması, belirli zaman çizelgesine oturtulamaması, Pekin Eylem Platform‟unun gerçekleĢtirilebilmesi için gerekli kaynakların belirlenememesi, oybirliği sağlanamayan maddelerin ya çıkarılması ya da Pekin Eylem Platform‟unda yer aldığı Ģekilde tekrar edilmesi belgenin istenilen sonucu vermemesine neden olmuĢtur. Buna rağmen, "namus cinayetleri" ve "zorla evlendirme" terimleri ilk defa bir BirleĢmiĢ Milletler belgesinde yer almıĢ, "evlilikte tecavüz"ü sona erdirmek amacıyla kapsamlı mekanizmaların geliĢtirilerek hayata geçirilmesi vurgulanmıĢ, Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi Ġhtiyari Protokolü′nün hükümetler tarafından imzalanmasına yönelik bir çağrı yer almıĢtır. 2.3.3. SınıraĢan Örgütlü Suçlara KarĢı BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesine Ek Ġnsan Ticaretinin, Özellikle Kadin ve Cocuk Ticaretinin Önlenmesine, Durdurulmasına ve Cezalandırılmasina ĠliĢkin Protokol BirleĢmiĢ Milletler Genel Kurulu‟nun 55/25 kararı ile 15 Kasım 2000 yılında SınıraĢan Örgütlü Suçlara KarĢı BM SözleĢmesine Ek ‟‟Ġnsan Ticaretinin, Özellikle Kadın ve Çocuk Ticaretinin Önlenmesine, Durdurulmasına ve Cezalandırılmasına ĠliĢkin Protokol 34 kabul edilmiĢtir.12-15 Aralık 2000 tarihleri arasında Protokol Ġtalya‟nın Palermo Ģehrinde imzaya açık bırakılmıĢtır. Ġnsan ticaretine dair bu Protokol insan ticaretini geniĢ ve kapsamlı Ģekilde ele alan ve hukuksal bağlayıcılığa sahip ilk belgedir. Ġnsan ticareti Protokolun 3.maddesinde aĢağıdaki Ģekilde tanımlanmıĢtır: a) “Ġnsan ticareti”, kuvvet kullanarak veya kuvvet kullanma tehdidi ile veya diğer bir biçimde zorlama, kaçırma, hile, aldatma, nüfuzu kötüye kullanma kiĢinin çaresizliğinden yararlanma veya baĢkası üzerinde denetim yetkisi olan kiĢilerin rızasını kazanmak için o kiĢiye veya baĢkalarına kazanç veya çıkar sağlama yoluyla kiĢilerin istismar amaçlı temini, bir yerden bir yere taĢınması, devredilmesi, barındırılması veya teslim alınması anlamına gelir. Ġstismar terimi, asgari olarak, baĢkalarının fuhuĢunun 34 Protokol metni için bkz., SınıraĢan Örgütlü Suçlara KarĢı BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesine Ek Insan Ticaretinin, Ozellikle Kadın ve Çocuk Ticaretinin Onlenmesine, Durdurulmasına ve Cezalandırılmasına ĠllĢkin Protokol. Web: http://www.osce.org/odihr/19223 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 29 istismar edilmesini veya cinsel istismarın baĢka biçimlerini, zorla çalıĢtırmayı veya hizmet ettirmeyi, esareti veya esaret benzeri uygulamaları, kulluğu veya organların alınmasını içerecektir; b) Ġnsan ticaretinin (a) bendinde belirtilen yöntemlerden herhangi biriyle yapılmıĢ olması halinde, mağdurun bu istismara razı olup olmaması durumu değiĢtirmeyecektir; c) Bu maddenin (a) bendinde öngörülen yöntemlerden herhangi birini içermese bile, çocuğun istismar amaçlı temini, bir yerden bir yere taĢınması, devredilmesi, barındırılması veya teslim alınması “insan ticareti” olarak kabul edilecektir; d) On sekiz yaĢının altındaki herkes “çocuk” kabul edilecektir. Protokol‟ün hem BaĢlangıç, hem de 2.maddesinde kadın ve çocuklara özel önem verilerek, insan ticareti ile mücadele hedeflenmektedir. Protokol‟ün 5.maddesinde taraf devletlere Protokol‟ün 3. maddesinde belirtilen eylemlerin kasten gerçekleĢtirilmesi halinde cezalandırılmalarını teminen gerekli yasal ve diğer önlemleri almaları yükümlülüğü getirilmektedir. 5.madde uyarınca her taraf devlet, aĢağıdaki eylemlerin de suç sayılmaları için gerekli yasal ve diğer önlemleri alacaktır: a) Kendi hukuk sisteminin temel kavramlarına bağlı kalmak kaydıyla, bu maddenin 1. fıkrası uyarınca ihdas edilen bir suçun iĢlenmesine teĢebbüs edilmesi; b) Bu maddenin 1. fıkrası uyarınca tesis edilen bir suça, suç ortağı olarak iĢtirak edilmesi; c) Bu maddenin 1. fıkrası uyarınca ihdas edilen bir suçu iĢlemek için baĢkalarının örgütlenmesi veya suça teĢvik edilmesi. Protokol‟ün 6.maddesi, “insan ticareti mağdurlarına iliĢkin yardım ve yükümlülüğünü, barınma hakkından fiziksel güvenliğe kadar farklı koruma” biçimlerde somutlaĢtırmaktadır. Bu maddeye esasen: 1. Uygun hallerde ve kendi iç hukukunun elverdiği ölçüde, her taraf devlet, diğer önlemlerin yanı sıra, insan ticaretine iliĢkin yargılama iĢlemlerini gizli yürüterek insan ticareti mağdurlarının özel hayatlarını ve kimliklerini koruyacaktır; 30 2. Her taraf devlet, uygun hallerde, kendi iç hukukî veya idarî sisteminin insan ticareti mağdurları lehine aĢağıdaki olanakları içermesini sağlayacaktır: a) Ġlgili yargısal ve idarî iĢlemler hakkında bilgi; b) Ceza yargılamasının uygun aĢamalarında mağdurun görüĢ ve endiĢelerinin, sanıkların savunma haklarına engel olmayacak Ģekilde ileri sürülebilmesine ve bunların göz önüne alınmasına yardım; 3. Her taraf devlet, uygun durumlarda, sivil toplum örgütleriyle, diğer ilgili kuruluĢlarla ve sivil toplumun diğer unsurlarıyla iĢbirliği içinde özellikle aĢağıdaki hususlara iliĢkin hükümler dahil, insan ticareti mağdurlarının fiziksel, psikolojik ve sosyal yönden iyileĢmelerini sağlamak için önlemler alınıp uygulanmasını değerlendirecektir: a) Uygun barınma olanağı; b) Ġnsan ticareti mağdurlarının anlayabilecekleri bir dilde özellikle yasal haklarına iliĢkin danıĢmanlık hizmeti ve bilgi verilmesi; c) Tıbbî, psikolojik ve maddî yardım; d) ÇalıĢma, öğrenim ve eğitim olanakları; 4. Her taraf devlet, bu madde hükümlerini uygularken, insan ticareti mağdurlarının yaĢını, cinsiyetini ve uygun barınma, eğitim ve bakım dahil, özel ihtiyaçlarını ve özellikle çocukların özel ihtiyaçlarını dikkate alacaktır; 5. Her taraf devlet, kendi ülkesi içinde bulunduğu sürece, insan ticareti mağdurlarının fiziksel güvenliğini sağlamak için çaba gösterecektir; 6. Her taraf devlet, kendi iç hukuk sisteminin insan ticareti mağdurlarına gördükleri zararlar için tazminat alma olanağını veren önlemleri içermesini temin edecektir. Protokol‟de insan ticareti ile etkili Ģekilde mücadele etmek amacıyla taraf devletler arasında bilgi değiĢimi ve eğitim, sınır önlemleri, belgelerin güvenliği ve kontrolü, belgelerin yasallığı ve geçerliliği, uyuĢmazlıkların çözümü alanında iĢbirliğini ve diğer önlemleri kapsayan maddeler yer almıĢtır. 31 Protokol‟de insan ticareti mağdurlarına yardım ve koruma amaçlı mağdurlara hizmet sistemi öngörülmesine rağmen, uygulanmanın hayata geçirilmesi için Protokol‟de geçen hükümler zayıf kalmaktadır. Mağdurların korunmasına dair taraf devletlere yükümlülük içeren hükümlerin ”gayret etmeli”, ”uygun durumlarda dikkate alacaktır”, “mümkün olduğu ölçüde” ifadelerine yer verilmek suretiyle devletlerin alacağı önlemleri bir hayli zayıflatmaktadır. Örnek olarak 6.madde fiziki ve psikolojik rehabilitasyon için mağdurlara gerekli tıbbi ve psikolojik destek, barınma koĢulları, yasal destek, iĢ eğitimi gibi koruma ve destek amaçlı yardımı öngörse de bu yükümlülük her taraf devlete “uygun hallerde” kendi iç hukuki veya idari sisteminin insan ticareti mağdurları lehine olanakları içermesini sağlayacağı belirtilmiĢtir.35 2.4. Bölgesel Belgeler 2.4.1.Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı’na Ek Afrika Kadın Hakları Protokol’ü Maputo Protokol‟ü olarak bilinen ‟‟Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı‟‟„na 36 Ek Afrika Kadın Hakları Protokol‟ü 37 11 Temmuz 2003 yılında Afrika Birliği Olağan Oturumunun Mozambik‟in baĢkenti Maputo‟da gerçekleĢtirilen ikinci oturumunda kabul edilmiĢtir. Protokol 32 maddeden oluĢmaktadır. Protokol kadınlara siyasal ve sosyal hayata aktif katılım, erkeklerle eĢit haklar tanımakta, üreme sağlığını kendilerinin kontrol etme, ayrıca kadın sünnetini yasaklamaktadır. Protokol 25 Kasım 2005 yılında gerekli olan Afrika Birliği 15 üye ülkesi tarafından onaylanarak yürürlüğe girmiĢtir. 38 Protokol‟de Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi, Ġnsan Onuruna Saygı Hakkı, KiĢinin YaĢam, Bütünlük ve Güvenlik Hakları, Zararlı Uygulamaların Ortadan Kaldırılması, Evlilik, Ayrılık, BoĢanma ve Evliliğin Ġptali, Adalete EriĢim ve Yasa Önünde EĢitlik, Siyasi ve Karar Alma Süreçlerine Katılma Hakkı, BarıĢ Hakkı, Silahlı ÇatıĢmalarda Kadınların 35 Kelly E. Hyland. (2001) The Impact of the Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially in Women and Children, American University Washington College of Law, Human Rights Brief. Vol.8,issue 2, Article 12,3. Web:http://digitalcommons.wcl.american.edu/cgi/viewcontent.cgi?article=1492&context=hrbrief adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 36 ġart metni için bkz., African Charter on Human and Peoples‟ Rights, Web:http://www.achpr.org/instruments/achpr/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 37 Protokol metni için bkz., Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı‟na ek Afrika Kadın Hakları Protokol‟ü, Web:http://www.au.int/en/sites/default/files/Protocol%20on%20the%20Rights%20of%20Women.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 38 UNICEF: Toward ending female genital mutilation, (7 ġubat 2006) United Nations Press Release, http://www.scoop.co.nz/stories/WO0602/S00099.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 32 Korunması, Eğitim ve Öğretim Hakkı ve diğer maddeler yer almaktadır. Birliğe üye 53 ülkeden 46‟sı Protokol‟ü imzalamıĢ, bu ülkelerden 28‟i 2010 yılı Temmuz ayı itibarı ile Protokol‟ü onaylamıĢtır.39 Tunus, Sudan, Kenya, Namibia ve Güney Afrika Cumhuriyeti evlilik konusunda Protokol‟ün 6. maddesine çekince koymuĢtur. 6. maddeye esasen taraf devletler, kadın ve erkeklerin evlilik içerisinde eĢit haklardan yararlanmalarını ve eĢit eĢler olarak kabul edilmelerini sağlamalı ve aĢağıdaki yasal tedbirleri almalıdır: Her iki tarafın da özgür ve tam iradesi olmaksızın evlilik gerçekleĢmeyecek; Kadınlar için asgari evlilik yaĢı 18 olacak; Tercih edilen evlilik biçimi olarak tek eĢlilik olacak ve çok eĢli evlilik iliĢkileri de dahil olmak üzere, kadının evlilik ve aile içerisindeki hakları desteklenecek ve korunacaktır; Her evlilik, hukuken tanınması amacıyla yazılı olarak tasdik edilecek ve ulusal yasalar uyarınca kaydedilecektir; Kadın eĢ ve erkek eĢ, karĢılıklı mutabakata vararak, evlilik rejimlerini ve ikametgahlarını seçeceklerdir; Evli kadın, kızlık soyadını tutma, bu soyadını kocasının soyadı ile birlikte veya ayrı olarak dilediği gibi kullanma hakkına sahiptir; Kadın, kendi vatandaĢlığını tutma veya kocasının vatandaĢlığını edinme hakkına sahip olacaktır; Kadın ve erkek, ulusal yasalarda aksi yönde bir hüküm bulunduğu veya bunun ulusal güvenlik çıkarlarına aykırı olduğu haller dıĢında, çocuklarının vatandaĢlığına iliĢkin olarak eĢit haklara sahip olacaklardır; Kadın ve erkek, ailenin çıkarlarının gözetilmesine, çocukların korunmasına ve eğitimine birlikte katkıda bulunacaklardır; Kadın, evliliği süresince kendi mülkiyetini edinme ve onu özgürce idare etme ve yönetme hakkına sahip olacaktır. 39 List of countries which have signed, ratified/acceded to the Protocol to the African Charter on Human and Peoples Rights on the Rights of Women in Africa. Web: http://www.africaunion.org/root/au/Documents/Treaties/List/Protocol%20on%20the%20Rights%20of%20Women.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 33 Afrika Kadın Hakları Protokol‟ünde “kadınlara yönelik ayrımcılık” ile “kadınlara yönelik Ģiddet” biri birinden bağımsız Ģekilde tanımlanmıĢtır. Protokol‟de ayrımcılığın tanımı:”cinsiyet temeline dayanan ve hedefleri ya da etkileri, medeni halleri ne olursa olsun kadınların yaĢamın tüm alanlarında sahip oldukları insan hakları ve temel özgürlüklerinin tanınması, kullanılması ya da bunlardan faydalanılmasını tehlikeye atan veya yok eden her türlü ayrım, mahrumiyet veya kısıtlama ya da her türlü farklı muamele” olarak belirtilmiĢtir. 40 Protokol‟de Ģiddet: “kadınlara yönelik olarak iĢlenen ve fiziksel, cinsel, psikolojik ve ekonomik zarara yol açan veya açabilecek olan eylemler ve bu tür eylemleri iĢleme veya barıĢ zamanında ve silahlı çatıĢma ya da savaĢ hallerinde özel veya kamusal yaĢamda temel özgürlüklere keyfi kısıtlamalar getirme veya bunlardan mahrum bırakma tehdidi olarak tanımlanmaktadır.41 Mısır, Libya, Sudan, Güney Afrika ve Zambia yasal Protokol‟ün Ayrılık, BoĢanma ve Evliliğin Ġptalini düzenleyen 7. maddesine çekince koymuĢlardır. Bu maddeye esasen taraf devletler, kadın ve erkeğin ayrılık, boĢanma veya evliliğin iptali hallerinde aynı haklardan yararlanmasını sağlamak için uygun yasaları çıkarmakla yükümlüdür. Burundi, Senegal, Sudan, Ruanda ve Libya sağlık hakkı ve üremeyi kontrol etme hakkını içeren 14. maddeye çekince koymuĢlardır. Protokol Afrika ülkelerinde mevcut din adamları tarafından da muhalefetle karĢılanmıĢtır. Özellikle üreme hakkı konusunda Katolik kilisesi ve diğer Hristiyan mezhepler, kadın sünneti, çok eĢli evlilik ve diğer geleneksel eylemlerin önlenmesi konusunda müslümanlar tarafından muhalefetle karĢılanmıĢtır. Papa XVI Benedict kürtajın Afrika ülkelerinde yasallaĢtırılmasını, özellikle Protokol‟de kadına verilen üreme hakkında kürtajı değersizleĢtirmek amacına yönelik olduğunu belirtmiĢtir.42 Afrika Roman Katolik Kilisesi piskoposları Protokol‟ü kürtajı insan hakkı olarak tanıdığı için kabul etmemektedir. Uganda BirleĢik Hristiyan Konseyi Protokol‟ün 14.maddesini 40 geleneksel Hristiyan maneviyatina uygun olmadığı gerekçesiyle Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı‟na Ek Afrika Kadın Hakları Protokol‟ü, madde 1/f. Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı‟na Ek Afrika Kadın Hakları Protokol‟ü, madde1/j. 42 Wooden, Cindy.( 8 Ocak 2007) Pope to diplomats: Respect for rights, desires is only path to peace, Catholic News Service. Web: http://www.catholicnews.com/data/stories/cns/0700125.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 41 34 onaylanmasına muhalefet etmekteydi. 43 Protokol‟ün 14.maddesi taraf devletlere cinsel sağlık ve üreme sağlığını da içeren kadının sağlık hakkına saygı gösterilmesi ve desteklemesi yükümlülüğünü getirmektedir. 14. Madde çerçevesinde sağlık hakkı aĢağıdaki hususları kapsamaktadır: Doğurganlıklarını kontrol etme hakkı; Çocuk sahibi olup olmamaya, sahip olacağı çocukların sayısına ve sıklığına karar verme hakkı; Ġstediği doğum kontrol yöntemini seçme hakkı; HIV/AIDS de dahil olmak üzere cinsel yolla bulaĢan hastalıklara karĢı kendini koruma ve korunma hakkı; Özellikle, HIV/AIDS de dahil olmak üzere cinsel yolla bulaĢan hastalıklara yakalanmıĢ olması halinde, uluslararası kabul gören standartlara ve en iyi uygulamalara uygun olarak, kendisinin veya eĢinin sağlık durumu hakkında bilgi edinme hakkı; Aile planlama eğitimi alma hakkı. 2006 yılı Ocak ayında Katolik Piskoposlar Konferans‟ında Maputo Protokol‟ünün onaylanmasına karĢı Uganda Hükümeti ve halkına açık mektup gönderilmiĢtir. 44 GeniĢ Müslüman nüfusa sahip olan Niger‟de de aktif muhalefete rağmen Protokol, 22 Temmuz 2010‟da Parlamento‟da 31 aleyhte, 4 çekimser, 42 lehte oyla onaylanmıĢtır. Cibuti Protokol‟ü 2005 ġubat‟ında kadın sünnetine dair „‟Adalet Olmadan BarıĢ Olmaz‟‟ sloganı ile gerçekleĢtirilen konferanstan sonra onaylamıĢtır. Cibuti Hükümeti tarafından düzenlenen Konferans‟ta kadın sünnetine karĢı Kuran‟ın kadın cinsel organının kesilmesini desteklemediğini ve kadın sünnetinin Ġslam‟ın temel ilkelerine aykırı olması da esas 43 Schiere, Rachel.(2 Haziran 2008) Rights Treaty in Uganda Snags on “African values. Web: http://womensenews.org/story/080602/rights-treaty-in-uganda-snags-african-values#.U0PRF6h_sb8 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 44 Mektubun tam metni icin bkz., Open Letter to the Government and People of Uganda Catholic Bishops Concerning the Ratification of the Protocol to the African Charter on Human Rights and Peoples Right: On the Rights of Women in Africa. Web: http://www.ewtn.com/library/BISHOPS/letterbpsuganda.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 35 alınarak Bildirge kabul edilmiĢtir. 45 Bu kararla kadın nüfusunun %98‟i kadın sünnetine maruz kalan ülke kadın sünneti eylemiyle mücadelede bölgede lider rolünü oynamayı hedeflemiĢtir. Protokol farklı din ve inanıĢlara dayalı, kadının insan haklarını hiçe sayan geleneksel tecrübelerin kurbanı Afrika kadınları için yeni umut olmuĢtur. Protokol eğitimsiz, engelli, yaĢlı, boĢanmıĢ ve dul, tutuklu ve gözaltında olan kadınları da ele almakla yenilik getirmiĢtir. Afrika ülkelerinin birçok ailelerinde cağdıĢı gelenekler, Hristiyanlık dini ideolojisi ve Islam Ģeriatı hakimdir. Durum böyle olunca ataerkil adetlerin ve dini ideolojinin baskısı ile eĢitlik ve ayrımcılık ilkesi birçok Afrika ülkesinin mevzuatında yer almamaktaydı. Protokol taraf devletlere kendi Anayasaları ve diğer mevzuatlarını kadın ve erkek eĢitliğini, kadının insan hakları ve temel özgürlüklerini destekleyecek ve koruyacak düzenlemeler gerçekleĢtirmek yükümlülüğü getirmektedir. 2.4.2. Belem Do Para SözleĢmesi Kadınlara yönelik Ģiddet konusunda kabul edilen temel belgelerden biri de ”Belem do Para” adı ile de anılan Amerikan Devletleri Örgütünün 9 Haziran 1994 yılında Brezilya‟nın Belem Ģehrinde gerçekleĢtirilen 24. Oturumunda kabul edilmiĢ ‟‟Kadınlara Yönelik ġiddetin Önlenmesi, Cezalandırılması ve Ortadan Kaldırılmasına Dair Amerikan Devletleri SözleĢmesi‟‟dir.46 SözleĢme 5 Mart 1995 yılına yürürlüğe girmiĢtir. Küba, Kanada ve ABD dıĢında Örgute üye devletlerin hepsi SözleĢmeye taraf bulunmaktadır. Belem Do Para SözleĢmesinin Amerikan ülkelerinde en cok taraf olunan ve onaylanan sözleĢme olması47 45 Djibuti ratifies the Maputo Protocol against the practice.Conference in Djibuti affirms Koran says nothing about it. Web: http://old.radicalparty.org/newtransfax/en/148_EN.htm#1 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 46 SözleĢme metni için bkz., Inter-American Convention on the Prevention, Punishment and Eradication of Violence Against Women Convention of Belem Do Para. Web:http://www.oas.org/juridico/english/treaties/a61.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 47 Tenth anniversary of the Convention of Belém do Pará: Time for action. 7 Haziran 2004, http://www.amnesty.org/en/library/info/ACT77/063/2004, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 36 bölgede kadın haklarının korunmasıyla ilgili çabaların olduğunun ve kadına karĢı Ģiddeti kapsayan ilk bu türden sözleĢme olmasıyla alakadar idi.48 Taraf devletlerin SözleĢmeye uyumunu izlemekte sorumlu organlar Amerikan Devletleri Örgütü‟nün Amerikalılararası Ġnsan Hakları Komisyonu ve Amerikalılararası Ġnsan Hakları Mahkemesi olmaktadır. Belem Do Para SözleĢmesi 1928 yılında kurulmuĢ Amerikalılararası Kadınlar Komisyonu tarafından hazırlanmıĢtır. Kadınlar Komisyonu kadın haklarının korunması, toplumsal cinsiyet konusunda politikalar hazırlayan ilk hükümetler arası kurum olmuĢtur. Komisyona Amerikan Devletleri Örgütü‟ne üye devletler üyedir.49 Belem Do Para SözleĢmesinin giriĢinde kadına yönelik Ģiddet ” kadın ve erkek arasında tarihsel olarak kendini gösteren eĢit olmayan güc iliĢkisi” olarak tanımlanmıĢ ve kadının her türlü Ģiddet ve ayrımcılıktan özgür olması gerektiği ilkesi benimsenmiĢtir. SözleĢme ile Amerikan devletleri bölgede tarih boyunca var olan kadına karĢı Ģiddet ve ayrımcılığın ortadan kaldırılması konusunda ilgili olduklarını ve bunun için gerekli politikaların yerine getirilmesinde ilgili olduklarının göstermektedir SözleĢmede BM Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesinden farklı olarak kadının insan haklarının korunması alanında daha geniĢ strateji ve uygulamalar benimsenmektedir.50 Belem Do Para SözleĢmesinin „‟Tanım ve Uygulama Alanı‟‟ baĢlıklı birinci bölümünde kadına yönelik Ģiddet ‟‟özel ve toplumsal alanda cinsiyete bağlı gerçekleĢtirilen kadının ölümüne sebep olacak veya fiziki, cinsel veya psikolojik açıdan eziyet çekmesiyle sonuçlanan her türlü eylem ve uygulama‟‟ olarak tanımlamaktadır (Madde 1). 2.maddeye göre kadına yönelik Ģiddet fiziki, cinsel veya psikolojik Ģiddet aĢağıdaki eylemleri kapsamaktadır: 48 "Position Paper Nº 2 – Evaluation of the Statute of the Mechanism to Follow-Up on the Implementation of the Convention of BdoP"(2006) Center for Justice and International Law (CEJIL) 9. 49 Amerikan Devletleri Örgütü ġartı‟nın 18.maddesine ve Amerikalılararası Kadınlar Komisyonu Kurucu AntlaĢmasının 1.maddesine esasen Komisyon Örgütün içerisinde daimi faaliyet gösteren organıdır. Web:http://www.oas.org/en/CIM/about.asp adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 50 Helal, Ġsabelle. (2002) The UN Declaration on the Elimination of Violence Against Women and the InterAmerican Convention on the Prevention, Punishment and Eradication of Violence Against Women‟‟, Jurisfemme Publications, Volume-21,No.-2,Summer-2002 37 a) Aile veya ev içinde veya herhangi diğer kiĢiler ararası iliĢkide, kadınla aynı alanı paylaĢmasına bakılmaksızın kadına karĢı gerçekleĢtirilen tecavüz, kötü muamele, cinsel taciz; b) Toplumsal hayatta sağlık, eğitim ve diğer kurumlar da dahil herhangi Ģahıs tarafından kadına karĢı tecavüz, cinsel taciz, Ģiddet, insan ticareti, fahiĢeliğe zorlama, kaçırma ve iĢ yerinde cinsel taciz; c) Devlet tarafından gerçekleĢtirilen veya gerçekleĢtirilmesine göz yumulan kötü muamele. SözleĢmenin “Korunan Haklar” baĢlığı adıyla geçen 2.bölümüne göre “her kadın toplumsal ve özel hayatta Ģiddetten özgür olmak hakkına sahiptir.” (3.madde) 4.maddeye göre, her kadın ulusal, bölgesel ve uluslararası mevzuatta yer bulmuĢ tüm insan hakları ve temel özgürlüklerinin tanınması, yararlanması, kullanması ve korunması hakkına sahiptir. Bu haklar: a) YaĢam hakkı; b) Fiziki, ruhsal ve ahlaki bütünlüğüne saygı; c) KiĢisel özgürlük ve güvenlik hakkı; d) ĠĢkenceye maruz bırakılmama hakkı; e) KiĢisel ve ailesinin içsel onuruna saygı hakkı; f) Yasa önünde ve yasalar tarafından eĢit korunma hakkı; g) Haklarını ihlal eden eylemlere karĢı koruma için bir yetkili mahkemeye basit ve hızlı rücu hakkı; h) Serbest örgütlenme hakkı; i) Yasal olarak din ve inançlarını özgürce yaĢama hakkı; j) VatandaĢı olduğu ülkenin kamu iĢlerine katılma, hizmet verme ve karar verme sürecine dahil olma hakkı. 6. maddede kadının her türlü geleneksel, sosyal ve kültürel kalıplara bağlı ayrımcılık ve Ģiddetten arındırılmıĢ Ģekilde muamele görme hakkına sahip olduğunu benimsenmektedir. 38 SözleĢmenin “Taraf Devletlerin Görevleri” baĢlıklı 3. bölümünde kadına karĢı var olan ve gerçekleĢtirilen her türlü Ģiddet ve ayrımcılığın önünün alınması, cezalandırılması ve ortadan kaldırılması amacıyla yükümlülüklere yer verilmektedir. 7.madde uyarınca taraf devletler ulusal mevzuatlarına kadınların konumuna esasen var olan boĢlukları kadının insan hakları ve temel özgürlüklerini kullanması amacıyla SözleĢmede yer alan maddelere esasen değiĢtirme veya geliĢtirme yükümlülüğü altındadır. SözleĢmenin 9.maddesi devletlerin Ģiddeti önleme konusundaki yükümlülüklerine, “Ģiddete uğrama tehlikesi yüksek kadınlar''in durumunu, özellikle dikkate alma yükümlülüğü eklemiĢtir. SözleĢmenin 9. maddesinde geçen Ģiddete uğrama tehlikesi yüksek kadınlar ırksal ve etnik çeĢitliliklerine, göçmen, mülteci statülerine, orta yaĢlı ve yaĢlı, engelli, sosyal ve ekonomik açıdan dezavantajlı konumda olan, özgürlükten mahrum bırakılmıĢ ve savaĢın gittiği yerlerde yaĢayan kadınlar olarak tanımlanmıĢtır. SözleĢmede, devletin yükümlülüğü konusunda temel yönelim önleme, soruĢturma ve cezalandırma unsurlarını içeren “etkin ve etkili” olarak ifade edilen yükümlülüktür. Anılan yükümlülükler, devletin hem kamu görevlileri, hem de özel kiĢiler tarafından uygulanan Ģiddet bakımından “gereken özenle” çalıĢmasını gerekli kılmaktadır. (7.madde b.bendi) SözleĢmenin 8.maddesinde kadınının ikincilliğini, bağımlılığını, edilgenliğini yaratan, destekleyen, her türlü toplumsal, geleneksel, kültürel kalıpların ve modellerin, sosyal politikalar, eğitim programları, çeĢitli propagandalar aracılığıyla değiĢtirilmesi, toplumda bilinçlendirme ve farkındalık yaratmak için alınacak önlemlerden yana olduğu belirtilmiĢtir. Taraf devletlerin SözleĢmeden doğan yükümlülüklerini yerine getirip getirmediklerini denetlemek amacıyla özel koruma ve denetleme mekanizmaları kurulmuĢtur. Bu mekanizmalar Belem Do Para SözleĢmesiyle oluĢturulan ve 2004 yılında baĢka anlaĢmayla oluĢturulan SözleĢmenin Mechanism to the Uygulanmasını Belém do Pará Denetleme Mekanizmasıdır Convention-MESECVI). 51 (Follow-up SözleĢmenin “Amerikalılararası Koruma Mekanizmaları” adlı 4.bölümüne göre SözleĢmeye taraf olan 51 SözleĢmenin Uygulanmasını Denetleme Mekanızması(MESECVĠ), Web:http://www.oas.org/en/MESECVI/about.asp adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 39 ve onaylayan devletin insan haklarını geliĢtirme ve koruma konusunda TeĢkilatın Amerikalılararası Kadın Komisyonu ve Amerikalılararası Ġnsan Hakları Mahkemesinin denetlemesini kabul etmiĢ bulunmaktadır. Kadın Komisyonu‟nun denetleme rolü taraf devletlerin SözleĢme yükümlülükleri ile ilgili 2 yılda bir hazırladıkları raporları denetlemek ve gerekli tavsiyelerin verilmesidir. Bu raporda taraf devletler kadına karĢı Ģiddeti önleme ve yasaklama konusunda aldığı önlemler, Ģiddete maruz kalmıĢ kadınlara devlet yardımı ve kadına karĢı Ģiddeti doğuran faktörlerin araĢtırılıması yer almaktadır (Madde 10). Bu raporlara dayanılarak Kadın Konseyi manda ve önceliklerine uygun Ģekilde kadın hakları ve toplumsal cinsiyet eĢitliği konusunda politika geliĢtirir ve devletlere tavsiyelerde bulunur.52 Taraf devletler ve Amerikan devletleri Kadın Komisyonu SözleĢmenin yorumlanması konusunda Amerikan Devletleri Ġnsan Hakları Mahkemesinde tavsiye niteliğinde görüĢ bildirmesini talep ede bilirler. (Madde 11). Herhangi kiĢi veya kiĢi topluluğu veya Örgute üye devletlerden biri ya da birden fazlası tarafından hukuken tanınmıĢ olan herhangi bir sivil toplum kuruluĢu Amerikan Devletleri Ġnsan Hakları Komisyonuna, bir taraf devletin bu SözleĢmenin 7.maddesini ihlal ettiğine dair bir suçlama veya dilekçe sunabilirler. Komisyon bu iddiaları, Amerikan Ġnsan Hakları SözleĢmesinde ve Amerikan Ġnsan Hakları Komisyonu tüzük ve yönetmeliklerinde yer alan kural ve usullere uygun Ģekilde inceleyecektir.(Madde 12) Uluslararası Hukuk ve Adalet Merkezinin ( Center for Justice and International Law) 2006 yılında yayınladığı metinde SözleĢmenin yürürlüğe girmesinde itibaren Taraf Devletler Kadın Hakları Komisyonuna raporları uygun Ģekilde sunmalarına rağmen, SözleĢmeden doğan denetlemenin etkisi gerekli kaynakların sınırlı olmasından, raporla ilgili yorum eksikliği, özgür araĢtırma yapma baĢarısızlığından dolayı sınırlı olmuĢtur. 53 Metinde ayrıca Insan Hakları Komisyonuna sunulan Ģikayetlerin Yönetici Sekreterliğinde hem kaynakların eksik olması sebebiyle, hem de Amerikalılararası Kurumların yapısından doğan koordinasyon eksikliğinden dolayı beklenen etkiyi göstermemiĢtir. Hem Kadın Hakları Komisyonu, hem de Ġnsan Hakları Komisyonu Belem Do Para SözleĢmesinden 52 Amerikalılararası Kadın Komisyonu (Inter-Amerikan Commision of Women). Web:http://www.oas.org/en/CIM/about.asp adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 53 Evaluation of the Statute of the Mechanism to Follow-Up on the Implementation of the Convention of Belém do Pará, 15-16 40 doğan vekaletini kullanarak taraf devletlerin taahhütlerinin gerçekleĢtirmesini gerekli Ģekilde denetleme yetkisinde zayıf kalmıĢtır. Kadına karĢı varolan Ģiddeti denetlemenin SözleĢmeden doğan gerekli tedbirlerin gerçekleĢtirilmesi konusunda eksik kalması Kadın Hakları Komisyonun 2001 yılında yayımlanan araĢtırmasında da yer almaktadır. 54 SözleĢmenin etkili Ģekilde uygulanması ve özgür değerlendirilmesi sürecini güçlendirmek amacıyla 26 Ekim 2004‟te Amerikan Devletleri Örgütünün Konferansında Belem Do Para SözleĢmesinin Uygulanmasını Denetleme Mekanizması (Follow-up Mechanism to the Belém do Pará Convention-MESECVI) oluĢturulmuĢtur. hedeflerine ulaĢması sürecini denetleyen bağımsız, MESECVI SözleĢmenin uzlaĢmaya dayalı sistemdir. SözleĢmenin bölgede etkili olup olmadığını, taraf ülkelerin kadına karĢı Ģiddeti önleme, cezalandırma ve ortadan kaldırılmasında gerçekleĢtirdikleri politikalarla ulaĢtığı baĢarıları değerlendirmek için MESECVI Taraf Devletler ve Uzmanlar Komitesi (Committee of Experts of Follow Up Mechanism to the Belem Do Para Convention- CEVI)55 arasında forumlar gerçekleĢtirmektedir. 54 „‟Violence in Americas A Regional Analysis Including a Review of the Implementation of the Inter-American Convention on the Prevention, Punishment, and Eradication of Violence Against Women‟‟ (Convention of Belém do Pará), Final Report-2001, Web:http://www.oas.org/en/cim/docs/Violence_in_the_Americas[EN].pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 55 Belem Do Para SözleĢmesi Denetleme Mekanizması Uzmanlar Komitesi( Committee of Experts of Follow Up Mechanism to the Belem Do Para Convention). Web:http://www.oas.org/en/mesecvi/experts.asp, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 41 3. AZERBAYCAN CUMHURĠYETĠ’NĠN KADINLARA YÖNELĠK POLĠTĠKALARI 3.1. Azerbaycan Anayasası 3.1.1. Azerbaycan Anayasasında Toplumsal Cinsiyet ve Kadınlarla Ġlgili Hükümler Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa‟sı56 12 Kasım 1995 yılında kabul edilmiĢtir.(24 Ağustos 2002 ve 18 Mart 2009 yılında değiĢiklikler yapılmıĢtır).57 Azerbaycan Anayasa‟sının 25/2. maddesinden doğan cinsiyetine bağlı olmayarak bütün vatandaĢların eĢit hak ve özgürlüklerini garanti altına alarak kadınlara karĢı cinsiyet tabanlı ayrımcılık ve Ģiddete karĢı taahhütte yer vermiĢtir. 17/1. Maddeye esasen “ Aile toplumun temel unsuru olarak Devletin özel koruması altındadır.” 34. Madde “(1) Herkes kanunla belirlenmiĢ yaĢa eriĢtikte evlenme hakkına sahiptir.”,”Evlilikler gönüllü olarak gerçekleĢtirilmelidir. Hiç kimse evliliğe zorlanmamalıdır.”, “(3)”Aile ve evlilikler Devlet tarafından korunmaktadır.” Madde 26 kiĢi ve vatandaĢların hak ve özgürlüklerinin korunmasına yer vermiĢtir: 1. Herkes kanunla yasaklanmamıĢ yöntem ve uygulamaları kullanarak kendi hak ve özgürlüklerini koruma hakkına sahiptir; 2. Devlet bütün vatandaĢlarının hak ve özgürlüklerini koruma altına almaktadır; Anayasa‟nın 42. maddesine esasen erkek ve kadınlar eĢit eğitim hakkına sahiptir. Eğitim Kanunu‟nun58 3. maddesi de bu hakkı teyit etmektedir. Azerbaycan‟da faaliyet gösteren sivil toplum örgütlerinin verdiği bilgilere göre kız çocukları erkeklere göre özellikle bölgelerde okula gitmekte daha fazla engelle karĢılaĢmaktadır. Bu durum köylerden kasabalara gelme durumu olduğu zaman daha da artmaktadır. Anayasanın 49.maddesine esasen herkes serbest toplanma hakkına sahiptir. Herkes önceden sorumlu devlet 56 Azerbaycan Anayasası için bkz.,The Constitution of the Republic of Azerbaijan, Web:http://en.president.az/azerbaijan/constitution/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 57 Azerbaycan Anayasası değiĢikliği için bkz., Changes in the Constitution of the Republic of Azerbaijan, Web:http://www.edu.gov.az/view.php?lang=en&menu=71&id=1648 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 58 Eğitim Yasası için bkz.,Education Law of the Republic of Azerbaijan, Web:http://www.edu.gov.az/view.php?lang=en&menu=72&id=5244 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 42 mercilerini haberdar etmekle, barıĢçıl Ģekilde diğer insanlarla toplanma, örgütlenme, miting ve gösteri hazırlama ve gerçekleĢtirme hakkına sahiptir. 58. madde vatandaĢın örgütlenme hakkını kullanmasını kapsamaktadır. 1. Herkes diğer insanlarla örgütlenme hakkına sahiptir; 2. Herkes birlik, siyasi parti, sendika ve diğer kamu kuruluĢu kurmak veya bu teĢkilatlara katılmak hakkına sahiptir; 3. Hiç kimse herhangi bir teĢkilatın üyesi olmaya zorlanamaz. 58/4. maddeye esasen Azerbaycan Cumhuriyeti toprakları arazisinde faaliyet gösterecek her türlü teĢkilat Anayasa ve devletin diğer mevzuatlarını uygun Ģekilde faaliyetini düzenlemek zorundadır. Aksi takdirde mahkeme kararıyla faaliyetine son verilecektir. 60. maddeye esasen her vatandaĢın hak ve özgürlükleri yasalar karĢısında eĢit korunmaktadır. 60/2 her vatandaĢın mahkemeye herhangi siyasi parti, sendika, kamu kuruluĢu, devlet organlarının faaliyeti (faaliyetsizliği) veya kararı ile ilgili mahkemeye baĢvurma hakkına sahiptir. 148. madde Azerbaycan‟ın taraf olduğu uluslararası sözleĢme ve belgelerin ulusal mevzuatın önemli parçası olduğunu temin etmektedir. Bundan dolayı ulusal mevzuatta kadınları ilgilendiren konuları düzenleyen yasa olmadığı zaman CEDAW uygulanabilir. Azerbaycan Anayasası erkek ve kadın vatandaĢlara ayrımcılığa gitmeden eĢit Ģekilde hak ve özgürlükler tanımakta ve cinsiyetinden, ırkından, etnik kökeninden, siyasi bakıĢı ve ideolojisinden, din ve inançlarından asılı olmayarak bütün vatandaĢlarının temel hak ve özgürlüklerini garanti altına almaktadır. 3.1.2. Azerbaycan’da Toplumsal Cinsiyet EĢitliğine ve Kadınlara Yönelik Politikalar Azerbaycan Cumhuriyeti bağımsızlığını kazandıktan sonra toplumsal cinsiyet eĢitliğinin temin edilmesi için bir takım yasal düzenlemelere gitmiĢ, ayrıca toplumsal cinsiyet siyasetinin bir parçası olarak bu alanda neredeyse bütün uluslararası antlaĢmalara taraf olmuĢtur. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa‟sının 25. maddesi erkek ve kadınların eĢit hak ve özgürlüklere sahip olmasını garanti altına almaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Aile Kanunu, Ceza Kanunu ve diğer mevzuatta cinsiyetinden asılı olmayarak bütün vatandaĢların aynı haklara sahip olmasına dair maddeler mevcuttur. Azerbaycan 43 Cumhuriyeti 1992 Ağustos ayında Kadınların Siyasal Haklarına Dair BM SözleĢmesini imzalamıĢtır.59 Devlet ve sivil toplum kuruluĢları temsilcilerinin Pekin ve Pekin+5 görüĢmelerinde iĢtirak etmesinden itibaren Azerbaycan Cumhuriyeti BM ve Avrupa AntlaĢmalarına uyum sağlanması amacıyla ulusal yasalarında birtakım düzenlemeler yapmıĢtır. Azerbaycan 10 Temmuz 1995 yılında BM Kadınlara KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesini katılmıĢtır. 60 onaylamıĢ ve 1999 yılında SözleĢmeye Ek Protokol‟e Azerbaycan Hükümeti 1996, 2007 ve 2009 yıllarında SözleĢmenin uygulanmasına iliĢkin 3 rapor hazırlamıĢlardır. Raporlar hükümetin özel grupları tarafından özenle hazırlanmıĢtır.61 Bunun dıĢında farklı sivil toplum örgütleri 2007-2009 yılları arasında çeĢitli alternatif raporlar hazırlamıĢlardır. Azerbaycan Hükümeti tarafından SözleĢme standartlarının yerine getirilmesi için gerçekleĢtirilen bütün çabalara rağmen aile içi Ģiddet, cinsiyet eĢitliği, kadınların karar verme sürecinde düĢük temsili, erken evlilik, kırsalda kadınların hayat Ģartları ve kadınları dıĢlayan toplumda var olan önyargının ortadan kaldırılması için yerli yasaların gerekli standartları yakalayamaması 2009 raporunda belirtilmiĢtir. Anayasa‟nın 148. maddesine göre uluslararası antlaĢmalar ve belgeler ulusal mevzuatın önemli parçasıdır. Bu nedenle Azerbaycan Cumhuriyeti yasaları CEDAW‟da mevcut kadınların sorunlarıyla ilgili herhangi yerel kanun olmadığı veya çeliĢkili olduğu takdirde sözleĢmenin ilgili maddesi uygulana bilmektedir.62 14 Ocak 1998 yılında CumhurbaĢkanı Kararnamesi ile ‟‟Kadın Sorunlarıyla Ġlgili Devlet Komitesi‟‟ kurulmuĢ, 6 ġubat 2006 tarihinde Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesine değiĢtirilmiĢtir. Komitenin esas hedef ve amaçlarından biri de kadın haklarının korunması, kadınların sosyal, politik, kültürel ve toplumsal yaĢamın bütün alanlarında aktif iĢtirakini temin etmektir63. Komitenin esas amaçları: 59 Manafova, Sabina. ( 4 Nisan 2013) Gender Balance and the Role of Women in Azerbaijan, The State Commitee for Family, Women and Children Affairs of the Republic of Azerbaijan , 7 60 NGO Shadow Report,‟‟ Women Position in Labor Market and Violence Against Women‟‟, (Article 11 of CEDAW) s.,3., Web:http://www2.ohchr.org/english/bodies/cedaw/docs/ngos/Azerbaijan_Symmetry_Shadow_Report_CED AW44.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 61 1996 Rapor metni için bkz., 7-9. Web:http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/reports/18report.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 62 Women Access to Justice in Azerbaijan Report. (2011) Gender Association „‟Symmetry‟‟Partnership Project with Karat Coalition due to Support Oxfam Novib.11 63 Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi resmi web sayfası, Web:http://www.scfwca.gov.az/news/a-21.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 44 Kadınların haklarının siyasal, ekonomik ve sosyal alanda korunması; Kadınların ülkenin sosyal ve politik hayatına aktif katılımının temini; Kadınların iĢ hayatına katılımını sağlamak amacıyla gerekli politikaların hayata geçirilmesi; Kadınların sorunlarının çözülmesi, haklarının korunması için ilgili devlet kurumları ile iĢbirliğini geliĢtirmek; Kadın sorunlarının çözüme ulaĢtırılması amacıyla ulusal ve uluslararası kadın teĢkilatları ile iĢbirliğini geniĢletmek; Azerbaycan‟da kadınların sosyal ve ekonomik statüsünü gösteren yıllık raporlar hazırlamak; Kadın haklarına dair mevzuatları öğrenmek ve yaymak; Azerbaycan Cumhuriyeti Kadın Sorunları Milli Faaliyet Planının uygulanmasını koordine etmek; Kaçkın ve mecburi göçkün kadınlara64, az gelirli ailelere yardım göstermek; Toplumsal cinsiyet siyasetinde ulusal mekanizmaların iĢlevselliğini temin etmek. Cinsiyet eĢitliğine ulaĢmak, kadınların toplumdaki rolünün güçlendirilmesine nail olmak ve fırsatlar sağlamak amacıyla Kadın Sorunları Devlet Komitesi ve Milli Meclis Avrupa Konseyi uzmanları ile Azerbaycan‟ın uluslararası antlaĢmalarda üzerine götürdüğü yükümlülükleriyle ilgili seminerler ve görüĢmeler gerçekleĢtirmiĢtir. Kadınların mevcut sorunlarının çözüme ulaĢtırılmasının önemi Azerbaycan bağımsızlık kazandıktan sonra ilk defa olarak 25 Eylül 1998 tarihinde düzenlenmiĢ „‟Azerbaycan Kadın Kongresi‟‟nde de vurgulanmıĢtır. 1997-2000 yılları arasında Azerbaycan Devleti ve BM Kalkınma Programı “Azerbaycan‟da Toplumsal Cinsiyetin GeliĢtirilmesi” adlı ortak proje yürütülmüĢtür. Bu proje çerçevesinde toplumsal cinsiyet konularında kurumsallaĢma ve örgütsel çalıĢmaların yapılmasına dair bilgi verilmiĢ, ayrıca Kadın Sorunları Devlet Komitesine ( 6 Subat 2006 itibari ile Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi) ve ilgili diğer STK‟lara teknik destek sağlanmıĢtır. 64 65 2000 yılı Mart ayında CumhurbaĢkanı “Azerbaycan Cumhuriyeti Kaçkın-Ermenistan‟dan Dağlık Karabağ SavaĢı sırasında kaçarak Azerbaycan‟a sığınan vatandaĢlar. Mecburi göçkün Dağlık Karabağdan mecburi Ģekilde göç ettirilen vatandaĢlar. 65 Report of the State Commitee of Women‟s Problems of the Republic of Azerbaijan in response to a questionnaire for governments, relating to the implementation of the Beijing Platform for Action (1995) and 45 Milli Toplumsal Cinsiyet Politikasının Uygulanmasına Dair” Kararname imzaladı. 66 Bu karar kadın ve erkeklerin bütün devlet kurumlarında eĢit Ģekilde temsilini, kaçkın ve mecburi göçkün kadınların iĢle temin olunması için gerekli devlet programlarının hazırlanması, yasal düzenlemelerde yapılacak değiĢikliklerde toplumsal cinsiyet sorunlarının da hesaba alınması öngörülmekteydi. Devlet Kararnamesine esasen kadınlar hem merkez, hem de bölgelerde devletin Kamu Ġdarelerinde önemli pozisyonlar elde etmeli, kadınların devlet yapılarında temsilini temin etmek için gerekli adımlar atılmalıdır. 2000 yılı Azerbaycan Cumhuriyeti Bakanlar Kurulu 2000-2005 yılları için “Kadın Sorunları Faaliyet Planını” kabul etmiĢtir. Bu plan ulusal önceliklerin de göz önünde tutulması Ģartıyla Pekin+5 Stratejilerini esas almıĢtır. Plan kaçkın ve mecburi göçkün kadınların siyasal, ekonomik, kültürel, eğitim, sağlık sorunlarını da ele almaktadır.67 Plan hem devlet idareleri, hem de sivil toplum örgütlerinin iĢtirakini öngörmektedir. Milli Faaliyet Planın Ģartlarının hayata geçirilmesi için devlet bakanlıkları arası grup kurulmuĢtur. Milli Faaliyet Planının ilkelerinin gerçekleĢtirilmesi, önünde olan engellerin ortadan kaldırılması ve geliĢmelerle ilgili fikir mübadelesi için kurumlardan olan üyeler periyodik olarak toplantılar gerçekleĢtirilmesi öngörülmüĢtü. Milli Faaliyet Planı aĢağıdaki konuları kapsamaktadır: Kadın ve ekonomi; Kadın ve eğitim; Kadın ve sağlık; Kadın ve Ģiddet; Kadın ve silahlı çatıĢmalar; Kaçkın ve mecburi korkun kadınlar; Kadın ve basın; Kadın ve çevre; Kız çocukları; the outcome documents of the 23 rd special session of the General Assembly of the United Nations(2000), Baku-2004, s.,2. 66 Economic and Social Commision for Asia and Pacific, „‟Putting Gender Mainstreaming into Practice.(2003) United Nations Publication, 148 67 Azerbaycan Cumhuriyeti DıĢiĢleri Bakanlığı resmi websitesi, Web:http://www.mfa.gov.az/?language=en&options=content&id=111 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 46 Kadınların devlet kurumlarında ve karar verme aĢamalarında temsili; Uluslararası kadın kuruluĢlarıyla iĢbirliğinin geliĢtirilmesi. Avrupa ve Asya kavĢağında önemli stratejik coğrafyada yer alması, ayrıca Dağlık Karabağ savaĢının ülke ekonomisine vurduğu darbe Azerbaycan'ı sınır aĢan organize suç örgütlerinin hem kaynak, hem de transit ülke olarak kullanmasına zemin yaratmıĢtır. Organ mafyası, insan ticareti illegal örgütlerinin kurbanları toplumun en zayıf halkaları kadın ve çocuklar olmuĢtur. 2002 yılında Azerbaycan Cumhuriyeti Ġnsan Ticaretiyle Mücadele Milli Faaliyet Planı kabul edilmiĢtir. 2006 yılı Aralık ayında Milli Meclis Cinsiyet EĢitliğine dair Devlet Garantisi Kanunu‟nu kabul etmiĢtir. 68 Kanunun esas maksadı siyasal, ekonomik, sosyal, kültürel toplumsal hayatın diğer alanlarında erkek ve kadınlara eĢit hakların tanınması ve eĢit fırsatların sağlanmasıdır. Ayrıca toplumda var olan cinsiyete dayalı her türlü ayrımcılığın ortadan kaldırılması da bu kanunla amaçlanmaktadır. 25 Ocak 2007 tarihinde Bakanlar Kurulu “Demokratik Toplumda Günlük ġiddetle Mücadele Kapsamlı Devlet Programı‟‟nı onayladı. Program, aile içi Ģiddeti ortadan kaldırmak için her alanda stratejik planların gerçekleĢtirilmesi, toplumsal cinsiyet ve her türlü eĢitsizlik ve zulmün önlenmesi, CEDAW maddeleri baĢta olmakla kadınların korunması için ulusal mevzuatta gerekli standartların yakalanmasını öngörmektedir. Programda ayrıca kaçkın ve mecburi göçkün kadın ve çocukların rehabilitasyonu, kadınlar içerisinde issizlik ve eğitimsizliğin azaltılması için trainingler öngörülmüĢtür. 2010 yılında kabul edilmiĢ Azerbaycan Cumhuriyeti ”Cinsiyet EĢitliği” ve “Aile içi ġiddetin Önlenmesi” Kanunlarında toplumsal cinsiyet, cinsiyet eĢitliği, eĢit haklar ve fırsatlar, cinsiyet kaynaklı ayrımcılık, aile içi Ģiddet, mağdurlara gösterilecek psikolojik, tıbbi yardımlar ve diğer konulara yer verilmiĢtir.69 Kanunda aile içi Ģiddet olarak ailenin bir üyesinin diğer üyesinin, eski üyesinin, beraber yasayan akrabaların yasal hak ve özgürlüklerini kasıtlı Ģekilde kısıtlaması, psikolojik, cinsel, ekonomik veya manevi zarara 68 Kanun metni icin bkz. Web:http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/--ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_127414.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 69 FAG‟s on Law on Gender Equality in Azerbaijan, Web:http://www.undp.org/content/dam/azerbaijan/docs/Gender/AZ_15_FAQs_women.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 47 uğratması veya tehdit etmesi olarak belirlenmiĢtir. Kanun mağdurları yasal koruma mekanizmaları ile beraber Ģiddet tehdidi uygulayan kiĢilere uyarı mekanizmaları de belirlemiĢtir. Azerbaycan Devleti Toplumsal Cinsiyet EĢitliği konusunda birçok uluslararası örgütle iĢbirliği gerçekleĢtirmektedir. Kadınların toplumdaki pozisyonunun güçlendirilmesi, siyasal ve ekonomik haklarının elde edilmesi ve diğer sorunlarına çözüm getirilmesi amacıyla bu teĢkilatlarla ilgili devlet kurumları arasında projeler gerçekleĢtirilmektedir. Ayrıca toplumsal cinsiyet ve kadın sorunlarıyla meĢgul olan sivil toplum örgütlerine de ilgili devlet organları tarafından gerekli destek sağlanmaya çalıĢılmaktadır. Azerbaycan Devleti BM Kadın Fonu (United Nations Development Fund for WomenUNIFEM) ile yakın iĢbirliğine sahiptir. UNIFEM bölge temsilciliği ve Azerbaycan Devleti “Kadınlar Güney Kafkasya'da ÇatıĢmaların Önlenmesi ve Sulh Kurulması Taraftarı” adı altında iki aĢamalı proje gerçekleĢtirmiĢtir. (I Asama: 2001 – 2004; II Asama: 2004 2007). 70 UNIFEM projesinin ilk aĢamasının belirgin özelliği her üç Güney Kafkasya ülkesinde mevcut kadın teĢkilatları, toplumsal cinsiyet eĢitliği konusunda faaliyet gösteren aktivistler, gençlerin bir araya getirilmesi bölgede sulhun yerleĢtirilmesi ve çatıĢmaların önlenmesinde kadının rolünün ortaya çıkarılması olmuĢtur. Projenin gerçekleĢtirilmesi ile bölgede faaliyet gösteren kadın Ģebekeleri ve koalisyonlar bir araya gelerek daha yakin irtibat kurabilmiĢ ve bölgenin esas sorunu olan çatıĢmaların önüne geçebilmek adına güçlerini seferber etmiĢlerdir. Projenin ikinci aĢamasında Kadına KarĢı Her türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi ve BM Güvenlik Konseyi‟nin 1325 no‟lu kararı esas alınarak bölgede sulhun kalıcılığının sağlanması ve kadının insan haklarının korunması ve geliĢtirilmesi amaçlanmıĢtır. Azerbaycan devleti toplumsal cinsiyet konusuyla ilgili olarak Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği TeĢkilatı‟nın Bakü Ofisi ve Demokratik Kurumlar ve Ġnsan Hakları Ofisi (ODIHR) ile yakın iĢbirliğindedir. DKĠHO Azerbaycan‟da kadınların toplumda rolünün güçlendirilmesi amacıyla “Kadınlara KarĢı ġiddetin Önlenmesi”, Kadın Liderliği ve Siyasal Katılım” adı 70 UNIFEM: Women for Conflict Prevention and Peace Building in the Southern Caucasus, Web:http://www.static.reliefweb.int/report/georgia/unifem-women-conflict-prevention-and-peace-buildingsouthern-caucasus adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 48 altında projeler gerçekleĢtirmiĢtir. 71 Azerbaycan devleti kadın haklarının korunması ve toplumsal cinsiyet konusunda Avrupa Konseyi ile de yakın iĢbirliği gerçekleĢtirmektedir. Azerbaycan toplumsal cinsiyet sorunlarında gerekli standartları yakalamak ve uyum sağlamak amacıyla mevzuatını Avrupa Konseyi tavsiyeleriyle Avrupa Birliği mevzuatına uygun Ģekilde düzenlemektedir. Getirilen yasal düzenlemeler cinsiyet eĢitliği ilkelerine uyumlu Ģekilde yapılmaktadır. 2002 ve 2006 yıllarında Üsküp ve Stokholm'da gerçekleĢtirilen ‟‟Avrupa Konseyi Cinsiyet EĢitliğine Dair 5. ve 6. Bakanlar Konferansı‟‟na Azerbaycan delegasyonu da katılmıĢtır. Azerbaycan devleti uluslararası düzeyde kadın haklarının geliĢtirilmesi sürecinde de aktif iĢtirak etmektedir. Azerbaycan, 29 Kasım 2006 tarihinde Avrupa Konseyi „‟Kadınlara ġiddete KarĢı Mücadele Kampanyası‟‟na (aile içi Ģiddet dahil olmak üzere) katılmıĢtır. Kampanyanın maksadına uygun olarak gerekli yasal düzenlemelerin hazırlanması, Ģiddet mağdurlarına destek verilmesi, toplumun bütün katmanlarında Ģiddete karĢı bilinçlendirme iĢlerinin yürütülmesi gibi ölçüler götürülmesini taahhüt etmiĢtir. Azerbaycan hükümeti tarafından kadınlara karĢı ayrımcılığın ve Ģiddetin önlenmesi maksadıyla yürütülen projelere bütçe tahsis edilmiĢtir. Bu adımla Azerbaycan Avrupa Konseyi Kampanyası sona erdikten sonra da kadın ve çocuklara karĢı Ģiddeti önlemek amacıyla kapsamlı iĢler yürütüldüğünü teyit etmiĢtir. Kampanya sonucunda Azerbaycan Cumhuriyeti BM‟deki daimi temsilciliğinin de katıldığı Kadın Statüsü Komisyonunun “Toplumsal Cinsiyet EĢitliği Standartları ve Avrupa'da Mekanizmalar: Finansman ve Etkin ĠĢleyiĢ” adlı 52. oturumu çerçevesinde Azerbaycan‟da toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢılması ve kadına karĢı Ģiddetin önlenmesi için esas hedefleri içeren proje belirlenmiĢtir. Proje 2009 yılına kadar 20 ay içerisinde Azerbaycan'ın bütün bölgelerini içererek gerçekleĢtirilmiĢtir.72 Projenin temel hedefleri: Kadınların haklarını kullanması için ilave fırsatların oluĢturulması; Ġlgili malzemelerle teçhiz etme; Ortaokullarda insan ticareti ve erken evliliklerle ilgili bilinçlendirme iĢlerinin yürütülmesi; TV, radyo ve yazılı basını kullanarak o toplumda bilinçlendirme ve farkındalık yaratma; Cinsiyet tabanlı Ģiddet mağdurlarına hizmet stratejisi belirleme; Devlet kurumlarıyla iĢbirliğini güçlendirme. 71 Gender Ġssues, Situation in the Field of Gender Mainstreaming in the Republic of Azerbaijan, Web:http://www.mfa.gov.az/?language=en&options=content&id=111 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 72 A.g.m.,Women Access to Justice in Azerbaijan Report, 13 49 Proje sonucunda elde edilmiĢ kazanım olarak cinsiyet tabanlı Ģiddetle mücadelede yasal çerçevenin değerlendirilmesi ve ulusal mevzuatta boĢluk ve yetersizliklerin ortaya çıkarılması olmuĢtur. 10-11 Temmuz 2008 tarihinde Bakü'de Azerbaycan Cumhuriyeti Birinci Lady' si, UNESCO(United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) ve ISESCO'nun (Islamic Educational, Scientific and Cultural Organization) iyi niyet elçisi Mehriban Aliyeva'nın teĢebbüsü ile “Kültürlerarası Diyalogda Kadınların Rolünün GeliĢtirilmesi” Uluslararası Forumu gerçekleĢtirilmiĢtir.73 3.1.3. Ġnsan Ticareti ve FuhuĢu Önlemek Ġçin Yürütülen Politikalar Ġnsan ticareti ile meĢgul olan uluslararası organize suç örgütleri için Azerbaycan hem kaynak, hem de transit ülke olarak kullanılan ülkelerdendir. Ġlk olarak, bu tip akımlar 1990‟larda baĢlamıĢtır. SSCB‟den bağımsızlığını kazandıktan sonra baĢ gösteren kitlesel iĢsizlik, Ermenistan tarafından tecavüzkar Ģekilde baĢlatılan Dağlık Karabağ SavaĢı, ekonominin çöküĢü Bakü‟de 1990‟larda resmi olmayan “iĢçi pazarlarının” ortaya çıkmasına sebebiyet vermiĢtir. Bu insan pazarlarına hem Bakü‟den, hem diğer bölgelerden, hem de savaĢ bölgelerinden kaçkın ve mecburi göçkün olmuĢ insanlar herhangi bir iĢ bulma umuduyla toplanmaktaydılar. 1994 yılında Azerbaycan ve Ermenistan arasında ateĢkes belgesinin imzalanmasıyla sosyo ekonomik durum az da olsa sabitleĢse dahi iĢsizlik sorunu, hayat Ģartları nüfusu zorlamakta, erkeklerin Rusya, Türkiye ve diğer ülkelere akını devam etmekteydi. Zor ekonomik durum kadınları da kıskaca sokmaktaydı. 1990‟ların sonuna doğru Bakü‟de mevcut ve erkeklerin toplandığı 4 iĢçi pazarına kadınların da toplandığı ve beĢinci iĢçi pazarı ortaya çıktığı görülmektedir. 74 ĠĢsizlik ve ekonomik zorluklar neticesinde ülkeden göç eden erkeklerin yanında göç etmeye baĢlamıĢtır. 1997 yılından itibaren yurtdıĢında iĢ bulmak için çabalayan genç kadınlar yerli evlilik ajanslarının dikkatini çekmeye baĢlamıĢtır. 73 International Forum on Expanding Role of Women in Cross-Cultural Dialogue, Web:http://www.unesco.org/new/en/unesco/themes/gender-equality/single-viewgender/news/international_forum_on_expanding_the_role_of_women_in_cross_cultural_dialogue/#.Upcovd JdVFN adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 74 Yunusov, Arif. The problem of Human Trafficking in Azerbaijan‟‟, Carim East-Consortium for Applied Research on International Migration, Carim East Explanatory Note 13,61,s.1. 50 Bu ajansların çoğu kadınları iĢe yerleĢtirme vaatleriyle Batı Avrupa ülkelerine göndererek, oraya yetiĢince kadınları pasaportları ellerinden alınarak genelev, strip club ve diğer bu tür mekanlarda fahiĢelikle meĢgul olmaya zorlanmaktaydılar.75 Bu dönemde kadınların hem gönüllü, hem de sahtekarlıkla Türkiye, Rusya, BirleĢik Arap Emirlikleri, Suriye, Ġran, Ürdün, Mısır, Endonezya bazen Pakistan‟a da gitmekte ve ya gönderilmekteydiler. 76 Kadınların Doğu ülkelerinde fahiĢeliğe zorlanması haberleri daha çok gelmekteydi. Ġnsan ticareti kurbanlarının her dördünden biri baĢkent Bakü‟den, daha sonra sırayla Sumgayıt, Ganca, Mingeçevir ve ġamahı Ģehirlerinden olmaktaydı. Ġran sınırından olan Lenkaran ve Masallı, Gürcistan‟a yakın Gazah ve ġeki‟den de bu istikamette gönderilen insan ticareti kurbanlarının sayısı da az değildi. 1990-1999 yılları arasında insan ticareti mağduru 750 kadın Türkiye‟den sınır dıĢı edilmiĢtir. Bu sınır dıĢı olayının 650‟si 1996 ile 1999 yılları arasında gerçekleĢmiĢtir. Ġnsan Ticaretine KarĢı Mücadele Ġdaresi verilerine göre 2005-2013 yılları arasında ülke dahilinde 552 insan ticareti olayı, 551 fahiĢeliğe zorlama olayı kayıt altına alınmıĢtır.77 Ġnsan ticaretinin mağduru olanların %47‟si kendi kocası ve kocasının ailesi tarafından Ģiddet görmüĢ, %18‟i cinsel tecavüz kurbanı olmuĢtur. 78 Kurbanlar bu iĢlere kendi tanıdıkları, komĢu ve arkadaĢları aracılığıyla girdiklerini bildirmiĢler. Ġnsan ticareti kurbanları arasında Azerbaycanlılar olduğu gibi diğer ülkelerden Azerbaycan‟a getirilen insanlar da vardır. Ġnsan ticareti güzergahı Azerbaycan‟dan Türkiye‟ye, BirleĢik Arap Emirlikleri ve diğer ülkelere olmaktadır.79 Özellikle Karabağ SavaĢını takip eden dönemde iĢsizlik sorunu, erkeklerin yurtdıĢına iĢ aramak için çıkması, kadınların çocuklarına bakmakta zorlanması, sosyal yardımın eksikliği kadınları mağdur duruma düĢürmüĢ ve fuhuĢa itmiĢtir. Ekonomik problemlerin yanı sıra pornografinin yaygınlığı, basında geleneklere uygun olmayan televizyon programlarının ve filmlerinin gösterimi de fuhuĢu güçlendirdiği fikirleri BM Kalkınma 75 A.g.m. Yunusov, Arif. 2 „‟Azerbaijanis trafficked to Turkey, Iran, Russia and UAE.( 28 nisan 2010) Web:http://www.news.az/articles/14382 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 77 Azerbaycan Cumhuriyeti ĠçiĢleri Bakanlığı Ġnsan Ticaretine KarĢı Mücadile Ġdaresi, Statistik Bilgiler, Web:http://iaqmi.gov.az/?/az/content/108/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 78 A.g.m. Yunusov, Arif. 2 79 Aronowitz, A.Alexis. (2009) Human Trafficking,Human Misery:The Globe Trade in Human Beings, Greenwood Publishing Group. 148,188 76 51 Programı (United Nations Development Program-UNDP) 2007 yılında yürütülen sorular sonucunda hazırlanan raporunda yer almıĢtır. 80 Sorguda yer alanlar fuhuĢun yükseliĢte olduğunun, bunun ekonomik tarafları olduğu gibi basın kuruluĢlarının geleneklere ve mantaliteye aykırı programlar yapması sonucu fuhuĢu cesaretlendirdiğini de bildirmiĢlerdir. ĠçiĢleri Bakan Yardımcısı ve Ġnsan Ticaretiyle Mücadele Koordinatörü Vilayat Eyvazov 2004-2006 yılları arasında Azerbaycan‟da 689 insan ticareti hadisesinin kaydedildiğini bildirmiĢtir. 695 kiĢiye karĢı iĢlenen suç kapsamında dava açılmıĢ, 83 suç çetesi etkisizleĢtirilmiĢ ve 273 insan ticareti kurbanı tespit edilmiĢtir. 81 Azerbaycan çapında en fazla insan ticareti mağduru Sumgayıt, Gazah ve Gence Ģehirlerinde kaydedilmiĢtir. Bunun dıĢında aynı dönemde 900 insan ticareti kurbanı tespit edilmiĢ ve ülkeye geri getirilmiĢtir. Azerbaycan çapında insan ticareti mağdurları için 54 rehabilitasyon merkezi faaliyet göstermektedir. Azerbaycan Hükümeti artan insan ticaretinin önünü almak için önemli adımlar atmıĢ ve politikalar hayata geçirmiĢtir. Azerbaycan, BirleĢmiĢ Milletler SınıraĢan Örgütlü Suçlarla Mücadele SözleĢmesine ek Protokol olan Özellikle Kadın ve Çocuk Ticaretinin Önlenmesine, Durdurulmasına ve Cezalandırılmasına ĠliĢkin Protokol‟ü 12 Aralık 2000 tarihinde imzalanmıĢ, 13 Mayıs 2003 tarihinde onaylamıĢtır. 82 Ayrıca 20 Eylul 2002 tarihinde Ġnsan Ticaretinin Önlenmesi ve Ġnsan Ticaretine KarĢı Mücadele Brüksel Deklarasyonu kabul edilmiĢtir.83 6 Mayıs 2004 tarihinde CumhurbaĢkanı Ġlham Aliyev Ġnsan Ticareti ile Mücadele Ulusal Eylem Planını imzaladı. Plandaki talimatlara uygun olarak ĠçiĢleri Bakanlığı içerisinde Ġnsan Ticareti ile Mücadele Ofisi kurulmuĢ, insan ticaretiyle mücadele için ulusal koordinatör atanmıĢ ve insan ticareti mağdurları için rehabilitasyon merkezi kurulmuĢtur. 80 Azerbaijan Human Development Report. 72. A.g.m. Yunusov, Arif. 4 82 A Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially Women and Children, supplementing the United Nations Convention Against Transnational Organized Crime, New-York 15 November 2000. Web: http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?mtdsg_no=XVIII-12a&chapter=18&lang=en adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 83 Azerbaijan Republic Ministry of Internal Affairs Department on Struggle against Trafficking on Human Beings. Web: http://iaqmi.gov.az/?/en/mainpage/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 81 52 2005 yılında Milli Meclis‟te Ġnsan Ticaretiyle Mücadele Kanunu kabul edilmiĢtir. 84 Bu kanunla insan kaçakçılığı ile mücadelenin yasal ve örgütsel esası ortaya koyulmuĢ, insan ticareti kurbanlarının yasal statüsü belirlenmiĢ ve kurbanların korunmasına dair sorunlar düzenlenmiĢtir.85 2009 yılı Ağustos ayında Azerbaycan Ġnsan Ticareti Mağdurları ile ÇalıĢma Ulusal Mekanizması Yönetmeliğini kabul etmiĢtir. Bu yönetmeliğe göre insan kaçakçılığına karĢı komisyon oluĢturulacak ve senede bir görüĢme yapılacaktır. Alınacak önlemler arasında mağdurları bedava tıbbi hizmet verilmesi ve kurbanlara tazminat ödenmesi de bulunmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Ceza Kanunu‟nun 106. maddesi86ile 108.maddesi cinsel istismarı ve fahiĢeliğe zorlamayı yasaklamaktadır. 2013 yılının Ağustos ayında Azerbaycan Ceza Kanunu‟nun insan ticareti suçu kavramını ve bu suçu iĢleyenlere verilecek cezaları düzenleyen maddelerinde değiĢiklik yapılmıĢtır.87CumhurbaĢkanı Ġlham Aliyev tarafından onaylanarak yürürlüğe giren Ceza Kanunu‟nda DeğiĢiklik Yapılmasına ĠliĢkin Yasada insan ticareti “Ģiddet kullanarak ve Ģiddet kullanmakla tehdit etmek suretiyle, korkutarak veya diğer zorlayıcı yöntemler kullanarak, kaçırma, dolandırıcılık ve kandırma yoluyla, etkileme olanaklarını veya zayıflık durumunu suistimal ederek veyahut kayyumluk yapana maddi yarar, ayrıcalık veya kolaylıklar sağlayarak kiĢinin sömürü amaçlı alıkonulması, satın alınması, belli bir yerde tutulması, saklanması, taĢınması, teslim edilmesi veya teslim alınması” olarak tanımlanıyor. Yukarıda sayılan fiillere konu edilen kiĢinin buluğ yaĢına eriĢmemiĢ olması durumunda kullanılan yönteme bakılmaksızın iĢlenen fiil insan ticareti olarak kabul edilecektir. Ġnsan ticaretine konu edilen kiĢi ve kiĢilerin Azerbaycan sınırları dıĢına çıkarılması veya ülkeye getirilmesi de aynı suç kapsamında değerlendirmeye tabi tutulacaktır. 84 Kanun metni için bkz., Law on Fight against Human Trafficking (2005), (Azerbaijan), Web:http://www.legislationline.org/documents/id/6437 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 85 Ġnternet: Azerbaijan government approves national mechanism of work with human trafficking victims (14Ağustos 2009). Web: http://en.trend.az/news/society/rights/1521882.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 86 Kanun Metni için bkz.,Criminal Code of the Azerbaijan Republic, Web:http://www.legislationline.org/download/action/download/id/1658/file/4b3ff87c005675cfd7405807713 2.htm/preview 87 „‟Azerbaycan‟da Insan Ticareti Suçunun cezası sertleĢtirildi‟‟, Web:http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20130508043828899.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 53 ABD DıĢiĢleri Bakanlığı yıllık Ġnsan Ticareti 2013 raporuna göre ülke otoriteleri insan kaçakçılığının önünün alınması için önlemler alsalar dahi gerekli standartlar hala oluĢturulamamıĢtır.88 Rapora göre Azerbaycan kadın, çocuk ve erkeklerin emek istismarı ve seks kaçakçılığı için kaynak, transit ve hedef ülkedir. Azerbaycan erkekleri Rusya ve Azerbaycan‟da emek istismarına uğramaktadır. Azerbaycanlı kadın ve çocuklar ise hem ülke içerisinde, hem de BirleĢik Arap Emirlikleri, Türkiye, Rusya ve Ġran‟da cinsel kaçakçılığa zorlanmaktadır. Ayrıca Türkiye, Filipin, Romanya, Hindistan ve diğer ülkelerden gelen göçmenler de Azerbaycan‟da emek istismarına maruz kalmaktadır. Azerbaycan Hükümeti önemli çabalar sarf etse de insan kaçakçılığının ortadan kaldırılması için gerekli minimum standartları henüz geliĢtirememiĢtir. 3.2. Azerbaycan’da Cinsiyetler Arası ĠliĢkiler ve Kadınların Sosyal Hayatta Yeri 3.2.1. Azerbaycan’da Cinsiyetler Arası ĠliĢkilerin Tarihi Azerbaycan‟da cinsiyetler Arası iliĢkilerin kurulmasına etki gösteren amilleri ve mekanizmaları, bu iliĢkilerin tarihini bilmeden kavramak ve düzgün analiz etmek mümkün değildir. Azerbaycan‟da kadın ve erkekler arasında yerleĢmiĢ iliĢkiler, asırlar boyu Ģekillenmekte ve bölgede mevcut olan çok kültürlü çevrenin izlerini taĢımaktadır. Destanlar, efsaneler, atasözleri ve deyimler gibi folklorik kaynaklar, toplumda erkek ve kadın rollerinin nasıl inĢa edildiği, belirlendiği, stereotiplerin nasıl yerleĢtiği ile ilgili olarak dolaylı bilgi vermektedir. Azerbaycan manevi kültürünün abidelerine dikkat ettiğimiz zaman burada geliĢmiĢ anaerkil sistemin, düĢmanlara karĢı erkeklerle aynı safta savaĢarak hem kendini, hem memleketini koruyan Amazon-kadınların mevcut olduğunu görmekteyiz.89 Azerbaycan‟da “Amazon” terimi erkekle aynı çizgiye sahip, cesur, cengaver, korkusuz kadın anlamını taĢımaktadır. Büyük yazar Nizami Gencevi ( 12.yy), Büyük Ġskender‟le Berde Ģehirdevletinin yöneticisi sadece kadınlarla çevrili, kıvrak zekası sayesinde ülkesini bariĢ içinde 88 Department of State. Azerbaijan is a country of Human Trafficking. Web: http://www.contact.az/docs/2013/Social/062000040146en.htm#.UmpSLnDwkV8 89 Alakbarly, Farid. (2005) Amazons, Legends in History, Fearless Women in Life and Lore, Azerbaijan International 13.1. Web: http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai131_folder/131_articles/131_amazons.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 54 yöneten, korkusuz savaĢçı NuĢabe‟nin görüĢmesini „‟Ġskendername‟‟ eserinde tasvir etmiĢtir. Azerbaycan tarihinin manevi mirasları sadece erkeklerle omuz omuza savaĢan Amazon kadınlar hakkında değil, ayrıca kendi oğulları, eĢlerine destek vermiĢ, ülkelerine diplomat, siyasetçi, hayırsever, Ģair gibi hizmet etmiĢ kadın profilleri ile de zengindir. Akkoyunlu devletinin yöneticisi Uzun Hasan‟ın annesi Sara Hatun sayesinde uzun yıllar ülkesini barıĢ içinde yönetmeye muvaffak olmuĢtur. Ayrıca Kızıl Arslan‟ın eĢi Qatibe Hanım, ġah Ġsmail Safevi‟nin kızı Mehinbanu Sultanım Hatun, Uzun Hasan‟ın eĢi Despina Hatun, 18.yy Guba Hanı Feteli Han‟ın eĢi Tutu Bike, Massagetlerin yöneticisi Tomris, 12.yy da yaĢamıĢ Ģaire Mehseti Gencevi, hayırseverliği ve güzel Ģiirleriyle Azerbaycan edebiyatını zenginleĢtiren HurĢidbanu Natavan bize miras kalmıĢ ve Azerbaycan kadınının kendi zekâsı ve emeği sayesinde yükseldiği mertebeleri gösteren manevi hatıralar içerisinde yer almaktadır. Azerbaycan tarihinde toplumun sosyal ve kültürel hayatında bu kadar önemli pozisyonlarda yer alan kadın profillerinin var olması, toplumsal cinsiyet analizi perspektifinden değerlendirildiğinde günümüzde kadınlara karĢı var olan önyargının, geleneklerin, dini amillerin katkısıyla zamanla Ģekillendiği gerçeğini ortaya çıkarmaktadır. Dünya Türk‟lerinin ortak ebedi mirası sayılan Dede Korkut eposunda kadın erkek iliĢkileri tartıĢmalı Ģekilde tasvir edilmiĢtir. Destanda kadınların kendilerini çocukları ve eĢleri için feda etmelerine rağmen, bazı boylarda kadınlara karĢı önyargı, iftira, horlanma durumları mevcuttur. Destanda sevgilisi Qanturalı‟nı ustaca davranarak amansız savaĢtan kurtarmasına karĢın, sevgilisinin kadın tarafından savaĢtan kurtulan erkeğin savaĢta düĢman darbesinden öldürülmesinden farklı olmadığını düĢünerek Selcan Hatun‟u öldürmek istemesi, ataerkil düĢüncenin ne denli baskın olduğunu göz önüne sermektedir. Bu hikâyede öne çıkan mantıksız davranıĢ erkeğin kendini kanıtlaması ve ataerkil toplumda var olan önyargıdan dolayı hor görülme endiĢesinden ortaya çıkmıĢtır. Dede Korkut Destanında ataerkil düĢünceye vurgu yapan stereotiplere tezat oluĢturacak durum kadınların düĢünce ve hislerinde, eĢleriyle ve diğer erkeklerle olan iliĢkilerinde ortaya çıkan çağdaĢ çizgiler vardır. Destanda kadınlar sadece çocuk ve eĢlerinin, ev içi konularda sorumluluğu üstlenmekle kalmamakta, erkeklerle aynı safta at binerek, kılıç oynatarak, omuz omuza savaĢarak, vatanlarının savunmasına da katılmaktadırlar. Kadınlar 55 kendi zekâlarıyla hem eĢlerine destek çıkmakta ve ailelerini huzur içinde yaĢamasını sağlamakta, hem de gerek olunca erkeklerle beraber mücadele vermektedir. Ġlerleyen tarihi geliĢmelerin cinsiyetler arası iliĢkilerin Ģekillenmesine gösterdiği etki, bu iliĢkileri yansıtan, aynı dönemlerde ortaya çıkmıĢ, fakat bir birine zıt atasözleri ve deyimlerde yer almıĢtır. Bir tarafta “aslanın erkeği diĢisi olmaz” gibi tarafsız atasözü, diğer tarafta “ kadının iffeti erkeğin Ģerefidir”, “yedi oğul isterim, bir tane kız gelin” önyargılı deyimi Azerbaycan kültüründe asırlar boyu var olan cinsiyetler arası iliĢkilerin çatıĢmalı, çeliĢkili yönünü ortaya koymaktadır. Müslüman devletleri içerisinde ilk kız okulunun Bakü‟de petrol milyarderi ve hayırsever Hacı Zeynelabidin Tagiyev tarafından açılması (1901),1911 yılında Hatice Alibeyova tarafından ilk kadın dergisinin( “IĢık” ) basılması, yurtdıĢına gönderilen öğrencilerin içerisinde kızların da olması (ġövket Mamedova, Ġtalya) Azerbaycan‟da kadınların önyargı stereotiplerinden sıyrılmaya çalıĢmasının örneklerindendir. 1918 yılında kurulmuĢ Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti döneminde kadınların toplumdaki rolünün sağlamlaĢtırılmasına yönelik önemli adımlardan biri 1919 yılında kadınlara seçme ve seçilme hakkını tanıyan yasa düzenlemesinin oylanması olmuĢtur. ADC 1920 tarihinde BolĢevikler tarafından iĢgal edilmesine rağmen böyle yasal düzenlemenin bu devletin ne demokratik değerlere bağlı ve özellikle kadınların topluma aktif katılımını sağlamak için çaba sarf edilebileceğinin sinyallerini vermiĢtir. Azerbaycan Sovyet Sosyalist Cumhuriyeti döneminde hâkim BolĢevik ideolojisi kadın harekâtının güçlenmesine, “kadın sorununun” ortadan kaldırılmasına, kadınların eğitim ve iĢ hayatına aktif katılım sağlamasına iliĢkin politikalar hayata geçirmiĢtir. Sovyetler Birliği‟nin en önemli baĢarısı kadınlar arasında cehaletin, bilgisizliğin ortadan kaldırılması olmuĢtur. Devlet ve Komünist Partisi‟nin desteğiyle kadınlar gönüllü gönülsüz sosyal hayata ve üretim sanayisinin bütün alanlarına dahil olmuĢtular. Ataerkil kalıpları ve geleneksel düĢünce tarzını ortadan kaldırmak amacıyla Sovyetler kadınların güç hiyerarĢisinin bütün basamaklarında, politik ve sosyal hayatın bütün alanlarında iĢtiraklerini sağlamak için kontenjanlar belirledi. 56 1929-1933 yılları arasında bu politikanın sonucu olarak üretim sanayisinde çalıĢan kadınların sayı 5 misli artmıĢtır.90Aynı dönemde tarım sanayinde kadınların oranı % 37‟ye yükselmiĢtir. Zamanla Ģekillenen ataerkil dominantlık kadın ve erkek arasında büyük uçurum yaratmıĢ, bu da özellikle kadının toplumsal hayata katılımını, özel hak ve özgürlüklerini kısıtlayarak, kadını sadece aile hizmetçisi ve cinsel arzu nesnesine çevirmiĢtir. Sovyet politik sisteminde toplumsal cinsiyet eĢitliği “ kadın sorunu” haline gelmiĢti. 1921 yılında Komünist Parti üyesi olmayan kadınların Bakü‟de düzenlediği toplantısına katılan kadınların %68,8‟i baĢkent Bakü, %31,4‟i diğer bölgelerden gelmekteydi. Kadınların toplumsal hayata katılımını yükseltmek amacıyla sayısız kadın kulüp ve teĢkilatları faaliyet göstermeye baĢladı. Fakat Sovyet sisteminde mevcut siyasi tezat, totalitarizm rejimi kadın sorununun hak eĢitliği, kadınların karar verme sürecinde etkinliği, kendini ifade için fırsatların tanınması gibi temel fikri zayıflatmıĢtı.91 Kadınlar devlet ve kamu görevlerinde yüksek pozisyonlar alsalar da, kesinlikle karar verici mevkie gelememiĢ, hiyerarĢik tabanda erkeklerin hep arkasında kalmıĢlardır. Sovyetler Birliği‟nin en yüksek güç teĢkilatı olan Siyasi Büro‟nun (Politburo) Komünist Partisi Merkezi Komitesi‟nde sadece bir kadın görev almıĢtı. Bu durum bütün Sovyetler Birliği Cumhuriyetleri için geçerli idi. Kadınların üretim sanayine, toplumsal hayata katılımı evdeki geleneksel rolünü azaltmamıĢ, tam tersine var olan aile içi sorumlulukları üzerine yük bindirmiĢtir. Hem dıĢarıda, hem de ev içerisinde sorumluluğun artması ve devletin bu konuda hiçbir destek göstermemesi kadınların kendilerini yorgun ve bitkin hissetmesi ile sonuçlanıyordu. 1991 yılında Azerbaycan‟ın bağımsızlığını kazanması, bir komünist ekonomik sisteminden, pazar ekonomisine geçiĢ, Dağlık Karabağ SavaĢı ve ağır sonuçları, toplumun bütün tabakalarına ve sınıflarına ağır darbe vurmuĢtu. SavaĢ sonucunda ekonominin çökmesi kadınların durumunu daha da zorlaĢtırmıĢtı. Hem baĢkent, hem bölgelerde yaĢayan, hem de kaçkın ve mecburi göçkün kadınların durumu çok ağırlaĢmıĢtı. YurtdıĢına çalıĢmak için giden veya savaĢta kaybettikleri eĢlerinden sonra ailenin ekonomik yükünün 90 A.g.m.Azerbaijan Human Development Report,16 Heyat, Farideh. (2002). Azeri Women in Transition:Women in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan. Taylor and Francis Group. 143 91 57 artması, çocukların sorumluluğu, geçim sıkıntıları kadınları çok düĢük ücretler karĢılığı iĢ bulmaya sevk ediyordu. Yurtiçinde iĢ bulamayan kadınlar daha fazla gelir elde etmek amacıyla yurtdıĢına çalıĢmaya gitmek için çaba sarf etmekte, çoğu zaman sınır aĢan organize suç örgütlerinin eline geçerek mağdur duruma düĢmekteydiler. Azerbaycan devleti bağımsızlığını kazanmasını takiben gerçekleĢtirdiği politikalar içerisinde kadınların sorunlarının çözümlenmesi için yollar üretmeye çalıĢılmıĢ, bu konuda yasal düzenlemeler gerçekleĢtirilmiĢ, uluslararası sözleĢmeler imzalanmıĢtır. 3.2.2. Din ve Gelenekler Azerbaycan farklı inançlara ibadet eden insanların vatanıdır ve bu inanç çeĢitliliği hiçbir zaman silahlı çatıĢmaların ortaya çıkmasına esas veren durum olmamıĢtır. Azerbaycan‟da mevcut olan inanç çeĢitliliği cinsiyetler arası iliĢkilere ve kalıplara önemli derecede tesir göstermiĢtir. Her inanç kendini ve insanı anlayıĢ biçimini, insanları toplumun günlük hayatında kendi kurallarına uygun Ģekilde biçimlendirmiĢtir. Diğer bölgelerde inanç ve dinler ararsı savaĢ ve mücadelelerin aksine Azerbaycan bütün din ve inançların özgür Ģekilde ibadet edildiği nadir bölgelerdendir. Yüzyıllarca süregelen inanç toleransı, dinler arası diyalog, hoĢgörü ve anlayıĢ günümüz Azerbaycan insanına kalmıĢ en önemli miraslardan biridir. Azerbaycan‟da var olan farklı dinlere ait ibadethaneler ve okullar, kültür ve hoĢgörü abideleri olarak tarihin keĢmekeĢli dönemlerini aĢarak günümüze kadar gelmiĢ ve dimdik ayakta durmaktadırlar. Ġslam dininin dominant olduğu Azerbaycan‟da insanların toplumsal hayatında fazla değiĢiklik baĢ göstermemiĢtir. Çoğunluğu Ġslam‟ın ġii mezhebine ibadet eden Azerbaycan nüfusu arasında ġeriat kanunları hiçbir zaman etkin olmamıĢtır. 1907 yılında Rusya Duma‟sında Azerbaycanlılardan oluĢan Müslüman Fraksiyonu‟nun kadınların seçme ve seçilme hakkıyla ilgili öne sürdüğü görüĢme teklifi bu duruma örnek gösterilebilir.92 Bu teklif cinsiyet eĢitliği anlayıĢının 20.yy baĢlarında Azerbaycan‟da ilerlediğinin ispatıdır. 92 A.g.m.,Gender Attitudes in Azerbaijan:Trends and challenges, s.,15 58 Ġslam‟da kadın haklarıyla ilgili en değerli ve güvenilir yegâne kaynak Müslümanların kutsal kitabı Kur‟ani Kerim‟dir. ġeriatta kadının evlilik ve boĢanma, kendini savunma, mülkiyet sahipliği, çocukların yetiĢtirilmesi, toplumda ve ailede rolü ile ilgili düzenlemeler mevcuttur. Her mezhepte farklı eğilimler mevcut ve her Müslüman toplumunda neredeyse uygulamalar ona göre yapılmaktadır. Ġslam kadınların eğitim hakkını kısıtlamamakta, toplumsal hayatta da özgürlük tanımaktadır. Ayrıca evlilik ve boĢanma durumlarında kadına maddi birtakım desteği öngörmektedir. Fakat zamanla dini kuralların yorumlanmasında ortaya çıkan farklılıklar ve geleneklerin baskınlığı sonucunda ataerkil toplumda kadınların hem toplumsal hayatta, hem de aile içerisinde geriye itilmesine, söz hakkından yoksun bırakılmasına sebep olmuĢtur.93 Sovyet rejimi döneminde inanç özgürlükleri, ideolojik yasaklar ve intensiv propaganda sebebiyle ciddi Ģekilde sınırlanmıĢtı. Bu sınırlamalar dini ibadet yerlerinin mahv edilmesi, sahipsiz ve bakımsız bırakılması, din bilginlerinin tacizlere maruz kalması, bunun sonucunda da inanç bilgisi boĢluğunu ortaya çıkarmıĢtır. Bütün bu olumsuzluklara rağmen, Azerbaycan nüfusu genel olarak inançlarına olan bağlılığını kaybetmemiĢ, gizli Ģekilde bile olsa dini vecibeleri yerine getirerek dini değerlerine bağlılıklarını korumuĢlardır. Sovyetler dağıldıktan sonra Azerbaycan toplumu hızlı Ģekilde 70 yıl uğradıkları dini yasakları yeniden kurmaya baĢlamıĢtır. Cami, kilise ve sinagoglar yeniden yapılanmaya baĢlanmıĢ, sayıları arttırılmıĢ, dini kitapların ve gazetelerin basımı çoğaltılmıĢ, dini eğitim kurumları ortaya çıkmıĢtır. Azerbaycan‟da Ġnanç Özgürlüğü Kanunu‟na esasen herkes kendi dinini seçmekte ve ateist olmakta özgürdür ve eĢit haklara sahiptir.94 Azerbaycan laik devlet olmasına rağmen, bütün yerli dinler özellikle Ġslam dinine ibadet edenler nüfusun %95 oluĢturmaktadır. Müslümanların %85 ġii, %15 Sünni mezhebine ibadet etmektedir. Geleneksel din ve inançlar içerisinde Hıristiyanlık, Musevilik, ZerdüĢtlüğü göstermek mümkündür. Azerbaycan laik bir devlet olma sonucu olarak, Anayasa‟nın 48. maddesi herkese din ve inanç seçme ve ibadet etme özgürlüğü tanımaktadır. Anayasa‟nın 18. maddesinin 1-3 fıkralarına göre, din devletten ayrılmıĢtır, 93 Tohidi,Nayereh. (1999) Women's Rights, Citizenship, and Democracy in Post-Soviet Azerbaijan and Central Asia. Journal of Azerbaijani Studies. 119-122 94 Administrative Department of the President of the Republic of Azerbaijan, Presidential Library, Religion, 17. Web: http://files.preslib.az/projects/remz/pdf_en/atr_din.pdf 59 bütün dinler kanun karĢısında eĢittir, insan kiĢiliğini alçaltacak, hümanizme ters herhangi dini propaganda yasaklanmaktadır. Azerbaycan Avrupa ve Asya‟nın geçit bölgesinde elveriĢli jeopolitik ve jeostratejik noktada yer almaktadır. SSCB dağıldıktan sonra ülkeye aktif Ģekilde birçok din ve mezheplerin siyasi amaçlarla sokulmakta ve kendi inançlarını 70 sene ateizm idaresi altında yaĢamıĢ halka enjekte etmeye çalıĢmaktadırlar. Devlet yaygın dini propagandanın önünün alınması maksadıyla birtakım politikalar hayata geçirmektedir. Bu amaçla CumhurbaĢkanının 21 Temmuz 2001 tarihli 512 sayılı Kararnamesi ile Azerbaycan‟da Dini Kurumlardan Sorumlu Devlet Komitesi oluĢturulmuĢtur. Azerbaycan Cumhuriyeti‟nin Dini Kurumlardan Sorumlu Devlet Komitesi dini faaliyet alanında devlet politikasının uygulanmasını, dini kurumlarla ilgili mevzuatın hükümlerine uyulması, ilgili yürütme organlarının dini kurumlar konusundaki faaliyetlerini koordine edilmesini sağlayan merkezi yürütme organıdır. Son 15 sene içerisinde ülkeye özellikle Ġran ve Suudi Arabistan üzerinden dini yayınlar sokulmaktadır. Azerbaycan nüfusunun tarihten gelen Ġslam dinine olan inancı, hoĢgörüsü, toleransı radikal akımların ülkeye nüfuz etmesiyle farklı boyutlara taĢınmıĢtır. Maalesef bu radikalleĢmenin en ağır bedellerine yine kadınlar ve kız çocukları ödemek zorunda bırakılmıĢtır. Artan dini eğilimler sonucu Azerbaycan‟ın neredeyse bütün bölgelerinde (özellikle Ġran‟la sınır bölgelerde) kız çocuklarının eğitimleri veliler tarafından sınırlanmaktadır. 10 Aralık 2010 tarihinde Eğitim Bakanlığı tarafından baĢörtüsüne yasak getirilmiĢtir. Bu yasağa esasen ilkokul, ortaokul ve üniversitelerde baĢörtüsünü yasaklanmaktadır. 95 Çocuklarını baĢörtüsü olmadan okula göndermek istemeyen veliler bu duruma tepki göstermekte ve kız çocuklarını okula gönderememektedirler. 96 Ayrıca öğretmenlerin de okula baĢörtülü gelmesi de kabul görmemektedir.97 95 Ġnternet: Azeri Hijab ban bars scores from school. Web: http://edition.presstv.ir/detail/156365.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 96 A.g.m.,Women Access to Justice in Azerbaijan report, 10 97 Ġnternet: Azerbaijan bans hijab for teachers. Web:http://presstv.com/detail/194233.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 60 Son zamanlarda hicabın (baĢörtüsü) yasaklanması, bütün ülkede protestolara yol açmıĢ, veliler hicaba olan yasağın Anayasa‟ya aykırı olduğunu bildirerek, yasağın çocuklarının eğitim hakkını ellerinden aldığını bildirmiĢlerdir. Azerbaycan‟da dini konularda ortaya çıkan diğer bir sorun ġii mezhebinde kabul edilen mut‟a nikâhıdır.98 Geleneksel olarak yapılan mut‟a nikâhı Sovyetler döneminde yasak olsa da Azerbaycan‟ın bağımsızlığını kazanmasıyla yeniden yükseliĢe geçmiĢtir. Azerbaycan Aile Kanunu‟nun 9.maddesine esasen yasal nikâh olarak, resmi nikâh kabul edilmektedir.99 Böylece dini nikâh yapan bayanlar (Azerbaycan Türkçesinde kebin veya kebin name) boĢanma yaptıklarında da hiçbir statüye veya imtiyazlara sahip olmamaktadırlar. Aile Kanunu‟nun 10.maddesine esasen evlilik yaĢı 18‟dir. STK‟ların raporlarına göre otoritelerce yürütülen politikalar gerekli sonuçlar hala vermemektedir ve kız çocuklarının evlendirilmesi sorununda çözüme ulaĢılamamıĢtır. Özellikle gelenekçi ve muhafazakâr kesimlerce kız çocukların 18 yaĢına gelmeden dini nikâhla evlendirilmesi sorunu ilgili kurumları harekete geçirmiĢtir. 2002 yılında Kafkasya Müslüman Kurulu evlilik yaĢının 18 olduğuna dair fetva vermiĢtir.100 Fakat bu fetvanın da dini nikâhların, özellikle de küçük yaĢlı kızların evlendirilmesi olaylarının önünün alınmasında pek iĢe yaramamıĢtır. 101 Ulusal mevzuata esasen kanunlarla belirlenen yaĢtan önce gerçekleĢtirilen evlilikler Anayasa‟nın 34. ve Ceza Kanununun 152 ve 153. Maddeleri uyarınca kovuĢturma gerçekleĢtirilmektedir. Azerbaycan Cumhuriyet‟i Anayasa‟sının 25/2. maddesine göre erkekler ve kadınlar hukuk sistemi altında eĢit koruma altındadırlar ve bütün siyasal, ekonomik, sosyal ve kültürel haklardan eĢit Ģekilde faydalanmaktadırlar. 98 Müt'a veya Muta nikâhı; bir erkeğin, rızası olan bir kadınla, bir ücret karĢılığında, belirli bir süreliğine birlikte olmak üzere evlenmesidir. Bazı kaynaklarda Acem - Fars nikâhı ya da muvakkat (geçici) nikâh da denir. Web:http://www.ehli-beyt.org/ehlibeyt/siaya-yapilan-elestiriler-ve-onlarin-kisaca-cevaplari.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 99 Kanun metni için bkz. Web:http://www.genprosecutor.gov.az/?/az/content/58/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 100 Ġnternet: Country Reports on Human Rights Practices for 2012,United States Department of State , Bureau of Democracy, Human Rights and Labor,30, Web:http://photos.state.gov/libraries/azerbaijan/749085/hajiyevsx/hr_report2012.pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 101 Kafkaz Islam Idaresi resmi web sayfası. Web: http://www.qafqazislam.com/az/dini_movzu.php?id=21 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 61 Azerbaycan Anayasa‟sı erkek ve kadınların haklarını eĢit Ģekilde garanti altına almasına rağmen, kadınların adalet ve eĢitliğe erkeklerle beraber Ģekilde ulaĢması engellenmektedir. Kadınların haklarını erkeklerle eĢit Ģekilde kullanamaması, özellikle geleneklerden kaynaklanan katı cinsiyet kalıplarının yok edilememesinden dolayı ortaya çıkmaktadır. Kadın hakları, feminist söylevler Azerbaycan‟da bazı kesimlerce Sovyetlerin eskimiĢ „‟Batılı, aile karĢıtı, erkek karĢıtı eğilim‟‟, Azerbaycan kültürüne, aile yapısına ters ve zedeleyici unsur olarak görülerek kabul edilmemektedir.102 Azerbaycan Cumhuriyeti mevzuatı kadın haklarını ve eĢitlik ilkesini geniĢ Ģekilde kapsasa da gelenekçi toplumun kadınların önüne yüzyıllardır diktiği engeller halen aĢılamamıĢtır. 3.2.3. Kadınların Siyasal Hayata Katılımı Çoğu zaman kadınların toplumsal ve siyasal hayata katılımı genel kabul ve geleneklere dayalı cinsiyet rollerinin ispatına bağlı olmaktadır. Kadınlar sadece cinsiyet rollerinden değil, ayrıca zayıf ve güçsüz stereotipinin onlara yaftalanmasına da katlanmak zorundadırlar. Kadınlara aile ve toplumsal hayatta getirilen yasaklar, erkeklerin üstün karar verici pozisyonda görülmesi genellikle geleneklere bağlı cinsiyet stereotipilerinden kaynaklanmaktadır. Günümüzde kadınların politik ve sivil topluma katılımı ve temsili çok düĢük seviyede seyretmektedir. Buna rağmen, özellikle eğitimli toplumlarda cinsiyete dayalı önyargıların ortadan kaldırılması eğilimleri göze çarpmaktadır. Bu toplumlarda yapılan araĢtırmalar sonucu kadınların siyasal hayata katılımının, cinsiyetlerin eĢit temsilinin ve kadınlara bu konuda geniĢ fırsatların tanınmasının desteklenmesi eğilimleri ümit vericidir. Bu konuda toplumsal aydınlanma ve farkındalık yaratmak, sadece uluslararası örgütlerin, STK‟ların, devletlerin üzerinde kalmamalı, günümüzde büyük imkânlara sahip basın kuruluĢlarının da aktif iĢtiraki gerekmektedir. Cinsiyete dayalı davranıĢ kalıpları bütün dünyada olduğu gibi Azerbaycan‟da da kiĢisel geliĢimin ilk basamaklarında öğrenilen stereotiplerden asılıdır. Gelenekler ve dini ideolojiden doğan cinsiyet yaklaĢımları daha çocukluk döneminde erkeklerin kadınlardan 102 Tohidi, Nayereh. (2012) The global-local Ġntersection of Feminism in Muslim Societies:The Cases of Ġran and Azerbaijan. The Jourlan of Social Research (An International Quarterly of the Social Sciences), 851-887 62 daha üstün, güçlü olması kalıbını insanların Ģuurunda yer etmektedir. Ailede görülen cinsiyet yaklaĢımları çocukların hafızalarına kazınmakta ve bütün hayatı boyunca hem toplumsal hayatta, hem de aile içerisinde kadının ikincil rolü yazılmamıĢ kanun olarak kabul görmektedir. Geleneklerden doğan bu yaklaĢım, çoğu zaman kadınların kendileri tarafından kabul edilmekte ve gelecekte kendi ailesinde gördüğü ikincil rolünü kendi çocuklarının yetiĢtirilmesinde de yanlıĢ olarak uygulamaktadır. Birçok kadın isteyerek veya istemeyerek, sadece „‟böyle olması gerektiği için‟‟ hem kendi çocukları arasında da cinsiyete dayalı ayrım yapmakla, hem de kendisi ailesinde ikincil rol üstlenmekle yanlıĢ örnek teĢkil etmektedir. Kadınların sosyal ve politik hayata katılımı demokratikleĢme sürecinin en önemli unsurlarıdır. Buna rağmen, geçiĢ dönemini yaĢayan ülkelerde demokratik değerlerin geliĢiminin, kadınların sosyal ve siyasi hayatta aktifliğinin düĢük olduğu tecrübesi, dünyanın birçok ülkesinde görülmektedir. Azerbaycan da bu konuda istisna olmamıĢtır. Hâlbuki Azerbaycan bütün doğu ve Müslüman aleminde dünyada kadınlara ilk olarak oy hakkı tanıyan birkaç devletten biridir.103 1918 yılında kurulmuĢ Azerbaycan Demokratik Cumhuriyeti Parlamentosu tarafından 21 Temmuz 1919 tarihinde kabul edilen, kadınlara seçme ve seçilme hakkı tanıyan karar Azerbaycan‟ı devrinin en geliĢmiĢ ülkelerinden de bir adım öne çıkarmaktaydı. BolĢevik iĢgali sonucu tarih sahnesinden kaybolan ADC‟den sonra da kadınların politik hayata aktif katılımını ve temsilini gerçekleĢtirmek amacıyla Sovyet döneminde reformlar hayata geçirilmiĢtir. GeçiĢ döneminde kadınların önceki, yani SSCB dönemine baktığımız zaman siyasal ve toplumsal hayattaki aktifliğini hayli derecede gerilemiĢtir. Bunun en göze çarpan örneği Sovyet Parlamentosunda %40‟lık orana sahip kadın milletvekillerinin, egemen Azerbaycan devleti Parlamentosu Milli Mecliste 1990 yılında %4,3 oranına düĢmesidir.104 103 Akhundov, Fuad. (1998) Democratic Republic of Azerbaijan, Chronology of Major Events. Azerbaijan International, (6.1). Web: http://azer.com/aiweb/categories/magazine/61_folder/61_articles/61_chronology.html, adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 104 Ġnternet: Mikaylova,Ulviya. (Nisan 2014) Feminism in Azerbaijan, Women in Azerbaijan. Web:http://www.cddc.vt.edu/feminism/aze.html adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 63 Azerbaycan Cumhuriyeti Parlamentosunda kadınların en az temsil olunduğu yıl 1990 yılıdır.(%4,3) Gelecek yıllarda Parlamentoda kadın milletvekillerinin sayısı aratarak son 2010 seçimleri itibariyle %16 oranına ulaĢmıĢtır. Çizelge 3.1. Azerbaycan Parlamentosuna seçilen millet vekilleri sayısı ve cinsiyet bölgüsü. (Azerbaycan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi bilgilerine göre)105 Sayı Yıllar 1990 1995 2000 2003 2004 2005 20061) 20071) 20081) 20091) 20102) 20112) 20122) 20132) kadın 15 15 13 13 13 13 14 14 14 14 20 20 19 19 Cinsiyet bölgüsü (%) kadın erkek 335 109 109 111 111 111 111 111 111 111 105 105 104 103 4,3 12,1 10,7 10,5 10,5 10,5 11,2 11,2 11,2 11,2 16,0 16,0 15,4 15,6 Erkek 95,7 87,9 89,3 89,5 89,5 89,5 88,8 88,8 88,8 88,8 84,0 84,0 84,6 84,4 1) 6 Kasım 2005 yılı durumuna 2) 7 Kasım 2010 yılı durumuna 2005 yılı Kasım ayında yapılan Parlamento seçimleri için Merkezi Seçki Komisyonuna adaylığı ileri sürülen 2.327 kiĢinin %90 erkek, %10 kadın olmuĢtur. Bu baĢvurulardan 2.063 kabul edilmiĢ ve resmen kayıt altına alınmıĢtır ki, bunların %89,7 erkek, % 10,5 kadın adaylar olmuĢtur.106 1999 yılının Temmuz ayında Milli Meclis belediye seçimleri ve belediyelerin statülerine iliĢkin kanun kabul etti. Bu kanuna göre belediyeler yerel olarak kendilerini idare kamu kuruluĢlarıdır. Belediyelere 2004 yılında yapılan seçimlerde seçilen 20.346 baĢkanın 105 Azerbaycan Cumhuriyeti resmi web sayfası. Web: http://www.stat.gov.az/source/gender/ adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 106 A.g.m. Gender Attitudes in Azerbaijan:Trends and Challenges, UNDP.(2007) Azerbaijan Human Development Report.74 64 %95,5‟i erkekler, %4,1‟i kadınlar olmuĢtur. Bu rakamlar kadınların toplumsal hayata katılımının ne derecede düĢük seviyelerde olduğunu göstermektedir. Günümüzde kadınlar siyasal alanda temsili oranı düĢüktür. Kadınlar tarafından yönetilen hükümet organlarının oranı %2, Parlamentoda sahip oldukları koltuk sayısı %11,6'dır.107Parlamentodan uzmanlar ve yerel STK‟lar kamusal alanda ve politik hayatta kadınların katılımının düĢük olmasından endiĢelerini dile getirmektedirler. Bu durumu dört farklı gerekçe ile izah etmektedirler. Sovyet sisteminde mevcut olan kontenjanın ortadan kalkması; Toplumda ataerkil yaklaĢımların güçlenmesi; Kadınların devlet kurumlarında temsilini teĢvik edecek desteğin yoksunluğu; Erkeklerin ellerinde olan gücü kadınlarla paylaĢmak istememesi düĢüncesinin popülerliği Kadınların siyasal hayata katılımı ile ilgili BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı raporu için nüfus içerisinde yapılan sorgularda farklı fikirler ortaya çıkmıĢtır.108 Sorgularda yer almıĢ kadın ve erkekler kadının siyasal hayata katılımının mı daha önemli, yoksa evin hanımı, eĢ ve anne olmasının mı daha önemli olması konusunda farklı fikirler öne sürmüĢlerdir. Kadınların siyasal hayata katılımına karĢı çıkan erkekler, kadının esas misyonunun evi, ailesi ve çocukları olmasını gerekçe göstererek, kadının toplumsal hayat aktif katılımının kadını evdeki vecibelerini yerine getirmesine engel olacağını bildirmiĢlerdir: ‟‟Kadının esas iĢi kendi ailesine ve çocuklarına hizmettir. Siyaset erkek iĢidir. Bizim geleneklerimizde de erkek ve kadın arasında iĢ bölgüsü böyledir‟‟. Bu fikri onaylayan diğer bir genç erkek de, ‟‟Kadının esas sorumluluğu anne olmak ve çocuklarını eğitmektir. Siyasetle uğraĢmak daha ileri bir iĢtir. Kadınlar siyasi lider olamaz. Olmamaları en iyisidir. Ev kadınları olmaları daha iyi‟‟ olarak soruya cevap vermiĢtir. Erkeklerin kadınların siyasette yer alması fikrinin kadın için çok önemli olmaması düĢüncesine hemfikir kadınlar da sorguda yer almıĢtır. Bu kadınlardan birinin fikrine göre, ‟‟Siyaset zor iĢtir. Kadının zaten çok sorumluluğu var. Eğer siyasetle uğraĢırsa aile meseleleriyle ilgilenemez. Kendini iki yere paralar ve her birinde yarım kalır. Eğer kadın anneyse en iyisi kendi çocuklarına bakmasıdır.‟‟ Diğer kadın ise soruya ‟‟Kadının hem 107 A.g.m., Women Access to Justice in Azerbaijan, Gender Association Assymetry Partnership Project with Karat Coalition, 2011.s.9 108 A.g.m. Azerbaijan Human Development Report, 76 65 aile, hem de toplumsal hayatta kendi yeri var. Kadın erkeğinin asistanı, destekçisi, dostu olmalıdır. Erkek de ailenin baĢı, devletin baĢı olmalıdır.‟‟diye cevap vermiĢtir. Görüldüğü gibi Azerbaycan toplumunda geleneklerin doğurduğu kalıpların hakim olduğu diğer birçok toplumlarda olduğu gibi erkeklerle beraber kadınları ev hanımı, aile bakıcısı, çocuk yetiĢtirici, eĢinin destekçisi gibi gören kadınlar da mevcuttur. Bununla beraber kadınları siyasi hayatta daha aktif yer almasını isteyen cevap verenler de olmuĢtur. Azerbaycan‟ın Tovuz ilinde yapılan sorguda bir erkek kadınların da erkeklerle beraber siyasette yer almasının önemli olduğunu bildirmiĢtir. „‟Dünyada birçok ülkede siyasi liderler kadınlardır. Ben bunu beğeniyorum. Tansu Çiller, Benazir Bhutto, Condoleeza Rice örneğinde olduğu gibi kadınların bakan olması çok iyidir. Bizim ülkemizde maalesef böyle durumlar azdır. Bizim kadın bakanımız yoktur. Kendi haklarını koruya bilen entelektüel kadınların parlamentosu olması önemlidir. Eğer eğitimli ve entelektüel kadınların parlamentoda sayı çoğalırsa, siyaset daha temiz ve insancıl olur.‟‟ Yapılan sorguda siyasetin erkek iĢi olması fikirlerinin büyük çoğunlukla kabul görmesi sonucu ortaya çıksa dahi bu fikre zıt olarak kadının da siyasette aktif olarak yer alması düĢüncesinde olanlar da azınlık teĢkil etmemiĢtir. Sorguda yer alan kadınların %72,9‟u, erkeklerin %44,8‟i kadının siyasal hayata katılımını desteklemiĢtir. Bu konuda uzman görüĢlerine bakıldığında geleneklerin ve kalıpların Azerbaycan toplumunda kadının köĢeye sıkıĢtırdığını görmekteyiz. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa Mahkemesi temsilcilerinden birinin söyledikleri bu fikri destekler niteliktedir.‟‟Maalesef kadınlar herhangi bir pozisyona tayin edildiğinde erkekler tarafından ayrımcılığa uğramaktadır. Kadın yetersiz görülmektedir ve kadın olduğu için ileri pozisyona yükseltilmesi erkekler tarafından hazmedilmemektedir. Kadınlar erkekler ve genel olarak toplum tarafından kabul görmek için çok cesaretli ve güçlü olmak zorundadır. Kendi alanlarında uzman olduklarını kanıtlamak zorundadırlar. Bunun için de azim ve güçlü karaktere sahip olmalıdır.‟‟ 109 Azerbaycan‟da faaliyet gösteren STK‟lardan birinin temsilcisinin söylediklerine göre Azerbaycan toplumu erkeği lider olarak görmeye alıĢmıĢtır. Kadınlar bu kalıbı yıkmak için alanında uzman olduğunu ispatlamak için elinden geleni yapmak zorundadır. Azerbaycan Anayasası erkek ve kadın eĢitliğini temin etmesine, kadınlara erkeklerle eĢit Ģekilde seçme ve seçilme hakkı vermesine rağmen, asırlardır geleneklerin ve dini 109 A.g.m.Azerbaijan Human Development Report, 77 66 ideolojinin hakim olduğu Azerbaycan toplumunda kadın erkeğin bir adım arkasında görülmekte, dört duvar arasına sıkıĢtırılarak bütün alanlarda olduğu gibi siyasette var olma, söz sahibi olma hakkı elinden alınmaktadır. Kadının toplumsal hayatta rolünün değiĢtirilmesi, cinsiyet eĢitliğinin temin edilmesi geleneksel düĢünce tarzının değiĢtirilmesi ile mümkün ola bilir. Azerbaycan devletinin kadınlara yönelik politikaları, onayladığı uluslar arası belgeler sadece kâğıt üzerinde kalmamalı, kadınların siyasette aktif temsilini temin etmek için eĢit fırsatların fiili olarak tanınması, toplumun bu yönde bilinçlendirilmesi, farkındalığın arttırılması gerekmektedir. 3.2.4. Azerbaycan’da Sivil Toplum KuruluĢlarının Kadınlara Sağladığı Fırsatlar Bağımsızlığını kazandıktan bugüne kadar Azerbaycan hükümeti “kadın meselesine”, kadınların sorunlarına çözüm olacak politikalar hazırlamak için çaba sarf etmektedir. Demokratik reformların hayata geçirilmesi yeni kurulmuĢ, zor dönemden geçen ve demokratik değerleri yeni benimseyen bir devlet olarak bu politikaların sivil toplum kuruluĢlarının da iĢtiraki ile daha efektif olacağı gerçeği de ortaya çıkmıĢtır. STK‟lar demokratik toplumun en önemli unsurlarından birisidir. Azerbaycan‟da 2,700 den fazla resmi kayıta alınmıĢ STK faaliyet göstermektedir. 110 Azerbaycan‟da ilk bağımsız STK‟lar 1991 yılında Azerbaycan‟ın bağımsızlık kazanmasıyla kurulmaya baĢlanmıĢtır. 13 Kasım 1997 tarihinde „‟Kar Elde etmeyen ve Hayır Kurumlarıyla Ġlgili Azerbaycan Cumhuriyeti Kanunu‟‟ kabul edilmiĢtir.111 Uzmanlara göre Sovyet döneminde adı sivil toplum kuruluĢları olan kuruluĢlar hakim Komünist Partisinin önderliği ve sıkı kontrolü altında kurulmuĢtu.112 Bu kuruluĢlar doğal olarak kurulmuĢlar ve kontrol edildikleri yönetim icabı özgürlükleri yoktu ve sivil toplum anlayıĢına aykırı faaliyet göstermekteydiler. Ġlk baĢlarda STK‟lara ilgi ve katılım beklendiği gibi yüksek seviyede olmamıĢtır. Azerbaycan gerçeğinde bunun bir sıra sebepleri vardı: STK'ların toplumdaki rolü ve faaliyetleriyle ilgili gerekli bilginin az olması; 110 Ġnternet: NGO Law Monitor: Azerbaijan.1.Web: http://www.icnl.org/research/monitor/azerbaijan.pdf adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 111 Kanun metni için bkz. Web:http://legislationline.org/documents/action/popup/id/6501 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 112 A.g.m. Azerbaijan Human Development Report, 78 67 STK ların çoğunun faaliyetleri baĢkent ile sınırlandığından ve birçoğunun bölgelerde temsilciliklerinin olmamasından kaynaklanan ilgisizlik ve bilgisizlik. Çok az projenin bölgelerde yürütülmesi; Bağımsız Azerbaycan‟da sivil toplumun Sovyet döneminde var olanlardan köklü Ģekilde farklı olması. Günümüzde STK‟ların baĢkent Bakü‟de faaliyet göstermesinin önemli sebeplerinden biri olarak geliĢmiĢ teknik kolaylıklara ve projelerini genellikle maliye sağladıkları uluslararası örgüt temsilciliklerine yakın olmasını göstermek mümkündür. Azerbaycan mevzuatında Sivil Toplum Örgütü kavramı kamu sendikaları ve vakıflarla eĢittir. (13 Temmuz 2000 yılı Sivil Toplum KuruluĢları Hakkında Kanun 2.madde (Kamu Sendikaları ve Vakıflar). Son yıllarda Azerbaycan‟da STK alanında gözle görülür ilerleyiĢler elde edilmiĢtir. Bu STK‟lar toplumsal hayatın birçok yönünü kapsayan faaliyetlerde bulunmaktadırlar. STK‟lar hükümetle beraber kadın ve erkeklerin toplumda kendilerini gerçekleĢtirmede dengeyi sağlamasına yardımcı olmaktadır ve ülkenin geliĢimine katkıda bulunmak açısından çok önemli yere sahiptirler. Azerbaycan‟da faaliyet gösteren ve kadınların sorunlarıyla ilgilenen kadın kuruluĢlarının kesin sayısını vermek zordur, çünkü çoğu devletten kayıt alamamaktadırlar. Buna rağmen kayıt yaptırmıĢ kuruluĢlardan baĢka, devlet kaydı yaptıramamıĢ gruplar da aktif olarak projeler uygulamaktadırlar. Ulusal düzeyde kadın sorunları ve toplumsal cinsiyet konularında bilgi paylaĢımında bulunan az.org/index_en.shtml?id_main=10&id_sub=81) 124 portalda kadın (www.gender- kuruluĢu tarafından gerçekleĢtirilen projeler ve 69 sivil toplum kuruluĢunun kadınların sorunlarına dair hazırladıkları projeler yer almaktadır.113 Avrupa Güvenlik ve ĠĢbirliği Örgütü, toplumsal cinsiyet odak noktalı bir veritabanının Azerbaycan‟da 2007 yılında cinsiyet eĢitliği ile ilgili yayınladığı listede 64 kadın kuruluĢu ve 76 diğer alanlarda faaliyet gösteren sivil toplum kuruluĢunun listesini yayınlamıĢtır.114 Bu kadın teĢkilatları adından da belli olduğu gibi kadınların sorunlarının çözümlenmesi, 113 Azerbaijan Gender Information Center‟s Directory of women‟s NGO‟s and NGO‟s implementing projects on gender issues. Web:http://www.gender-az.org/index.shtml?id_main=27&id_sub=55 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 114 Data base of Gender Focal Points in Azerbaijan.(Ekim 2007). Web:http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/29493_en.pdf.html, http://www.osce.org/baku/30522 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 68 haklarının korunması ile ilgili meselelerle meĢgul olmaktadırlar. Azerbaycan‟da mevcut kadınlara yönelik teĢkilatlar, kadınların günümüzde yüzleĢtiği sorunlar, haklarının aile içi dediğimiz özel ve toplumsal hayatta çiğnenmesi, sorunların çözümlenmesi için projeler hazırlamakta, toplumsal farkındalığın geliĢtirilmesi için faaliyetler yapmaktadırlar. Kadınlar seçim özgürlüğü için yollar aramakta, toplumun siyasal ve ekonomik hayatına aktif katılım için fırsatlar kollamaktadır. Kadınlara hayallerinin gerçekleĢtirilmesi için geniĢ imkanlar sağlayan STK‟ların rolü bu konuda göz ardı edilemez derecede büyüktür. Günümüzde Azerbaycan‟da kadınlar kamu yönetimi, Milli Meclis ve diğer önemli devlet kurumlarında katılımı erkeklere göre çok düĢük seviyededir. Hükümette en önemli mevkilerden Bakanlar Kabinesinde yegane kadın bakan Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi baĢkanı Hicran Huseynova, Azerbaycan Cumhuriyeti Ġnsan Hakları Müvekkili Elmira Suleymanova‟yı misal göstere biliriz.115 Genel olarak, kadınlar üçüncü sektör veya gönüllü sektör olan sivil toplum örgütlerinde daha aktif temsil olunmaktadırlar.116 Uluslararası ġeffaflık Örgütününün ( Trancparency International) 2009 yılında Azerbaycan‟da cinsiyet eĢitliğini ele alan araĢtırması da kadınların üçüncü sektörde temsilinin yüksek olduğu sonucunu ortaya koymuĢtur.117 Kadınların sivil toplum örgütlerine aktif olarak katılımına sebep olarak engellilik, çocuk sorunları, sağlık, eğitim ve kadınların yüzleĢtiği diğer aile içi ve sosyal hayatta yüzleĢtikleri sorunların ortadan kaldırılmasında yer almak arzusu gösterilebilir. Toplumsal sorunların çözümlenmesi sürecinde sınırlanmıĢ, dıĢlanmıĢ olması ve birçok sivil toplum örgütünün kadınların sosyal konularda söz sahibi olması, birçok alanda pozisyonunun belirlemesi, sağlamlaĢtırması için tanınan fırsatlar kadınların bu alana yönelmesinde önemli rol oynamaktadır. Ayrıca, devlet yönetiminin esas güç merkezleri ve ekonomi sektöründen dıĢlanan kadınlara bu örgütlerin sağladığı imkanlar sadece kadın sorunlarıyla ilgili değil, daha geniĢ ölçekli sosyoekonomik değiĢiklikler yaratmak veya bu değiĢimlerde iĢtirak etmek, bir parçası olmak çok cazip gelmektedir. Azerbaycan kadını erkeklerle kıyaslandığında daha yüksek iletiĢim becerileri, yabancı dil bilgisi, daha hızlı bilgi edinme ve kullanma yeteneği sayesinde bu sektörde daha baĢarılı olmaktadır. Diğer bir sebep de geleneksel güç merkezlerinden farklı olarak sivil toplum kuruluĢlarının yeni olması ve yozlaĢmamıĢ olması kadınlara ve ailelerinin konumlarına zarar getirmemektedir. STK‟lar da kadınları kendi destekçileri olarak görmekte, kendi aralarında ilgi ve farkındalığın 115 Azerbaycan Cumhuriyeti Insan Hakları Müvekkili resmi web sayfası. Web:http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=6 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 116 Tohidi, Nayereh.(2004)Women, Civil Society, and NGO‟s in Post-Soviet Azerbaijan. The İnternational Journal of Non-Profit Law, 7.1. 117 Trancparency International Azerbaijan Gender Audit Report, Final Draft of 8 February 2010, 4 69 geliĢtirilmesi konusunda onlara güvenmektedir. Sivil toplum faaliyetlerinde kadınların hem yönetici, hem de üye seviyesinde yüksek katılımına rağmen, güvenlikleri her zaman gerekli seviyede sağlanamıyor. Genel olarak kadınların yüzleĢtikleri sorunların dıĢında kadınların yüzleĢtiği spesifik sorunlar da mevcuttur. Örnek olarak bölgelerde kadınların ailenin dıĢında sosyal faaliyetlerde bulunamaması, Azerbaycan toplumunda derin kök salmıĢ gelenekler kadınların baĢının üzerinde Demoklesin kılıcı gibi esmektedir. Kadınların sorunlarıyla uğraĢan aktivist Novella Jafarova Azerbaycan‟da kadınların toplumsal hayata STK‟lar aracılığı ile katıldığını bildirmektedir. 118 Onun sözlerine göre Azerbaycan‟da kadının STK‟larda faaliyeti daha iyi karĢılanmaktadır, çünkü siyasete katılmak daha tehlikelidir. Sadece Bakü‟de sayısızca kadın sorunlarıyla ilgilenen STK‟ların sayı yükseliĢe geçmiĢtir ve bu kuruluĢlar devletin kadınlarla ilgili siyasetlerinin daha aktif Ģekilde yerine getirmesi için büyük çabalar sarf etmektedir. "Bizde kadın haklarının korunması için bütün gerekli kanunlar mevcuttur ki, çoğu Sovyet döneminden miras geçmiĢtir. Fakat bu bütün Azerbaycan kadınlarının hepsinin iyi Ģartlarda yaĢadığı anlamına gelmemektedir.‟‟ Bakü‟de Sulh ve Demokrasi Enstitü‟sü çatısı altında faaliyet gösteren kadın kriz merkezi kadınlara bedava tıbbi, psikolojik ve hukuksal destek sağlamaktadır. Merkez ayrıca uluslararası kurumların finansal desteğiyle Kafkasya‟da toplumsal cinsiyete dayalı Ģiddet ve insan ticareti ile mücadeleyi kapsayan bir sıra projeler gerçekleĢtirmiĢtir.119 2010 yılı boyunca kadın sığınma evlerinde kalan kadın sayısı 109, 2011 yılında 50 olmuĢtur. Bu sığınma evlerinde kadınlar 3 ila 90 gün arası kalabilmektedirler. Bu sığınma evleri „‟Temiz Dünya‟‟ STK‟nın çabaları ve farklı kurumların maddi bağıĢı ile ayakta kalmaktadır. Ayıca, „‟Temiz Dünya‟‟ Kadınlara Yardım Örgütünün 2010 yılında hukuk merkezi de faaliyete baĢlamıĢ 2010-2012 yılları içerisinde 648 kadına boĢanma, nafaka, aile içi Ģiddet konusunda ilgili otoritelere baĢvuru sürecinde hukuki yardım sağlanmıĢtır.120 Kadınlar sözde yasal olarak erkeklerle eĢit haklardan yararlandığı bilinse de, toplumda var olan cinsiyet ayrımcılığı kadınların ekonomik ve sosyal hayatın bütün alanlarında katılımını kısıtlamaktadır. Azerbaycan Anayasası ve diğer yasalar kadınlara eĢit eğitim ve 118 Ġnternet: Women rights in Azerbaijan. Web: www.onlinewomeninpolitics.org adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 119 A.g.m.,Women Access to Justice in Azerbaijan. 9 120 Ġnternet: Qadınlar üçün hüquq klinikasının 2 ili tamam oldu. Web: http://dia.az/3908-vtzhmdz-dgnyav-2yael-tzhmdz-ded.html adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 70 istihdam kolaylığı sağlamaktadır. Buna rağmen geleneksel normlar kadınlar ekonomik hayata da aktif katılımını sınırlamaktadır. Kadınların geleneksel tabuların kırılması ve toplumsal hayata katılımını sağlamak amacıyla kurulmuĢ ve bu konuda aktif faaliyet gösteren Kadın Haklarını Savunma Toplumu Ģimdiye sadece Bakü‟de değil bölgelerde de faaliyetini sürdürmektedir. 121Kurum faaliyete baĢladığı ilk zamanlardan itibaren boĢanmıĢ, dul kalmıĢ, kocaları hapishanede olan ve Sovyetler dağıldıktan sonra hem toplumsal hayattaki kadınlara, hem de yasal hakları çiğnenen ve mağdur kadınlara yardım etmiĢtir. Azerbaycan‟da faaliyet gösteren STK‟lar fuhuĢ ve insan ticareti gibi sorunlarla da yakından uğraĢmaktadırlar. 3.2.5. Kadınların ĠĢ Hayatında Yeri Ekonomik geliĢimin en önemli göstergelerinden biri iĢgücü piyasasında toplumsal cinsiyet eĢitliği durumu ile karakterize olunan ekonomik aktivitedeki cinsiyet farkı ve iĢsizlik oranı, istihdam alanında eĢitsizlik, erkek ve kadınların kazandığı ücretlerdir. Azerbaycan‟da kadınların iĢgücüne katılımı değerlendirildiği zaman 1991 yılında bağımsızlığının kazanmasıyla baĢlayan ve birtakım sorunların ortaya çıkmasıyla geçen süreci değerlendirmek ve göz önünde tutmak gerekmektedir. Sovyet‟ten bağımsızlığını kazanmasıyla yeni pazar ekonomisine geçiĢ dönemi yaĢayan, aynı zamanda 1994 yılına kadar devam eden savaĢ ve savaĢ sonucunda topraklarının %20‟si Ermenistan güçleri tarafından iĢgal edilen, bir milyona yakın kaçkın ve mecburi göçkün kazanan Azerbaycan devleti için bu geçiĢ dönemi diğer post-Sovyet devletleri ile kıyaslandığında çok sancılı bir süreç olmuĢtur. SavaĢın acı bilançosu savaĢ yapan taraflar arasında güç eĢitsizliği, ekonominin çökmesi, toprakların iĢgali ve kitlevi insan akımı, devleti çok zor durumda sokmuĢtur. SavaĢ sonucunda yüksek ve orta eğitim müesseselerinin, medeniyet merkezlerinin, iĢyerlerinin dağılması ve kullanılamaz hale gelmesi nüfusun durumunu daha da kötü hale sokmuĢtu. 1994 yılında imzalanan BiĢkek AteĢkes SözleĢmesi sonucunda ekonominin yeniden canlanması için zaman kazanmaya çalıĢan merkezi hükümet Dağlık Karabağ SavaĢının zor da olsa yaralarını sarmak için yeni politikalar hayata geçirmeye baĢladı. 121 Ġnternet: Qadın Huguglari Müdafie Cemiyyeti (Kadın Hakları Savunma Toplumu). Web:http://genderaz.org/doc/az/organization/women_organization_az.pdf adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 71 Dağlık Karabağ SavaĢının en çok eziyet çeken mağdurları kadın ve çocuklar olmuĢtur. Kendi vatanlarından hiçbir Ģey yanlarına almadan sadece canlarını kurtararak kaçmaya zorlanan bu insanlar, yeni hayat düzenlemeye çalıĢmıĢ, fakat dönemin zor Ģartları hem yerli halk, hem de kaçkın ve mecburi göçkün vatandaĢları çıkmaza sokmuĢtu. SavaĢ dönemi ve sonrası baĢ gösteren iĢsizlik sorunu erkekleri komĢu ülkelerde iĢ bulma ümidi ile gitmesi için mecbur bırakmıĢ, kadınlar ise çok zor Ģartlarda ve eĢit olmayan çok düĢük maaĢa çalıĢmak zorunda kalmıĢlardır. 1990 yılında kadınlar arasında iĢsizlik oranı erkeklere kıyasla daha yüksekti. (51,4% kadın, 48,6% erkek). Resmi istatistiğe göre 2012 yılında çalıĢan kadın oranı %48‟dir.122 „'EĢit iĢe eĢit ücret‟‟ sloganı iĢ piyasasında toplumsal cinsiyet eĢitliğinin en önemli göstericisidir. Bu gösterici bir taraftan iĢ pazarında toplumsal cinsiyet yaklaĢımını, diğer taraftan da devletin ekonomik politikasında toplumsal cinsiyet durumuna duyarlılığını yansıtmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Emek Kanunu iĢ pazarında kadın ve erkek arasında eĢitliği öngörmekte ve her türlü ayrımcılığı yasaklamaktadır. Kanunun 16/1 maddesine esasen iĢ iliĢkilerinde vatandaĢlığına, cinsiyetine, ırkına, dinine, milliyetine, diline, yaĢadığı yere, maddi durumuna, siyasi görüĢlerine, sendika veya herhangi diğer kuruma mensubiyetine, diline, aile mensubiyetine sosyal menĢesine, sosyal statüsüne göre, ayrıca çalıĢkanlık kriterleri, uzmanlık derecesi, emeğinin sonucu ile bağlı olmayan herhangi amillere göre iĢçiler arasında ayrımcılığa yol verilmesi, bu amiller zemininde direk veya dolaylı Ģekilde imtiyazların ve yasaklanmaktadır. ayrıcalıkların 123 tanınması, haklarının kısıtlanması kesinlikle 16/2 maddeye göre kadınlara, engellilere, yaĢı 18 olmamıĢ ve diğer sosyal korunmaya ihtiyacı olan diğer Ģahıslara iĢ iliĢkilerinde imtiyazların ve ilave teminatların verilmesi ayrımcılık olarak kabul edilmemektedir. Azerbaycan toplumunda kadın ve erkek arasında oturmuĢ iĢ ayrımı kalıpları mevcuttur. Kadınlar genellikle tıp, eğitim gibi alanlarda daha çok istihdama sahiptirler. Ayrıca, sivil toplum kuruluĢları ve diğer gayri hükümet kurumlarında aktif iĢtirak etmektedirler. Emek Kanunu‟nun 91/2 maddesine göre hamile ve 1.5 yaĢına kadar çocuğa sahip kadınlar için haftalık iĢ zamanı 36 saatten fazla olmamalıdır. Kanunun 117. maddesi çocuklu kadınların 122 Azerbaycan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi resmi veb sayfası, Web:http://www.stat.gov.az/source/labour/indexen.php adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 123 Kanun metni için bkz., Labour Code of Azerbaijan Republic. Web:http://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/WEBTEXT/54131/65184/E99AZE01.htm adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 72 ilave mezuniyetleri ile ilgili düzenlemeleri içermektedir. Esas ve ilave mezuniyetlerin müddetine bakılmaksızın 14 yaĢına kadar çocuğa sahip kadınlara 2 takvim günü, aynı yaĢta üç ve daha fazla çocuğa sahip kadınlara, ayrıca engelli çocuğa sahip kadınlara 5 takvim günü müddetinde mezuniyet verilmektedir. (117/1) Çocuklarını tek baĢına büyüten babaların, ayrıca evlatlık götürmüĢ Ģahısların da yukarıda sayılan ilave mezuniyet hakkı vardır. (117/2) Emek Kanunu‟nun 125/1. maddesine esasen hamilelik döneminde ve doğumdan sonraki dönem için çalıĢan kadınlara 126 takvim günü (doğumdan önce 70, doğumdan sonra 56 takvim günü olmak üzere) müddetine ödeniĢli mezuniyet verilmektedir. Doğum zor oldukta, iki ve daha fazla çocuk doğdukta, doğumdan sonraki mezuniyet 70 takvim günü müddetine verilmektedir. 125/2. maddesinde tarımda çalıĢan kadınların hamilelik ve doğum dönemleri için mezuniyet haklarını düzenlemektedir. Emeğin karĢılığının ödenilmesi konusu Emek Kanunu‟nun 154.maddesi ile düzenlenmiĢtir. 154/2 maddesine göre kanunun 16. maddesinde sözü geçen ayrımcılık yasağı ilkesine aykırı davranarak iĢçilerin ücretlerinin azaltılması veya devletin belirlediği asgari ücretin miktarından daha az ücret verilmesi kesinlikle yasaklanmaktadır. 16. madde emek pazarında cinsiyet ayrımcılığını da yasakladığı için 154. Ve 155. maddeleri kadın ve erkeklere eĢit ücret ilkesini öngörmektedir. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa‟sı, Emek Kanunu ve diğer mevzuatlarında toplumsal cinsiyet konuları kapsamaktadır. 3.2.6. Kadınların Eğitimdeki Yeri Azerbaycan kadim eğitim mirasına ve mükemmel entellektüel birikime sahip ülkelerden biridir. Burada daha birçok ülkelerde yokken, uzman eğitim kurumları mevcut olmuĢtur. Kadınlar bu geleneğin kök salması ve yaygınlaĢmasında yazar, Ģair ve öğretmen gibi önemli rol almıĢlardır. Ayrıca Müslüman doğusunda ilk kız okulu hayırsever ve petrol milyarderi Hacı Zeynelabidin Tagiyev tarafından 1898 yılında ilk kız okulunun inĢaatına baĢlanması kadınların eğitim alması için pozitif adımların atıldığının göstergesi olabilir. Okul 1900 yılında faaliyete açılmıĢtır. Ayrıca Avrupa‟ya eğitim için gönderdiği öğrenciler arasında ġövket Mamedova isimli kız öğrenci de olmuĢtur. Bu da Azerbaycan‟da 73 kadınların eğitiminin teĢvik edilmesinin daha Sovyetler döneminden önce baĢladığının göstergesiydi.124 Azerbaycan yasaların kadın ve erkeklere eĢit Ģekilde eğitim hakkı tanıdığı ülkelerden biridir. Azerbaycan Anayasası‟nın 42. maddesi bütün vatandaĢlara zorunlu ilk ve orta eğitim hakkını garanti altına almaktadır. Bütün vatandaĢlara eĢit eğitim hakkı ayrıca 12 Aralık 1992 tarihli ”Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Kanunu‟‟„nda da yer almaktadır.125 Azerbaycan mevzuatına esasen bütün çocuklar 11 yıllık parasız mecburi eğitim almak zorundadır. Bu eğitim 3 yaĢ kategorisine ayrılmaktadır: ilkokul ( sınıf 1-4, yaĢ 6-9), ortaokul (sınıf 5-9, yaĢ 10-14) ve genel eğitim (sınıf 10-11, yaĢ 15-16). Ayrıca 9.sınıfı bitirenler okuldan ayrılarak meslek liselerinde (yaĢ 15-18) kendi eğitimlerine devam ede bilmektedirler.126 Resmi rakamlarda cinsiyet bölgüsüne baktığımızda ortaokul dönemi eğitimi alan kız öğrencilerin oranı %66,3, erkek öğrencilerin %33, 7, lisans, yüksek lisans ve doktora eğitimi alanların % 47,2 bayan, %52,8 erkekler oluĢturmaktadır. Azerbaycan‟da her 100 eğitim görenin 47‟si kadın, 53‟ü erkektir. Genel olarak erkek ve kadınlar eĢit Ģekilde eğitim alma hakkına sahiptir, fakat kadınlar erkeklerden farklı olarak sosyal, tıp, pedagojik eğitimi veren okulları tercih etmektedir. 2012/2013 eğitim yılları resmi rakamlara baktığımızda devlet yüksek okullarında eğitim alan bayan oranı %81,4, erkeklerin %18,6, tıp bölümlerinde bayanların oranı %62,7, erkeklerin % 37,3‟dir. Azerbaycan‟da eğitim sistemi kadın istihdamının en yüksek olduğu birkaç faaliyet alanlarından biridir. Kadınlar eğitim sisteminde çalıĢan toplam eğitimcilerin %71, erkekler % 29‟nu oluĢturmaktadır. 127 Erkeklerin eğitim sisteminde çok az istihdam etmesine rağmen bu alanda dikey cinsiyet toplanması mevcuttur. Ülke genelinde faaliyet gösteren ortaokul müdürlerinin % 83 erkekler oluĢturmaktadır. Eğitim sisteminin yönetilmesi alanında mevcut metotların etkisizliği, yolsuzluk, eğitimcilere verilen maaĢların düĢük olması, eğitimcilerin eğitimi (training) için gerekli fonların eksikliği uzmanlara göre eğitim sisteminin geliĢmesini frenleyen sebepler arasında gösterilmektedir. 128 Ayrıca Sovyet 124 Hayirsever milyoncular. Web:http://www.azerbaijans.com/content_760_tr.html adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 125 Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı resmi web sayfası. Web:http://www.edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=72&id=3464 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 126 Reaching the Last Few: Girls‟:Education in Azerbaijan.(2009). Web: http://www.unicef.org/evaldatabase/files/AZE_01-003.pdf adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 127 A.g.m.,Azerbaijan Human Development Report. 34 128 Silova.Ġ, Johson.M, Heyneman.S. (2007)Education and the Crisis Cohesion in Azerbaijan and Central Asia. Comparative and Ġnternational Education Society. Comparative Education Review, vol.51,no.2. 168 74 dönemlerinden kalma eğitim sisteminin hala etkinliğini koruması, Dağlık Karabağ SavaĢı sonucu kaçkın ve mecburi göckün sorunu da eğitim sistemindeki eksikliklerin sebeplerinden olmaktadır. SavaĢ sonucunda binlerle eğitim müessesesi dağıtılmıĢ, kullanılamaz vaziyete gelmiĢtir. 131.000 öğrenci, 20.000 eğitimci mecburi göçkün durumuna düĢmüĢtür. 3.3. Azerbaycan’da Evlilik ve Kadının Ailedeki Rolü 3.3.1. Aile Yapısı. Aile Ġçi ĠĢ ve Sorumluluk PaylaĢımı Aile yapısı, evlilik ve aile içi güç iliĢkileri devlet ve toplumda cinsiyet tutumunun en önemli göstergelerindendir. Politik ve ekonomik geçiĢ dönemi yaĢayan ülkelerde sosyal standartlarda, kültürel değerler, evlilik ve aile içi iliĢkilerde de radikal değiĢimler baĢ göstermektedir. Modern ve geleneksel değerler beraber varoluĢ gösterseler de yeni hayat stratejileri, davranıĢlar, cinsiyet iliĢkileri ve birçok diğer konularda anlaĢmazlıklar ortaya çıkmaktadır. Post-Sovyet döneminde Bağımsız Devletler Topluluğu ülkeleri milli ve dini değer ve geleneklerin yeniden yapılanması, demokrasi, insan hakları, cinsiyet eĢitliği gibi yeni kavramların ortaya çıkması gibi önemli sosyokültürel değiĢimlere Ģahit olmuĢtur. Bütün bu değiĢimler, özellikle cinsiyet eĢitliği kavramının kadın erkek iliĢkilerine getirdiği farklı yaklaĢım geleneklere bağlı aile ve cinsiyetler arası iliĢkileri yeni müsteviye taĢımıĢtır. Aile bireyi ve toplumu Ģekillendiren önemli etkendir. Bütün Müslüman ve doğu toplumlarındaki gibi Azerbaycan toplumu için de aile kutsaldır ve çok büyük öneme sahiptir. Azerbaycan aile yapısına dikkat ettiğimiz zaman 20.yy. kadar mevcut olan evlenmiĢ bile olsa çocukların aileleriyle yaĢaması formu artık yerini daha modern aile yapısına bırakmıĢtır. Günümüzde eĢler evlenmemiĢ çocuklarıyla beraber yaĢamaktadırlar. Bu durum özellikle Bakü baĢta olmakla büyük kentler için daha çok geçerlidir. Kırsalda eski geleneklere dayalı aile yapısı halen geçerliliğini korumaktadır. Aile bireylerinin sayısında da önemli azalma mevcuttur. Geleneksel olarak beĢten daha fazla çocuk sayısına sahip olan Azerbaycan ailelerinde artık kırsal da dahil olmakla çocuk sayısında önemli düĢüĢ mevcuttur. Bu durum özellikle yeni ekonomik durumun getirdiği zorluklarla izah edilebilir. 75 Azerbaycan ailelerinde büyüklere (baba, anne, dede, amca, ağabey vs.) büyük önem taĢımaktadır. Çocukların yaĢlanmıĢ anne babalarına bakmaları görev, borç değeri taĢımaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa‟sının 34/5 maddesi de bu sorumluluğu 18 yaĢına eriĢmiĢ bütün vatandaĢlar için borç olarak yüklemektedir. Özellikle erkekler ailenin koruyucuları, soyun devamcıları olarak kendi anne babalarına bakmaları mecburidir. 129 Kızların durumu bu konuda daha farklıdır. Evlendikten sonra baĢka ailenin bireyi olarak kabul edilmektedir ve kendi aileleri ile erkekler kadar güçlü bağ koruyamamaktadırlar. Baba ve erkek kardeĢlerinin „‟namusu‟‟ olarak görülen kızlar evlendikten sonra baĢka ailenin bireyi olarak kabul edilmektedir. Azerbaycan‟da aile içinde emek bölgüsü özel ve toplumsal alandaki farklılıkları ortaya koymaktadır. Kadın ve erkekler ailede kadın ve erkeğin sorumlulukları çerçevesini ve anlamını çok iyi Ģekilde kavramaktadır. Geleneksel olarak Azerbaycan aile yapısında cinsiyet rolleri hakimdir. Hem erkek, hem kadın tarihi ve kültürel köklere dayalı bu rolleri „‟miras alınmıĢ‟‟ ve „‟değiĢtirilemez‟‟ roller olarak görmektedirler. Erkeklerin „‟ekmek kazanan‟‟ sıfatı da ailede otoriterliğin erkeklere geçmesine imkan yaratmıĢtır. Azerbaycan geleneklerine göre erkekler evin, ailenin „‟baĢı‟‟, „‟ağası‟‟, „‟koruyucusu‟‟ kabul edilmekte ve evin dıĢındaki çalıĢma hayatının dıĢında evde kadınların yüklendiği sorunları yüklenmemektedir. Kadınlar ise ev iĢlerini yürüten, çocuklarına bakan, ailenin ev içi bütün sorunlarıyla ilgilenen, eĢlerinin aldıkları kararlar doğrultusunda iĢleri yoluna koymaya çaılĢan anne ve eĢ pozisyondadır. Kadınların hem dıĢarıda, hem de ev içerisinde sorumlulukları yüklenmesi geleneksel davranıĢ biçimi olarak algılanabilir. Azerbaycan Cumhuriyeti Aile Kanunu ailede eĢlerin haklarını eĢit Ģekilde garanti altına almaktadır. Aile Kanunu‟nun 29 maddesinde eĢlerin aile iliĢkilerinde hak eĢitliği aĢağıdaki Ģekilde verilmiĢtir: 29.1. Azerbaycan Cumhuriyeti Anayasa’sında tespit edilmiş kadın ve erkeğin hukuk beraberliğine uygun şekilde eşler de aile ilişkilerinde eşit özel ve mülkiyet haklarına sahiptirler. 129 A.g.m. Azerbaijan Human Development Report. 53 76 29.2. Annelik, babalık, çocukların terbiyesi ve eğitimi, ayrıca ailenin diğer meseleleri eşlerin hak eşitliği ilkelerine uygun şekilde beraber çözülmektedir. 29.3. Eşler kendilerine meşguliyet, sanat ve yaşama yeri seçmekte serbesttirler. 29.4. Eşler ailede iliksilerini karşılıklı yardım ve saygı hissi esasında kurmalı, ailenin güçlenmesi ve refahı için beraber çalışmalı, evlatlarının yetiştirilmesi için uygun fırsatlar yaratmalı ve onların sağlıkları için beraber çaba göstermelidir. Ayrıca Azerbaycan Anayasa‟sının 34/4 maddesine esasen eĢler eĢit haklara sahiptirler. Çocukların yetiĢtirilmesi, terbiye edilmesi her iki velinin hem hakkı, hem de borcudur. BirleĢmiĢ Milletler Kalkınma Programı 2007 yılında hazırladığı rapor için yaptığı araĢtırmalara katılan erkeklerden biri Azerbaycan ailelerinde gücün erkekte olduğu, geleneklerin bu düĢünceyi teĢvik ettiğini bildirmiĢtir.130 Aynı yaĢ grubundan kadın aynı fikirleri tekrarlar nitelikte cevap vererek anne ve anneannelerden erkek ve kadının rolünün öğrendiklerini bildirmiĢtir. Azerbaycan toplumunda mevcut düĢünceye göre erkeğin iĢi dıĢarıda çalıĢıp para kazanmak, kadının iĢi ise eĢlerine, çocuklarına hizmet etmektir. Sovyet zamanında kadınlar sosyal hayata aktif katılımını sağlamak için gerçekleĢtirilen politikalar bile bu tarihsel ‟‟gerçeği‟‟ değiĢtirememiĢtir. Kadınlar hem dıĢarıda, hem de aile ve ev içinde geleneklerin doğurduğu cinsiyet ayrımına dayalı çalıĢkan, fedakar eĢ, anne, ev hanımı rollerini yerine getirmek zorunda kalmıĢlardır. 3.3.2. Aile ve Kariyer Post Sovyet ülkelerinde kadınların kariyer elde etme çabası yükseliĢ göstermiĢtir. Bu olgu her toplumun kendi sosyokültürel değerlerine ve toplumda var olan ataerkillik derececine göre farklılık göstermektedir. Sovyetlerin dağılmasıyla yeni ekonomik düzene geçiĢ döneminde çeĢitli sebeplere dayanılarak kadınların toplumsal arenaya çıkıĢı geleneksel cinsiyet rollerine değiĢiklik getirmiĢtir. Bu değiĢiklik kadının evdeki rolünün azaltmamıĢ, tam tersine daha fazla yükün altına girmesine sebep olmuĢtur. 130 A.g.m. Azerbaijan Human Development Report. 54 77 Azerbaycan‟da kadınların %45‟i tarım dıĢı iĢgücünü oluĢturmaktadır. Kadınların özellikle yüksek oranlarda temsil olunduğu iĢ alanları tıp ve eğitim alanıdır. Bütün dünyada iĢ hayatında mevcut olan cam tavan sendromu (glass ceiling syndrome) 131 maalesef Azerbaycan kadınlarının da iĢ hayatında önüne engeller koymaktadır. Kadınlar erkeklerle aynı iĢ yapması karĢılığında daha az ücret alıyor, daha verimli çalıĢmalarına rağmen mesleklerinde hak ettikleri mevkilere yükselemiyorlar. Kadınların iĢ hayatında cinsiyet ayrımına maruz kalması, evde de eğer eĢinden çok kazanıyorsa kıskançlık hissi ile karĢılanması da kadınları manevi olarak kırmaktadır. Kadınlara kamusal alanda erkeklere oranla daha düĢük maaĢ kazanmakta, özel sektörde de gerek maaĢ, gerek kadınlara tanınması gereken imtiyazlar( tatil, doğum izni vs.) tanınmamaktadır. Azerbaycan ve diğer Post-Sovyet ülkelerinde oluĢmakta olan yeni ekonomik iliĢkiler, devlet tarafından sağlanan düĢük standartlı sosyal yardım kadınları ya ekonomik alanın dıĢına itmekte, ya da zor Ģartlar altında çalıĢmaya mecbur bırakmaktadır. Bu Ģartlarda kadınları aile yükümlülükleri ile dıĢarıda hem gerekli para kazanma, hem de sosyal kabul görme arasında gerekli dengeyi kurma seçimi ile yüz yüze koymaktadır. Azerbaycan‟da iĢ tercihinde hem erkek, hem kadın için cinsiyet kalıbı önem taĢımaktadır. 132 Kadınlar tarafından en çok tercih edilen iĢ öncelikli olarak hem gelir açısından yüksek olacak, hem de ev yükümlülüklerini yerine getirmeye fırsat sağlayacak yeterli zamanı verebilecek iĢtir. Bu açıdan değerlendirdiğimiz zaman Azerbaycan‟da kadınlar için bu olanağı sağlayacak iĢler genellikle düĢük maaĢlı olsa da eğitim ve sağlık sektörü ön sırada gelmektedir. Büyük kentler için olduğu gibi aynı Ģartlar kırsal için de geçerlidir. Fakat kırsalda kadınların çok az kısmı evin dıĢında kariyer kurma veya çalıĢma imkanına sahiptirler. Kırsal kesimde kadınlar genellikle tarlalarda çalıĢarak aile bütçesine maddi katkıda bulunmaktadırlar. 131 Johnson,J.,Lewis. Glass ceiling syndrome definition. Web: http://womenshistory.about.com/od/work/g/glass_ceiling.htm adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 132 Work and Family Relations in Azerbaijan: Women and the Economy in Azerbaijan. Ġnternational Labour Organization. 1-4. Web: http://www.ilo.org/public/english/region/eurpro/moscow/info/publ/indd_aze_en.pdf adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 78 3.3.3. Aile Ġçi ĠliĢkiler, ġiddet, BoĢanma Azerbaycan toplumunda kadın erkek iliĢkileri yüzyılları deviren kalıplar fonunda geliĢmiĢtir. Dini inanç ve gelenekler cinsiyet rollerinin ve cinsiyetler arası iliĢkililerin Ģekillenmesinde belirleyici faktör olmuĢtur. Günümüzde de kurulan neredeyse bütün ailelerde geleneksel toplumsal cinsiyet iliĢkileri kalıbı belirleyici faktördür. Kadınlar erkeğin destekçisi, yardımcısı, söz dinleyen eĢ, fedakâr annedir. Baba „‟ailenin reisi‟‟, her konuda söz sahibi, karar vericidir. Kadınlar bir takım konularda söz hakkına sahip olsalar da, son söz her zaman babanındır. Çocuklara da küçüklükten itibaren aynı düĢünceler enjekte edilerek geleceğe aynı hayata bakıĢla yetiĢtirilmektedir. Erkek çocuklar için baba stereotipi, kız çocuk için anne stereotipi önem taĢımaktadır.133 Azerbaycan yasalarine göre kadınlar ve erkekler cinsel yollarla bulaĢan hastalıkların tanısı ve tedavisi için eĢit haklara sahiptirler. Fakat ataerkil normlar çerçevesinde kadınların erkeklerle kıyaslandığı zaman herhangi bir ağır nitelenebilecek hastalıklarının ortaya çıkması kadını toplum içerisinde zor durumda bırakmaktadır. Toplumsal baskıdan çekinen kadınlar bazı hastalıkların ortaya çıkmaması için çaba sarf etmektedir. Kültürel, tarihi, sosyoekonomik faktörlere dayalı ataerkil normlar sonucunda kadınlar çoğu zaman üreme haklarını da kullanamamaktadır.134 Hâlbuki eĢler çocuk sahibi olma zamanını, fırsatları, haklarını eĢit Ģekilde kullanma hakkına sahiptirler. Kadınların ikincil konumu son yıllarda ailelerde doğan kız çocuğu oranına da direkt etki göstermiĢtir. GeliĢmiĢ tıbbi yöntemler ( ultrasonografi) anne karnındaki bebeğin cinsiyetini daha önceden belirlenmesini mümkün kılmaktadır. 135 Diğer ataerkil toplumlarda olduğu gibi Azerbaycan‟da da kız çocuklarını doğuran kadınlar bazı ailelerde önyargıyla karĢılanmaktadır. Ultrasonla çocuğun cinsiyetinin kız olduğunun ortaya çıkması durumunda kadınların eĢleri kürtajda ısrar etmektedirler. Bu yöntemin Azerbaycan‟da kullanılması olumsuz sonuçlar doğurmuĢtur. Son yıllarda doğan kız bebeklerin sayısı erkeklere göre keskin Ģekilde azalmıĢtır. Bu da ultrasonografi aracılığıyla bebeklerinin kız olması durumunda kürtajı seçen ailelerin çoğalmasıyla 133 Tohidi, Nayereh. Guardians of the Nation:Women, Ġslam and the Soviet Legacy of Modernization of Azerbaijan. Journal of Azerbaijani Studies. 85-87 134 A.g.m.,Women Access to Justice in Azerbaijan Report. 10 135 Ġnternet:Sex Selective Abortion, Gendercide in the Caucasus. Web: http://www.economist.com/news/europe/21586617-son-preference-once-suppressed-reviving-alarminglygendercide-caucasus adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır 79 alakadardır. Avrupa Konseyi Parlamenter Meclisi Eylül 2011 raporuna göre Azerbaycan‟da doğan bebeklerin cinsiyet oranı her 100 kız bebeğe 112 erkek bebektir. Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi cinsiyet tercihli kürtajın önünün alınması için toplumda bilinçlendirme kampanyaları gerçekleĢtirmektedir. 136 Kürtajın yükseliĢte olduğu bu dönemde Azerbaycan Milli Meclisinde hem bu olumsuz durumun ortadan kaldırılması, hem de keyfi kürtajın önünün alınması amacıyla kürtaja yasak gelmesi için teklifler ileri sürülmüĢtür.137 Yürürlükte olan mevzuata esasen kürtaj hamileliğin 12.haftasına kadar yasaldır, özel durumlarda ise hamileliğin 22.haftasına kadar gerçekleĢtirilebilir 138 Hükümet istatistiklerine esasen kürtaj oranı her 1000 kadına 7‟dir, fakat son çalıĢmalar bu sayının çok daha yüksek olduğunun her 1000 kadına 116 kürtaj yapıldığını ortaya koymuĢtur.139 Erkek egemen toplum olan Azerbaycan toplumunda en büyük sorunlardan biri de aile içi Ģiddettir. Aile içi Ģiddet (aile üyelerinin ve ya evli eĢlerin bir birine uyguladıkları Ģiddet) Ģiddetin en çok uygulanan formudur. Aile içi Ģiddetin mağduru ailenin herhangi bir üyesi olabilir. Maalesef aile içi Ģiddetin mağduru genellikle kadınlar olmaktadır. Aile içi Ģiddet Azerbaycan‟da kadınlara karĢı uygulanan Ģiddetin en çok karĢılaĢılan nevi olsa da maalesef Ģiddete maruz kalan kadınlar bunu ya ailede normal durum olarak kabul etmekte ve haklarını aramamakta, ya da toplumsal baskıdan çekinerek susmaktadırlar. Azerbaycan mevzuatında eĢ tacizi veya tecavüzünün cezalandırılmasına dair spesifik kanun olmadığı için bu eylemler suç olarak görülmemektedir. Bu durum da ancak eğer mağdur Ģikâyet ederse yasal iĢlem baĢlatılmaktadır. Cinsel istismar ve zorlama yasadıĢıdır ve bu suçu iĢleyenler 10 ila 15 yıl arası hapis cezasına çarptırılmaktadır. Azerbaycan Cumhuriyeti Ceza Kanunu 108. maddesi cinsel istismarı Ģahıslara karĢı zorlama, fahiĢeliğe zorlama, zorunlu sterilizasyon veya cinsel 136 Country Reports on Human Rights Practices for 2012 United States Department of State, Bureau of Democracy, Human Rights and Labor . 29. Web: http://www.state.gov/j/drl/rls/hrrpt/2012humanrightsreport/index.htm#wrapper adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 137 Ġnternet: Huge gender imbalance prompts Azerbaijani Government consider abortion ban. Web: http://www.lifesitenews.com/news/huge-gender-imbalance-prompts-azerbaijani-govt-to-consider-abortionban adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 138 Ġnternet:Abortion battle reaches Azerbaijan‟‟, Web:http://europeanprochoicenetwork.wordpress.com/2012/08/06/abortion-battle-reaches-azerbaijan/ adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 139 A.g.m., Women Access to Justice in Azerbaijan. 9 80 istismarla alakadar baĢka suçları kapsamakta ve suçu iĢleyen 10 ila 15 yıl arasında hapis cezasına çarptırılmaktadır. Ceza Kanunu‟nun 149. maddesi Tecavüz suçunu kapsamakta ve bu suçu iĢleyenler 4 ila 8 yıl arasında hapis cezasına çarptırılmaktadır. Son zamanlarda toplumda tercihli kürtaj, erken evlilikler, kadına karĢı Ģiddet konularına daha fazla ilgi gösterilmektedir. Buna rağmen toplumda özellikle bölgelerde kadınların sorunlarına, özellikle kadınların cinsel sağlıklarına dair sorunlarına hala umursamazlık eğilimleri mevcuttur. Bu durum hem erkek, hem kadınların durumun ciddiyetini kavramaması veya bilinçsizlikten doğmaktadır. Kadınların sorunlarına parmak basmak, toplumda kadınların yüzleĢtiği farklı sorunlara dikkat çekmek amacıyla çeĢitli sivil toplum örgütleri ve uluslararası örgütler farklı çalıĢmalar gerçekleĢtirmektedirler. Devletin resmi verilerine esasen 2010 yılında %35,6 kadın aile içi Ģiddetin bu veya diğer formuna maruz kaldıklarına dair savcılığa baĢvurmuĢlardır. Mağdurlardan 3500‟ü polise vakaların araĢtırılması için baĢvurmuĢtur. 2009 yılında kadın ve kız çocuğu öldürülmesi ile ilgili 107 suç kayıt altına alınmıĢtır. 2011 yılı verilerine göre aile içi Ģiddetin farklı formlarına maruz kalan kadınların sayısı 1694‟tür. STK‟ların verdiği istatistiklerle resmi istatistik arasında büyük farklılıklar göze çarpmaktadır. STK‟ların 2010 yılı için verilerinde 872 kadının kriz merkezlerine kaydedilmiĢtir. Ģiddete 140 maruz kalmasıyla ilgili baĢvurusunun gerçekleĢtirildiği Bu olayların %20 resmi araĢtırma ve boĢanmayla sonuçlanmıĢtır. Aile içi Ģiddet toplumun demokratikleĢme sürecini geciktiren olumsuz durumdur. Azerbaycan demokratik değerleri benimseyen, yasalarını Avrupa standartlarına göre Ģekillendirmeye çalıĢan, hızla geliĢen ülke olmasına rağmen aile içi Ģiddetin önünü alacak ve mağdurlarını koruyacak iĢlevsel mekanizma geliĢtirememiĢtir. BM bağımsız insan hakları savunucusu Rasheeda Manjoo yapılan araĢtırmalar sonucu ortaya çıkan sonuçların Azerbaycan‟ın kadınların durumunun iyileĢtirilmesinde üzerine aldığı sorumlulukların yerine getirmekte zayıf kaldığını ve otoritelerin kadına karĢı Ģiddetin önlenmesi için gerekli uygulamanın en kısa zamanda gerçekleĢtirilmesinin gerekliliğini vurgulamıĢtır.141 Evlilik iliĢkilerinde Ģiddet olayının cezalandırılması Ģartlarının çerçevesi belirlenmemiĢtir. Ceza Kanununun 151.maddesi cinsel baskı aracı olarak maddi ve mülki varlıkların kullanılmasının cezalandırılmasını öngörmektedir. Azerbaycan Cumhuriyeti Ceza Kanunu 151.Madde 140 A.g.m., Women Access to Justice in Azerbaijan. 18 Ġnternet: Azerbaijan: UN experts concerned by human rights restrictions, harassment of journalists. Web:http://www.un.org/apps/news/story.asp/html/story.asp?NewsID=46679&Cr=violence+against+women &Cr1=#.U1JNhlV_sb8 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 141 81 Cinselliğe zorlama: Mülkiyetin mahvedilmesi, zarara uğratılması veya alıkoyma tehdidi ile veya mağdur bireyin maddi veya diğer bağlılığını kullanmakla cinselliğe, pedofiliğe veya cinsellik karakterli herhangi bir eyleme zorlama beş yüz manattan bin manata kadar ceza veya iki ila üç yıla kadar özgürlükten mahrum etme cezası ile cezalandırılmaktadır. Kanunla bazı önlemler alınsa da aile içi Ģiddetin önlenmesini ve cezalandırılmasını sağlayacak gerekli yasalar halen iĢlenmemiĢtir. Bayan polis sayısının eksikliği, polis tarafından koruma ve desteğin, tıbbi inceleme prosedürünün zayıflığı adli süreci de engellemektedir. Bölgelerde kadınların eĢleri veya aile üyeleri tarafından Ģiddete maruz kalması olayları daha fazla öne çıkmakta, fakat tecavüz ve diğer aile içi Ģiddet olaylarına maruz kalan kadınlara devlet destekli programların sayısı bütün ülkeyi kapsayacak kadar çok değil, bu da görülen iĢleri sonuçsuz bırakmaktadır. Örnek olarak 27 Haziran 2011 tarihinde Fikret Cabbarov isimli vatandaĢ Bakü‟ye yakın köylerden birinde karısını aile kavgası zemininde öldürmüĢtür. Cabbarov‟un eĢi ölmeden önce defalarca polise Ģiddete maruz kaldığına dair Ģikâyet bildirse de yerli otoriteler tarafından kadına gerekli yardım gösterilmemiĢtir.142 Azerbaycan‟da aile içi Ģiddetin net rakamlarını ortaya koymak mümkün değildir. Ortaya çıkan rakamlar sadece mağdurların Ģikâyeti üzerine kayıt altına alınmıĢ verilerdir ki, bu da azınlıktadır veya Ģiddetin tanıklarının bildirdiklerine esasen var olan rakamlardır. Azerbaycan‟da birtakım sosyal ve psikolojik sebeplerden dolayı eĢleri veya ailenin baĢka üyeleri tarafından Ģiddete maruz kalan kadınlar ya susmakta, ya da en fazla yakın akrabalarından yardım istemektedirler. 143 Bu durum kadınların otoritelere Ģikâyet etme haklarından habersiz oldukları, otoritelerin efektifliğine güvenmedikleri veya sosyal baskıdan dolayı durumu duyurmamayı seçmektedirler. ġiddet mağdurları hukuki yollara yalnızca Ģiddet fiziksel travmalar veya ölüm olayları ile sonuçlandığı zaman baĢvurmaktadırlar. Tecavüz, kötü muamele, tehdit ve gözdağı, zorla cinsel iliĢki, ekonomik baskı ve diğer ‟‟gizli‟‟ Ģiddet olayları evin dıĢına çıkmamaktadır. 142 A.g.m.,Country Reports on Human Rights Practices for 2012. 20 Ġnternet:Assesment on Violence and Women in Azerbaijan. (2004). Ġnternational Rescue Commitee Azerbaijan Program (IRC).11-14. Web: http://www.traccc.cdn.ge/documents/humantrafficking/IRC_VAW_Azerbaijan_eng.pdf adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 143 82 ġiddeti daha iyi anlamak için altta yatan, Ģiddeti doğuran sebepleri araĢtırmak gerekmektedir. Aile içi Ģiddeti uygulayan erkekler genellikle dominant pozisyonda olduklarını ve bunu da her zaman göstermek çabasında olduklarını göz önünde bulundurmak gerekmektedir. Toplumda da kök salmıĢ erkek egemen anlayıĢı birçok durumda bunu görmezden gelmekte, daha doğrusu bu fakt kabul edilmektedir. Geleneklerin hakim olduğu ataerkil toplum yapısına sahip toplumlarda erkeklerin otoriterliği genellikle kabul görmekte, bu da sonuç olarak ortaya çıkan Ģiddeti kabul edilebilir kılıfa sokmaktadır. ġiddetin sebebi olarak birçok durumda ataerkil sosyal yapı gösterilse de, uzmanlara göre diğer bir sebep de çalıĢmayan erkeğin çalıĢan eĢinin ona boyun eğmemesi sonucunda da ortaya çıkabiliyor. Ekonomik olarak ailesini tatmin edemeyen erkek, gururu kırılmıĢ olarak kendini görerek agresif tavırlar sergilemekte ve birtakım durumlarda bu durum Ģiddetle sonuçlana bilmektedir. Cinsiyet kalıbı krizi olarak ortaya çıkan bu durum, erkeğin alıĢılagelmiĢ otoriter pozisyonunu zayıflattığı, eve giren maddi kaynaklar üzerinde kontrolünü kaybettiği için strese, agresifliğe, emosyonel çalkantılarla ve Ģiddetle sonuçlanmaktadır. Aile içi Ģiddet olaylarına yüksek gelirli ailelerde çok daha az rastlanmaktadır. 144 Ailede kaynakların, otoritenin eĢler arasında eĢit Ģekilde kontrol edilen, eĢitlikçi düĢünce tarzına sahip ailelerde Ģiddet olaylarına rast gelinmemektedir. Ailede cinsiyet eĢitsizliği ve buna bağlı olarak da ortaya çıkan aile içi Ģiddet olayları genellikle erkeğin maddi kaynaklar üzerinde tek baĢına kontrolü ve aile meselelerinde yegâne karar verici Ģahıs olması durumunda olduğunda ortaya çıkmaktadır. Eğitimli kesimin Ģiddeti lanetlemesi, devletin bu konuda daha aktif pozisyon alması, iĢlevsel yasaların yürürlüğe girmesini desteklemesi aile içi Ģiddetin eğitim seviyesi daha yüksek ailelerde Ģiddet olaylarına daha az rast gelindiğini de göstermektedir. 145 Azerbaycan kadını son 100 yılda sosyal ve ekonomik alanda erkeklerle eĢit haklar kazanmıĢ, fakat bu onun aile içindeki geleneksel rolüne çok etki göstermemiĢtir. Azerbaycan yasaları (Aile Kanunu 29/2. madde) kadın ve erkeklere çocukların yetiĢtirilmesinde eĢit sorumluluklar yüklese de gerçekte kadınlar ailenin diğer sorunlarıyla beraber bu yükün üstesinden de tek baĢına gelmek zorunda bırakılmıĢtır. Kadınların aile 144 145 A.g.m. Azerbaijan Human Development Report. 87 A.g.m. Women Access to Justice in Azerbaijan. 69-70 83 içinde yüzleĢtikleri Ģiddetten kurtulmak için boĢanma yolunu seçmesi son yıllarda yükselen hat üzere devam etmektedir. Azerbaycan mevzuatında boĢanma Aile Kanunu‟nun 149. ve 150. Maddelerinde yer almaktadır. 2012 yılında ilgili resmi kurumlarca 89.400 evlilik ve 10.600 boĢanma iĢlemi kayıt altına alınmıĢtır. Devlet Ġstatistik Komitesi BaĢkanının sözlerine göre 2011 yılı ile kıyaslandığında evliliklerin sayısı %11,3 oranında azalmıĢ, boĢanma sayısı %3,6 oranında artmıĢtır.146 Azerbaycan ailelerinde kadınların mülkiyet sahipliğine dair mevzuata baktığımız zaman yasaların kadınların erkeklerle eĢit Ģekilde mülkiyet haklarının garanti altına alındığını görmekteyiz. Azerbaycan Cumhuriyeti Aile Kanunu‟nun 34/1 maddesi uyarınca nikâha girene kadar tarafların sahip olduğu emlak, ayrıca evlilik döneminde hediye veya miras olarak elde edilen bütün varlıklar eĢlerin ayrı ayrılıkta özel mülkiyeti sayılmaktadır. 35. maddeye esasen eĢlerin evli kaldığı dönemde beraber emek sayesinde elde ettikleri mülkiyet her iki tarafın ortak mülkiyeti sayılmaktadır. EĢlerin mülkiyet paylaĢımı Aile Kanunu‟nun 36. ve 37. Maddeleri uyarınca gerçekleĢtirilmektedir. 36/1. maddesine esasen eĢlerin ortak emlakinin bölünmesi nikâh döneminde veya onlardan birinin talebi üzerine nikâh bozulduktan sonra taraflardan birinin dilekçesi üzerine mülkiyet paylaĢımı iĢlemine bakılmaktadır. Mülkiyet paylaĢımı zamanı kocanın uyuĢturucu bağımlılığı durumu veya yanlıĢ hayat tarzı sürmesi faktı ortaya çıkması durumunda paylaĢımda kadının lehine artım olunması yapılabilmektedir. Eğer çocuk annede kalacaksa, kadın emlakın üçte ikisinin kendisine verilmesine dair talepte bulunma hakkına sahiptir.147 146 Ġnternet:Divorce rate increases in Azerbaijan. Web: http://en.apa.az/news_divorce_rate_increases_in_azerbaijan_186212.html adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 147 Ġnternet: BoĢanma zamanı mülkiyyet nasıl paylaĢılıyor. Web:http://www.azadqadin.az/index.php?newsid=8831 adresinden 24 Nisan 2004‟te alınmıĢtır. 84 85 4. SONUÇ VE ÖNERĠLER Kadın ve erkeğe hukuksal, ekonomik, sosyal ve kültürel alanda eĢit hak ve özgürlüklerin tanındığı ülke çok azdır. Kadınlar ve erkekler arasında siyaset, ekonomi ve toplumsal hayatın farklı alanlarında seslerini duyurabilme, kaynaklara ulaĢma, onları kontrol etmekte var olan eĢitsizlik ve uçurum halen devam etmektedir. Ayrıca dünyanın geliĢmiĢ ülkeleri dahil bir çok ülkede gelir dağılımı açısından da kadınlar erkeklerle aynı iĢi yapsalar da aynı ücreti alamamakta, eĢit fırsatlardan yararlanamamaktadır. Eğitim açısından da durum kadınların aleyhinedir. ġöyle ki tüm dünyada okur-yazar olmayanların üçte ikisini kadınlar oluĢturmaktadır. Kadın ve erkeğin biyolojik özelliklerinin cinsiyete yansıtılmıĢ, toplumsal cinsiyet rollerinin meydana gelmesi ile kamusal alanın erkeğe, özel alanın da kadına ait olduğu anlayıĢı toplumsal yaĢamda kendine yer bulmuĢtur. Farklı dini inanıĢlar ve geleneklerle de erkeğe tanınan ‟‟üstün, güçlü, becerikli‟‟ stereotipleri kadını köĢeye sıkıĢtırarak hem aile iliĢkilerinde, hem de toplumsal hayatta zayıf konuma itmiĢtir. Toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢmak BirleĢmiĢ Milletler TeĢkilatının en birincil hedeflerindendir. Kadın ve erkekler eĢit Ģekilde muamele görmediği, sosyoekonomik hayatta eĢit fırsatlardan yararlanmadıkları sürece herhangi toplumda barıĢın tam olarak yerleĢmesi mümkün değildir. BeĢeri geliĢimin barıĢ ve karĢılıklı iĢbirliği ile sağlanması açısından toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢmak bütün ülkeler için önemli koĢuldur. Azerbaycan Devleti de aynı zamanda hem yasal mevzuatı, hem de taraf olduğu uluslararası antlaĢmalardan doğan yükümlülükleri gereği toplumsal cinsiyet eĢitliğine ulaĢmak için gerekli adımlar atmaktadır. Bütün Ġslam Dünyasında ilk kız okulunun Azerbaycan‟da açılması, Azerbaycan Demokratik Cumhuriyetinde kadınlara oy hakkı tanınması tarihsel olarak Azerbaycan toplumunda kadına verilen değerin göstergesidir. Bu gelenek Azerbaycan‟ın 1991 yılında bağımsızlığını kazanmasını takiben kabul edilen Anayasa, Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi SözleĢmesi‟nin kabul edilmesiyle devam ettirilmiĢtir. 86 Azerbaycan Anayasası ve Anayasaya dayalı ulusal mevzuat kadın ve erkeklere eĢit haklar tanımaktadır. Buna rağmen birçok durumda mevzuat ya iĢlememekte, ya da var olan boĢluklar uygulamanı engellemektedir. Bunun sonucu olarak cinsiyet eĢitsizliği zemininde ortaya çıkan sorunlar ülkede yaygın olarak kalmakta ve çözüme ulaĢtırılamamaktadır. Azerbaycan‟da günümüzde kadınların sorunları görülen bütün faaliyetlere rağmen tamamen çözülmemiĢtir. Özellikle Dağlık Karabağ SavaĢı sonucunda kaçkın ve mecburi göçkün olan kadınların sorunlarının çözüme ulaĢtırılması gerekmektedir. Topraklarından zorla çıkarılan bu kadın grubu en yüksek iĢsizlik oranı, ekonomik olanaklara ulaĢma zorluğu ve söz hakkının yoksunluğu açısından en zayıf kadın grubunu temsil etmektedir. Toplumsal cinsiyet eĢitliği açısından yasal ve fiili boĢluğun ortadan kaldırılması Azerbaycan hükümetinin önünde duran ve çözüme ulaĢtırması gereken önemli sorunlarından biridir. 87 KAYNAKLAR Aronowıtz, A. A. (2009). Human Trafficking,Human Misery: The Globe Trade in Human Beings, Greenwood Publishing Group. 148-188 Assesment on Violence and Women in Azerbaijan. (2004) İnternational Rescue Commitee Azerbaijan Program (IRC), 11-14 Ayata, G., Eryılmaz, S., Oder, B. (2010). Kadın Hakları Uluslararası Hukuk ve Uygulama, Ġnsan Hakları Hukuku ÇalıĢmaları. Ġstanbul Bilgi Üniversitesi Yayınları. 34 Azerbaijan Human Development Report, (2007). Gender Attıtudes In Azerbaıjan: Trends And Challenges UNDP Azerbaijan15,16,53,72,74,76-78,87 Berktay, F. (2004). Kadının İnsan Haklarının Gelişimi ve Türkiye, Ġstanbul: Bilgi Üniversitesi Yayını. 8-9. Bozkurt, E., Özcan, M. ve KöktaĢ, A. (2012). Avrupa Birliği Hukuku, Yetkin Yayınları, Ankara. Byrnes, A., Connors, J. ve Bik, L. (1997) Advancing the Human Rights of Women: Using İnternational Human Rights Standards in Domestic Litigation, Commonwealth Secretariat. 58 Çakır, S. (1996). Osmanlı Kadın Hareketi, Metis Yayınları. 19 Donovan, J. (1997). Feminist Teori. ĠletiĢim Yayınları, 5 Economic and Social Commision for Asia and Pacific, (2003). Putting Gender Mainstreaming into Practice, United Nations Publication, 148 Evaluation of the Statute of the Mechanism to Follow-Up on the Implementation of the Convention of BdoP"(2006). Center for Justice and International Law (CEJIL). Helal, Ġ. (2002). The UN Declaration on the Elimination of Violence Against Women and the Inter-American Convention on the Prevention, Punishment and Eradication of Violence Against Women‟‟, Jurisfemme Publications, 21(2), 15-16. Heyat, F. (2002). Azeri Women in Transition:Women in Soviet and Post-Soviet Azerbaijan, Taylor and Francis Group, 143 http://www.ilo.org/wcmsp5/groups/public/---ed_protect/---protrav/--ilo_aids/documents/legaldocument/wcms_127414.pdf, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. http://www.legislationline.org/documents/id/6437 , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. http://www.scfwca.gov.az/news/a-21.html, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 88 Hyland, K. (2001). The Impact of the Protocol to Prevent, Suppress and Punish Trafficking in Persons, Especially in Women and Children, American University Washington College of Law, Human Rights Brief, 8(2), 12. Ġnternet: Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı. Web: http://www.achpr.org/instruments/achpr/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Afrika Ġnsan ve Halkların Hakları ġartı‟na ek Afrika Kadın Hakları Protokol‟ü. Web: http://www.au.int/en/sites/default/files/Protocol%20on%20the%20Rights%20of%20 Women.pdf, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Aile, Kadın ve Çocuk Sorunları Devlet Komitesi resmi web sayfası, Ġnternet: Akhundov, Fuad;‟‟Democratic Republic of Azerbaijan, Chronology of Major Events‟‟ , Azerbaijan International, Spring-1998(6.1), http://azer.com/aiweb/categories/magazine/61_folder/61_articles/61_chronology.htm l, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Alakbarly, Farid; „‟Amazons, Legends in History, Fearless Women in Life and Lore‟‟ , Azerbaijan Internation, Spring-2005(13.1), http://www.azer.com/aiweb/categories/magazine/ai131_folder/131_articles/131_ama zons.html , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Amerikalılararası Kadın Komisyonu. Web: http://www.oas.org/en/CIM/about.asp adresinden 24 Nisan 2014 „te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaijan Republic Ministry of Internal Affairs Department on Struggle against Trafficking on Human Beings, http://iaqmi.gov.az/?/en/mainpage/, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaijan: UN experts concerned by human rights restrictions, harassment ofjournalists,http://www.un.org/apps/news/story.asp/html/story.asp?NewsID=46679 &Cr=violence+against+women&Cr1=#.U1JNhlV_sb8 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Anayasası değiĢikliği http://www.edu.gov.az/view.php?lang=en&menu=71&id=1648 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti Aile Kanunu http://www.genprosecutor.gov.az/?/az/content/58/, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti DıĢiĢleri Bakanlığı resmi http://www.mfa.gov.az/?language=en&options=content&id=111, websitesi, Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti Eğitim Bakanlığı resmi web sayfası: http://www.edu.gov.az/view.php?lang=az&menu=72&id=3464, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 89 Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti Emek Kanunu,http://www.ilo.org/dyn/natlex/docs/WEBTEXT/54131/65184/E99AZE01.ht m, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti Insan Hakları Müvekkili resmi web sayfası, http://www.ombudsman.gov.az/view.php?lang=az&menu=6 , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti ĠçiĢleri Bakanlığı Ġnsan Ticaretine KarĢı Mücadile Ġdaresi, Statistik Bilgiler, http://iaqmi.gov.az/?/az/content/108/, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Cumhuriyeti Ġstatistik Komitesi resmi veb sayfası, http://www.stat.gov.az/source/labour/indexen.php, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan Devlet Istatistik Komitesi resmi websitesi: http://www.stat.gov.az/source/crimes/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azerbaycan‟da Insan Ticareti Suçunun cezası sertleĢtirildi, http://www.1news.com.tr/azerbaycan/siyaset/20130508043828899.html , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Azeri Hijab ban bars scores from school, http://edition.presstv.ir/detail/156365.html, adresinen 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Belem Do Para SözleĢmesi Denetleme Mekanizması Uzmanlar Komitesi, Web: http://www.oas.org/en/mesecvi/experts.asp, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Belem do Para, SözleĢmenin Uygulanmasını Denetleme Mekanızması, Web: http://www.oas.org/en/MESECVI/about.asp adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: BirleĢmiĢ Milletler Birinci Dünya Kadın Konferansı 1975, http://www.5wwc.org/conference_background/1975_WCW.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: BoĢanma zamanı mülkiyyet nasıl paylaĢılıyor, http://www.azadqadin.az/index.php?newsid=8831 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Criminal Code of the Azerbaijan Republic, http://www.legislationline.org/download/action/download/id/1658/file/4b3ff87c0056 75cfd74058077132.htm/preview, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Data base of Gender Focal Points in Azerbaijan, http://www.osce.org/documents/html/pdftohtml/29493_en.pdf.html, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Divorce rate increases in Azerbaijan, http://en.apa.az/news_divorce_rate_increases_in_azerbaijan_186212.html 10 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 90 Ġnternet: Education Law of the Republic of Azerbaijan, http://www.edu.gov.az/view.php?lang=en&menu=72&id=5244 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: FAG‟s on Law on Gender Equality in Azerbaijan, http://www.undp.org/content/dam/azerbaijan/docs/Gender/AZ_15_FAQs_women.pd f, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Hayirsever milyoncular, http://www.azerbaijans.com/content_760_tr.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://dia.az/3908-vtzhmdz-dgnyav-2-yael-tzhmdz-ded.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://europeanprochoicenetwork.wordpress.com/2012/08/06/abortion-battlereaches-azerbaijan/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://legislationline.org/documents/action/popup/id/6501, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://old.radicalparty.org/newtransfax/en/148_EN.htm#1, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://photos.state.gov/libraries/azerbaijan/749085/hajiyevsx/hr_report2012.pdf , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://treaties.un.org/Pages/ViewDetails.aspx?mtdsg_no=XVIII-12a&chapter=18&lang=en, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://womensenews.org/story/080602/rights-treaty-in-uganda-snags-africanvalues#.U0PRF6h_sb8, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.africaunion.org/root/au/Documents/Treaties/List/Protocol%20on%20the %20Rights%20of%20Women.pdf, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.amnesty.org/en/library/info/ACT77/063/2004, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.catholicnews.com/data/stories/cns/0700125.htm, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.contact.az/docs/2013/Social/062000040146en.htm#.UmpSLnDwkV8, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.economist.com/news/europe/21586617-son-preference-oncesuppressed-reviving-alarmingly-gendercide-caucasus, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.ehli-beyt.org/ehlibeyt/siaya-yapilan-elestiriler-ve-onlarin-kisacacevaplari.html, 2014-04-24 91 Ġnternet: http://www.ewtn.com/library/BISHOPS/letterbpsuganda.htm, Nisan 2014‟te alınmıĢtır. adresinden 24 Ġnternet: http://www.gender-az.org/index.shtml?id_main=27&id_sub=55 , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.iwpr.org/publications/recent-publications?b_start:int=0 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.lawphil.net/international/treaties/dec_nov_1967.html adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.mfa.gov.az/?language=en&options=content&id=111 , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.news.az/articles/14382 , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.oas.org/juridico/english/treaties/a-61.html, 2014‟te alınmıĢtır. adresinden 24 Nisan Ġnternet: http://www.osce.org/baku/30522, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.scoop.co.nz/stories/WO0602/S00099.htm 2014‟te alınmıĢtır. adresinden 24 Nisan Ġnternet: http://www.un.org/millennium/declaration/ares552e.htm, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.un.org/millenniumgoals/ adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/protocol/text.htm adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/reports/18report.pdf, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/index.html#about adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.un.org/womenwatch/daw/followup/beijing+5.htm, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.unesco.org/new/en/unesco/themes/gender-equality/single-viewgender/news/international_forum_on_expanding_the_role_of_women_in_cross_cult ural_dialogue/#.UpcovdJdVFN , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.unsceb.org/content/fourth-world-conference-women-1995-0, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.unsceb.org/content/second-world-conference-women-1980-0 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 92 Ġnternet: http://www.unsceb.org/content/third-world-conference-women-1985, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www.unwomen.org/en/news/stories/2012/7/discrimination-against-womenpersists-around-the-globe-hampering-development adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: http://www2.ohchr.org/english/bodies/cedaw/docs/ngos/Azerbaijan_Symmetry_Shad ow_Report_CEDAW44.pdf , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Huge gender imbalance prompts Azerbaijani Government consider abortion ban, http://www.lifesitenews.com/news/huge-gender-imbalance-prompts-azerbaijanigovt-to-consider-abortion-ban adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Johnson,J.,Lewis; Glass ceiling syndrome definiton, http://womenshistory.about.com/od/work/g/glass_ceiling.htm , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Kadın Hakları Savunma Toplumu http://genderaz.org/doc/az/organization/women_organization_az.pdf, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Kadına KarĢı Her Türlü Ayrımcılığın Önlenmesi Bildirgesi, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Kadınlara KarĢı Ayrımcılığın Önlenmesi (CEDAW),http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/committee.htm 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Komitesi, adresinden Ġnternet: Kadınlara Yönelik ġiddetin Ortadan Kaldırılmasına Dair BirleĢmiĢ Milletler Bildirgesi http://www.un.org/documents/ga/res/48/a48r104.htm, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Kafkaz Islam Idaresi resmi web http://www.qafqazislam.com/az/dini_movzu.php?id=21 , adresinden 2014‟te alınmıĢtır. sayfası, 24 Nisan Ġnternet: Law on Fight against Human Trafficking, Ġnternet: Mikaylova,Ulviya; „‟Feminism in Azerbaijan, Women in Azerbaijan‟‟, http://www.cddc.vt.edu/feminism/aze.html , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: NGO Law Monitor: Azerbaijan, http://www.icnl.org/research/monitor/azerbaijan.pdf, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Reaching the Last Few: Girls‟ Education in Azerbaijan, http://www.unicef.org/evaldatabase/files/AZE_01-003.pdf , adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. 93 Ġnternet: SınıraĢan Örgütlü Suçlara KarĢı BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesine Ek Insan Ticaretinin, Ozellikle Kadın ve Çocuk Ticaretinin Onlenmesine, Durdurulmasına ve Cezalandırılmasına ĠllĢkin Protokol,http://www.osce.org/odihr/19223 adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: The Constitution of the http://en.president.az/azerbaijan/constitution/, alınmıĢtır. Republic of Azerbaijan, adresinden 24 Nisan 2014‟te Ġnternet: TREND NEWS, /en.trend.az/news/society/rights/1521882.html, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: UNIFEM: Women for Conflict Prevention and Peace Building in the Southern Caucasus, (EriĢim) http://www.static.reliefweb.int/report/georgia/unifem-womenconflict-prevention-and-peace-building-southern-caucasus, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Web: http://www.oas.org/en/cim/docs/Violence_in_the_Americas[EN].pdf adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Women Access to Justice in Azerbaijan report, Azerbaijan bans hijab for teachers, http://presstv.com/detail/194233.html, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet: Women rights in Azerbaijan, www.onlinewomeninpolitics.org, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet:http://www.refworld.org/docid/3ae6b0fb4.html%20[accessed%2019%20Novembe r%202013] adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Ġnternet:http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm, adresinden 24 Nisan 2014‟te alınmıĢtır. Levy, D., Applewhite, H. and Johnson, M.( 1979). Olympe de Gouges:Declaration of the Rights of Woman and Female Citizen, Women in Revolutionary Paris17851795 Urbana, University of Illinois Press, 92-96 Manafova, S. ( Nisan 2013). Gender Balance and the Role of Women in Azerbaijan, The State Commitee for Family, Women and Children Affairs of the Republic of Azerbaijan, 7 Money, J. (1985). Gender: History, Theory and Usage of the Term in Sexology and Its Relationship to Nature, Journal of Sex and Marital Therapy, 11(2), 71-79 Prince, V. (1973). Sex vs Gender:Proceedings of the Second Interdisciplinary Symposium on Gender Dysphoria Syndrome , Stanford University Medical Center, Stanford, California, 20-24 Report of the State Commitee of Women‟s Problems of the Republic of Azerbaijan in response to a questionnaire for governments, relating to the implementation of the Beijing Platform for Action (1995) and the outcome documents of the 23 rd special session of the General Assembly of the United Nations(2000), 2 94 Sagheb, N. and Javadi, M. (1994). Azerbaijan‟s “Contract of the Century”, Finally Signed with Western Oil Consortium, Azerbaijan İnternational, 2(4), 26-28 Sayer, H. (2011) Toplumsal Cinsiyet Eşitliğine Erkeklerin Katılımı, TC Başbakanlık Kadının Statüsü Genel Müdürlüğü, AĢrafoğlu Matbaası, Ankara, 48 Silova. Ġ, Johnson. M. and Heyneman.S. (2007). Education and the Crisis Cohesion in Azerbaijan and Central Asia, Comparative and Ġnternational Education Society, Comparative Education Review, 51(2), 168. Tohidi, N. (2002). The global-local Ġntersection of Feminism in Muslim Societies:The Cases of Ġran and Azerbaijan, The Journal of Social Research (An International Quarterly of the Social Sciences), 851-887 Tohidi, N. (2005). Women, Civil Society, and NGO‟s in Post-Soviet Azerbaijan, III.Sektor, Demokratiya Jurnali, Vol.1.No.16. 90-93 Tohidi, N.( 1999). Guardians of the Nation:Women, Ġslam and the Soviet Legacy of Modernization of Azerbaijan, Journal of Azerbaijani Studies, 85-87 Tohidi, N. (1999). Women's Rights, Citizenship, and Democracy in Post-Soviet Azerbaijan and Central Asia, Journal of Azerbaijani Studies, 119-122 Trancparency International Azerbaijan Gender Audit Report, (2010). Final Draft of 8 February, 94. TUSKAN, A. Aydeniz. (2012) Tolumsal Cinsiyet, Toplumda Kadına Biçilen Roller ve Çözümleri‟‟, Türkiye Barolar Birliği Dergisi, Sayı-99, 445-449 Women Access to Justice in Azerbaijan Report. (2011), GENDER ASSOCIATION „‟SYMMETRY‟‟ PARTNERSHIP PROJECT WITH KARAT COALITION DUE TO SUPPORT OF OXFAM NOVIB, 9-13,69-70 Yaraman, A. (2001). Resmi Tarihten Kadın Tarihine, Bağlam Yayınları, 19 YUNUSOV, Arif. (Mayıs 2013), The problem of Human Trafficking in Azerbaijan, Carim East-Consortium for Applied Research on International Migration, Carim East Explanatory Note 13|61, 1-4 95 ÖZGEÇMĠġ KiĢisel Bilgiler Soyadı, Adı : RAJOVA, Sudaba Uyruğu : Azerbaycan Doğum tarihi ve yeri : 11.10.1982, Bakü, Azerbaycan Medeni hali : Evli Telefon : 0 (537) 671 82 11 E-mail : [email protected] Eğitim derecesi Okul/Bölüm Mezuniyet Yılı Yüksek Lisans Gazi Üniversitesi/Uluslararası ĠliĢkiler Devam ediyor Lisans Azerbaycan Güzel Sanatlar Üniversitesi/Kültüroloji 2006 Lise Bakü 62 No`lu Okul Yabancı Dil Ġngilizce, Rusça, Farsça Hobiler Seyahat, Okuma, Tiyatro, Klasik Müzik 1999 GAZİ GELECEKTİR...
