İslâm âlimleri Ansiklopedisi
advertisement
İslâm âlimleri Ansiklopedisi ALFABETİK SIRAYA GÖRE (M) MATAR-ÜL-BÂZERÂYÎ .................................. 50 İçindekiler Tablosu ...................................................................... 1 MA’LÜL-ZÂDE SEYYİD MUHAMMED EFENDİ . 5 MÂVERDÎ ..................................................... 52 MAZHAR-I CÂN-I CÂNÂN ............................. 68 MES’ÛD BİN MUHAMMED TURAYSÎSÎ NİŞÂBÛRÎ ................................................... 159 MESRÛK BİN EL-ECD ( radıyallahü anh ) . 159 MEŞREB-ZÂDE MEHMED ÂRİF EFENDİ ...... 161 MA’MER BİN ALİ BAKKÂL BAĞDÂDÎ .............. 5 MECDÜDDÎN İBNİ ESÎR (Mübârek bin Muhammed) ............................................... 84 MA’MER BİN FÂHİR KURÂŞÎ .......................... 7 MECDÜDDÎN İSMÂİL BİN MUHAMMED ...... 85 MEVDÛD ÇEŞTÎ BİN EBÎ YÛSUF ÇEŞTÎ ........ 164 MA’RÛF-İ KERHÎ ............................................ 8 MEHMED ATÂULLAH EFENDİ ...................... 86 MEVHÛB BİN AHMED EL-CEVÂLİKÎ............ 168 MA’TÛK EL-BÂIŞKÎ ....................................... 14 MEHMED BEHÂÎ EFENDİ ............................. 87 MEVLÂN ALÂÜDDÎN ÂBİZÎ ....................... 169 MÂCİD-ÜL-KÜRDÎ ........................................ 15 MEVLÂN ªIK KÂSIM .............................. 172 MAGNİSAVÎ-ZÂDE ....................................... 16 MEHMED BEY (Muhyiddîn Muhammed bin Abdullah) ..................................................... 88 MAGRİBİ (Abdurrahmân bin Ahmed) .......... 17 MEHMED EMÎN TOKÂDÎ .............................. 89 MEVLÂN BEHÂÜDDÎN BİN ŞEYH LÜTFULLAH .................................................................. 172 MAHDÛM ŞEYH ABDÜLKÂDİR ..................... 19 MEHMED NÛRİ EFENDİ ............................. 104 MEVLÂN BEHÂÜDDÎN KIŞLÂKÎ ................ 173 MAHFÛZ BİN MAHMÛD EN-NİŞÂBÛRÎ ........ 21 MEHMED SA’DEDDÎN EFENDİ ................... 107 MEVLÂN HÂLİD-İ BAĞDÂDÎ ..................... 174 MAHFUZ EL-KELVEZÂNÎ............................... 21 MEHMED SA’ÎD EFENDİ (Halîl Efendi-zâde) .................................................................. 108 MEVLÂN HAMÎD ..................................... 210 MAHMÛD ABBÂSÎ HAREZMÎ ....................... 22 MAHMÛD BİN HASEN (El-Kazvînî) ............... 23 MAHMÛD BİN MES’ÛD EŞ-ŞÎRÂZÎ ............... 23 MAHMÛD BİN MUHAMMED (İbn-i Ahmed bin Mâşâde) ...................................................... 24 MEHMED SÂLİH EFENDİ ............................ 109 MEHMED URYÂNÎ DEDE ............................ 109 MEKHÛL EŞ-ŞÂMÎ ...................................... 112 MEKKÎ (Muvaffak bin Ahmed) ................... 114 METBÛLÎ.................................................... 162 MEVLÂN KÂDI-ZÂDE KÂSIM .................... 211 MEVLÂN KÂSIM ALİ BEDAHŞÎ .................. 211 MEVLÂN MUHAMMED RUKIYYE ............. 212 MEVLÂN ŞEHKUBÂD ŞİRVÂNÎ ................. 213 MAHMÛD BİN MÜBÂREK ............................ 25 MEKKÎ BİN ABDÜSSELÂM .......................... 121 MEVLÂN ŞÜKRULLAH (Şükrullah bin Ahmed) .................................................................. 215 MAHMÛD BİN SELMÂN EL-HALEBÎ ............. 25 MEKKÎ BİN EBÎ TÂLİB ................................. 121 MEYMÛN BİN MİHRÂN ............................. 216 MAHMÛD BUHÂRÎ ...................................... 26 MEKKÎ MEHMED EFENDİ ........................... 123 MAHMÛD ÇELEBİ (Hakîm Çelebi) ................ 27 MEKKÎ-ZÂDE MUSTAFA ÂSIM EFENDİ ....... 123 Mİ’MÂR-ZÂDE (Muhyiddîn Muhammed Efendi) ....................................................... 218 MAHMÛD DÜKÛKÎ (Mahmûd bin Ali Bağdâdî) .................................................................... 28 MELEKDÂD BİN ALİ.................................... 124 MAHMÛD HALVETÎ ..................................... 29 MENSÛR BİN AMMÂR ............................... 129 MAHMÛD İNCİRFAGNEVÎ ............................ 31 MENSÛR BİN İSMAİL ................................. 132 MAHMÛD İSFEHÂNÎ (Mahmûd bin Abdürrahmân)............................................. 32 MENSÛR EL-BETÂİHÎ ................................. 133 MAHMÛD ZENCÂNÎ .................................... 33 MAHREZ BİN HALEF .................................... 33 MENKÛBERS MÜSTENSIRÎ ......................... 124 MENTEŞÎ-ZÂDE ABDÜRRAHÎM BURSÂVÎ EFENDİ ...................................................... 134 Mİ’MÂR-ZÂDE MUSTAFA EFENDİ .............. 218 MİDYEN BİN AHMED EL-EŞMÛNÎ .............. 219 MİKDÂD BİN ESVED (veya AMR) ( radıyallahü anh ) .......................................................... 221 MİMŞAD ED-DÎNEVERÎ .............................. 225 MİNKÂRÎ-ZÂDE YAHY EFENDİ .................. 227 MÎR AHMED MUHTÂR EFENDİ .................. 228 MÎR MUHAMMED NU’MÂN ...................... 228 MAKDİSÎ (Muhammed bin Ahmed) ............. 34 MENÛFÎ (Abdullah bin Muhammed Magribî) .................................................................. 134 MAKDİSÎ (Muhammed bin Halîl) ................. 35 MENÛFÎ (Ali bin Muhammed) ................... 136 MİRZ HÜSÂMEDDÎN AHMED .................. 239 MAKKARÎ (Ahmed Tilmsânî) ........................ 36 MER’Î ......................................................... 137 MİRZ MUSTAFA EFENDİ .......................... 242 MAKKÂRÎ (Muhammed bin Muhammed Tilmsânî)...................................................... 38 MERDÂVÎ ................................................... 137 MİRZÂ-ZÂDE MEHMED SA’ÎD EFENDİ ....... 243 MERKEZ EFENDİ ........................................ 138 MİRZÂ-ZÂDE ŞEYH MEHMED EFENDİ ........ 243 MÂLİK BİN DÎNÂR ........................................ 39 MERRÂKÛŞÎ (Ebû Abdullah İbni Nu’mân Tilemsânî) .................................................. 141 MİS’AR BİN KEDAM ................................... 244 MÂLİK BİN ENES .......................................... 42 MANSÛR BİN MU’TEMİR............................. 48 MERZÛK BİN HASEN BİN ALİ ..................... 156 MANSÛR BİN ZÂZÂN ................................... 49 MES’ÛD BEY (Şîr Hân Makbûlullah Dehlevî) .................................................................. 157 MANTIKÎ MUSTAFA EFENDİ ........................ 50 MES’ÛD BİN AHMED EL-HÂRİSÎ ................. 158 MÎRİM ÇELEBİ (Mahmûd bin Muhammed) 238 MOĞOLTAY BİN KILIÇ ................................ 247 MOLLA ABDÜLKERÎM EFENDİ.................... 248 MOLLA ABDÜLVEHHÂB BİN TÂCÜDDÎN .... 249 MOLLA ABDÜRRAÛF ................................. 249 MOLLA ALİ EFENDİ .................................... 250 MOLLA ARAB ............................................. 251 MOLLA ATÂULLAH (Atâî Ahmed Efendi) ... 252 MOLLA AYAS ............................................. 253 MOLLA CA’FER .......................................... 254 MOLLA CÂMÎ ............................................. 255 MOLLA CÜRCÂN (Muhammed bin İbrâhim) .................................................................. 267 MOLLA EFENDİ (Muhammed Emîn İstanbulî) .................................................................. 268 MOLLA FENÂRÎ (Mevlânâ Şemseddîn Fenârî) .................................................................. 269 MUHAMMED BÂKIR EFENDİ (Düğmeci-zâde) .................................................................. 382 MUHAMMED BİN AHMED EL-BUHÂRÎ (Goncâr) .................................................... 431 MUHAMMED BÂKÎ-BİLLAH........................ 383 MUHAMMED BİN AHMED EL-EBYURDÎ..... 431 MUHAMMED BEDAHŞÎ ............................. 395 MUHAMMED BİN AHMED EL-EZHERÎ ....... 432 MUHAMMED BEHÂÜDDÎN-İ VELED (Sultân-ülulemâ) ....................................................... 397 MUHAMMED BİN AHMED EL-FÂRİSÎ (Ebû Bekr-i Beydâvî) .......................................... 433 MUHAMMED BEKRÎ .................................. 401 MUHAMMED BİN AHMED EL-HÂŞİMÎ ....... 434 MUHAMMED BERCÎ .................................. 405 MUHAMMED BİN AHMED EL-HAVİYYÎ (Kâdı Şihâbüddîn) ............................................... 435 MUHAMMED BERDÂNÎ ............................. 406 MUHAMMED BİN ABDULLAH BİN MEYMÛN .................................................................. 407 MUHAMMED BİN ABDULLAH CEVZEKÎ ..... 407 MOLLA FEVRÎ ............................................ 273 MUHAMMED BİN ABDULLAH EBHERÎ ....... 408 MOLLA FEYZULLAH MUSTAFA EFENDİ (Feyzî) .................................................................. 274 MUHAMMED BİN ABDULLAH EL-ENSÂRÎ .. 409 MOLLA GÜRÂNÎ......................................... 275 MUHAMMED BİN ABDULLAH EL-ERGIYÂNÎ .................................................................. 409 MOLLA HALÎL Sİ’RİDÎ ................................. 278 MUHAMMED BİN ABDULLAH EL-LEBBÂNÎ 410 MOLLA HASEN BEY .................................... 278 MUHAMMED BİN ABDULLAH EL-MÜRŞİDÎ 411 MOLLA HÜSREV ........................................ 279 MUHAMMED BİN ABDULLAH EŞ-ŞÂFİÎ ...... 413 MOLLA İVAZ EFENDİ .................................. 281 MUHAMMED BİN ABDULLAH EŞ-ŞEHREZÛRÎ .................................................................. 414 MOLLA İZÂRÎ (Kâsım el-Bağdadî el-Germiyânî) .................................................................. 282 MOLLA KERÎM (Ali bin Abdürraûf) ............ 283 MOLLA MİSKİN .......................................... 284 MOLLA MUHTEREM .................................. 289 MOLLA OSMAN EFENDİ ............................ 290 MOLLA PERVÎZ .......................................... 294 MOLLA SEYYİDÎ KARAMÂNÎ ....................... 295 MUHAMMED BİN ABDULLAH MÛSULÎ ...... 415 MUHAMMED BİN ABDURRAHMÂN ELMES’ÛDÎ .................................................... 415 MUHAMMED BİN ABDURRAHMÂN ENNESEVÎ ....................................................... 416 MUHAMMED BİN ABDÜLBÂKÎ EL-ENSÂRÎ . 416 MUHAMMED BİN ABDÜLHAMÎD .............. 418 MOLLA VİLDÂN (Muhammed bin Yeklek) . 296 MUHAMMED BİN ABDÜLKÂDİR (Ma’lül Emîr) .................................................................. 419 MOLLA YEGÂN .......................................... 297 MUHAMMED BİN ABDÜLKERÎM TİLMSÂNÎ 420 MU’ÎD AHMED EFENDİ .............................. 298 MUHAMMED BİN ABDÜLMELİK ................ 421 MU’ÎD-ZÂDE (Molla Muhammed bin Abdülazîz).................................................. 298 MUHAMMED BİN ABDÜLMELÎK ................ 421 MU’ÎNÜDDÎN-İ ÇEŞTÎ ................................. 299 MU’TEMİN BİN AHMED SÂCÎ .................... 309 MUÂF BİN ZEKERİYY BİN TARÂR ........... 309 MUHAMMED BİN ABDÜLMELİK ET-TABERÎ (Muhammed es-Sülemî)............................ 422 MUHAMMED BİN ABDÜLMUHSİN (İbn-i Devâlîbî) .................................................... 422 MUHAMMED BİN AHMED EL-HİREVÎ (Ebû Âsım el-Abbâdî) ......................................... 436 MUHAMMED BİN AHMED EL-MÛSULÎ (İmâmı Şu’le) ....................................................... 438 MUHAMMED BİN AHMED EN-NESEFÎ ....... 438 MUHAMMED BİN AHMED ES-SÂLİHÎ ........ 439 MUHAMMED BİN AHMED FERGAL ........... 442 MUHAMMED BİN AHMED KURTUBÎ ......... 443 MUHAMMED BİN ALİ (İbn-ül-Uşârî) .......... 444 MUHAMMED BİN ALİ ED-DIMEŞKÎ ............ 445 MUHAMMED BİN ALİ ED-DÛRÎ (İbn-ül-Bell) .................................................................. 445 MUHAMMED BİN ALİ EL-CÜZÂMÎ ............. 446 MUHAMMED BİN ALİ EL-MISRÎ ................. 447 MUHAMMED BİN ALİ MÂZERÎ .................. 448 MUHAMMED BİN ALİYYÂN EN-NESEVÎ ..... 448 MUHAMMED BİN AMR UKAYLÎ ................. 449 MUHAMMED BİN ANÂN ........................... 450 MUHAMMED BİN CA’FER EL-HARÂTÎ ........ 451 MUHAMMED BİN CEM’A KUHİSTÂNÎ ........ 453 MUHAMMED BİN DÂVÛD ......................... 454 MUHAMMED BİN DÂVÛD EN-NİŞÂBÛRÎ ... 454 MUHAMMED BİN DÂVÛD EZ-ZÂHİRÎ ........ 455 MUHAMMED BİN EBAN EL-BELHÎ ............. 455 MUHAMMED BİN EBÎ BEKR ES-SENCÂRÎ (elKelâbâdî) ................................................... 456 MUHAMMED BİN EBÎ KÎR EL-HÜKMÎ......... 457 MUHAMMED BİN ABDÜLVÂHİD (Ebü’l-Ferec) .................................................................. 423 MUHAMMED BİN EBÎ VERD ...................... 457 MUHAMMED BİN ABDÜLVÂHİD ELERDESTÂNÎ ................................................ 424 MUHAMMED BİN EBİ’L-KÂSIM BÂCÛK ELBAKKÂLÎ ..................................................... 459 MUHAMMED BİN ABDÜLVEHHÂB ELHARRÂNÎ ................................................... 424 MUHAMMED BİN EHRÂM ŞEYBÂNÎ .......... 459 MUGÎRE-TEBNİ ŞU’BE ( radıyallahü anh ) .. 321 MUHAMMED BİN ABDÜRRAHÎM EL-MAKDİSÎ .................................................................. 425 MUHAMMED BİN ESLEM TÛSÎ .................. 460 MUHAMMED (Aleyhisselâm) ...................323 MUHAMMED BİN AHMED ........................ 426 MUHAMMED BİN FADL BELHÎ................... 464 MUHAMMED ASGAR CEZERÎ (Ebü’l-Hayr Muhammed bin Muhammed) .................. 376 MUHAMMED BİN AHMED ........................ 427 MUHAMMED BİN FADL EL-FÜRÂVÎ ........... 465 MUHAMMED BİN AHMED ........................ 427 MUHAMMED BÂB SEMMÂSÎ .................. 376 MUHAMMED BİN AHMED (İbn-i Lebbân) . 428 MUHAMMED BİN FADL ER-RAVVÂSÎ (El-Belhî) .................................................................. 466 MUHAMMED BÂHİLÎ ................................. 377 MUHAMMED BİN AHMED DEVLÂBÎ .......... 429 MUHAMMED BÂKIR .................................. 378 MUHAMMED BİN AHMED EBİ HAYSEME .. 430 MUALL BİN MENSÛR (EBÛ YA’LÂ)........... 311 MUÂVİYE BİN EBÎ SÜFYÂN ( radıyallahü anh ) .................................................................. 311 MUÂVİYE BİN KURRE................................. 313 MUAZ BİN CEBEL ( radıyallahü anh ) ......... 314 MUFADDAL BİN SELEME ........................... 321 MUHAMMED BİN EBİ’L-FETH EL-BA’LÎ ...... 458 MUHAMMED BİN ES’AD HAFEDE .............. 460 MUHAMMED BİN FADL İSFERÂÎNÎ ............ 466 MUHAMMED BİN FUTAYS ......................... 467 MUHAMMED BİN GÂLİB ET-TEMMÂR ...... 468 MUHAMMED BİN İSMÂİL .......................... 521 MUHAMMED BİN OSMAN BİN EBÎ ŞEYBE . 576 MUHAMMED BİN GÂZÎ ............................. 468 MUHAMMED BİN İSMÂİL .......................... 521 MUHAMMED BİN HALEF ........................... 469 MUHAMMED BİN İSMÂİL EL-BUHÂRÎ........ 522 MUHAMMED BİN OSMAN EL-ENSÂRÎ (Muhammed Harîrî) .................................. 577 MUHAMMED BİN HALEF EL-GAZZÎ............ 469 MUHAMMED BİN İSMÂİL EL-FAKÎH .......... 534 MUHAMMED BİN HÂMİD TİRMİZÎ ............ 470 MUHAMMED BİN İSMÂİL EL-İSMÂİLÎ ........ 535 MUHAMMED BİN HAMŞÂD ...................... 472 MUHAMMED BİN KA’B EL-KURAZÎ ( radıyallahü anh ) ....................................... 536 MUHAMMED BİN HÂNEFİYYE ( radıyallahü anh ) .......................................................... 472 MUHAMMED BİN HÂRİS BİN ESED EL-HUŞENÎ .................................................................. 474 MUHAMMED BİN KÂSIM (İbn-i Enbârî) ..... 538 MUHAMMED BİN KÛTIYYE........................ 539 MUHAMMED BİN OSMAN ES-SEKAFÎ ....... 577 MUHAMMED BİN ÖMER ........................... 578 MUHAMMED BİN ÖMER EL-EYYÛBÎ (Melik-ülMensûr)..................................................... 578 MUHAMMED BİN ÖMER EL-İSFEHÂNÎ (Ebû Mûsâ el-Medînî) ........................................ 579 MUHAMMED BİN MAHLED ....................... 540 MUHAMMED BİN REZÎN (Muhammed bin Hüseyn) ..................................................... 581 MUHAMMED BİN HASEN .......................... 476 MUHAMMED BİN MAHMÛD EN-NİŞÂBÛRÎ .................................................................. 541 MUHAMMED BİN RÜŞEYD (Muhammed bin Ömer) ........................................................ 582 MUHAMMED BİN HASEN .......................... 477 MUHAMMED BİN MENSÛR ES-SEM’ÂNÎ ... 541 MUHAMMED BİN SA’ÎD İBN-İ EBÎ’L-KÂDÎ .. 583 MUHAMMED BİN HASEN BİN ALİ EL-ESNAÎ .................................................................. 478 MUHAMMED BİN MENSÛR ET-TUSÎ ......... 542 MUHAMMED BİN SA’ÎD KUŞEYRÎ .............. 584 MUHAMMED BİN MESLEME ( radıyallahü anh ) ................................................................. 543 MUHAMMED BİN SÂBİT EL-HOCENDÎ ....... 585 MUHAMMED BİN MUHAMMED (Ebû Nasr etTûsî) .......................................................... 545 MUHAMMED BİN SEHNÛN ....................... 586 MUHAMMED BİN HASEN .......................... 476 MUHAMMED BİN HASEN EL-AHVÂL ......... 479 MUHAMMED BİN HASEN EL-EZDÎ ............. 479 MUHAMMED BİN HASEN RÂZÂNÎ ............. 480 MUHAMMED BİN HASEN ŞEYBÂNÎ ........... 481 MUHAMMED BİN HÂTİM .......................... 481 MUHAMMED BİN HİBETULLAH EL-BERMEKÎ .................................................................. 482 MUHAMMED BİN HÜSEYN (Ebû Ya’lâ) ...... 482 MUHAMMED BİN HÜSEYN (Fahr-ül-Kudât) .................................................................. 487 MUHAMMED BİN HÜSEYN BİN ABDULLAH (El-Âcürrî) .................................................. 488 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-ÂBÜRÎ ........ 494 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-BERCÜLÂNÎ 494 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-BİSTÂMÎ (Kâdı Ebû Ömer) ................................................. 495 MUHAMMED BİN MUHAMMED ACEMÎ.... 546 MUHAMMED BİN MUHAMMED BİN ABDÜRRAHMÂN ....................................... 547 MUHAMMED BİN MUHAMMED BİN MÛS .................................................................. 549 MUHAMMED BİN MUHAMMED EN-NİŞÂBÛRÎ (Ebû Tâhir-i Ziyâdî) .................................... 552 MUHAMMED BİN VASÎ’............................. 611 MUHAMMED BİN MUHAMMED ESSECÂVENDÎ ................................................ 553 MUHAMMED BİN MUHAMMED EŞ-ŞÂFİÎ . 553 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-MERVEZÎ (Ebû Abdullah-ı Zâgûlî) ...................................... 497 MUHAMMED BİN MUHYİDDÎN ................. 561 MUHAMMED BİN İBRÂHİM EL-İSFEHÂNÎ (Ebû Bekr-i Attâr) .............................................. 501 MUHAMMED BİN SÜLEYMÂN ES-SU’LÛKÎ 605 MUHAMMED BİN UBEYDULLAH EL-MÜNÂDÎ .................................................................. 611 MUHAMMED BİN MUHAMMED MERVEZÎ (Fâşânî veya Kâşânî) .................................. 561 MUHAMMED BİN İBRÂHÎM EL-BÛŞENCÎ ... 500 MUHAMMED BİN SÜK ............................ 603 MUHAMMED BİN MUHAMMED EL-MÛSULÎ .................................................................. 551 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-HABÎR EL-BECLÎ .................................................................. 496 MUHAMMED BİN HÜSEYN RUZRÂVERÎ .... 499 MUHAMMED BİN SELÂME EL-MISRÎ (ElKudâ’î) ....................................................... 588 MUHAMMED BİN TÂHİR MAKDİSÎ (İbn-i Kayserânî) ................................................. 607 MUHAMMED BİN MUHAMMED ET-TÂÎ .... 554 MUHAMMED BİN HÜSEYN EŞ-ŞEYBÂNÎ .... 498 MUHAMMED BİN SELÂM EL-BÎKENDÎ ....... 587 MUHAMMED BİN MUHAMMED EL-HÂKİM .................................................................. 550 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-EZDÎ ........... 496 MUHAMMED BİN HÜSEYN EL-VÂDİÎ ......... 498 MUHAMMED BİN SÂLİH (İBN-İ NATTÂH) .. 586 MUHAMMED BİN MÛS (İbn-i Mûsâ)....... 562 MUHAMMED BİN MÛS HÂZİMÎ .............. 563 MUHAMMED BİN MUZAFFER BİN MÛS ELBAĞDÂDÎ ................................................... 564 MUHAMMED BİN YA’KÛB ......................... 613 MUHAMMED BİN YA’KÛB (Nasiruddîn bin Ya’kûb) ...................................................... 614 MUHAMMED BİN YAHY EL-KURTUBÎ (İbn-ülHızâ) .......................................................... 615 MUHAMMED BİN YAHY EN-NİŞÂBÛRÎ .... 615 MUHAMMED BİN YAHY ES-SÛLÎ ............. 616 MUHAMMED BİN YÛSUF .......................... 617 MUHAMMED BİN YÛSUF ER-RÛMÎ (Muhammed Konevî) ................................ 618 MUHAMMED BİN YÛSUF EŞ-ŞATİBÎ .......... 619 MUHAMMED BİN YÛSUF İSFEHÂNÎ........... 619 MUHAMMED BİN MÜBÂREK EL-BAĞDÂDÎ (İbn-ül-Hall) ............................................... 565 MUHAMMED BİN ZAFER (İbn-i Zafer Saklî) 622 MUHAMMED BİN MÜCÂHİD TÂÎ ............... 566 MUHAMMED BİTLİSÎ (Molla Ebü’l-Fadl Defterî) ...................................................... 626 MUHAMMED BİN İBRÂHİM EL-MURABBA 501 MUHAMMED BİN MÜNKEDİR ................... 566 MUHAMMED BİN İDRÎS ............................ 502 MUHAMMED BİN MÜSELLEM EZ-ZEYNÎ ... 570 MUHAMMED BİN İDRÎS ŞÂFİÎ .................... 502 MUHAMMED BİN NADR EL-HÂRİSÎ ........... 570 MUHAMMED BİN ÎS ET-TEMÎMÎ ............. 514 MUHAMMED BİN ÎS EZ-ZEYLEÎ................ 514 MUHAMMED BİN NAKKÂŞ (Muhammed bin Ali) ............................................................. 572 MUHAMMED BİN İSHÂK (İbn-i Huzeyme) . 515 MUHAMMED BİN NÂSIR ES-SELÂMÎ ......... 572 MUHAMMED BİN İSHÂK EL-MÜRTED ..... 520 MUHAMMED BİN NASR EL-MERVEZÎ ........ 573 MUHAMMED BİN OSMAN BİN EBÎ ŞEYBE . 575 MUHAMMED BÜLKÎNÎ............................... 627 MUHAMMED CÂN..................................... 628 MUHAMMED CELCÛLÎ .............................. 629 MUHAMMED CEMÂLEDDÎN-İ EZHERÎ ....... 629 MUHAMMED CEVÂD ................................ 632 MUHAMMED CEZÛLÎ ................................ 635 MUHAMMED EKBER CEZERÎ ..................... 637 MUHAMMED EL-CEZERÎ............................ 637 MUHAMMED EL-CÜZZÂMÎ........................ 638 MUHAMMED EL-EŞHÂR ............................ 638 MUHAMMED EL-KAZVÎNÎ.......................... 639 MUHAMMED EL-KESÎRE EL-GEYLÂNÎ ........ 640 MUHAMMED ES’AD EFENDİ ..................... 641 MUHAMMED EZHERÎ ................................ 643 MUHAMMED FETHİ ALİ EFENDİ ................ 644 MUHAMMED GAZZÎ .................................. 644 MUHAMMED HÂCI EFDAL......................... 645 MUHAMMED HAFNÂVÎ ............................. 646 MUHAMMED HALÎLÎ ................................. 651 MUHAMMED HÂNÎ ................................... 652 MUHAMMED HÂŞİM-İ KEŞMÎ ................... 653 MUHAMMED HORASÂNÎ .......................... 658 MUHAMMED HUCCETULLAH .................... 659 MUHAMMED HULÂVÎ ............................... 661 MUHAMMED İSMÂİL ................................ 662 MUHAMMED İZNÎKÎ (Muhammed bin Kutbüddîn-i İznîkî) ..................................... 663 MUHAMMED KAZVÎNÎ .............................. 673 MUHAMMED KELBÎ (Muhammed bin Ahmed) .................................................................. 674 MUHAMMED KUDSÎ BOZKIRÎ .................... 675 MUHAMMED KURAŞÎ (Muhammed bin Ahmed) ..................................................... 678 MUHAMMED KURTUBÎ (Muhammed bin Ahmed bin Muhammed bin Yahyâ) .......... 679 MUHAMMED LAHMÎ (Muhammed bin Ahmed) ..................................................... 680 MUHAMMED MA’SÛM FÂRÛKÎ ................ 681 MUHAMMED MAZHAR ............................. 695 MUHAMMED MÎRGÂNÎ ............................. 696 MUHAMMED MÜRSÎ (Muhammed bin Abdullah) ................................................... 697 MUHAMMED NAKKÂŞ .............................. 698 MUHAMMED ÖMER ................................. 699 MUHAMMED PÂRİS ................................ 701 MUHAMMED REBHÂMÎ ............................ 704 MUHAMMED RÛCÎ .................................... 711 MUHAMMED SİBGATULLAH (Kayyûm-i zaman) ...................................................... 730 MUHAMMED SUMÂDÎ .............................. 740 MUHAMMED SÜBKÎ .................................. 742 MUHAMMED ŞÂH FENÂRÎ ........................ 743 MUHAMMED ŞÂZİLÎ .................................. 744 MUHAMMED ŞENÂVÎ ................................ 748 MUHAMMED ŞÜVEYMÎ ............................. 749 MUHAMMED TÂCÎ .................................... 750 MUHAMMED TAFLÂTÎ............................... 750 MUHAMMED TÂVÜDÎ ............................... 752 MUHAMMED TÂZİFÎ .................................. 753 MUHAMMED TETÂÎ (Muhammed bin İbrâhim) .................................................... 753 MUHAMMED TEVFÎK BOSNEVÎ ................. 754 MUHAMMED TİLMSÂNÎ ............................ 755 MUHAMMED TÛNUSÎ ............................... 756 MUHAMMED UBEYDÜLLAH SERHENDÎ ..... 756 MUHAMMED YÜNÛNÎ (Muhammed bin Ahmed) ..................................................... 760 MUHAMMED ZÂHİD ALÂÎ BUHÂRÎ ............ 762 MUHAMMED ZERENDÎ .............................. 763 MUHAMMED ZEYNEL’ÂBİDÎN ................... 763 MUHAMMED ZEYYÂD ............................... 764 MUHAŞŞÎ SİNÂN EFENDİ ........................... 765 MUHİBBÎ ................................................... 766 MÛS KÂZIM ............................................. 815 MÛS SİNDÎ .............................................. 820 MUSANNİFEK (Ali bin Mahmûd) ............... 820 MUSLİHUDDÎN EFENDİ (Dimitrofçalı) ........ 822 MUSLİHUDDÎN MUSTAFA NİKSÂRÎ ............ 826 MUSLİHUDDÎN MUSTAFA YARHİSÂRÎ ....... 827 MUSLİHUDDÎN TAVÎL ................................ 827 MUSTAFA BEKRÎ ........................................ 828 MUSTAFA BİN EBÜSSÜ’ÛD ........................ 831 MUSTAFA BİN SÜLEYMÂN......................... 832 MUSTAFA IZZÎ EFENDİ ............................... 832 MUSTAFA MA’NEVÎ EFENDİ ...................... 833 MUTARRİF BİN ABDULLAH ( radıyallahü anh ) .................................................................. 835 MUZAFFER BİN ERDEŞİR............................ 838 MUZAFFER KİRMİSİNÎ................................ 839 MUZAFFERUDDÎN ALİ ŞÎRÂZÎ ..................... 839 MÜBÂREK BİN ALİ MUHARRİMÎ ................ 840 MÜBÂREK BİN KÂMİL HAFFÂF .................. 840 MÜBÂREK BUHÂRÎ .................................... 841 MÜBERRİD ................................................ 841 MÜCÂHİD BİN CEBR .................................. 843 MÜCELL BİN CÜMEY MAHZÛMÎ ............. 845 MÜEYYED-ZÂDE (Abdülhayy bin Abdülkerîm) .................................................................. 845 MUHİBBÎ ................................................... 767 MÜEYYED-ZÂDE ABDÜLKÂDİR ŞEYHÎ EFENDİ .................................................................. 846 MUHİBBULLAH-I MANKPÛRÎ ..................... 767 MÜEYYED-ZÂDE ABDÜLVEHHÂB ............... 847 MUHİBBÜDDÎN TABERÎ (Ahmed bin Abdullah) .................................................................. 770 MÜEYYED-ZÂDE ABDÜRRAHÎM ÇELEBİ ..... 847 MUHİBÜDDÎN EL-BAĞDÂDÎ ....................... 771 MUHYİDDÎN MUHAMMED BİN HASEN SAMSÛNÎ ................................................... 772 MUHYİDDÎN MUHAMMED HÜSEYNÎ ......... 772 MUHYİDDÎN NİKSÂRÎ ................................. 773 MUHYİDDÎN-İ ARABÎ ................................. 774 MUHYİDDÎN-İ DÛSTÎ.................................. 787 MUHYİDDÎN-İ İSKİLÎBÎ ................................ 788 MURÂD HÂN GAZÎ (İkinci Murâd) ............. 790 MÜEYYED-ZÂDE ABDÜRRAHMÂN EFENDİ 848 MÜFERRİC BİN MUVAFFAK ....................... 850 MÜFTÎ AHMED PAŞA (Hızır Beyzâde) ........ 851 MÜFTÎ ŞEYH (Abdülkerîm Kâdirî) .............. 852 MÜFTÎ-ZÂDE AHMED EFENDİ .................... 852 MÜNÂVÎ .................................................... 853 MÜNÂVÎ (Muhammed bin İbrâhim) .......... 854 MÜNÂVÎ (Yahyâ bin Muhammed) ............. 855 MÜNTECİBÜDDÎN ICLÎ ............................... 857 MÜNZİR BİN MÂLİK ................................... 857 MUHAMMED RÛYÂNÎ ............................... 715 MURÂD-I HÜDÂVENDİGÂR (Sultan Murât Hân) .......................................................... 797 MUHAMMED SA’ÎD ................................... 715 MURÂD-I MÜNZÂVÎ .................................. 805 MÜRŞİDÎ (Abdürrahmân bin Îsâ) ............... 859 MUHAMMED SÂDIK .................................. 720 MURÂDÎ HÜSEYN EFENDİ .......................... 808 MÜSLİM BİN HACCÂC................................ 860 MUHAMMED SELLÂMÎ (Muhammed bin Râfi’ el-Mısrî) ..................................................... 724 MURTEZA ZEBİDÎ ....................................... 809 MÜSLİM BİN YESÂR ................................... 868 MUS’AB BİN UMEYR ( radıyallahü anh ) .... 810 MÜSTEKÎM-ZÂDE SÜLEYMÂN SA’DEDDÎN EFENDİ ...................................................... 871 MUHAMMED SIDDÎK ................................. 725 MUHAMMED SIDDÎK KEŞMÎ ...................... 726 MÛS BİN DÂVÛD EL-KÛFÎ ........................ 813 MÛS BİN MÂHÎN EL-MARDÎNÎ EZ-ZÛLÎ.... 814 MÛS BİN TALHA (ET-TEYMÎ).................... 814 MÜNZİR BİN SA’ÎD ..................................... 858 MÜŞTAK KÂDİRÎ ........................................ 882 MÜVERRİK BİN MÜŞEMRİC EL-ICLÎ............ 883 çok üzüldü. Onun ayrılığından dolayı, Ya’kûb aleyhisselâm gibi çok mahzûn ve perişan olup hastalandı ve 993 (m. 1585) senesi başında vefât etti. Bu müddet zarfında Nakîb-ül-Eşrâf MA’LÜL-ZÂDE SEYYİD MUHAMMED EFENDİ Osmanlı şeyhülislâmlarının onyedincisi ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi Muhammed olup, Kanunî Sultan Süleymân devri kadıaskerlerinden Ma’lül Mehmed Emîn Efendi’nin oğludur. Bundan dolayı Ma’lül-zâde diye bilinir. 940 (m. 1533) senesinde doğdu. Doğum yeri bilinmemektedir. 993 (m. 1584) senesinde İstanbul’da vefât etti. Zincirlikuyu’da babasının dâr-ül-kurrâsının bahçesinde defnedildi. Küçük yaştan i’tibâren zamanın âlimlerinden çeşitli ilimleri vazîfesini de devam ettirmişti. Ma’lül-zâde Muhammed Efendi, Anadolu’da yetişen âlimler arasında yüksek dereceye sahip, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için ömrünü sarf eden, ilmiyle amel eden, faziletli bir zât idi. Seyyid ve şerîflerin hizmetinde kusur etmezdi. Allahü teâlâ ona birçok fazilet ve güzellikleri ihsân buyurmuştur. Çok tatlı ve fasîh bir lisanla konuşurdu. Onun sohbetinde bulunanlar ayrılmak istemezlerdi. Bütün güzel ve iyi huylarla bezenmiş olan Ma’lül-zâde Muhammed Efendi, çok cömerd ve kerem sahibi idi. tahsil edip yüksek ilmî dereceye kavuştuktan sonra, Şeyh-ülİslâm Ebüssü’ûd Efendi’nin ilim meclisine dâhil olup, uzun zaman onun hizmetinde bulundu ve ondan çok istifâde etti. Ebüssü’ûd Efendi’nin yanında mülâzim (stajyer) olarak bir müddet kaldı ve dâmâdı olmakla şereflendi. İlk olarak 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 29 2) Şâkâyik-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 281 Bursa’da Kâsım Paşa Medresesi’ne, daha sonra İstanbul’da bulunan Pîri Paşa Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 963 (m. 1555) senesinde Edirne’de bulunan Halebiyye Medresesi müderrisliğine terfi ettirilerek, ta’yin olundu. 966 (m. 1558) senesinde Bursa’da bulunan Sultaniye Medresesi’ne nakl olundu. 969 (m. 1561) senesinde Müftî-zâde Ahmed Çelebi yerine Sahn-ı semân Medresesi müderrisliğine yükseldi. 970 (m. 1562) senesinde Sultan Selîm Medresesi’nde müderris olarak vazîfelendirilen Ma’lül-zâde Muhammed Efendi, 973 (m. 1565) senesinde Haleb kadılığına, bir sene sonra da Şam kadılığına ta’yin edildi. 977 (m. 1569) senesinde Mısır kadısı oldu. Daha sonra 978 (m. 1570) senesinde Edirne kadılığına ta’yin edildi. 981 (m. 1573) senesinde Anadolu kadıaskerliğiyle vazîfelendirildi. 983 (m. 1575) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. Nakîb-ül-Eşrâf (Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan gelen seyyid ve şerîflerin soy kütüklerini ta’kib eden ve onların işleriyle ilgilenen) olarak ta’yin olundu. Bir müddet bu şerefli vazîfeyi yürüttükten sonra, Kâdı’l-kudât ve sadr-ülulemâ makamına getirildi. 988 (m. 1580) senesinde şeyh-ülİslâm makamına ta’yin olunup, müslümanların mes’elelerini aydınlatıp hizmet etti. Bir yıl üç ay kadar bu şerefli vazîfeyi yürüttükten sonra, 989 (m. 1581) senesinin sonlarına doğru emekli olup, ibâdet ve tâatle meşgûl olurken, 992 (m. 1584) senesinde çok sevdiği oğlu İshak Çelebi’nin vefât etmesine MA’MER BİN ALİ BAKKÂL BAĞDÂDÎ Vâ’iz ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebû Sa’d olup ismi, Ma’mer bin Ali bin Ma’mer bin Ebî Ammâre’dir. 429 (m. 1038) yılında Bağdad’da doğdu. Memleketine nisbetle Bağdadî denildi. Bakkâl lakabı verildi. 506 (m. 1112) yılında Bağdad’da vefât etti. Bâb-ül-Harb kabristanında Ahmed bin Hanbel hazretlerinin kabri yanına defnedildi. Keskin zekâsı ve üstün hafızası ile küçük yaşta dikkatleri üzerinde topladı. Zamanının ileri gelen âlimlerinden ders aldı. İbn-i Ceylân, Ebû Muhammed Hallâl, Cevherî ve Ebü’l-Kâsım Ezcî gibi âlimlerin derslerinde bulundu. Fıkıh ve diğer ilimlerde çok kitap okudu. Dört mezhebin fıkıh bilgilerini ve Hanbelî mezhebi fıkıh bilgilerinin inceliklerini öğrendi. Peygamberlerin ve Peygamber efendimizin (aleyhisselâm) hayâtını, Eshâb-ı Kirâm (r.anhüm) ve Selef-i sâlihînin hayât ve hâllerini öğrendi. Onların Allah yolunda nasıl çalıştıklarını, nasıl cihâd ettiklerini, başlarından geçen harikulade hâlleri kitaplardan okudu. Hocalarından dinledi. Onların güzel hâllerine âşinâ ve âşık oldu. O büyüklerin halleriyle hâllendi. İlimde yüksek, ahlâkta kalmamıştır. Onun, artık gündüzleri nafile namaz kılacak vakti üstün oldu. Hanbelî mezhebine göre fetvâ verdi. Herkesin yoktur. Tedbir sadedi. (devlet işlerinin plân ve programını hürmet ve sevgisini kazandı. Va’zlarını kaçırmamak için yapmak) hâriç, i’tikâfa giremez (evine kapanamaz). Artık o büyük-küçük herkes yarışırdı. Va’zlarında, halîfe, sultan, vezîr insanların işine bakmaktadır. Bu iş de fazilettir, farzdır, ve diğer devlet erkânı da hazır bulunur, çok istifâde ederlerdi. lâzımdır. Bağdad’da Câmi-i Mehdî’de va’z ederdi. Belâgatte (güzel konuşmadaz, hazır cevaplılıkta, güzel ahlâkta, insanlara te’sîr Ey Vezîr-i a’zam, sen bu devlete vezîr oldun. Bu ümmetin ecîrî etmede, zühd ve takvâda üstüne yoktu. Selef-i sâlihînden (ücretle tutulan adamı, görevlisi) oldun. Seni Celâl-üd-devle hikâyeler anlatıp, insanları irşâd ederdi. Va’zları hemen Sultan Melikşah, bol şerefle vezîr eyledi. Dünyâda ve âhırette te’sîrini gösterirdi. Her va’zında birçok günahkâr tövbe ederdi. kendisine ortak kıldı. Dünyâda, müslümanların işlerini sana En katı kalbler, onun bir va’zında yumuşardı. Ehl-i sünnet havale etti. O, âhırette, âlemlerin Rabbine bu makamdan âlimlerine muhalefet edip, Esbâba Kirâmın yolundan ayrılmış dolayı hesab verecektir. Allahü teâlâ onu huzûrunda olan Mu’tezile fırkasının, zamanında en önde gelen âlimi olan durduracak ve buyuracak ki: “Seni beldelere hâkim kıldım. Ebû Ali bin Velîd, onun bir defa va’zını dinledi. Kapıdan Müslümanların müşkillerini sana havale ettim. Sen, adâletin çıkarken bütün bozuk fikirlerinden tövbe ettiğini söylemeye yerine gelmesi, ihsânın yapılması için ne yaptın?” Sultan da, başladı. Birçok sapık kimsenin de tövbe etmesine vesile oldu. herhalde şöyle diyecek: “Yâ Rabbi, devletimden, cesur, akıllı, Pekçok talebe yetiştirdi. Birçok risale yazdı. faziletli ve ehil bir şahsı seçtim. Ona, “Kıvâmüddîn ve Nizâmül-mülk” lakablarını verdim. Bütün vilâyetlerimi, Sık sık halîfe ve devlet adamlarına husûsî nasihatlerde kumandanlarımı, askerlerimi ve emniyet teşkilâtını onun bulunurdu. Bunlardan birinde, halîfe Müstezhir’e; “Dikkat et! emrine verdim. Âlimlerle onu takviye ettim. Onu her türlü mâlî Allahü teâlâ, senin bütün mülkünü bir ânda târumâr edebilir” imkânlarla destekledim. Yâ Rabbî! Kulların ve beldelerin dedi. hakkında ne yaptığını ona sor.” Bir defasında Mehdî Câmii’nde, Nizamiye medreselerini inşâ Senin diyeceğin en güzel cevâb: “Evet, müslümanların ve ederek Ehl-i sünnet âlimlerini koruyan, Selçuklu veziri Nizâm- beldelerin idâresini üzerime aldım, insanlara ihsânlarda, ül-mülk’ün de dinleyiciler arasında bulunduğu bir va’zında, ona ikramlarda bulundum. Sana kavuşma vakti yaklaştığı zaman, şöyle nasihatte bulundu: sana kavuşmaya yaklaştım. Kapılara kapıcılar ve yardımcılar koydum ki, benden adâlet isteyenler ve bana ihtiyâç için “İhsân sahibi olan Allahü teâlâya hamd olsun, Peygamberlerin gelenler geri dönmesin.” sonuncusu olan Muhammed aleyhisselâma ve O’nun karanlıkları aydınlatan Ehl-i beytine ve O’nun Eshâb-ı Ey Vezîr! Sarayını ma’mûr ettiğin gibi, kabrini de ma’mûr et! kirâmına salâtü selâm ve duâlar olsun. Allahü teâlâ Sadr-ı Hayatın devam ettikçe, fırsatı ganîmet bil! Zîrâ, şu ânda ne İslama (vezîr-i a’zama) selâmet versin. Ondan devlet yaparsan kabûl edilir. Yarın, özür kabûl edilmez. Sana şu başkanını râzı etsin. Onu takvâ ile süslesin, hüsn-i hatime kıssaları anlatayım da, onlardan hisse alasın: (son nefeste îmânla gitmek) nasîb eylesin. Onun için dünyâ ile âhıreti cem eylesin. Puta ibâdet eden Hind hükümdârının işitme duygusu yok olmuş, kulağı işitmez olmuştu. Halkı huzûruna gelip ona Ey Vezîr-i a’zam, ma’lûmdur ki: Eşraftan olan kimselerden her ta’ziyede bulunuyorlardı. Dedi ki: “Bu organımın duymamasına biri, ihsânda veya adâlette bulunmakta muhayyerdir. Dilerse üzülmüyorum. Ancak mazlûmun sesini duyamadığıma, yardım ihsânda bulunur veya adâletle davranır. Ancak velâyet edemediğime üzülüyorum.” Daha sonra Hükümdâr şöyle ilâve elbisesini (sultanlık, vezirlik veya insanların idâreciliği etti: “İşitme duygum gittiyse, gözüm hâlâ görmektedir. Zulme elbisesini) giyen kimse, ihsânda ve adâlette muhayyer değil, uğrayanlara söyleyin, kırmızı elbiseler giyip huzûruma mecbûrdur. Zîrâ bu işle vazîfelidir. Zamanını satmış, parasını gelsinler, böylece onları tanıyayım ve onların dertlerine çâre almıştır. Artık onun gündüz irâdesini kullanacağı bir zamanı bulayım” dedi. Düşmanının bile dertlerini dinlediğini gören Rum kralının elçisi, ki: “Müsterşid-billah için mescidde duâ etmeye gidiyoruz.” Ben Nûşirvân-ı Âdil’e: “Düşmanının sana ulaşmasına niçin yardım de onlara arkadaş oldum. Nihâyet Harbiye’de İbn-i Kazvîn ediyorsun?” dedi. Nûşirvân: “Ben burada, zulmü kaldırmak, mescidine vardık. Ahmed bin Hanbel, “Haydi girelim” dedi. Biz hacetleri gidermek için oturuyorum” diye cevap verdi. de onunla beraber içeri girdik. Ahmed bin Hanbel içeri girince, “Esselâmü aleyküm ve rahmetullahi ve berekâtühû” dedi. Ey Vezîr-i a’zam! Bu vasıflara sen daha müstehaksın ve daha Birden mescidin ortasında bir ses “Ve aleykesselâm” dedi ve lâyıksın. Zîrâ Allahü teâlâ, Meryem sûresinin 90. âyet-i sonra, “Ey Ebû Abdullah! Halîfeye yardım edildi” dedi. kerîmesinde meâlen buyuruyor ki: “Az kalsın, bunların Korkarak uyandım. O zâtın dediği gibi, halîfe Müsterşid kısa edebsizce söyledikleri çirkin sözlerden yer yarılacak ve dağlar zamanda anlaşmazlığı bertaraf etti. Muzaffer oldu.” parçalanıp dağılacak.” Bu makamda lâzım olan, Allahü teâlâdan korkmak, O’na boyun eğmek, kalbden O’nun sevgisinden başka herşeyi çıkarmak ve oraya Allahü teâlânın hükmünü yerleştirmek lâzımdır. O günde, sıkıntılar büyük olur. Küçüklerin saçları ağarır ve melikler, vezirler azledilir. Fecr sûresi 23. âyetinde meâlen buyuruldu ki: “O günde insan (kâfir), günâhını hatırlar ve pişman olur. Lâkin o günde pişman olmanın faydası ne olur!” Yine Âl-i İmrân sûresi 30. âyetinde 1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 107 2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 14 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 175 meâlen buyuruldu ki: “Kıyâmet günü her nefs dünyâda hayırdan ve şerden işlediği şeyi hazır bulur ve temenni eder ki: “Keşke kendisiyle kötü amelin arasında uzak bir mesafe bulunsaydı.” MA’MER BİN FÂHİR KURÂŞÎ Ey Vezîr! Senin için duâyı çoğalttım, senayı artardım. Hadîs, târih, Arabî ilimler ve lügat âlimi, vâ’iz. Künyesi Ebû Elhamdülillah! Yer yüzünde kaybedecek hiçbir arazîm veya Ahmed olup ismi, Ma’mer bin Abdülvâhid bin Muhammed bin köyüm yok. Benimle başka biri arasında husûmet yok. Babam Fahir bin Ahmed’dir. 494 (m. 1101) yılında doğdu. Abşimî, için de fakirlikten başka üstünlük yoktur.” Semerkandî, İsfehânî ve Kurâşî nisbet edildi. 564 (m. 1169) yılında hacca giderken, çölde vefât etti. Nizâm-ül-mülk, bu va’zı dinleyince, şiddetli bir şekilde ağlamaya başladı. Ona 100 dînâr verilmesini emretti. Fakat o Küçük yaşta ilim tahsiline başladı. Temel din bilgilerini ve bunu almak istemedi ve buyurdu ki: “Ben, Emîr-ül-mü’minînin Arabî ilimleri öğrendi. Ebü’l-Feth Ahmed bin Muhammed Hıza, ziyâfetindeyim. Birinin, Emîr-ül-mü’minînin ziyâfetinde bulunup Ebü’l-Mehâsin Rûyânî, Gânimen Bercî ve Ebû Ali Haddâd’dan da, bir başkasının hediyesini alması çok çirkin bir şeydir.” ders aldı. Bağdad’a gitti. Ebü’l-Kâsım bin Husayn, Ebü’l-İzz Nizâm-ül-mülk ona dedi ki: “Al! Fakirlere dağıt.” Ma’mer dedi bin Kâdiş ve Kâdi-i Mâristânî’den hadîs-i şerîf dinledi. ki: “Fakirler, senin kapında benim kapımdakinden daha Bağdad’a yedi defa ilim öğrenmek için gitti. Çocukları da çoktur.” Nizâm-ül-mülk, ona hiçbirşey veremeden geri döndü. babalarıyla beraber, Bağdad’da aynı hocalardan hadîs-i şerîf dinledi. Hocalarından duyduğu hadîs-i şerîfleri yazıp ezberledi. İbn-i Cevzî buyurdu ki: “Ebü’l-Mekârim bin Rumeydâ anlatır: Yüzbin hadîs-i şerîfi râvîleriyle birlikte ezberden bilirdi. Târih, Ebû Sa’d bin Ebî Ammâre’yi, Abbasî halîfesi Müsterşid ile Irak siyer, ahbâr ve râvîlerin hayatları ile ilgili ilimlerde çok ilerledi. Selçukluları sultânı Sultan Mahmûd’un bozuştukları sırada Durup dinlenmeden ilim öğrenmek için çalıştı. Öğrendiği rü’yâda gördüm. Üzerinde beyaz bir elbise vardı. Ona selâm bilgileri, Allahü teâlânın dîninin yayılması için insanlara öğretti. verdim ve “Nereden geliyorsun?” dedim. Buyurdu ki: “Ahmed Sabrı, cömertliği, kimseyle münâkaşa etmemesi, güler yüzü bin Hanbel’in yanından geliyorum. “O da geriden şimdi geliyor” ve tatlı dili, insanlara merhameti, Resûlullahın sünnetine dedi. Baktığımda, Ahmed bin Hanbel’in talebeleri ile beraber uyması, hâl ve hareketlerini Selef-i sâlihîne uydurmak için geldiğini gördüm. Dedim ki: “Nereye gidiyorsunuz?” Buyurdu çalışması, devamlı emr-i ma’rûf yapıp insanlara doğru yolu olarak tanınmış, Sofıyye-i aliyyenin büyüklerindendir. göstermeye gayret etmesi ile tanındı. Haram ve şüpheli şeyleri Tasavvufta örnek, Hak teâlâya giden yolun rehberi, çeşit çeşit terk eder, mübahları da zarûret miktarı kullanırdı. Talebe latifelerle seçilmiş, zamanındaki âşıkların efendisi idi. yetiştirmekten ve ilimden arta kalan zamanında ibâdetle meşgûl olurdu. Sık sık va’z ve nasihatlerde bulunurdu. İranlı hıristiyan bir anne ve babanın çocuğu iken, hıristiyanlığı Va’zlarında, insanlara Allahü teâlânın dînini anlatır, O’nun öğrenmesi için bir rahibe gönderilmişti. Kardeşi Îsâ O’nun emir ve yasaklarını öğrenip tatbik etmeyenin Cehennem İslama gelişini şöyle anlatmaktadır: “Ben ve kardeşim Ma’rûf ateşinden kurtulamayacağını bildirirdi. Çeşitli yerleri dolaşıp bir okula gidiyorduk. Hıristiyan idik. Hıristiyan hoca (râhib) ilim öğretti. İsfehan’a yerleşip, orada ders verdi. çocuklara (Hâşâ) Allahü teâlâ üçtür. Baba, Oğul, Rûh’ülkudûs derdi. Kardeşim Ma’rûf, Allah birdir birdir diye bağırırdı. Kendisinden; Ebû Sa’d Sem’ânî, İbn-i Cevzî, Hâfız Abdülganî, Râhib O’nu her tarafı yara bere içerisinde bırakacak şekilde İbn-i Kudâme, Sühreverdî, Ömer bin Câbir, İbn-ül-Ahdâr, döverdi. Bu böyle devam etti. Nihâyet bir gün her tarafını Ebü’l-Hasen bin Mukîr ve daha birçok âlim hadîs-i şerîf rivâyet parçalar şekilde dövünce kaçtı. Ve bir daha dönmedi. Bunun etti. Reşîd bin Mesleme de, Ma’mer bin el-Fâhir’den icâzet üzerine annem O’na olan sevgisinden hergün gözyaşı alanlardandı. dökerdi. “Eğer Allahü teâlâ oğlumu geri gönderirse, o hangi dinde ise ben de o dine tâbi olacağım” derdi. Annesi böyle Onun için İbn-i Cevzî; “Ma’mer, hafız ve vâ’izlerindendir. ağlayıp gözleri yolları beklerken, evden kaçan Ma’rûf-ı Kerhî Hadîs-i şerîfleri çok iyi bilirdi. Hadîs-i şerîfleri tahric edip kendi hâlini şöyle anlatmaktadır “Ayaklarım şişmiş, yazdırıyordu. Ben kendisinden Medîne-i münevverede hadîs-i elbiselerim parçalanmış bir halde Kûfe’ye geldim. Âdetim şerîf dinledim” derken, İbn-i Neccâr da: “O, çabuk yazardı. mescidlerde kalmaktı. Burada da mescide gittim. Orada Hıfz, ma’rifet, salâh, hadîs ilminde güvenilir olmak, vera’ ve mübârek, yüzü nûr saçan bir zâtın etrâfında bir kısım insanlar iyilik severliği ile sıfatlanmış idi” demektedir. halka olmuşlar ve onun anlattıklarını dinliyorlardı. Cemâat o Hadîs, târih ve Arabî ilimlerde birçok eser yazdı. Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden birinde Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdular ki: “Allahü teâlâ, kulun tövbesi sebebiyle, sizden birinin geniş bir çölde kaybettiği devesini ansızın bulmasından doğan sevincinden daha fazla sevinir.” zâtı öyle dinliyorlardı ki, sanki başlarının üzerinde kuş vardı. O zâta yaklaştım ve dinledim. Şöyle diyordu: “Kim Allahü teâlâdan tamamen yüz çevirirse, Allahü teâlâ da ondan tamamen yüz çevirir. Kim kalbiyle Allahü teâlâya kavuşmayı arzu eder ve O’na koşarsa: Allahü teâlâ onu rahmetiyle karşılar. Bütün herkesin kalbinde O’nun muhabbeti hâsıl olur, O’na gelirler. Derdlere ve belâlara sabır eden kimseye de rahmetini ihsân eder.” Bu zât Muhammed İbni Semmâk idi. O’nun bu sözleri kalbime çok te’sîr etti ve beni yaratan Allahü 1) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1319 teâlâya yöneldim. Benim gizli ve açık her şeyimi bilen, O’na kavuşmağı istedim. Allahü teâlâ da duâmı kabûl buyurdu. Bu 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 309 sırada İbni Semmâk aniden sustu. Sonra insana çok te’sîr eden bir sesle “Bağdadlı genç nerede?” diye sordu. Oradaki cemâat bana baktı. Çünkü orada benden başka yabancı yoktu. Beni Şeyh İbn-i Semmâk’a götürdüler. İbn-i Semmâk MA’RÛF-İ KERHÎ Evliyânın büyüklerinden. Adı Ma’rûf bin Fîrûz olup künyesi Ebû Mahfûz’dur. Doğum târihi kesin olarak bilinmemektedir. 200 (m. 815) senesinde Bağdâd’ta vefât etti. Bağdâd’ın Kerh beldesinden olduğu için Kerhî denilmiş olup, Ma’rûf-i Kerhî başımı okşadı ve: “Merhaba ey Rabbin’i arayan kişi. Merhaba ey Allah’ın sevgisine ve muhabbetine kavuşan kişi” dedi. Bu sözleri işitince, babama beni kötüleyen rahibi hatırladım ve ağlamaya başladım. Bunun üzerine “Sen ağlıyor musun?” dedi: “Evet efendim” dedim ve rahibin sözünü hatırladım. Çünkü o rahib hep hakaret ederek beni babama kötülerdi. Tam bu sırada “Rahibin sözü mü?..” diye sordu. Ben buna Orada olanlardan ba’zıları O’nun ilmi zayıfdır dediler. Bunun çok hayret ettim. Bunu nasıl biliyordu. “Evet” dedim. Bana üzerine Ahmed bin Hanbel ( radıyallahü anh ) “Böyle “Allahü teâlâya duâ et. Senin duân müstecâbtır (kabûl olur)” konuşmayın. Siz Ma’rûfun kavuşmuş olduğu ilimden bir şeye buyurdu ve ben de Allahü teâlâya duâ ettim. Daha sonra kavuşabildiniz mi?” diye cevap vererek onları susturmuştu. öğrendim ki, râhib de müslüman olmuş ve sâlih mü’minlerden Ahmed bin Hanbel ve Yahyâ bin Mûîn, Ma’rûf-ı Kerhî’ye olmuş. Sonra İbni Semmâk beni İmâm-ı Ali Rızâ’ya götürdü. müracaat ederler ve bir çok mes’eleleri O’ndan öğrenirlerdi” Durumu O’na anlattı ve O’nun elinde müslüman oldum.” Yahyâ bin Muin ve Ahmed bin Hanbel, Ma’rûf-ı Kerhî’nin ( Müslüman olan ve ilim tahsil eden Ma’rûf-ı Kerhî, uzun radıyallahü anh ) yanına geldiler. Yahyâ bin Muin, Ma’rûf-ı seneler sonra memleketine döndü. Büyük bir sabırla onu Kerhî’ye: Secde-i Sehv’i sormak istiyordu. Ahmed bin Hanbel bekleyen annesi bağrına bastıktan sonra hangi din üzeresin Yahyâ’ya “Sus” dedi. Fakat o susmadı ve “Yâ Ebel-Mahfûz, diye sordu. Ma’rûf, İslâm dîni üzereyim deyince Secde-i Sehv hakkında ne dersin?” diye sordu. Ma’rûf-ı annesi, “Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Kerhî, “Kalbin namazdan gâfil olup, namazdan başka bir Muhammeden abdühü ve resûlühü.” diyerek îmân ile şeyle meşgûl olmasından dolayı bir cezadır” deyince. Ahmed şereflendi. Bunun üzerine bütün aile müslüman oldu. bin Hanbel ( radıyallahü anh ) “Bu ne güzel ve ne ma’nâlı bir cevaptır” buyurdu. Ma’rûf-ı Kerhî dînin emirlerini gözetmekte, ibâdette, haram ve şüphelilerden kaçmada çok meşhûr olmuştu, İmâm-ı Ali Kerâmet ve menkıbeleri çoktur. Cömertlik ve kerem sahibi Rızâ’nın hizmetinde bulunmuş, O’nun çocuklarıyla beraber olup, sağlığında ve vefâtından sonra da yardım yapan dört yaşamış ve ehl-i beytten bilinmiştir. İmâm-ı Ali Rızâ ( büyük velîden biridir. Bunlar Ahmed bin Hanbel, Ma’rûf-ı radıyallahü anh ) “Ma’rûf, huy ve muhabbet bakımından ehl-i Kerhî, Bişr-i Hafî ve Mansûr bin Ammâr’dır. beyttendir. Fakat ırk ve neseb bakımından değil. Muhakkak o kerem ve izzet bakımından, Selmân-ı Fârisî’nin ceddimize Ma’rûf-ı Kerhî’ye, “Muhabbet nedir?” diye sordular. Cevaben ilhak edilip ehl-i beytten sayıldığı gibi, O da bize dâhil buyurdu ki: edilmiştir. Ma’rûf-ı Kerhî, Dâvûd-i Tâî hazretlerinden feyz almış olup; büyük velilerden Sırrî-yi Sekâtî de, Ma’rûf-ı Kerhî’den ders ve feyz alarak yetişti. Hârûn Reşid ile aynı zamanda yaşadı. Muhaddis olup, zamanının meşhûr hadîs âlimlerinden hadîs dinlerdi. Ma’rûf-ı Kerhî, Bekir bin Huneys, Rabi’ bin Sabîh ve bir çok âlimden hadîs öğrendi. Halef bin Hişâm, Zekeriyyâ bin Yahyâ el Mervezî, Yahyâ bin Ebî Tâlib ve bir çok hadîs âlimi de Ma’rûf-ı Kerhî’den hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ) Bağdâd’ın imâmı ve zahidi lakabını aldı. Dinde imâm olup, fıkıh, hadîs, tefsîr ve kelâm “Muhabbet, öğrenmek ve öğretilmekle elde edilen bir şey değildir. Ancak Allahü teâlânın bir ihsânı ile elde edilir.” Buyurdu ki, “Kulun mâlâya’nî (boş ve fâidesiz) konuşması, Allahü teâlânın onu zelîl ve yalnız bırakmasının alâmetidir.” “Tasavvuf, hakîkatları almak ve halkın elinde olan dünyâ malından ümidini kesmektir, uzaklaşmaktır.” “Evliyânın üç alâmeti vardır: Düşüncesi Hak ola, işliyeceği işi Hak ile işleye, meşgûliyeti dâima Hak ile ola.” “Üstün olmak sevdasında olan, ebedî olarak felah bulmaz, kurtulamaz.” “Sualsiz ve karşılıksız vermeğe çalış.” ilimlerinde büyük âlimdir. Bütün bu ilimlerde huccet (senet) “Allahü teâlâ bir kuluna iyilik murâd ederse; hayırlı amel idi. İctihâd makamına erişmişti. kapısını açar, söz kapısını kapar. Kişinin işe yaramaz söz Abdülazîz bin Mansûr diyor ki: Babamdan işittim: “Biz Ahmed bin Hanbel ile beraber idik. Ma’rûf-ı Kerhî’den bahsedildi. konuşması bedbahtlıktır. Kötülük murâd ettiğinde bunların aksini yapar.” “Amelsiz Cenneti istemek ve emir olunduğunu yapmadan elinden tuttu ve padişahın kapısına getirdi. Kapının önünde rahmet ummak, cahillik ve ahmaklıktır.” ayağı kırık duran bir adam buldular. Soru soran zâta o kimseyi gösterip “İşte bunun gibi olursan Allahü teâlâya vâsıl “Sâlihler için çokluğun, sıddîklar için azlığın önemi yoktur.” “Dilini (başkalarını) kötülemek ve aşağılamaktan koruduğun gibi, medh etmekten de koru.” “İlim sahibi, ilmiyle âmil olduğu takdîrde, bütün mü’minlerin kalbi onun olur” (ya’nî bütün mü’minler onu sever).” Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ) bir gün namaz kılmak için ikâmet okudu ve sonra Muhammed bin Ebî Tevbe’ye öne geçip namaz kıldırmasını istedi. Kendisi imâm olmadı, müezzinlik yaptı. Muhammed bin Ebî Tevbe imamlık yapmaktan çekindi ve Ma’rûf-ı Kerhî’ye “Eğer bu namazı kıldırırsam başka namaz kıldırmam” dedi. Ma’rûf-ı Kerhî bu sözü beğenmedi ve olursun” buyurdu. Bununla, ayağının ikisi de kırık bir köle, efendisinin kapısının önünde nasıl durur hiçbir yere ayrılmazsa; bir kul da Allahü teâlânın kapısında her an bekler. Hiç ayrılmaz ve isyan etmezse, Allahü teâlâya kavuşur demek istedi. Bir kimse gelip kendisinden kalbinin yumuşaması için duâ etmesini istedi ona; “Ey kalbleri yumuşatan Allahım! Ölüm benim kalbimi yumuşatmadan sen benim kalbimi yumuşat” diye duâ et buyurdu. Sırrî-yi Sekâtî hazretleri “Kavuştuğum bütün ni’metlere Ma’rûf-ı Kerhî hazretlerinin bereketiyle kavuştum” buyurdu. Buyurdular ki: “Dişi hayvana bile bakmaktan sakınınız.” “Nefsinden konuşuyorsun. Başka bir namaz kıldıracağını “Kim öldükten sonra unutulmak istemezse, güzel (amel) düşünmek (başka bir namaz vaktine kadar yaşayacağım diye işlesin ve isyan etmesin.” konuşmak) tûl-i emel (uzun arzu) sahibi olmaktır. Tûl-i emel sahibi olmaktan Allahü teâlâya sığınırız. Çünkü tûl-i emel, “Allahü teâlâ mü’minlerden bir zümreyi kabirlerinden kanatlı hayırlı amel yapmaya mâni olur” buyurdu. olarak diriltir. Sur üfürüldüğü zaman kabirlerinden uçarlar. Cennet-i a’lâya koşarlar. Onları melekler karşılar ve onlara “Dünyâ dört şeyden ibârettir: Mal, söz, uyku ve yemek. Mal; “Siz kimsiniz?” derler. Onlar “Mü’minlerdeniz, Ümmet-i insanı Allahü teâlâya isyan ettirir. Söz, insanı Allahü teâlâdan Muhammeddeniz, Ümmet-i Kur’ândanız” derler. Melekler “Siz oyalar. Uyku, insana Allahü teâlâyı unutturur. Yemek ise Sırâti gördünüz mü?” derler. “Hayır” diye cevap verirler. “Siz insanın kalbini katılaştırır” buyurdu. Sırrî-yi Sekâtî buyurdu ki: Haşrı gördünüz mü?” “Hayır.” “Siz Allahü teâlâyı gördünüz Ma’rûf-ı Kerhî’yi şöyle söylerken işittim: “Kim kibirli olur, mü?” “Biz O’nun nûrunu gördük.” “Peki siz dünyâda ne amel kendini büyük görürse Allahü teâlâ onu yere vurur, kim Allahü yapardınız?” “Biz O’na kulluk ettik. O’ndan başka herşeyden teâlâ ile münâzea ederse (karşı gelirse) Allahü teâlâ ona yüz çevirdik. Allahü teâlâ bize hesaba çekilecek bir dünyalık gazâb eder. Kim Allahü teâlâya hîle yapmaya kalkarsa, O vermedi” derler.” Allahü teâlâya boyun eğer (hilesinden vazgeçer). Kim Allahü teâlâya tevekkül eder O’na sığınır ve güvenirse; Allahü teâlâ “Kim mü’min kardeşinin bir aybını örterse, Allahü teâlâ onun onun yardımcısı olur. Kim Allahü teâlâya tevâzu’ ederse bu işinden dolayı bir melek yaratır, O’nun elinden tutar ve O Allahü teâlâ onu yükseltir.” Ma’rûf-ı Kerhî’ye “Dünyâ sevgisi melekle beraber Cennete girer.” kalbden nasıl çıkar?” diye sorulduğu zaman buyurdu ki, “Allahü teâlâya karşı hâlis sevgi, tam bir muhabbet ve hüsn-ü “Her kim günde üç kere “Allahım Muhammed ( aleyhisselâm ) muâmele ya’nî Allahü teâlânın râzı olduğu işleri yapmak ve ümmetini islâh et” diye duâ ederse âbidlerden sayılır.” men ettiklerinden sakınmak ile” cevâbını verdi. Mertliğin alâmeti üçtür. “Hilafsız tam bir vefa, istenmeden vermek ve kendisine cömertlik, iyilik yapılmadan başkalarını medh etmek” buyurdu. Bir adam Ma’rûf-ı Kerhî hazretlerine gelerek “Ey efendim. Benim Allahü teâlâya nasıl kavuşacağımı bana öğretir misin?” dedi. Ma’rûf-ı Kerhî onun Kendi kendine dövünür, “Ey nefs hâlis ol ki halâs (kurtuluş) bulasın” buyurur ve ağlardı. Bağdâd ahâlisi ve bütün müslümanlar tarafından devamlı hürmet edilirdi. Kabri, duâların kabûl edildiği hastaların şifâ bulduğu bir yerdir. Duâların kabûl edildiği herkes tarafından Ma’rûf-ı Kerhî hazretleri herkese merhamet eder ve herkesin tecrübe edilmiştir. İmâm-ı Yâfiî de bunu bildirmektedir. ıslâhı için çalışırdı. Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ), talebesi Sırrî-yi Sekâtî’ye Bir gün, talebeleriyle Dicle kenarındaki bir hurmalıkta buyurdu ki: “Eğer Allahü teâlâya duâ eder ve birşey istersen, oturuyorlardı. Baktılar ki, Dicle’nin yukarısından bir kayık O’na benim ismimi vesîle et, benim hürmetime iste!” geliyor. Kayıkta bir kaç erkek içki içiyor, nâra atıyorlar. Bu nahoş manzara karşısında talebeleri şöyle söyledi: “Efendim Muhammed bin Hişâm diyor ki: Ma’rûf-ı Kerhî bana “Sana on bir duâ edin de, Allahü teâlâ bunları bu nehirde boğsun ve cümle öğreteceğim; beşi dünyâ, beşi âhıret içindir. Bunlar ile insanlar onların zararlarından kurtulsunlar.” kim duâ ederse Allahü teâlâ onun duâsını kabûl buyurur” dedi. Ben “Yazayım mı?” diye sordum. “Hayır Behr bin Hânis Şöyle buyurdu: “Yâ Rabbi! Sen bu kullarını dünyâda nasıl tekrar tekrar okuyup bana öğrettiyse, sana da tekrar neşelendirdiğin gibi âhırette de neş’elendir.” Talebeleri bu tekrar okuyup öğretirim” dedi. “Dînim için Allah bana kâfidir. duânın ma’nâ ve sırrını anlamadıklarını söylediler. Bunun Dünyâm için Allahü teâlâ bana kâfidir. Ehemmiyetli işlerim üzerine “Benim söylediğimi (Allahü teâlâ) bilir. Bekleyin şimdi için Allahü teâlâ kerîmdir ve bana kâfidir. Bana haksızlık sırrı açığa çıkar buyurdu.” O topluluk Ma’rûf-ı Kerhî’yi etmek isteyenlere hilm ve kuvvet sahibi olan Allahü teâlâ görünce sazlarını kırdılar, şaraplarını döktüler ve titremeye kâfidir. Bana kötülük etmek isteyenlere, Şedîd olan Allahü başladılar. Ma’rûfun el ve ayaklarına kapanıp tövbe ettiler. teâlâ bana kâfidir. Ölüm ânında rahîm olan Allahü teâlâ bana Ma’rûf-ı Kerhî, “Gördüğünüz gibi herkesin istediği oldu; ne kâfidir. Kabir suâlinde raûf olan Allahü teâlâ bana kâfidir. onlar boğuldu, ne de bir kimse onlardan rahatsız oldu” Hesâb anında kerîm olan Allahü teâlâ bana kâfidir. Mîzân buyurdular. ânında latif olan Allahü teâlâ bana kâfidir. Sırât’ta, kadîm olan Allahü teâlâ bana kâfidir. Kendisinden başka hiçbir ilâh İbni Merdeveyh şöyle anlatır: “Biz Ma’rûf-ı Kerhî ile beraber olmayan Allahü teâlâ bana kâfidir. O Arş’ın Rabbidir ve ben oturduk. Onun yüzünden nûr fışkırdığını gördüm. O nûr her O’na tevekkül ederim.” tarafa yayılıyor ve aydınlatıyordu.” Kendisine “Yâ Ebâ Mahfûz! Senin suyun üzerinde yürüdüğünü işittim” dedim. Muhammed bin Mansûr Tûsî haber veriyor. Bağdâd’ta Ma’rûf- Bunun üzerine “Benim asla su üzerinde yürümem diye birşey ı Kerhî’nin ( radıyallahü anh ) huzûruna gittim. Yüzünde bir yoktur. Fakat ben bir tarafa geçmek istediğim zaman, nehrin yara izi gördüm. “Dün burada iken yüzünüzde bir şey yoktu. iki kenarı birleşir ve ben geçerim” buyurdular. Bu nedir bir şey mi oldu?” diye sordum. “Seni ilgilendirmeyen şeyi sorma, sana yarayanı sor” dedi. “Allah aşkına söyle” Muhammed bin Muhallid dedi ki: Hasan bin Abdülvehhâb’a dedim. Şöyle anlattı; “Bu gece namaz kılıyordum. Mekke’ye Ma’rûf-i Kerhî’nin hayatı okunuyordu. Buyurdu ki: “Ma’rûf-ı gidip Kâ’be’yi tavaf etmek istedim. Su içmek için zemzem Kerhî’nin suyun üzerinde yürüdüğünü söylerler. Eğer bana kuyusuna gittim. Ayağım kaydı ve yüzüm oraya çarptı. Bu iz O’nun havada yürüdüğü söylenilse; onu tasdîk ederim.” ondandır.” Ma’rûfun ( radıyallahü anh ) bir dayısı şehrin vâlisi idi. Vâli, bir Abdest almak için Dicle’ye gitti. Kur’ân-ı kerîm ve seccadesini gün şehrin kenar mahallelerini dolaşıyordu. Ma’rûfu gördü. namaz kıldığı yerde bıraktı. Bir kadın gelip bunları alıp Bir kenarda oturmuş ekmek yiyor, önünde de bir köpek; bir giderken Ma’rûf arkasından koştu ona yetişti ve yüzünü lokma kendi ağzına, bir lokma da köpeğin ağzına koyuyordu. görmemek için başını eğip “Kur’ân-ı kerîm okuyan çocuğun Dayısı, köpekle birlikte yemeğe utanmıyor musun dedi. var mı?” diye sordu. Kadın hayır deyince “Kur’ân-ı kerîmi Utandığım için bu zavallıyı yediriyorum dedi ve başını kaldırıp bana ver seccade senin olsun” buyurdu. Kadın O’nun bu havadaki bir kuşa seslendi. Kuş uçup geldi, eline kondu ve güzel hareketine çok şaşırdı. Her ikisini de oraya bıraktı. kanadıyla başını ve gözünü örttü? Ma’rûf: “Allahtan Ma’rûf-ı Kerhî hazretleri “Seccadeyi al sana helâl ettim” utanandan herşey utanır” buyurdu ve dayısı bu hâli görüp, bu buyurdu. Kadın utanarak hemen oradan uzaklaştı gitti. sözü işitmekle hem hayret etti, hem de oradan uzaklaştı. Bir gün abdesti bozuldu. Hemen oracıkta teyemmüm etti. alfabenin ilk harfini söyledi. Çocuk şiirle şöyle dedi: “(Lafza-i “İşte Dicle, niçin teyemmüm ettiniz” dediklerinde, “Oraya celâlin başındaki) vasıl elifi her kalbi, ezelî ve ebedî sıfatlar gidinceye kadar acaba yaşayabilir miyim? Ölüverirsem sahibi olan sevgiliye (Allahü teâlâya) vasletti, kavuşturdu. abdestsiz olmıyayım” dedi. Hoca “Oğlum BE de” diye söyledi. Çocuk yine şiirle! “BE, Allahü teâlânın BEK (sonu olmamak) sıfatının harfidir” dedi. Halîl Sayyâd anlatır: Oğlum Muhammed kaybolmuştu. Annesi Hoca SÂ, CİM, HA ve bütün harfleri söyledi. Çocuk da ve ben şaşkına dönmüştük. Ma’rûf-i Kerhî’ye geldim ve: “Ey hepsine manzûm ve o harflerle ilgili Allahü teâlânın sıfatlarını Ebâ Mahfûz, oğlum kayboldu, annesinin aklı başından gitti” anlatan şiirlerle cevap verdi. Bu cevapları duyunca rahib dedim. “Ne istiyorsun buyurdu?” “Allaha duâ edin de, şaşırıp kaldı. Kalbinde bir ürperti duydu ve kendisini bir çocuğumuzu bize iade etsin” dedim. “Yâ Rabbi, gök senin, titreme aldı. İslâm dîninin dışındaki bütün dinlerin bâtıl yer senin, arasındakiler de senin. Muhammed’i gönder” dedi. olduğunu anladı. Rahibteki bu değişikliği görünce genç: Şam kapısına geldim. Oğlumu orada gördüm. “Oğlum Muhammed, geldin mi?” dedim. “Şimdi Enbâr şehrinde idim. Ağlatan, güldüren, öldüren, dirilten bir Birden kendimi burada buldum” dedi. Allaha yemîn ederim ki, Âmir bin Abdullah el-Kerhî anlatır: Benim hıristiyan bir O’nun kapısından başka bir kapıya giden, komşum vardı. Bir gün bana geldi ve “Ey Ebâ Âmir, benim mutlak zarar etmiştir. senin üzerinde komşuluk hakkım vardır. Senden bir ricam var. Beni Allah’ın sevgili bir kuluna bir velîye götürmedin ki, o Allah’ın rızâsından başka bir şeyi velî zât Allahü teâlânın bana bir evlât vermesi için duâ etsin” maksûd edinenler yolunu şaşırmıştır. dedi. Bunun üzerine bu hıristiyan komşumu Ma’rûf-ı Kerhî’ye götürdüm. Onun işini ve ricasını anlattım. Ma’rûf-i Kerhî de onu İslama da’vet etti. Müslüman olmasını istedi. Komşum “Yâ Ma’rûf, benim hidâyetim senin elinde değildir. Ancak Allahü teâlâ hidâyet eder, bir kimseyi doğru yola kavuşturur. Ben senden duâ istemeğe geldim. Müslüman olmağa Hakîki maksad Allahü teâlânın rızâsıdır. Ondan başkasına gidenlere yazıklar olsun. Affeden, ihsân eden Allahü teâlâ, O’ndan başkasından ne zarar gelir ne fayda. gelmedim” dedi. Bunun üzerine Ma’rûf-ı Kerhî ellerini kaldırdı Hâlık-ı âlem Allahım ne a’lâdır, “Allahım senden bu kimseye anne ve babasına itaatkâr bir ne alâ kul isyan eder de, yine örter o aliyy-ül-a’lâ. evlât vermeni istiyorum ki, anne ve babası onun elinde müslüman olsun” diye duâ etti. Allahü teâlâ duâsını kabûl etti Âlemde kendisinden başka rab olmayan ve bu kimsenin bir oğlu oldu. Bu çocuk zamanındaki Allah, noksanlıktan münezzeh. çocuklardan ve akranlarından çok akıllı ve çok zekî oldu. Büyüdüğü zaman babası onu bir rahibe götürdü. Ona Sever kendisinin emirlerine hıristiyanlığı ve İncîl’i öğretmesini istedi. Rahib onu önüne nehiylerine uyanları ol münezzeh. oturttu. Kendisine bir yazı tahtası verdi ve benim okuduğumu, söylediğim şeyleri söyle dedi. Bu çocuk “Hayır söylemem, dilim teslisi söylemeye (Allah üçtür demeye) kapalıdır. Kalbim ise Allahü teâlânın sevgisiyle meşgûldür” dedi. Rahib “Ey oğlum ben sana bunu sormadım” dedi. Çocuk “Peki neyi sordun?” dedi. Rahib “Ben sana, benden sorup öğrenmek ve anlamak istediğin şeyi sordum” dedi. Bunun üzerine çocuk “Aklımın kabûl edeceği, zihnimin ve kalbimin idrak edeceği şeyi bana öğret” dedi. Rahib “Ey oğlum (elif) de” diyerek Beyitlerini söyledi. Rahib işittiği sözler karşısında aklı başından gitti. Bu çocuğun kendinden konuşmadığını ve buna bu hikmetli sözleri söyletenin Allahü teâlâ olduğunu anladı, işte tam bu sırada içinden gelerek “Eşhedü enlâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühü ve resûlüh” diyerek îmân etti. Sonra çocuğun elinden tutarak babasına getirdi. Babası oğlunun rahible beraber geldiğini görünce, ona doğru yöneldiler. Rahibe bakınca yüzünde bir nûr parladığını gördü. Rahibe “Oğlumun zekâsını nasıl buldun?” diye sordu. Rahib, “Onun sözlerine kulak ver” dedi. Sonra Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ) hastalanıp yatağa düştüğü söylediklerini babasına anlattı. Babası, “Muhtaçlara yardım zaman Sırrî-yi Sekâtî hazretleri vasıyyetini sordu. “Vefât eden Allahü teâlâya yemîn ederim ki, bunlar ondan değildir. ettiğimde şu gömleğimi sadaka olarak ver. Çünkü dünyâya Bunlar Ma’rûf-i Kerhî’nin duâsı bereketiyledir. O’nun geldiğim gibi gitmek isterim” buyurdular. kerâmetidir” dedi. Sonra “Ey oğlum, senin vasıtanla bizi Cehennemden kurtaran Allahü teâlâya hamd ederim. Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ) herkese hüsn-i muâmelede Muhakkak ki biz çok kötü bir halde idik, imansız idik” dedi ve bulunduğundan vefât ettikten sonra hıristiyanlar ve yahûdîler Kelime-i şehâdet getirip, îmân etti. Daha sonra bütün ailesi O’nun kendilerinden olduğunu iddia ettiler. Müslümanlar ise de müslüman oldu. Evlerindeki haç işâretlerini kırdılar. Allahü “O bizdendir” dediler. Bu iddialar olurken hizmetçilerinden biri teâlâ, Ma’rûf-ı Kerhî hazretleri vasıtasıyla bunlara hidâyet gelip: “Efendimizin bize şöyle bir vasıyyeti var.” nasîb etti ve Cehennem ateşinden kurtardı. “Benim cenâzemi yerden kim kaldırırsa ben o zümredenim” Sırrî-yi Sekâtî ( radıyallahü anh ) anlatır: “Ma’rûf-ı Kerhî’yi buyurdu diye haber verdiler. Hıristiyan ve yahûdîler geldiler. rü’yâmda gördüm. Arşın altında durmuş, gözü açık halde Mübârek cenâzesini yerden kaldıramadılar. Müslümanlar kalmış, hayran, hareketsiz, kendinden geçmiş bir halde idi. cenâzesini kaldırdılar ve oraya defn ettiler. Allahü teâlâ, meleklere, bu kimdir? buyurdu. Yâ Rabbî, sen daha iyi bilirsin dediler. Allahü teâlâ: “Bu Ma’rûfdur. Benim muhabbetimden mest ve hayran olmuştur. Beni görmeyince, kendine gelmez” buyurdu. Ma’rûf-ı Kerhî hazretleri, ne Cennet arzusundan, ne de Cehennem korkusundan dolayı ibâdet etti. O yalnız Allahü teâlâya olan aşkından ve muhabbetinden dolayı ibâdet etti. Allahü teâlâ da O’nu en yüksek makamlara yükseltti ve Ma’rûf-ı Kerhî, Ramazan ayından başka bir ayda, nafile oruç aradaki perdeleri kaldırdı. Hem Hak teâlânın hem de halkın tutarken Bağdâd çarşısından geçiyordu, ikindi vakti bir sebil sevgilisi oldu. su dağıtıcısı, (Benim suyumdan içene Allahü teâlâ rahmet etsin) diye bağırıyordu. Hazreti Ma’rûf, sucunun elindeki bardağı alıp içti. Talebeleri dedi ki: “Efendim siz oruçlu değil miydiniz?” “Evet oruçlu idim. Fakat bu su dağıtıcısının duâsı üzerine nafile orucu bozdum.” Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ), Enes bin Mâlik ve İbni Ömer’den ( radıyallahü anh ) şu hadîs-i şerîfi rivâyet etti: Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) Eshâb-ı kiramdan birisi geldi: “Yâ Resûlallah beni Cennete götürecek ameli göster” diye sordu. Peygamberimiz ( aleyhisselâm Ma’rûf-ı Kerhî vefât edince, kendisini rü’yâda gördüler, dediler ): “Gazâblanma, kızma” buyurdu. O zât “Bunu yapamazsam ki: “Allahü teâlâ, sana ne muâmele eyledi?” “O su yâ Resûlallah” diye sorunca; Peygamberimiz, “Her gün ikindi dağıtıcısının duâsı ile daha fazla ihsâna kavuştum” dedi. namazından sonra yetmiş kerre istiğfar et. Allahü teâlâ senin yetmiş senelik günahını affeder.” buyurdu. O zât “Yâ Sırrî-yi Sekâtî ( radıyallahü anh ) anlatıyor: Bir bayram günü Resûlallah yetmiş senelik günah işlememişsem” diye hazret-i Ma’rûfu hurma toplarken gördüm ve sordum, “Bunları sorunca; Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), “O zaman annenin ne yapacaksın.” “Şu çocuğu ağlarken gördüm ve niçin yetmiş yıllık günahı affolur” buyurdu. O zât “Peki annem ağladığını sordum. Bana yetim olup anne ve babasının ölmüş ve de yetmiş yıllık günah işlememişse ne olur” diye olmadığını, arkadaşlarının yeni elbiseleri ve oyuncukları olup sorunca Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), “Akrabalarının kendisinin olmadığını söyledi. Şimdi bunları toplayıp yetmiş yıllık günahı affolur” buyurdu. satacağım, ağlamayıp oynaması için O’na oyuncak satın alacağım” dedi. Bunun üzerine “Bu işi bana bırak” deyip Yine Ma’rûf-ı Kerhî ( radıyallahü anh ), Enes bin Mâlik’den ( çocuğu alıp götürdüm. Yeni güzel elbiseler ve oynaması için radıyallahü anh ) rivâyetle Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir oyuncak aldım. Çocuk o zaman memnun oldu. Bundan şöyle buyurdu: “Kim müslüman kardeşinin bir ihtiyâcını sonra kalbime bir nûr geldi, kalbim parladı ve hâlim giderirse; (nafile, bir) hac ve umre yapmış gibi sevâb bambaşka oldu.” kazanır.” Amr bin Dinar ve İbni Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyetle 11) Tabakâtü Hanâbile cild-1 sh. 381 Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: “Kim uyurken “Allahım bizi mekrinden (aldatmandan, azâblarını ni’met şeklinde göstermekten) emîn kıl. Bize zikrini unutturma ve bizi gâfiller zümresinden eyleme. Allahım bizi en sevdiğin zamanlarda (seher vakitlerinde) bizim seni hatırlamamızı nasîb eyle ki o vakitler de sen, sana ibâdet eden, seni zikreden kullarından râzı olursun. O vakitte senden bir şey 12) Min a’lâm-il-ârifîn sh. 13 13) Târîh-i Bağdâd cild-13, sh. 199 14) Ravd-ül-fâik sh. 144 15) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1034 isteyip sonra ihsânına kavuşmayı, duâ edip kabûlünü nasîb eyle, mağfiret dileyip atfımızı nasîb eyle” diye duâ ettiğin 16) Kıyâmet ve Âhıret sh. 334 zaman Allahü teâlâ o sevdiği saatte (seher vaktinde) bir melek yaratır. O melek o kimseyi seher vaktinde uyandırır. 17) Rehber Ansiklopedisi cild-11, sh. 264-265 Eğer uyanmazsa bu melek göğe çıkar. Allahü teâlâ başka bir melek gönderir. Onu uyandırır. Eğer uyanmazsa bu iki melek o vakti ihyâ ederler. Eğer uyanır ve duâ ederse duâsı kabûl olunur. Eğer uyandıktan sonra kalkıp ibâdet etmezse, Allahü teâlâ o meleklerin sevâbını ona verir.” Ma’rûf-ı Kerhî, Abdullah bin Mûsî, Abdüla’lâ, Yahyâ bin Ebî Kesir, Urve, Hazreti Âişe’den Resûlullahın şöyle buyurduğunu rivâyet etti: “Din, Allah için sevmek ve Allah için buğz etmekten (Hubb-u Fillâh ve Buğd-u Fillâh) ibârettir.” ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Câmiu kerâmâti’l-evliyâ cild-2, sh. 266 MA’TÛK EL-BÂIŞKÎ Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Ma’tûk el-Bâışkî’dir. Musul’un Bâışka köyündendir. Hicri yedinci asrın sonlarında vefât etti. Şeyh Yûnus el-Kanâ el-Mardinî’nin talebesidir. Çok kerâmetleri görüldü. Takvâ, zühd, vera’ sahibi bir zât idi. Menkıbeleri çoktur. Şöyle anlatılır: “Moğol ordusu Bağdad’a girdiğinde, vezir, Moğol ordusunun başındaki zâlim Hülâgu’ya haber gönderip, kardeşi Menkûd’un Moğol ordusunun başında Şam taraflarına 2) Hadâik-ül-verdiyye fî hakâiki ecillâi’n-nakşibendiyye sh. 42 gitmesinin iyi olacağı va’diyle bir hile yapıp, orduyu oraya doğru sevketmesini istedi. Hülâgu buna kanıp, kardeşi 3) Hilyet-ül-evliyâ cild-8, sh. 360 Menkûd’u ordusuyla Şam taraflarına gönderdi. Kardeşi, Humus topraklarında mağlup olup dağılınca, Hülâgu, 4) El-A’lâm cild-7, sh. 269 5) Keşf-ül-mahcûb sh. 246 (Urdu tercümesi) 6) Tezkiret-ül-evliyâ sh. 172 kendisine yapılan bu hileden dolayı, Bağdad’daki halkın büyük bir kısmını katletti. Zulmün en büyüğünü işledi. Vezir, bu durum karşısında Ma’tuk el-Bâışkî’den yardım istedi. Ma’tûk el-Bâışkî; “Allahü teâlânın hakkı için, onlardan herbiri cezasını bulacak” buyurdu. Bir süre sonra, Moğol ordusu Filistin’de 7) Tabakât-üs-sûfiyye sh. 83 Memlûklular tarafından bozguna uğratıldı.” 8) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 231 Şemsüddîn Muhammed bin Ahmed el-Mâlikî şöyle anlatır: “Birgün iki arkadaşım ile Ma’tûk el-Bâışkî’yi ziyâret etmek için 9) Nefehât-ül-üns sh. 92 yola çıktık. Yolda; “Bu zât nasıl olur da vezirle çok samimî olur. Onun yemeğini yer. Hâlbuki öyle bir kimsenin yiyeceği ve 10) Risâle-i Kuşeyrî sh. 60, 61 içeceği şüpheden uzak olmalıdır. Vezirin çok şeyleri de haramdır. Nasıl olur da bu zât haram yer” diye konuştuk. Bir süre sonra Ma’tûk el-Bâışkî’nin huzûruna vardık. O zât bize senesinde orada vefât etti. Kabri orada bilinmekte ve ziyâret heybetle bakıp; “Evlâtlarım, siz benim hakkımda şöyle şöyle edilmektedir. düşünmektesiniz. Allahü teâlânın velî kulları hiçbir zaman haram yemez, iyice bilmediğiniz kişi hakkında arkasından Mâcid-ül-Kürdî ( radıyallahü anh ), hârikalar ve kerâmetler konuşmayınız. Gıybet haramdır. Kul hakkı, helâllaşılmadan sahibi, çok yüksek bir zât idi. Birgün vedalaşmak üzere ödenmez” buyurup aklımızdan geçenleri ve söylediklerimizi bir kendisine bir kimse gelip, “Yaya olarak, yalnız başıma hacca bir söyledi. Bunun üzerine biz, yaptığımızdan tövbe ettik ve gitmeye azmettim (niyet ettim) dedi. Tek başına gidecekti. ondan af ve helâllik diledik. O da hakkını helâl ederek bizleri Yiyecek bir şeyi de yoktu. Mâcid-ül-Kürdî hazretleri, rakûtesini bağışladı.” (deriden yapılmış bir çeşit su kabını) kırbasınız çıkarıp o kimseye vererek, “Bunu al! Abdest alacağın zaman bunda su Yine şöyle anlatılır: “Birgün şöhreti her yere yayılmış olan bir bulursun. Susadığın zaman, bunda su ve süt bulursun. vâ’iz, Ma’tûk el-Bâışkî’yi ziyâret için yola çıktı. Ma’tûk el- Acıktığın zaman, bunda çorba bulursun” dedi. O kimse, Irak’ta Bâışkî’nin bulunduğu yere gelince, Ma’tûk el-Bâışkî’ye haber bulunan Cebel-i hamrîn’den Mekke-i mükerremeye doğru yola verdiler. Fakat o buna hiç önem vermedi, vâ’izi kalkıp çıktı. Oraya vardı. Hac vazîfesini îfâ etti. Orada bir müddet karşılamadı. Bu hareket, orada bulunanlarca pek iyi ikâmet etti. Sonra Irak’a döndü. Bu çok uzun yolculuğu görülmedi. Herkes, meşhûr olan bu kişinin saygı ile müddetince, o rakûte (su kabı, kendisine yetti. Abdest almak karşılanmasını istiyordu. Vâ’iz de bu duruma şaştı ve üzüldü. istediği zaman o kapdan güzel su çıkar, onunla abdest alırdı. Daha sonra onu karşılamamasının sebebi sorulunca, Ma’tûk Su içmek istediği zaman ondan tatlı su çıkar, onu içerdi. Gıda hazretleri: “Şeytanı, onu küfre sokup îmânını çalmak isterken olarak birşey içmek istese, süt, bal şerbeti ve çorba içerdi. gördüm. Az kaldı helake düşüp îmânı gidecekti. Zîrâ o, Bunların da lezzeti o kadar ki, şekerden daha tatlı idi. kibirlenip gurûrlanmak üzereydi. Ben onu bu hareketimle tedâvi etmek istedim. Neticede bu kibri kırılıp yok oldu. İmânı Mâcid-ül-Kürdî hazretlerinin oğlu Süleymân (veya Selmân) da kurtuldu” buyurdu. Bu durumu ba’zı kimseler vâ’ize şöyle anlatıyor: “Bir ara babamın husûsî odasında, yanında anlattılar. O da; “Vallahi doğru. O an kibirlenmek üzereydim. bulunuyordum. Orada yiyecek ve içecek asla birşey Sonra bu hâlden kurtulup ıslâh oldum” dedi ve Ma’tûk el- bulunmazdı. Birgün kendisine 20 tane fakir geldi. Babam Bâışkî’nin talebelerinden oldu.” bana, “Şu odaya gir, bize yemek getir” dedi. Ben, içeride yiyecek ve içecek hiçbir şey bulunmadığını bildiğim hâlde i’tirâz edemedim, iki hizmetçi ile beraber odaya girdik. Bir de ne görelim! Oda, çeşit çeşit lezzetli yemeklerle dolu idi. O 1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 266 yemekleri çıkardık. Gelen kimseler yediler, doydular. Yemekler de tamamen bitti. Biraz sonra 30 fakir daha geldi. Babam, yine önceki gibi emredip içeriden yemek getirmemizi emretti. Peki deyip içeri girdiğimizde, öncekilerden daha MÂCİD-ÜL-KÜRDÎ değişik ve daha çok yemeklerin dolu olduğunu gördük. O yemekleri de getirip ikram ettik. Sonra babam, bu iki Irak’ta yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mâcid el-Kürdî hizmetçiye birden nazar etti. İkisi de orada bayılarak düştüler. olup, künyesi Ebû Muhammed’dir. Zamanında Irak’ta bulunan Evlerine kaldırıldılar ve her ikisi de uzun müddet baygın hâlde evliyânın öncüsü, muhakkik olan âlimlerin İmâmı idi. O kaldı. Nihâyet ayılıp istiğfar ederek ve ağlıyarak, babamın zamanda orada bulunan evliyâ, ona bağlanmakta, ona hürmet yanına geldiler. Çok özür dileyip, affedilmelerini istediler. ve ta’zimde hep beraber idiler. Evliyânın baştâcı olan Seyyid Babam da, özürlerini kabûl edip onları affetti. O iki hizmetçi bu Abdülkâdir-i Geylânî hazretleri bu zâtı överdi. Mâcid-ül-Kürdî ( hâle düşmelerine sebeb olan hatâlarını izah edip, “İçeride hiç radıyallahü anh ), Irak’ta Cebel-i hamrîn denilen yerde yerleşip yemek bulunmadığını bildiğimiz bir odada, iki defada da, çeşit orayı vatan edindi. Vefâtına kadar orada kaldı. 561 (m. 1166) çeşit ve bol yiyecekleri görünce, “Bu sihirdir” düşüncesi aklımıza geldi. Bu yanlış düşüncemiz sebebiyle bu duruma “Susmak, yorulmadan, güçlük çekmeden yapılan bir ibâdettir. düştük” dediler. Zâhirî bir süs ile süslenmeden kazanılan bir zînettir. İnsanı özür dilemek zilletine düşmekten koruyan bir zenginliktir, Yine oğlu anlatıyor: “Birgün babam bana dedi ki; “Süleymân! kirâmen kâtibîn meleklerine rahatlıktır.” Şu dağa doğru git. Orada ricâl-i gayb’dan üç kişi bulursun. Onlara de ki, “Babam size selâm ediyor, iştahınız neyi “Kişiye, ilim olarak Allahü teâlâdan korkması yetişir. Kişiye, çekiyorsa söyleyin!” Ben onların bulundukları yere geldim ve cehâlet olarak da kendi nefsini beğenmesi, ucb sahibi olması babamın sözlerini kendilerine bildirdim. Onlardan birisi nar, kâfidir. Ucb artınca, ahmaklık hâlini alır. Kişinin kendi diğeri elma, üçüncüsü de üzüm istedi. Babamın yanına dönüp ayıblarını görmesine mâni olur.” istediklerini arzettim. Bana, “Filân yerdeki ağaca git. İstedikleri meyveleri o ağaçtan topla!” buyurdu. Ben peki deyip gittim. “Allahü teâlâ, yarattığı şeylerin herbirisinin bir sûretini Hâlbuki o ağaç kuru bir ağaçtı. Babamın emri üzerine ağacın insanoğluna kattı, nakşetti. Sırlardan açıklamadığı, beyân yanına gittiğimde, dediği meyvaların (Nar, elma ve üzümün) o etmediği her sırra âit ilmin bir anahtarını ona yerleştirdi. ağaçta bulunduğunu gördüm. Meyveleri alıp, babamın yanına Hülâsa, insan, âlemin (âlemde olan şeylerin) muhtasar bir geldim. Bana “Bunları o kimselere götür!” buyurdu. Onların sûreti, nümûnesidir.” bulunduğu yere vardım, istediklerini kendilerine verdim. Üzümü ve narı istiyenler meyvalarını yediler ve kuş misâli uçup gittiler. Elma sahibi ise yemedi ve “Ben seni kendime tercih ediyorum. Benim yerime sen ye!” dedi ve diğerleri gibi uçup gitmek istedi. Fakat uçmaya muvaffak olamadı. Bu hâlini 1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 239 2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 148 babama haber verdim. Babam onun yanına gelip onun için istiğfar etti ve elmadan yemesini emretti. Elmayı yedirdi ve 3) Kalâid-ül-cevâhir sh. 107 kendisine iltifât edip, eliyle onun omuzuna vurdu ve ona duâ etti. O da diğerleri gibi uçup gitti ve öbürlerine yetişti.” Mâcid-ül-Kürdî hazretleri buyurdu ki: MAGNİSAVÎ-ZÂDE “Zâhid, sabır ilâcını, müştak, şükür ilâcını ve Allahü teâlâya kavuşmakla şereflenmiş olan vâsıl da, velâyet (dostluk) ilâcını Fâtih Sultan Mehmed Hân devrinin büyük âlimlerinden. İsmi, kullanır.” Mevlânâ Muhyiddîn Muhammed’dir. Magnisavî-zâde diye meşhûr oldu. 888 (m. 1483) senesinde vefât etti. Zamanının “Allahü teâlâya âşık olanların kalbleri, azîz ve celîl olan Allahü âlimlerinden okudu ve Molla Hüsrev’in ders verdiği Ayasofya teâlânın nûru ile nûrlanmış, aydınlanmıştır. O kalbte iştiyâk Medresesi’ne talebe oldu. Medresenin en üst bölümündeki hâli hareket edince, onun nûru yer ile gök arasını aydınlatır. odasında, geceler boyu kandilini yakar, ders çalışırdı ve Allahü teâlâ, meleklere onları över ve “Şâhid olunuz ki, ben çalışması sabah namazına kadar sürerdi. onlara daha müştakım” buyurur. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın medreseye ilgisi büyük olup, “Allahü teâlânın muhabbeti ile kalbi dolup taşan bir kimseyi, fırsat buldukça medreseleri dolaşır, okutulan dersleri dinler, Allahü teâlâ çok yükseltir. Öyle yükselir ki, Allahü teâlâya talebe ile meşgûl olurdu. Geceleri kalkar, saray penceresinden yakın olur ve bu yakınlıkla gözü aydın olur.” zaman zaman medreseleri gözden geçirir, hücrelerde bulunan talebeden hangisinin lâmbası geç vakitlere kadar yanar diye “Şevk, Allahü teâlâya âşık olanların kalblerinde yanan bir merak ederdi. Molla Hüsrev’in müderris bulunduğu kısımdaki ateştir ki, o ateşi ancak, Allahü teâlâya kavuşmak ve O’nun talebelerden birinin, sabaha kadar uyumadığını ve bu hâlin cemâline nazar etmek (bakmak) teskin eder, dindirir.” aylarca devam ettiğini gördü. Merak edip, birgün Molla Hüsrev ile görüşürken şöyle sordu: “Talebeniz arasında en zekî, en mısralık bir beyt okuyup, ma’nâsını ve arûzun hangi çalışkan ve istikbâl va’deden hangisidir?” Molla Hüsrev de; ölçüsünde olduğunu sordu. Magnisavîzâde, bunun cevâbını “Muhyiddîn Magnisavîzâde’dir Sultânım” deyince, Fâtih tekrar daha sonra yazıp arzederim diyerek, cevap vermekte zorluk sordu: “Ondan sonra kimdir?” Molla Hüsrev; “Yine çekti. Fâtih, Arab edebiyatını bilememenin noksanlık olduğuna Magnisavîzâde’dir” dedi. Sultan Fâtih; “Medresenizde iki tane dikkat çekerek, beraberindeki Nişancı Hoca Sirâcüddîn’i mi Magnisavîzâde bulunur?” diye sorunca, Molla Hüsrev; çağırıp, beytin ma’nâsını ve bahrini sordu. Sirâcüddîn Hoca, “Hayır Sultânım, bir tanedir. Lâkin bin talebeye bedeldir. Çok Arab dili ve edebiyâtında üstün bir derecede olduğundan, zekî ve çok çalışkandır. Okuduğu bütün dersleri ezberlemiştir. beytin tahlilini yapıp, güzel bir ma’nâ verdi. Vezin ve bahrini Şu ânda müderrislik yapacak durumdadır. Zekâ ve Hâfıza söyledi. Fâtih, bu etrâflı îzâh şekline hayran kalıp, gücü fevkalâde, sür’at-i intikâl ve mantık kuvveti yerindedir. memnuniyetini bildirdi. İstanbul’a dönüşde, Magnisavîzâde’yi kadıaskerlikten azledip, Sahn-ı semân medreselerinden birine Mütâlâa ettiği kitaplar hakkında üstün bilgi sahibidir” dedi. ta’yin etti. Sultan Fâtih; “Medresenin en üst bölümünde, şu karşıdaki hücrede hangi talebeniz kalır?” diye sordu. Molla Hüsrev, Sultânın maksadı, Magnisavîzâde’nin bu konu üzerinde de hücrelere dikkatle bakta ve Sultân’ın işâret ettiği hücrenin çalışma yapmasını sağlamaktı. Zekâ ve ilmiyle isim yapan Magnisavîzâde’ye âit olduğunu anlayınca; “Magnisavîzâde’ye Magnisavîzâde, İkinci Bâyezîd Hân tarafından tekrar âittir” dedi. Sultan tekrar sordu: “Peki bu talebe sabaha kadar kadıasker yapıldı. Vefâtına kadar bu vazîfede kaldı. Bir hiç uyumaz mı?” Molla Hüsrev; “Az zaman uyur, çoğu vaktini Ramazan iftar sofrasının başında, tam ezan okunduğu bir ders mütâlâası ile geçirir. Bu sebeple okuduğu eserleri sırada, henüz iftarını açmadan kendisine bir fenâlık geldi. ezberlemiş ve hafızasına nakşetmiştir” dedi. Oradaki bir sedir üzerine uzandı. Oruçlu bir hâlde âhırete göç Magnisavîzâde’nin bu hâlinden, Fâtih Sultan Mehmed Hân etti. Mevlânâ Kâsım anlatar: “Bir Ramazan akşamı, evinde çok memnun oldu. Onu takdîr ve tebrik etti. iftar yemeğinde idik. Biraz rahatsız olduğunu ve bizim yemeği yememizi söyleyip, istirahate çekildi. Biz yemeği yedik. Vezîr Mahmûd Paşa, İstanbul’a Medrese-i Ulyâ adında bir Hizmetçilerinden biri gelip, rahatsızlığının arttığını söyledi. medrese yaptırdı. Fâtih Sultan Mehmed ile görüşerek, bir Gidip baktığımızda, vefâtının yaklaştığını anladık. Derhâl müderris ta’yinini istedi. Sultan öteden beri unutamadığı ve Yâsîn-i şerîf sûresini okuduk ve sûrenin bitmesiyle birlikte çalışmasını çok beğendiği Magnisavîzâde’yi tavsiye etti. rûhunu teslim etti.” Mahmûd Paşa, Molla Hüsrev ile görüşüp, Muhyiddîn Magnisavîzâde’nin bu medreseye ta’yin edilmesinin uygun Magnisavîzâde’nin aklî ilimlere dâir küçük bir risalesi vardır. olup olmadığını sordu. O da; “Hiç tereddüt etmeden medreseyi ona teslim edebilirsiniz” dedi. Magnisavîzâde’nin ilk dersinde, başta Molla Hüsrev ve Hatîbzâde olmak üzere birçok âlim hazır bulundular. Dersten sonra Molla Hüsrev şöyle dedi: “Hayâtımda tatlı ve doyurucu iki ders dinledim. Biri, Sultan Medresesi’nde Muhammed Şah Fenârî’nin, diğeri de şimdi dinlediğim Magnisavîzâde’nin dersidir.” 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 208 2) Vefeyât-ül-a’yân kenarı sh. 213 3) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 339 Fâtih Sultan Mehmed Hân, Magnisavîzâde’yi Sahn-ı semân medreselerinden birine ta’yin etti. Çok geçmeden de İstanbul Kadıaskerliğine getirdi. Sultan, Rumeli tarafına olan seferinde, Magnisavîzâde’yi de beraberinde götürdü. Beraberinde daha MAGRİBİ (Abdurrahmân bin Ahmed) pekçok ilim adamı da vardı. Yolda ilmî müzâkere ve müşâhedelerde bulundular. Sultan Fâtih, bu sohbetleri büyük Evliyanın büyüklerinden. İsmi, Abdürrahmân bin Ahmed bin bir dikkatle ta’kib etti. Bir ara Magnisavîzâde’ye Arabca altı Muhammed bin Abdürrahmân bin İdrîsî Mağribî'dir. 1023 (m. 1614) senesinde Magrib'de (Fas'da) doğdu. 1085 (m. 1675) Abdürrahmân Magribî; "Lâ ilâhe illallah Muhammedün senesi Zilka'de ayının onbeşinde Çarşamba günü vefat etti. Resûlullah" kelime-i tayyibesini çok okumamı söyledi ve bana Vasiyeti üzerine Seyyid Sâlim dergâhına defnedildi. çok duâ etti." Magribî küçük yaşta Mısır'a geldi. Şam, Anadolu ve birçok Seyyid Ömer bin Sâlim anlatır "Abdürrahmân Magribî, birkaç yerleri dolaştı. Sultan Murâd Hân ile görüştü. Kerametleri sevdiği ile birlikte bir gemi ile Yemen'e gidiyorlardı. Yolda görüldü. 1043 (m. 1633) senesinde Hacca gitti. Mekke-i fırtına çıktı ve deniz kabardı. Gemi nerede ise batacaktı. mükerremede mücâvir olarak kaldı. Sonra Yemen'e gitti. Beraberindekiler ona: "Efendim içinde bulunduğumuz durumu Oradaki âlimlerle ve velîlerle görüştü. Seyyid Abdürrahmân görüyorsunuz. Duâ buyurun da bu tehlikeden kurtulalım" bin Akîl, istifâde ettiği büyüklerdendir. Sonra Mekke-i dediler. O da; "Ey Deniz! Allahü teâlânın izni ile sakin ol!" mükerremeye döndü. Ders meclisi kurdu. İnsanlara doğru yolu buyurdu. Fırtına derhal dindi. Deniz sâkinleşti. O zaman da; anlatmaya başladı. İlim ve edeb kaynağı oldu. Hayret edilecek "Rüzgâr olmadan gemi gitmez" dediler. O da; "Allahü teâlâ derecede cömert idi. Büyük ziyâfetler verir, her sınıf insanı rüzgâr gönderir" buyurdu. Daha sonra hoş bir rüzgâr esti. çağırırdı. Şöhreti her yere yayıldı. Hindistan, Şam, Mısır ve Gemi de selâmetle yerine ulaştı." başka yerlerden kendine gönderilen hediyeleri fakirlere dağıtırdı. Herkesten sevgi ve i'tibâr görürdü. Borçlu bir kimse Seyyid Ömer anlatır: "Abdürrahmân Magribî, Şeyh Ahmed bin kendisine gelip yardım istediğinde, derhal elinden tutar, Alvân'ın kabrini ziyaret etmek istedi. O gece İbn-i Alvân, borcunu öderdi. rü'yâda hizmetçisine; "Yarın şu şu vasıfta bir zât gelecek. Ona ziyâfet hazırla, hürmet ve hizmette kusur etme. Zîrâ o Allahü Magribî'nin sohbeti çok tatlı idi. Bir kimse onun meclisinde teâlânın sevgili kullarındandır" buyurdu. Hizmetçi sabahleyin bulunsa, ayrılmak istemezdi. Herkese iyilik ederdi. Âlimleri çok hocasının buyurduğu hazırlığı yaptı. Ziyâretçiyi beklemeye sever, onlara izzet ve ikramlarda bulunurdu. Fakirlere çok başladı. Fakat gelen olmadı. Merakla ve bulurum ümidiyle yardım ederdi. Haliyle, sözleriyle insanlar Allahü teâlânın şehrin dışına çıktı. Kimseye de rastlamadı. Bir haber elde dînine çağırırdı. Kış ve yaz giydiği tek elbisesi vardı. Huzuruna edemeden geri döndü. Üzgün bir vaziyette hocasının gelenleri hayırlı işlere teşvik eder, Kur'ân-ı kerîm tilâveti, türbesine gitti. Orada hocasının ta'rif ettiği zâtı gördü. Hâlbuki Peygamber efendimize salevât ve çok istiğfar okumalarını türbenin kapısı kilitli idi. Hemen yanına gidip, ellerinden öptü tenbih ederdi. Tasavvuf yolunu, bu yolun büyüklerini, onların ve hocasının rü'yâda kendisine verdiği vazifeyi anlattı. sözlerini ve hâllerini sevmeyi bildirirdi. Bilhassa Şeyh-ul-Ekber Abdürrahmân Magribî'yi alıp evine götürdü. Ziyâfet verdi, izzet Muhyiddîn-i Arabi'ye (rahmetullahi aleyh) çok hürmet ve ta'zim ve ikrâmda bulundu." eder ve ona saygıyı emrederdi. Çok kerâmetleri görüldü. Abdürrahmân Magribî Bendermehâ şehrinde idi. Sevdiği iki Şeyh Mustafa bin Fethullah anlatır: "Mekke-i mükerremede kişi gelip, Hindistan'a gitmek istediklerini söyleyerek duâ iken birgün, Şeyh Hüseyn bin Muhammed ile birlikte istediler. O da birisine; "Senin deniz yolculuğun çok Abdürrahmân Magribî'nin evine gittik. Tasavvuf ehli hakkında meşakkatli geçer. Neticede selâmettesin" buyurdu. Aynen hiç bilgim yoktu. Huzuruna girince bana; "Tasavvuf büyükleri öyle oldu. Diğerine de; "Hindistan'da beni görürsün fakat hakkında ne dersin?" diye sordu. Ben de bilgim olmadığı için konuşman nasîb olmaz" buyurdu. O da Hindistan'ın saltanat sükût ettim. O zaman Abdürrahmân Magribî, İmâm-ı Gazâlî şehri olan Cihânâbâd'a geldi. Birgün evinin önünde hazretlerinin üstünlüğünü ve İhyâ kitabının kıymetini anlattı. oturuyordu. Birden karşısında siyah bir elbise içinde Abdürrahmân Magribî, sonra Muhyiddin-i Arabî'den uzun uzun Abdürrahmân Magribî'yi gördü. Dikkatlice bakınca hemen bahsetti ve eserlerini saydı. Tasavvuf ehlini sevmemi, onların tanıdı. Oradakilere gösterip; "Bu zât Abdürrahmân Magribî'dir" kitaplarını okumamı, onların hâllerini inkar etmeyip hakikati dedi. Elini öpmek için ilerledi. Fakat hocasının kendisine görmemi bildirdi. Sözleri kalbimde hemen yer etti. O andan söylediği sözü hatırladı ve durakladı. Sonra da kendisini bir i'tibâren kalbim evliyâ sevgisi ile doldu. Ben de Allahü hal kaplayıp kendinden geçti. Kendine geldiğinde onu orada teâlâdan beni onlarla birlikte haşretmesini diledim. bulamadı." da var. Sen onların terbiyesi ile meşgûl ol. Senin, Abdülkâdir ile işin kalmadı” diyordu. 1) Hulâsât-ül-eser cild-2, sh. 346 Babasının bu rü’yâsını ve Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî 2) Câmiu kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 66 hazretlerinin söylediği sözü öğrenen Mahdûm Abdülkâdir’in hâli daha da değişti. Aşk ve muhabbeti daha da arttı. Bütün dünyâ lezzetlerinden el çekti. Hak yolunda ilerlemeye çalıştı. Zamanında bulunan büyük velîlerin hizmet ve sohbetlerine devam ederek kısa zamanda yetişti. Evliyânın büyüklerinden, önde gelenlerinden oldu. Babasının vefâtından sonra da onun MAHDÛM ŞEYH ABDÜLKÂDİR halîfesi oldu. Talebelere ders vermeye, onları ma’nevî olarak terbiye edip yetiştirmeye gayret etti. Evliyâlık yolundaki Hindistan evliyâsının büyüklerinden. İsmi, Mahdûm Şeyh makam ve derecesi o kadar yüksek oldu ki, Gavs-üs-sekaleyn Abdülkâdir olup, Şeyh Haseni Geylânî’nin oğludur. Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî’ye tam tâbi ve vâris oldu. Apaçık Hindistan’da Üçe beldesinde yaşardı. 862 (m. 1457) kerâmet ve yüksek hâller sahibi idi. Zâhirî ve bâtınî kemâlâtı senesinde doğdu. 940 (m. 1533) senesi Rebî’ul-evvel ayının kendisinde toplamış idi. Bu anlaşılmayan, anlatılamıyan onsekizinci günü vefât etti. Türbesi Üçe’de olup, ziyâret üstünlükleri sebebi ile, kendisine İkinci Abdülkâdir denilmiş ve edilmektedir. Mahdûm ve İkinci Abdülkâdir diye tanınır. Seyyid bu lakab ile meşhûr olup tanınmıştır. olup, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) soyundan idi. Babası Şeyh Hasenî de âlim ve velî zâtlardan idi. Gençliğinin Bereketli nazarları ve te’sîrli sohbetleri ile evliyâlık yolunda ilk yıllarında, ni’metler, bolluklar içinde yaşadı. Bu zamanda birçok velî yetiştirdi. Nice katı kalbli, azgın, âsî ve taşkın dînimizin emir ve yasaklarına pek uymazdı. kimseler o büyük zâtın mübârek nazarlarına, bereketli sohbetlerine kavuşmakla, kalbleri yumuşayıp tövbe etmekle, Birgün Üçe sahrasında ava çıkmıştı. Bir ara çok güzel bir çil bu yola girip sâlihlerden olmakla şereflenmişlerdir. kuşunun garîb bir sesle ötmekte olduğunu gördü. O sırada oradan geçmekte olan ve Mahdûm’u tanıyan bir derviş; Bir defasında zamanın pâdişâhı, Mahdûm hazretlerine şöyle “Sübhânallah! Birgün gelir ki, bu genç de Mevlânın muhabbeti bir mektûp yazarak da’vet etti: “Mübârek hocamız, meclisimizi ile bu kuş gibi öter, inler” dedi. Dervişin bu sözü kendisine çok feyzli nûrları ile şereflendirirse, bizim için büyük saadet ve te’sîr eden Mahdûm Abdülkâdir, o anda kendisinde büyük bir bulunmaz iyilik olur. Siz varken ve yüksek hâliniz gün gibi değişiklik hissetti. Kendisini birdenbire öyle bir hâl kapladı ki, o meydanda iken, başka birisi çıkıp da büyüklük da’vâsında anda, kalbinin Allahü teâlâdan başka herşeyden soğuduğunu nasıl bulunabilir. Yüksek hazretinize karşı olan hatâlarım var hissetti. Avı terkedip evine döndü. Gün be gün, cezbe ise affediniz. Kusur ve kabahatlerimizi ve gecikmelerimizi sebepleri, muhabbet nûrlarından doğan şevk eserleri, içine bağışlayınız. Bu tarafa yöneliniz (lütfen geliniz).” doğup çoğalmaya başladı. Bütün varlığı ile cenâb-ı Hakka dönüp, O’na bağlandı. Artık gönlü Allahü teâlânın ve O’nun dostlarının muhabbetleri ile yanıyor, bu yolda bulunmak ve ilerlemek arzusu her an çoğalıyordu. Mahdûm’un babası olan Muhammed Hasenî hazretleri, bir gece rü’yâsında Gavs-üs-sekaleyn Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerini gördü. Kendisine; “Abdülkâdir benim oğlumdur. Onu ben terbiye edeceğim. Senin diğer çocukların Mahdûm Abdülkâdir hazretleri, pâdişâhın bu da’vetine memnun olduğunu bildirip; “Lâkin öyle bir kapıda hizmet ediyorum ve öyle bir meşgûliyet ile meşgûlüm ki, bir tarafa gitmem, başka bir şey ile alâkadar ve meşgûl olmam kat’iyyen mümkün değil” diye yazdı. Zikir, amel ve ibâdetler ile öyle meşgûl olurdu ki, ba’zı günler bir tek kelime bile konuşmaya fırsat bulamadığı olurdu. Muhabbete o kadar dalmış ve bâtın meşgûliyeti kendini o kadar kaplamıştı ki, bir an Allahü teâlâdan gâfil olmaz, her an ile, ağrı ve hastalığa düçâr olanlar şifâ bulurdu. Bu husûsiyeti O’nu zikrederdi. de Gavs-üs-sekaleyn hazretlerine tam vâris olmasından idi. Nitekim, Gavs-üs-sekaleyn hazretlerinin zamanında bulunan Sabah namazını kıldıktan sonra, duhâ vaktine kadar âlimler ve velîler; “Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî anadan doğma murâkabe denizine dalar, Allahü teâlânın büyüklüğünü, ihsân körleri ve abraş (bir çeşit cild hastalığı) olanları iyileştirir ve ettiği sonsuz ve sayısız ni’metlerini düşünürdü. Sonra duhâ Allahü teâlânın izni ile ölüleri diriltir. Allahü teâlâ, ona bu namazını kılar, ondan sonra da kaylûle yapar, ya’nî sünnet kerâmeti ihsân etmiştir” demişlerdir. Mahdûm Abdülkâdir de, olduğu için öğle üzeri bir miktar uyurdu. Vakit namazlarında ona vâris olmakla bu büyük kerâmetten pay almıştır. ezan ve ikâmeti kendisi okur, cemâate İmâm olurdu. Geceleri sabaha karşı evinde bulunanları uyandırır, o zamanda yapılan Rivâyet edilir ki; bir zaman, Mültan ve Üçe beldesinde bulunan ibâdet ve tâate verilen sevâbın ve hâsıl olan saadetin pek insanlar arasında, insanın böğründeki kemiklerinde meydana fazla olduğunu bildirerek, bu sevâb ve saadetten nasîb gelen öyle bir hastalık yayılmış idi ki, yakalanan ölüyordu. almalarını te’min ve işâret ederdi. Mahdûm hazretlerinin talebelerinden, sâlih, son derece takvâ Mahdûm Şeyh Abdülkâdir hazretleri, talebelerine ders verdiği sahibi, Gıyâseddîn isminde bir zât var idi. Bu zât, her Cum’a zamanların hâricinde, husûsî odasında bulunup, kendi hâli ile gecesi rü’yâsında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) meşgul olurdu. Ba’zıları o sırada huzûruna (yanına) girseler; görürdü. Yine bir Cum’a gecesi gördüğünde, O Server ( “Şu anda Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) görüyordum. Sizi de aleyhisselâm ), Gıyâseddîn’e yazı yazmada kullanılan bir o feyzlere ortak etmeyi düşünürken gelip beni uyandırdınız” kanat verdi ve; “Bunu al. Oğlum Abdülkâdir’e ver ve ona; (Bu buyururdu. Menkıbe ve kerâmetleri pekçoktur. kanadı her nereye sürer ve on defa İhlâs sûresi okursa, Hak teâlâ orada hemen şifâ yaratır) de” buyurdular. Bir defasında huzûruna çalgıcı bir kimse gelmişti. Kalb gözüyle o kimsenin hâlini ve meşgûliyetini anlayıp: “Şimdi git. Diğer taraftan Mahdûm hazretleri de rü’yâsında Resûl-i ekrem Önceki hâline tövbe et. Sazı kır. Güzel bir traş ol ve dervişlerin efendimizi ( aleyhisselâm ) gördü. Peygamber efendimiz ( yoluna gir” buyurdu. aleyhisselâm ) ona; “Gıyâseddîn’in yanında bir emânetin var. Onu ondan al ve kullan” buyurdu. O kanattan öyle sırlar ve Kumandanlardan birisi, Mahdûm hazretlerinin sohbetine fâideler görüldü ki, yazıyla ve sözle anlatmak mümkün gelmişti. O büyük zâtın sohbeti kendisine o kadar te’sîr etti ki, değildir. Yukarıda bildirilen böğür ağrısına yakalananlara bu meclisten ayrıldıktan sonra ağlayıp inlemeye başladı. Allahü kanadı sürünce, cenâb-ı Hakkın izni ile derhâl şifâ bulurlardı. teâlânın izni ile ve bu bir sohbetin bereketi ile kalb gözü açıldı. “Gücerât’ta bir kardeşim vardı. O vefât etmiş. Şimdi Mahdûm’un temiz annesi de, seyyide ve sâliha bir hâtun olup, cenâzesinin alınıp defn için götürülmekte olduğunu Şeyh Ebü’l-Feth’in kerîmesi idi. Dedesi olan Ebû İshâk görüyorum” dedi. Hâlbuki Gücerât beldesi oraya çok uzak idi. Kazrûnî, Üçe şehrini kuran zâttır. Üçe şehri, birçok evliyânın O zât, hazret-i Mahdûm’un bir sohbetinde böyle yüksek bir yetiştiği, evliyâ menbaı olan bir beldedir. dereceye kavuşmuş idi. Mahdûm Şeyh Abdülkâdir hazretlerinin anne ve baba Bir defasında Mültan beldesinde veba hastalığı yayılmış idi. tarafından soyu, dedeleri ve büyük anneleri, hep ilim, salâh ve İnsanlar, çok muzdarîb olmuşlardı. Bu hastalığa yakalananlar. takvâ sahibi mübârek insanlar idi. Mahdûm Abdülkâdir’in abdest suyunun aktığı bahçedeki sebzelerden alıp ağrıyan yerlerine sürdüler. Allahü teâlânın Hazret-i Mahdûm’un iki oğlu olup, büyüğü şeyh izni ile hepsi şifâ buldu. Abdürrezzak’dır. Allahü teâlâ, Mahdûm Şeyh Abdülkâdir hazretlerine öyle yüksek derece ve husûsiyet vermiş idi ki, o husûsiyet sebebi 1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 209 MAHFUZ EL-KELVEZÂNÎ Fıkıh ve kelâm âlimi. İsmi, Mahfûz bin Ahmed bin Hasen elKelvezânî el-Bağdâdî el-Eczî olup, künyesi Ebü’l-Hattâb’dır. MAHFÛZ BİN MAHMÛD EN-NİŞÂBÛRÎ Evliyânın büyüklerinden. Ebû Hafs Nişâbûrî’nin talebelerinden Kelvez, Bağdad’ın kasabalarındandır. 432 (m. 1041) senesi Şevval ayında doğdu. olup, Nişâbûr’un önde gelen âlim ve velîlerden idi. Hocasının Cevherî, Uşârî, Ebû Ali el-Câzerî, el-Mübârekî, Ebü’l-Fadl bin vefâtından sonra, Ebû Osman Hayri’nin sohbetlerine devam el-Kûfi, Kâdı Ebû Ya’lâ, Ebû Ca’fer bin el-Mesleme, Ebü’l- etti ve vefâtına kadar da onun yanından ayrılmadı. Hamdûn Hüseyn bin el-Mühtedî ve bunlardan başka âlimlerden hadîs-i el-Kassâr, Selmâ el-Bârûsî, Ali Nasrabâdî ve daha birçok şerîf öğrendi. Öğrendiklerini kitaplarına kaydederdi. âlimlerle sohbet etti. 303 veya 304 (m. 915, 916) yılında Nişâbûr’da vefât etti. Hocası Ebû Hafs’ın yanına defn edildi. Kâdı Ebû Ya’lâ’dan fıkıh ilmi tahsil etti. Mezhebine âit bilgilerde ve hılâf ilminde geniş bilgilere sahip oluncaya kadar Mahfûz bin Mahmûd hazretleri buyurdular ki: “Kim bir Ebû Ya’lâ’nın derslerine devam etti. Yazdığı ba’zı eserlerini müslüman kardeşi için bir kötülük düşünürse, asıl kötülüğe ona okudu. Ebû Abdullah’dan ferâiz ilmini öğrendi. Bu ilimde kendisi düşer.” de âlim oldu. Fıkıh ilminde vaktinin İmâmı, asrının en “İnsanların hayır yönünden en üstünü, gönlü müslümalara en çok yönelendir.” “Halkı terazinde tartma, kendi nefsini mü’minlerin terazisinde tart. Böylece onların üstünlüğünü, kendi iflâsını anlarsın.” “Kendi nefisini iyi gören kimse, insanlardan gelen kötülüklere mübtelâ olur. Kendi nefsinin ayıbını gören kimse, insanların kötülüklerini görmez.” “Amelin ihlâsla, İhlâsın ise Allahü teâlâdan başka her türlü güç ve kuvvetten uzaklaşman ile doğru olur.” büyüklerinden oldu. İnsanlara ilim öğretti. Fetvâ verdi. Her taraftan talebeler kendisinden ilim öğrenmeye geldiler. Kâdı’lKudât Ebû Abdullah bin ed-Dâmegânî’nin yanında bulundu. Ondan öğrendiklerini başkalarına öğretti. Kendisinden İbn-i Nasır, Ebü’n-Nizâm el-Ensârî, Ebû Tâlib bin Hudayr, Sa’dullah bin ed-Decâcî, Vefâ bin Es’ad et-Türkî, Ebü’l-Feth bin Şâteyl ve başka âlimler rivâyette bulundular. Mezhebindeki âlimlerden bir topluluk, kendisinden fıkıh ilmi okudular. Abdülvehhâb bin Hamza, Ebû Bekr ed-dîneverî, Şeyh Abdülkâdir el-Ceylî ez-Zâhid bunlardandır. Silefî der ki; “Ebü’l-Hattâb”, İmâm-ı Ahmed bin Hanbel’in “Alın yazısını okumak istiyen, yaptığı amellerin doğru olup mezhebindeki âlimlerdendir. Onun mezhebine göre fetvâ olmadığına baksın.” verirdi. “23 Rebî’ül-âhır Çarşamba günü, akşam üstü 510 (m. 1116)’da vefât etti. Ertesi gün Kasr Câmii’nde cenâze namazı kılındı. Ahmed bin Hanbel’in kabri yakınına defnedildi. 1) Tabakât-üs-sûfiyye sh. 273 Perşembe günü vefât edip, Cum’a günü defnedildi diyenler de vardır. 2) Hilyet-ül-evliyâ cild-10, sh. 351 İbn-i Şafi der ki: “Ebü’l-Hasen bin Fâ’ûs ez-Zâhid cenâze 3) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 405 namazını kıldırdı. Cenâze namazına büyük bir cemâat ve çok sayıda asker de katıldı.” 4) Nefehât-ül-üns sh. 186 Ahlâkı güzel, çok zarif olup, hazırcevap bir kimse idi. Hâfızası açıklayıp öğrettiği için Müzhirüddîn lakabı verildi. 568 (m. kuvvetli, dînine çok bağlı, çok akıllı, sûreti çok güzel idi. Âdil, 1173) yılında Harezm’de vefât etti. güvenilir bir âlim idi. Küçük yaşta babası ve dedesinden aldığı derslerle ilim Üstâdları silsilesi yoluyla, Ebû Sa’îd-i Hudrî’den şu hadîs-i tahsiline başlayan Ebû Muhammed Abbasî, Harezm’de, şerîfi rivâyet etti: “Bir kimse, “Yâ Resûlallah! Seni görene ve babası Muhammed bin Abbâs’tan ve dedesi Abbâs bin sana îmân edene Tûbâ vardır öyle mi?” Peygamberimiz ( Arslan’dan ve İsmâil bin Ahmed Beyhekî’den ilim öğrendi. aleyhisselâm ), “Beni gören ve bana îmân edene Tûbâ vardır, Daha sonra Merv’e gitti. Muhammed bin Abdullah Tûbâ vardır, Tûbâ vardır. Beni görmeden îmân edene Tûbâ Hafsâvî’den, Semerkand’da Ahmed bin Abdülvâhid’den, vardır, Tûbâ vardır” buyurdu. O kimse, “Yâ Resûlallah! Tûbâ Buhârâ’da Muhammed bin Ali Mutahhirî’den, Bağdad’da İbn-i nedir?” dedi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle Tulleyye Ahmed bin Ebî Gâlib bin Ahmed’den, hadîs-i şerîf buyurdular: “Cennette bir ağaç olup, bir ucundan bir ucuna öğrenip ilim tahsil etti. Hasen bin Mes’ûd Begavî’den fıkıh yüz yılda gidilir.” ilimlerini öğrendi. Hadîs ilminde âlim oldu. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) yolunu, Eshâb-ı Kirâm ve Selef-i Mezhebindeki bilgilerle, usûl ve hilafa âit güzel eserler yazdı. sâlihînin hayatlarını iyi bilirdi. Târih ilminde mahirdi. Eserleri: “Et-Temhîd fî usûl-il-fıkh”, “Ruûs-ül-mesâil”, “El- Tasavvufta yüksek makamlara erişti. Şafiî mezhebine göre İntisâr fil-Mesâil-il-kibâr”, “El-ibâdât-ül-hams”, “Menâsik-ül- fetvâ verirdi. Dört mezhebin fıkıh bilgilerinin inceliklerine vâkıf hac”, “El-Hidâye fî fürû’-il-fıkh-il-Hanbelî”, “Et-Tehzîb fil oldu. ferâiz”dir. Bağdad’a gitti. Orada yerleşti. Nizamiye Medresesi’nde hadîs ilmi öğretti. Câmilerde va’z ve nasihatlerde bulunur, Allahü 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 188 2) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 116 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 180 teâlânın emir ve yasaklarını öğretmeye gayret ederdi. Harezm’e dönüp, orada yerleşti. Birçok talebe yetiştirdi. Kıymetli eserler yazdı. Allahü teâlânın rızâsı için çalışır, vaktini O’nun rızâsına muhalif hiçbir işe harcetmezdi. Selef-i sâlihînin hâl ve hareketlerini aynen yapmaya çalışır, onların insanlara yaptığı muâmelelerinin aynısını uygulardı. Güler yüzlü, tatlı 4) Tezkiret-ül-huffâz cild-5, sh. 1261 dilli, çok merhametli idi. Kendi evini ilim meclisi yaptı. Harezm’de herkes ondan birşeyler öğrendi. Yûsuf bin Mukallid 5) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 27-28 ve Ahmed bin Târûk onun talebelerindendi. 6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 6 Pek kıymetli kitaplar yazdı. Bunlardan “Târih-i Harezm”i ile Şafiî mezhebi fıkıh bilgilerini ihtivâ eden “El-Kâfî”si meşhûrdur. 7) Keşf-üz-zünûn sh. 2031 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-7, sh. 289 MAHMÛD ABBÂSÎ HAREZMÎ 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 352 Hadîs, târih, tasavvuf ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 172 Ebû Muhammed olup ismi, Mahmûd bin Muhammed bin Abbâs bin Arslan’dır. 492 (m. 1099) yılında Harezm’de doğdu. Harezmî ve Abbasî nisbet edildi. Dîn-i İslâmı insanlara MAHMÛD BİN HASEN (El-Kazvînî) Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Hatem olup ismi Mahmûd bin Hasen bin Muhammed bin Yûsuf bin Hasen bin MAHMÛD BİN MES’ÛD EŞ-ŞÎRÂZÎ Muhammed et-Taberî el-Kazvînî el-Ensârî’dir. Kazvînî diye meşhûr olmuştur. Kazvin, Horasan’da meşhûr bir şehirdir. Fıkıh ve tefsîr âlimi. İsmi, Mahmûd bin Mes’ûd bin Kazvînî, Taberistan’da Âmül şehrinde doğmuştur. Tahsiline bu Muslîh el-Fârisî eş-Şîrâzî olup, lakabı şehirde başlamıştır. 414 (m. 1023) senesinde Âmül’de vefât Kutbüddîn’dir. 634 (m. 1236) senesi Safer ayında etti. Şîrâz’da doğdu. 710 (m. 1311) senesi Ramazân-ı Şerîf ayında Tebrîz’de vefât etti. Kazvînî, fıkıh ilmini Âmül’deki âlimlerden öğrendi. Sonra Bağdad’a gitti. Orada, Şeyh Ebî Hâmid İsferâînî hazretlerinin Kutbüddîn Şîrâzî, din ve fen bilgilerinde ilim meclisinde bulunup, ilim tahsil etti. Ferâiz ilmini İbn-i zamanının en büyük âlimiydi. Hâfızası çok Lebbân’dan, usûl-i fıkıh ilmini Kâdı Ebû Bekr el-Eş’arî’den kuvvetli olup, zeki idi. Önce babasından ilim (İbn-i Bâkıllânî) öğrendi. İlim tahsilini tamamladıktan sonra, öğrendi. Babası fen âlimi ve tabib idi. Amcası ve Bağdad ve Âmül’de ders verdi ve çok talebe yetiştirdi. Bu daha sonra Zeki el-Berkeşâî Şems-ül-Ketbî’den talebeleri içinde en meşhûru, büyük âlim Ebû İshâk Şîrâzî’dir. ilim öğrenerek tabib oldu. Daha sonra Nâsıruddîn et-Tûsî’den kozmografya ilmini öğrendi. Ebû İshâk Şîrâzî hazretleri, Kazvînî için; “Ben kendisinden istifâde ettiğim gibi, hiçbir kimseden istifâde etmedim” dedi. Sonra Anadolu’ya gitti. Sivas ve Malatya civarlarında bulundu ve kadılık yaptı. Oradan Kazvînî hazretlerinin, Enes bin Mâlik’den ( Şam’a elçi olarak gönderildi. Daha sonra Tebrîz’e radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, yerleşti. Orada, aklî ve naklî ilimlerde ders verdi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu Çok talebe yetiştirdi. Devlet adamlarıyla ki: “Birbirinize kin gütmeyiniz. Birbirinize hased görüşürdü. Zarif ve lati-feci idi. Dımeşk’da da etmeyiniz. Birbirinize sırt çevirmeyiniz. Ey Allahın ders okuttu. Fakirleri gözetir, cemâatle namaza kulları geliniz kardeş olunuz. Bir müslümanın din önem verirdi. Zamanının âlimleri ona, büyük âlim kardeşiyle üç gün ayrı durması (küs ma’nâsına gelen “Şârih-ül-allâme” dediler. durması) helâl değildir.” Zehebî onun hakkında: “Kutbüddîn eş-Şîrâzî’nin Kazvînî hazretlerinin yazmış olduğu eserlerden ba’zıları i’tikâdı düzgün ve kuvvetli olup, Kur’ân-ı kerîmin şunlardır: 1. Kitâb-ül-hiyel fil-fıkh: Şer’î hilelere dâirdir. Şafiî çok okunmasını söylerdi. Kendisi medh olunduğu mezhebinde yazılmış ve zamanımıza ulaşmış tek fıkıh zaman tevâzu gösterir ve; “Keşke ben, kitabıdır. 2. Kitâbü tecrîd-üt-tecrid: Fıkıh konularını açıklayan Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yaşadığı zamanda bir eserdir. yaşasaydım da, görmeseydim ve işitmeseydim. Belki Resûl-i ekremin (s.a.v) mübârek nazarı bana rastlardı” derdi. O, güzel huylu idi. Talebeleri ona çok hürmet ve saygı gösterirlerdi” 1) Tehzib-ül-esmâ vel-lüga cild-2, sh. 207 demektedir. 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 158 Kutbüddîn eş-Şîrâzî birçok eser yazdı. 3) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 312 4) Tabakât-ı Şîrâzî sh. 130 Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Şerh-ülmuhtasar, 2- Şerh-ül-miftâh lis-sükaki, 3- Şerh-ülkülliyât, 4- Şerh-ül-işrâk lis-Sühreverdî, 5- Gurret- üt-tâc, 6- Feth-ül-mennân fî tefsîr-il-Kur’ân (Kırk bir cemâat, 571 senesinde kendisinden, kendi yazdığı Fıkh-ül- cildlik bir eser), 7- Nihâyet-ül-idrâk fî dirâyet-il- kulûb isimli eserini dinlemişlerdir. eflâk (Kozmografya ilmine dâir), 8- Şirhu metn-issüâl. İbn-i Ahmed bin Mâşâde hazretleri rivâyetlerinde ve tasnif ettiği eserlerinde az hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. İbn-ün-Neccâr şöyle anlatıyor: “Mahmûd bin Muhammed ( 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 202 radıyallahü anh ), zamanındaki tasavvuf büyükleri arasında en ileri gelenlerden idi. Zühd, ibâdet, ilim ve diğer güzel sıfatlarla 2) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 282 3) Tabakât-üş-Şüfıiyye (Sübkî) cild-10, sh. 386 4) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 204 5) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 339 vasıflanmış idi. Haramlardan ve şüpheli olanlardan çok sakınır, dünyâya hiç kıymet vermezdi. Devamlı ibâdet ve tâatle meşgûl olurdu. Fazilet ve yüksek ilim sahibi idi. Hâl ve hareketlerinde, bütün işlerinde vekar üzere bulunur, İslâmın şerefini korur, bunda hiç gevşeklik göstermezdi. İnsanlarla iyi geçinip onlara iyilik etmesi ve bunun gibi hasletlerle, yaşayışı çok güzel olan ve her haliyle örnek alınacak çok yüksek bir zât 6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 120 idi.” 7) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 406 Yine İbn-ün-Neccâr anlatıyor: “Evliyâlık yolunda üstün mertebeleri, hakîkat ehli âlimlerin yolları üzere çok kıymetli ve 8) El-Feth-ül-mübîn cild-2, sh. 109 güzel sözleri vardır. Tasavvufa dâir çok kıymetli eserler tasnif etmiştir. 9) Târih-i Ebi’l-Fidâ cild-4, sh. 63 Şafiî mezhebi âlimlerinden Tâcüddîn-i Sübkî hazretleri, Tabakât-üş-Şâfiiyye isimli kıymetli kitabında, Mahmûd bin Muhammed hazretlerini anlatırken şöyle yazmaktadır: “İbn-i MAHMÛD BİN MUHAMMED (İbn-i Ahmed bin Mâşâde) İsfehan’da yetişen fıkıh âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mahmûd bin Muhammed bin Abdülvâhid bin Mensûr bin Ahmed bin Ali olup, künyesi Ebü’l-Kâsım’dır. İbn-i Ahmed bin Mâşâde ve İbn-ül-Müşerref diye tanınmıştır. Şafiî mezhebi âlimlerinden idi. Doğum târihi bilinmemektedir. 571 (m. 1175) senesinden sonra vefât etti. Ahmed bin Mâşâde’nin ( radıyallahü anh ) nesebini, Fıkh-ülkulûb isimli kitabında kendi el yazısı ile okudum. Bu kitap musannifinin kendi el yazısı ile bende mevcûttur. Tasnifindeki usûl ile eşine ender rastlanan bu kitap, fıkıh bâblarına göre tasnif edilmiştir. Her bâb, fıkha âit çeşitli mes’eleleri bildirerek başlamakta, ondan sonra da tasavvuf büyüklerinin sözleri zikredilmektedir. Diğer bâblar da aynen bu usûl ile devam etmektedir. İbn-i Ahmed bin Mâşâde ( radıyallahü anh ) bir konuşmasında; “Bana bu kitabı yazmak için icâzet ve emir Mahmûd bin Muhammed ( radıyallahü anh ), zâhirî ve bâtınî verildi. Şayet emir olmasaydı, bu kitabı yazamazdım. ilimlerde çok derin âlim idi. Zâhir bin Tâhir, Ebû Gâlib Ahmed Yolumuzun büyüklerinden Ebû Tâlib-i Mekkî hazretleri, bin Hasen, Ebü’l-Kâsım İsmâil bin Ahmed es-Semerkandî, tasavvuf hakkında Kût-ül-kulûb isimli eseri, Ebü’l Kâsım Ebü’l-Kâsım İbn-üs-Sebbâg, Ebü’l-Fadl Muhammed bin Ömer Kuşeyrî hazretleri de usûl hakkında Nahv-ül-kulûb isimli eseri ve başka birçok âlimin sohbetlerinde bulunup, onlardan ilim tasnif ettikleri gibi, bu da, fıkıh ilminde Fıkh-ül-kulûb olacak öğrendi ve hadîs-i şerîf rivâyet etti. Kendisinden ise; Kâdı inşâallah” şeklinde anlatmıştır.” Ebü’l-Mehâsin Ömer bin Ali el-Kureşî, Muhammed bin Bekâ es-Sersenî ve başka zâtlar ilim öğrenmişlerdir. Ayrıcakalabalık Yine Tâcüddîn-i Sübkî hazretleri buyuruyor ki: “Fıkh-ül-kulûb, Mahmûd bin Mübârek birçok eserler yazdı. “Maktel-ül-Îmân el- fıkıh ilminde tasnif edilen eserler arasında çok sağlam, sahih, Hüseyn İbni Ali” yazmış olduğu eserlerden biridir. pek kıymetli güzel bir eserdir.” 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-4, sh. 304 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-7, sh. 292 2) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 311 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 197 3) İzâh-ül-meknûn cild-2, sh. 540 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 192 MAHMÛD BİN MÜBÂREK Hadîs, fıkıh ve kelâm âlimi. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi, Mahmûd bin Mübârek bin Ali bin Mübârek bin Hasen bin Bahîre’dir. Aslen Vâsıtlı olan bu âlim, 517 (m. 1123) yılında doğdu, İlmî faaliyetlerini bilhassa Bağdad’da sürdürdü. İlim öğrenmek için, Şam’a ve Horasan taraflarına da giden Mahmûd bin Mübârek, Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinin önde gelenlerinden oldu. Hayâtının sonlarına doğru Bağdad’dan Hemedân’a gitti ve orada 592 (m. 1196) yılında vefât etti. Mahmûd bin Mübârek, fıkıh bilgisini Ebû Bekr el-Emevî, elKâsım bin Ebi’l-Feth el-Irâkî, el-Mucî el-Bağdâdî ve Ebû Mensûr er-Rezâz’dan; kelâm ilmini ise, Ebü’l-Fütûh el-İsferâînî Abdüsseyyid bin Ali ez-Zeytinî’den öğrendi. Aynı zamanda hadîs ilmiyle de meşgûl olan Mahmûd bin Mübârek, zamanının büyük âlimlerinden Ebü’l-Kâsım Hibetullah bin elHasîn, Ebû Bekr Muhammed bin Abdülbâkî, Âbdülvehhâb bin el-Enmâtî, İsmâil İbni es-Semerkandî’den ve Ali bin Abdüsseyyid bin Sabbâg’dan hadîs-i şerîf dinledi. MAHMÛD BİN SELMÂN EL-HALEBÎ Fıkıh, hadîs ve lügat âlimi. İsmi, Mahmûd bin Selmân bin Fehd el-Halebî olup, künyesi Ebü’sSenâ’dır. Lakabı ise Şihâbüddîn’dir. 644 (m. 1246) senesinde Haleb’de doğdu. 725 (m. 1325) senesinde Dımeşk’da vefât etti. Cenâze namazında devlet erkânı ve kalabalık bir halk topluluğu hazır bulundu. Şihâbüddîn Mahmûd, Dımeşk’da; Rıdâ bin elBürhân İbni Abdüddâim, Yahyâ bin Nâsıh elHanbelî ve birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyette bulundu. Fıkıh ilmini Şeyh Şemsüddîn bin Ebî Ömer’den, nahiv ilmini Şeyh Cemâlüddîn bin Mâlik’den, edebiyat ilmini de Mecd bin ezZahîr’den öğrendi. Nazım ve nesir türünde çok mahir oldu. İbn-i Neccâr, onun hakkında; “Mahmûd bin Mübârek, usûl, fürû’, cedel, ilm-i kelâm, ilm-i mantıkta zamanının en önde gelenlerindendi. Öyle ki, onun büyüklüğü çok uzak memleketlere kadar yayıldı.” demektedir. Mahmûd bin Mübârek, 587 yılının sonunda Vâsıt’a geldi ve dört yıl ders okuttu. Sonra Bağdad’a döndü ve devrin en tanınmış medresesi olan Nizamiye Medresesi’nde birçok talebeye ilim öğretti. Şihâbüddîn Mahmûd, Dımeşk’dan Mısır’a gitti, İlmi üstünlüğünden dolayı, herkesten hürmet ve i’tibâr gördü. Çok Kur’ân-ı kerîm okur, duâ eder ve namaz kılardı. Kâdı el-Fâdıl’dan sonra onun bir benzerinin görülmediği bildirildi. Ondan farklı olarak, çok kıymetli ve güzel kasideler söyledi ve divânlar yazdı. Belagat ilminde üstün derecede idi. Zehebî onun hakkında: “Şihâbüddîn Mahmûd, İslâmiyete hizmetlerinden dolayı Burhânüddîn lakabı verildi. i’tikâdı sağlam, çok ibâdet eden, sohbeti tatlı, 616 (m. 1219) yılında Buhârâ’da vefât etti. faziletleri çok bir zât idi” demektedir. Baba ve dedeleri de büyük âlimlerden olan Mahmûd Buhârî, Şihâbüddîn Mahmûd, birçok eser yazdı. Yazdığı küçük yaştan i’tibâren, babası Tâcüddîn Ahmed bin Abdülazîz eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- Zeylü alel kâmil bin Ömer’den ve amcası Sadr-üş-şehid Hüsâmeddîn Ömer li-İbn-il-Esîr, 2- Ehnel-menâih fî esn-el-medâih, 3- bin Abdülazîz’den ilim öğrendi. Zamanındaki âlimlerin Zeyl alâ zeyl kutb el-Yünûnî, 4-Makâmât-ül- birçoğunun ilimlerinden istifâde eiti. Buhârâ ve Semerkand’da uşşâk, 5- Menâzil-ül-ahbâb ve menâzih-ül-elbâb, dersler verdi. Zamanın yüksek ilim sahibi âlimleri arasında yer 6- Hüsn-üt-tevessül ilâ sınâat-it-terassül. aldı. İbn-i Kemâl Paşazâde’ye göre, Hanefî mezhebi fıkıh âlimleri arasında mes’elede müctehidlerden sayıldı. Allahü teâlânın dînine hizmet ve O’nun kullarının huzûr ve saadeti 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 167 2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 326 3) El-Bidâye ven-nihâye cild-14, sh. 120 için durmadan çalıştı. Kıymetli eserler yazıp, mümtaz talebeler yetiştirdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunurdu. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrenmeyenlerin ve öğrendiklerine uygun yaşamayanların, Cehennem azâbından kurtulamayacaklarını anlatırdı. “Müslümanlar çekişdirilen, içki içilen da’vet ve meclislere gidilmez” buyururdu. Vakitlerini ilim 4) Fevât-ül-vefeyât cild-4, sh. 82 öğrenmek, öğretmek ve ibâdet etmekle geçirirdi. Hiçbir ânını boşa geçirmek istemez, her nefesini, Allahü teâlânın dînini 5) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 378 6) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 69 7) El-A’lâm cild-7, sh. 172 8) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 407 9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 203, 666, cild-2, sh. 1786, 1827 yaymak ve O’na ibâdet etmekle geçirmek isterdi. Haram ve şüpheli şeyleri terk eder, mübahlarla da zarûret miktârı meşgûl olurdu. Birçok talebe yetiştirdi. Oğlu Sadr-ül-İslâm Tâhir bin Mahmûd, talebelerinin ileri gelenleri arasındaydı. Yazmış olduğu birçok eser, onun ilminin yüceliğini ve bu sahadaki yerini bariz bir şekilde göstermektedir. Eserlerinden ba’zıları şunlardır: “Kitâb-ül-Muhît”, “Şerh-ül-Câmi-il-kebîr”, “Tetimmet-ül-fetâvâ”, “Zâhirât-ül-fetâvâ”, “Kîtâbü nisâb-ül- 10) Ahlwardt: Verzeichniss der arabischen Handschriften cild- fukahâ”, “Şerh-i Edeb-il-kazâ lil-Hassâf’, “Şerh-ül-Câmi-is- 6, sh. 466 sagîr”, “Şerh-üz-ziyâdâd”, “Et-Tecvîd”, “Et-Tarîkât-ülBurhâniyye”, “El-Vecîz fil-fetâvâ” ve “El-Vâkı’ât”. 11) Brockelmann Gal-2, sh. 44 Sup-2 sh. 42, 877 1) Fevâid-ül-behiyye sh. 205 MAHMÛD BUHÂRÎ 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 147 Usûl ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mahmûd bin Ahmed 3) El-A’lâm cild-7, sh. 161 bin Abdülazîz bin Ömer bin Mâze’dir. 551 (m. 1156) yılında veya daha önce doğduğu söylenmektedir. Doğduğu ve ilim öğrenip öğrettiği yer olan Buhârâ’ya nisbetle Buhârî denildi. 4) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 278 5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 232, 319, 564, 710, Kerâmetler hazînesi olan meclislerinde hazır olup, 1031 sohbetlerinde bulunduğum zamanlarda, tasavvuf ve ledün ilmine âit anlattığı ince bilgiler ve yüksek ma’rifetleri, tam bir dikkat ve can kulağıyle dinlerdim. Anlatması, ifâdesi, anlattığı bilgiler öyle tatlı ve öyle kıymetli idi ki, ağzım açık baka MAHMÛD ÇELEBİ (Hakîm Çelebi) Seyyid Ahmed Buhârî’nin yetiştirdiği evliyânın büyüklerinden. İsmi Mahmûd Çelebi olup, Mevlânâ Kırımî’nin evlâtlığıdır. Doğum târihi bilinmemektedir. 938 (m. 1531) senesinde İstanbul’da, Edirnekapı semtinde vefât etti. Vefâtına; “Kad de’âhü Rabbühül-hakkı ilâ dâr-is-selâm” ve “Eyvây Şeyh” sözlerini târih düşürmüşlerdir. Edirnekapı mezarlığında, Münzevî’ye giden yol üzerinde bulunan Emîr Buhârî tekkesi Mescidi’nin karşısında medfûn idi. Çevre yolu yapılırken, tekke ve kabirler yıkılıp kaldırıldı. İlk zamanlarından i’tibâren ilim öğrenmeye meyilli ve arzulu olarak yetişen Mahmûd Çelebi, istidat ve kabiliyetinin çok olması sebebiyle çabuk ilerledi. Zâhirî ilimlerdeki tahsilini tamamladıktan sonra, tasavvuf yoluna yönelip, Seyyid Emîr Ahmed Buhârî’nin sohbet ve hizmetlerine devam etmeye başladı. Kâmil ve mükemmil olan o büyük zâtın huzûr ve sohbetlerinde bulunmakla, tasavvuf yolunda ilerliyerek, ma’nevî derecelere, yüksek olgunluklara kavuştu. Hocasına olan muhabbet ve bağlılığı pekçok olduğundan, kısa zamanda çok yüksek derecelere kavuştu. Hocası, onu kızı ile evlendirerek kendisine dâmâd yaptı. Böylece aralarında akrabalık meydana gelmiş oldu. Emîr Buhârî ( radıyallahü anh ) vefât edeceği zaman, Mahmûd Çelebi’yi kendisine halîfe bıraktığını bildirdi. O da vefâtından sonra hocasının yerine geçip, talebelere ders vermeye başladı. Mahmûd Çelebi, çok yüksek bir zât olup, iffet ve haya timsâli idi. Şakâyık-ı Nu’mâniyye isimli meşhûr eserin sahibi olan Taşköprü-zâde şöyle anlatır: “Âlimlerin ve evliyânın önderi, baştâcı olan Mahmûd Çelebi’nin ( radıyallahü anh ) mübârek yüzünde, haya ve iffet nûru güneş misâli parlamakta olduğundan, yüzüne bakmağa kadir olamazdım. Mısra’: “Bakamaz kimse güneş yüzüne, gözler kamaşır.” kalırdım. Lisânının tatlılığından dolayı kalbim rahatlar, çok lezzet alırdım. Sohbet esnasında birgün bana; “Senin tasavvuf ehline karşı bir inkârın var mıdır, onlara dil uzatır mısın?” dedi. Ben hayretle; “Onların hâllerini inkâr eden bir kimse var mı ki, ben inkâr edeyim” dedim. Bunun üzerine bana Seyyid Emîr Buhârî’nin başından geçen, onun anlattığı bir kıssayı anlattı. Emîr Buhârî, Buhârâ’da o zamanın âlimlerinden birinin huzûrunda okuyor idi. Daha sonra ayrılıp, tasavvufa intisâb etmek üzere Abdullah-i İlâhî’nin yanına, hizmetine gitti. Abdullah-i İlâhî de daha önce o âlimden okumuş idi. Abdullah-i İlâhî birgün Emîr Buhârî ile birlikte, önceleri kendisinden okudukları âlimi ziyârete gittiler. O âlim, Emîr Buhârî’ye; “Şimdi ne ile meşgûl oluyorsunuz?” diye sordu. O da; “Mirsâd-ül-ibâd fil-mebde ilel-me’ad isimli tasavvufî eseri mütâlâa etmekle meşgûl oluyoruz” dedi. Bunun üzerine o ilim sahibi kimse, bu kitabı okuduğu için Emîr Buhârî’yi azarlamaya, o kitabı ve müellifîni kötülemeye, tasavvuf ehline dil uzatmaya başladı. Nihâyet daha da ileri giderek, Emîr Buhârî ve Abdullah-i İlâhî’yi meclisinden kovdu. Meğer bu kimse, tasavvuf ehlinin büyüklüğünü anlayamayan, inkâr eden bir zavallı imiş. Mahmûd Çelebi bu menkıbeyi anlatınca, tasavvuf ehlini inkâr edenlerin de bulunduğunu anlamış oldum. Bundan sonra Mahmûd Çelebi’ye arzettim ki: “Efendim, tasavvuf büyüklerinin hâllerini inkâr edenler, inkâr etme gibi büyük bir belâya mübtelâ olmuşlardır. Tasavvuf ehlinin büyüklüğünü inkâr etmeyip kabûl ettiği hâlde bu yolda ilerlemeye çalışmayanların hâli, inkâr edenlerin hâlinden daha kabîh (çirkin) değil midir?” Ben böyle söyleyince; “Hayır öyle değildir. O büyüklerin büyüklüklerini inkâr etmeyip i’tirâf etmek, ya’nî kabûl etmek de bir ni’mettir. Bu i’tirâfın eninde sonunda o kimseyi hak yoluna çekmesi ümîd edilir” buyurdu. Yine Şakâyık-ı Nu’mâniyye’nin müellifi olan Taşköprü-zâde, birgün sohbet esnasında Mahmûd Çelebi’ye dedi ki: “Efendim! Ba’zı tasavvuf kitaplarında anlaşılamıyan, hattâ görünüş i’tibâriyle dînin açık olarak bildirilen hükümlerine aykırı olan kısımlar bulunuyor. Bunları inkâr etmemiz caiz olur mu?” Mahmûd Çelebi buna cevaben; “O tasavvufî hâller sizde Muhammed bin Ahmed İbni Ma’dâd, Abdullah bin meydana gelinceye kadar inkâr edersiniz. Ama o hâller sizde Verhaz ve daha birçok âlimden hadîs-i şerîf de meydana gelince, artık inkâr etmenize lüzum kalmaz. dinledi. Şam ve Irak’daki birçok âlim ona icâzet Çünkü o bilgilerin hakîkatte dînimizin hükümlerine aykırı verdi. O, kendisinin de gayretleriyle çok ilim olmadıklarını, öyle anlaşıldığını anlamış olursunuz. Ya’nî öğrendi. Sayılamıyacak kadar çok âlimden ilim tasavvuf büyüklerinin söyledikleri sözlerden ba’zılarının uygun aldı. Elli seneye yakın ilim öğrenmekle meşgûl değil gibi görünmeleri, o zâtın yanlış şeyler söylemek oldu. Bir müddet Dâr-ül-Hadîs-il-Müstensıriyye’de istediğinden değildir. Kendisini kaplayan tasavvufî hâl hadîs-i şerîf okuttu. Devâlîsi’nin vefâtından sonra, sebebiyle, o hâlde iken anlatmak istediğini, şuuru yerinde bu medresenin meşihatına (idâreciliğine) getirildi. olmadığından, uygun olmayan kelimelerle söylemesinden Çok kıymetli eserler yazdı. 733 (m. 1332) veya o hâli ifâde için o anda başka kelime senesinde, Muharrem ayının onuncu günü, ikindi bulamamasındandır. Her halükârda tasavvuf büyüklerinin o namazından sonra vefât etti. Ertesi gün Câmi-i sözlerinin yanlış bir ma’nâyı anlatmak için değil, doğru bir şeyi Kasr’da cenâze namazı kılındı. Namazında, yanlış ma’nâya gelecek kelimelerle anlattığından yanlış kadılardan, âlimlerden, devlet adamlarından ve anlaşılabilmektedir. Bununla beraber, mutasavvıfların, dînin halktan çok kimse bulundu. Çok ağladılar ve hükümlerine aykırı gibi görünen, zâhirî olarak yanlış ma’nâ övdüler. Ahmed bin Hanbel hazretlerinin anlaşılan sözleri kabûl edilmez. Fakat o büyüklere dil de kabristanlığına defnettiler. uzatılmaz. Çünkü ma’zûrdurlar. O, Mescid-i Yânis diye bilinen Dâr-ül-Hadîs’te hadîs-i şerîf okuturdu. Yanında, sayıları birkaç bine ulaşan insanlar toplanırdı. Burada, onlara ve 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-2, sh. 60 başka kimselere va’z ve nasihat ederdi. Bağdad’da hadîs ve va’z ilmi onunla sona ermişti. 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 518 3) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 310 4) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 588 Onun zamanında orada, ondan daha güzel hadîs-i şerîf okutan ve onların lügatlarını ve zabıtlarını bilen başka kimse yoktu. Nazım ve nesir de hitâbet ve mev’izelerde geniş ve derin bilgiye sahipti. Kendisinden, birçok âlim hadîs-i 5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1069 şerîf dinleyip, rivâyet etti. Fıkıh ve hadîs ilimlerine dâir, kendi elyazısı ile çok şey yazdı. Küçüklüğünde “El-Hırakî’yi ezberlemişti. Yazıları ve sözleri latif çok tatlı olup, MAHMÛD DÜKÛKÎ (Mahmûd bin Ali Bağdâdî) nükte ile de konuşurdu. Hürmet, celâlet ve heybet sahibi idi. Büyük âlimlerin yanında i’tibâr görürdü. Hanbelî mezhebindeki Hâfız ve vâ’izlerden. İsmi, Muhtelif konulara âit birkaç tane “Erbe’în” adında Mahmûd bin Ali bin Mahmûd bin Mukbîl bin eser hazırladı. Başlıca eserleri şunlardır: 1- Süleymân bin Dâvûd ed-Dükûkî el-Bağdâdî’dir. Metâli’ul-envâr fil-ahbâri vel-âsâr-il-hâliyye anis- 643 (m. 1266) senesi Cemâzil-evvel ayının son senedi ve tekrar, 2- El-Kevâkib-üd-düriyye fil- Pazartesi gününde doğdu. Babasının da yardımı menâkıb-il-ulviyye, 3- Kitâbün fit-Târih: Bu eseri ile; Abdüssamed bin Ebi’l-Ceyş, Ali bin Vaddâh, mevcût değildir. 4- El-Esmâ-ül-mübheme min İbn-i Sâ’î, Abdullah Beldecî, Abdülcebbâr bin ricâl-il-hadîs: Hadîs ilmine dâir bir eser olup, Akbir, Abdürrahîm İbni Züccâc, Muhammed bin mevcûdu bulunmayan eserlerdendir. Ebû Deniyye, Ebü’l-Hasen bin Vücûlî, Ayrıca, onun şiirleri o kadar çoktur ki, şayet için de onu ayıplardı. Fakat o buna aldırış etmez, nefsi ile olan toplanmış olsaydı, bir divânı olurdu. mücâdele ve mücâhedesine devam ederdi. Mahmûd Halvetî onsekiz yaşına girince rü’yâsında Şeyh Muhammed Hafnâvî’yi gördü. Kendisine; “Bu senin hocandır.” 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 186 2) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 421 3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 106, 107 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 408 diye bildirildi. Kalbi o andan sonra ona bağlandı. Allahü teâlâya kavuşturan yolun bilgilerini öğrenmek için Mısır’a gitti. Hocasını buldu ve ona sadâkatle hizmet etti. Tasavvuf bilgilerinde üstün bir dereceye yükseldi. Hocasından icâzet alıp, halvetiyye büyükleri arasına girdi. Mahmûd Halveti, önceleri Kusayri yolu üzere idi. Ondan aldığı virdleri (vazîfeleri) okurdu. Bir ara hocasına; “Efendim şimdi sizin terbiyenizde yetişiyor ve sizin yolunuz üzerindeyim. Lâkin Kusayrî’nin virdlerini de okuyorum” dedi. Hocası bu virdleri MAHMÛD HALVETÎ okumasına mâni olmadı. Uzun zaman Hafnâvî’nin sohbetlerine devam etti. Hocası son zamanlarına doğru, Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Malımûd Kürdî Kürânî kendisinden ders almak isteyenleri Şeyh Mahmûd’a gönderdi. Halveti’dir. Horasan’da, İsferâîn beldelerinden Sakıs köyünde “Şeyh Mahmûd’a gidiniz. O ilim ve edeb ehlidir. Ona tâbi doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1195 (m. 1781) senesi olunuz” buyururdu. Hocasının hocası Şeyh Mustafa Bekrî, Muharrem ayının üçüncü günü Mısır’da vefât etti. Şeyh Mısır’a gelince, onun sohbetlerine de devam etti. Hakîkat Süleymân Cemil tarafından gasl edilip Câmi’ul-Ezher’de ilmine dâir çok şeyler öğrendi. Onu sever ve çok saygı cenâze namazı kıldırıldı. Hocası Seyyid Mustafa Bekrî’nin, gösterirdi. Sahra denilen mevkideki kabri yakınına defnedildi. Mübârek bir gecede Mahmûd Halveti, talebelerini toplamış Mahmûd Halveti, on hoş yaşında mücâhedeye (nefsini sohbet ediyorlardı. Bu esnada orada bulunanlardan biri terbiyeye) başladı. Nefsi için ağır mücâhedeler çekti. yüksek sesle “Allah” diye bağırdı. Daha sonra o kişi Mahmûd Gündüzleri oruç tutar, gecelerin tamâmını ibâdetle geçirirdi. Halvetî’ye: “Efendim, gaybtan, “Ey Şeyh Mahmûd! Gecen Gece ibadetiyle ma’nevî sırlara kavuştu. Çok ibâdet edişiyle Allahü teâlâ katında kabûl oldu” diye bir ses duydum” dedi. şöhret buldu, insanlar onun bu hâlini beğenip, akın akın Mahmûd Halvetî der ki: “Daha sonra ben sabah namazını ziyâretinine koştular. kıldım ve sonra da uyudum. Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana buyurdu ki: “Ey Mahmûd! Mahmûd Halvetî, gündüzleri bir mikdar uyurdu. Çok defa rü’yâsında Hızır aleyhisselâmı görür, birlikte Allahü teâlâyı zikrederlerdi. Uyku ve uyanıklık hâli Allahü teâlâyı hatırlamasına mâni değildi. O’ndan gâfil olmazdı. Bildiği ile amel ederdi. Bu Husûsu; kendisi şöyle anlatır: “İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “İhya” kitabını okumadan önce, içindeki bütün bilgilerle amel ettiğimi, eseri okuyunca anladım. Kimseden okumadan bu bildilerle amel etmemi ihsân eden Rabbime hamd ederim.” Mahmûd Halveti, dünyânın geçici zevklerine hiç düşkün değildi. Aza kanâat ederdi. Evinde has undan yapılmış ekmek varken, o arpa ekmeği yerdi. Ağabeyi onun nefsi ile olan mücâdelesine şaşardı. Derecesini anlayamadığı Gecen, Allahü teâlâ katında kabûl oldu. Elini uzat, sana icâzet vereceğim.” Daha sonra elimi tuttular. O mecliste Mustafa Bekrî de vardı. Onun elini de mübârek eliyle tuttu. Elimi iki el arasına aldı ve buyurdu ki: “Seninle Mustafa Bekrî’yi kardeş îlân ediyorum.” Daha sonra sevinçle uyandım. O esnada bir haberci gelip, Seyyid Mustafa Bekrî’nin beni çağırdığını haber verdi. Hemen abdest alıp gittim. Hocam Mustafa Bekrî’nin yanına gittiğimde bana; “Bugünki gecikmenin sebebi nedir?” diye sordu. Ben de; “Efendim gece uyuyamadım. Daha sonra uyumuşum. O sebeple geciktim” dedim. O; “Peki bana bildireceğin bir müjdeli haberin var mı?” diye sordu. Ben de; “Müjdeler sizdedir” dedim. “Peki o hâlde gördüğün rü’yâyı anlat bakalım” dedi. O zaman ben şaşırdım. Çünkü gördüğüm evimde oturmuş, Allahü teâlâyı zikrediyordum. Mevsim yazdı. rü’yâmı kimseye anlatmamıştım. Bu emir üzerine rü’yâmı Hava çok sıcaktı. Çok susadım. Hanımım ve çocuklarım aynen anlattım. O zaman bana; “Ey Molla Mahmûd! Rü’yân uyuyordu. Şefkatim sebebiyle hanımımı uyandırıp su doğrudur. Benim ve senin için büyük bir müjdedir. Resûlullah ( istemedim. O esnada havada su tecessüm edip göründü. aleyhisselâm ) kurtuluşa, saadete kavuşturandır. Biz O’nun Sanki bir pınar kenarında idim. Su yükselip benim ağzıma bereketi sebebiyle kurtuluruz.” damlamaya başladı. Tadını başka bir yerde duymadığım bu sudan “kana kana içtim. Daha sonra kesildi. Hiç bir tarafım Mahmûd Halvetî çok geceler rü’yâsında Resûlullahı ( ıslanmamıştı. Bu su sebebiyle bir kış gecesindeki gibi aleyhisselâm ) görür. O’nunla sohbet ederdi. Görmediği gece üşüdüm. Zikrime devam ettim. Sırtımdaki cübbem de düştü. az olurdu. Bir gece rü’yâsında kendisine şöyle bir nidâ geldi: Elimin zayıflığı sebebiyle de onu kaldırıp sırtıma koyamadım. “Ey Mahmûd, ben senden ve seni sevenlerden râzıyım” O zaman hanımımı uyandırmak, hatırıma geldi. Yine şefkat Mahmûd Halveti; “Allahü teâlânın evliyâsını seven Cennete edip uyandırmadım. O anda önüme kor dolu bir mangal girer. Bu şekilde bildirmem bana emrolundu.” buyurdu. kondu. Oradaki hararetten vücûdum ısındı, içimden; “Acaba Mahmûd Halvetî’nin ömrü hep nefsi ile mücâdelede geçti. Ayakta duramayacak hâle gelinceye kadar namaz kılardı. Gece namaz kılmayı hiç terketmedi. Gecelerini ibâdetle geçirir pek az uyurdu. Çok kerre geceleri, ağlayarak ve Rabbinden af hayal mi görüyorum?” diye geçti. Yaklaşıp parmağımı dokundurduğumda ateş parmağımı yaktı. Sonra bunun, Allahü teâlânın ihsânı ve ikramı olduğunu anladım. Sonra bu mangal yükselip kayboldu.” dilemekle geçirirdi. Ba’zan da Kur’ân-ı kerîm okumakla geçirir, Mahmûd Halvetî’nin kerâmetleri çoktur. Konuştuğu sözler bir âyeti tekrar tekrar okurdu. Yiyeceği, biraz ekmek ve dinliyenlerin kalbinde te’sîr meydana getirirdi. Hikmetli zeytinyağı idi. konuşurdu. Nasihat eder, dînin emir ve yasaklarını anlatırdı. Mahmûd Halveti, yalnız veya sevdikleriyle beraber iken de dâima Allahü teâlâyı zikirle meşgûl olurdu. Onu başka bir hâlde gören olmadı. Bir defasında buyurdu ki: “Bedenim çoluk çocuğumla meşgûl iken kalbim onlarla meşgûl değildir. Kalbim ma’nevî âlemlerde, göklerde, arşda gezer.” Mahmûd Halveti, ma’rifetullah sahibi idi. Muhabbet-i ilâhîden dolayı ağlar, yanında bulunanlar ağlama sebebini bilemezlerdi. Talebesi Muhammed Bedîr’den onun kerâmetleri sorulduğunda dedi ki: “Hocam Mahmûd Halvetî’nin ilmi çoktu. Kendisine sorulan mes’elelerin cevaplarını ânında verirdi. Kuvvetli bir hafızası vardı. Bildiği ile amel ederdi. Amel etmediği bir bilgi yoktu. Mutlaka o ilmi kendi nefsinde tatbik ederdi.” Onun bu hâlini herkes tasdik etti. Târih-i Cebertî müellifi şöyle anlatır: “Birgün Yâfiî’nin “Ravd-ürriyâhin” adlı eserini Mahmûd Halvetî’den dinledim. Mecliste hazır bulunan onun sevdiklerinden birisi bana; “Şimdi bu kitaptaki zâtlar gibi kerâmetleri olanların bir misli bulunur mu?” diye sordu. Hazır bulunanlardan bir başkası ona şöyle cevap verdi: “Böyle zât, Muhammed aleyhisselâm ümmetinde elbette vardır.” O zaman Şeyh Mahmûd Halvetî dedi ki: “Bir gece Orada bulunanların kalplerinden geçen soruların cevaplarını konuşma esnasında, verirdi. Meclisinde kimsenin dedikodusu, gıybeti yapılmazdı. Çok şefkat ve merhamet sahibi idi. Allahü teâlânın yarattıklarına karşı çok şefkat ve merhametli idi. Bilhassa günah ve isyan içinde olanlara çok acırdı. Herkese karşı mütevâzî idi. Fakirlere, yoksullara, düşkünlere, talebelere çok iyilik ve yardım ederdi. Dünyâ malına düşkün değildi. Varlığı ile yokluğunu bir tutardı. Kendisine hediye olarak verilen şeyleri Allahü teâlânın yolunda bulunanlara dağıtırdı. Ömrü boyunca elini dirhem ve dinara sürmedi. Her işinde haram ve helâle dikkat ederdi. Vera’ sahibi idi. Dünyâ için birşeye üzülmez, âhıret işlerindeki kusurlarını düşünüp üzülürdü. Talebesi Seyyid Abdülkâdir onun hakkında dedi ki: “On sene hocam Mahmûd Halvetî’nin hizmetinde bulundum. Onun en küçük bir günah işlediğini görmedim.” Mahmûd Halvetî’nin hikmetli sözler hakkında bir risalesi vardır. Bu risaleyi yazma sebebi, gördüğü bir rü’yâdan dolayı idi. Bir gece rü’yâsında Muhyiddîn-i Arabî hazretlerini gördü. Muhyiddîn-i Arabî, ona bir anahtar verip; “Bununla hazînelerin kapılarını aç” buyurdu. Dilinde Muhyiddîn-i Arabî’nin söylediği sözler ile uyandı. O andan i’tibâren bu risaleyi yazmaya karar aldı. Birçok âlim yetiştirdi. Binlerce kimsenin, verdi. Buyurdu ki: “Bunun bir emr-i ilâhî olduğunu kabûl edip, dalâletten hidâyete (doğru yola, saadete) risalemi hiç tekellüfsüz (zorluk çekmeden) yazdım. Sanki söz kavuşmasına vesile oldu. Yetiştirdiği âlimlerin en ve ma’nâlar kalbimden lisânıma dökülüyordu.” büyüğü ve kendisinden sonra halîfesi Hâce Ali Râmîtenî hazretleridir. Eserini, talebelerinden, Câmi’ul-Ezher profesörlerinden Şeyhülislâm Seyyid Abdullah Şerkâvî çok güzel bir şekilde Hocası Ârif-i Rîvegerî’den icâzet alıp, insanları şerh edip, içindeki gizli ve ince bilgileri meydana çıkardı. doğru yola irşâd ile vazîfelendirilince, vaktin Talebelerinden, Seyyid Abdülkâdir bin Abdüllatîf Râfiî de eseri gereği olarak sesli zikre başladı. Sesli zikre ilk açıklayıp başına da hocasının hâl tercümesini yazdı. başlaması, hocası Hâce Ârif-i Rîvegerî’nin vefât hastalığı sırasında, Rîveger tepesi üzerinde Bir diğer eseri de; “Es Sülûk li ebnâ-il-mülûk” tür. Kendi el olmuştu. Hâce Ârif bu zaman; “Şimdi vaktidir” yazısıyladır. buyurdu. Bu sözünü, kabûlüne işâret tutmuşlardır. Hâce Ârif Rîvegerî’nin vefâtından ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Câmi’u kerâmâl-il-evliyâ cild-2, sh. 242 2) Acâib-ül-âsâr cild-3, sh. 238 sonra, Kale Kapısı önündeki mescidde sesli zikre devam eyledi. Vaktinin büyük âlimlerinden olan Hâce Muhammed Pârisâ’nın dedelerinden Mevlânâ Hâfızuddîn, âlimlerin üstadı Şemsüleimme Hulvânî’nin işâreti ile, Buhârâ’da, o zamanın en büyük İmâm ve âlimlerinin huzûrunda, Hâce Mahmûd’a; “Siz hangi niyetle cehri (sesli) zikr ile meşgûl oluyorsunuz?” diye sordu. Cevâbında; “Uyuyanları uyandırmak, gâfillere işittirmek ve insanları dinin ana caddesi MAHMÛD İNCİRFAGNEVÎ İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden, onlara doğru yolu gösterip, hakiki saadete kavuşturan ve kendilerine “Silsile-i âliyye” denilen büyük âlim ve velilerin onbirincisidir. Mâverâünnehr ilinin (bölgesinin) Tûr-i Sina gibi mukaddes bir yer olmasına vesile olan, orayı nûrlandıran büyük âlim ve velîlerden olan Mahmûd-i İncirfagnevî ( radıyallahü anh ), Buhârâ’nın Fagne köyünde doğdu ve Akbenî nahiyesinde yerleşti. Doğum târihi tesbit edilememiştir. 715 (m. 1315) senesinde Vefât etti. Mi’mârlık ile geçinirdi. Hâce Ârif-i Rîvegerî hazretlerinin derslerinde ve sohbetlerinde yetişip, kemâle geldi. Maddî ve ma’nevî ilimlerde zamanının en büyük âlimlerinden oldu. İnsanları irşâd etmek (onlara saadet yolunu göstermek) için hocasından icâzet ve doğru yolu üzerinde yürütmek, hakîkate teşvik etmek, böylece insanların, bütün iyiliklerin anahtarı, her saadetin esâsı olan tövbeye ve bir büyüğe bağlanmalarına sebep olmak istiyorum” buyurdu. Bunu duyunca, Mevlânâ Hâfızuddîn ona; “Niyetiniz böyle dürüst olunca, böyle zikr etmeniz helâl olur” dedi ve hakîkatin mecazdan ayrılma hududunun olması için, sesli zikrin sınırını (şartını) rica etti. Bunun üzerine Mahmûdi İncirfagnevî ( radıyallahü anh ) şöyle buyurdu: “Sesli zikri ancak, dili yalandan ve gıybetten, boğazı, mi’desi haram ve şüpheliden temiz, kalbi riyadan ve gösterişten uzak, sırrı Rabbinden başka herşeye teveccühden münezzeh olan yapabilir” buyurdu. Büyük âlim Ali Râmîtenî anlatır: “Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî zamanında, dervişlerden biri Hızır aleyhisselâmı gördü ve ona; “Bu zamanda kendisine uyulacak şeyh kimdir?” diye sordu. MAHMÛD İSFEHÂNÎ (Mahmûd bin Abdürrahmân) Hızır (aleyhisselâm); “Şimdiki hâlde, bu dediğiniz sıfatları taşıyan Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî Şâfiî mezhebi fıkıh, tefsîr, kelâm, usûl ve tasavvuf hazretleridir” dedi. Ali Râmîtenî hazretlerinin önde âlimlerinden. İsmi, Mahmûd bin Abdürrahmân bin gelen talebelerinden ba’zıları, Hızır aleyhisselâm Ahmed bin Muhammed bin Ebî Bekr bin Ali’dir. ile görüşüp o suâli soran zâtın, Ali Râmîtenî Künyesi Ebü’s-Senâ olup, lakabı Şemsüddîn’dir. hazretlerinin kendisi olduğunu bildirmişlerdir. Bir 17 Şa’bân 674 (m. 1275) senesinde İsfehan’da gün Hâce Ali Râmîtenî, Hâce Mahmûd-i doğup, Zilka’de ayında 749 (m. 1349) senesinde İncirfagnevî’nin bağlıları ile Râmîten sahrasında Kâhire’de tâ’ûndan (vebadan) vefât etti. Karâfe zikr ile meşgûl olurken, havada uçan büyük kabristanına defnedildi. beyaz bir kuş gördüler. Onların başlarının üzerine gelince, açık bir dille; “Ey Ali, kâmil er ol!” sözlerini söyledi. Bu kuşu görmek, söylediklerini duymakla, arkadaşlarını bir hâl kapladı, kendilerinden geçtiler. Sonra kendilerine geldiklerinde, kuştan ve konuşmasından sordular. Ali Râmîtenî; “O, Hâce Mahmûd-i İncirfagnevî idi. Allahü teâlâ ona bu kerâmeti ihsân eyledi. Evliyâlık yolundaki çok yüksek makamında, binlerce söz ve kelâm ile dâima uçmaktadır. Şimdi Hâce Dıhkân hazretleri hastadır, son anlarını yaşamaktadır. Onu ziyârete, yoklamağa gidiyor. Çünkü o, Allahü teâlâdan son nefeste, kendisine yardımcı olması için evliyâsından birini göndermesini istemişti. Hâce Mahmûd, bu sebeble onun yanına gidiyor” buyurdu. Tebrîz’de, İsfehan civârında ve başka yerdeki âlimlerden ders aldı. Babasından, Celalüddîn bin Ebi’r-Recâ ve Kutbüddîn Şîrâzî’den ilim öğrendi. Hacca gidip, oradan dönüşte, Kudüs’ü ziyâret ettikten sonra Şam’a geldi. İlim okutmaya başladı, ilminin çokluğunu ve faziletlerini âlimler de takdîr ettiler. İlmi ve faziletleri her tarafa yayıldı. Devamlı olarak, gece-gündüz Şam’da Emevî Câmii’nde kaldı. Burada talebelere ders vermekle ve Kur’ân-ı kerîm okutmakla meşgûl oldu. İbn-i Zemlikânî’den sonra, Revâhiyye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Fazilet sahibi kimseler, bir araya geldiklerinde onu pekçok medh ve sena ettiler. Da’vet üzerine 732 (m. 1331) senesinde Mısır’a gitti. Mısır’da ona Ma’ziyye Medresesi müderrisliği ve Karâfe’de Kûsiyye dergâhı 1) Hadîkat-ül-evliyâ 1, kısım, sh. 30 2) Reşehât ayn-el-hayât (Arabî) sh. 35 3) Reşehât ayn-el-hayât (Osmanlıca) sh. 51 şeyhliği verildi. Bir kere Şam’da bulunuyordu. Mahmûd İsfehâni konuşurken, orada bulunan meşhûr âlimlerden biri; “Susun! Mahmûd İsfehânî’yi dinleyin. Onun gibi faziletli bir zât bizim beldemize gelmemiştir” 4) Nefehât-ül-üns (Osmanlıca) sh. 413 dedi. 5) Hadâik-ül-verdiyye sh. 119 Esnevî onun hakkında şöyle der: “O, aklî ilimlerde de çok yüksek idi. İ’tikâdı düzgün idi. 6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1033 Sâlih zâtları ve takvâ sahiblerini çok sever, yapmacık hareketlerden uzak dururdu. İlim küpü 7) Rehber Ansiklopedisi cild-11 sh. 160 idi.” Güzel ve çabuk yazardı. Talebelerinden biri şöyle Çeşitli ilimlerle meşgûl oldu. Fetvâlar verdi. Zehebî ondan; anlatır: “O, akşamları çok az yemek yerdi “Çünkü “İlim deryasında çok derinleşmişti” diye bahsetti. çok yemek, çok su içmeye, çok su içmek, sık sık ihtiyâç için gitmeye, bu ise zaman kaybına sebep İbn-i Neccâr ise, Mahmûd Zencânî hakkında şöyle der: olmaktadır” derdi” “Mahmûd Zencânî, Şafiî mezhebinde, hılâf ve usûl ilimlerinde geniş bir ilme sahipti. Nizâmiyye Medresesi’nde hocalık yaptı. Safdî de şöyle anlattı: “Onu bir defa, tefsîrini Daha sonra oradan ayrıldı. Hoca olarak Müstensıriyye hiçbir şeye müracaat etmeden ezberinden Medresesi’ne geçti.” yazdığını gördüm. İnsanlar ondan çok istifâde etti. Birara o, ilim ve tefekkür ile meşgûl Dimyâtî kendisinden hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. olduğundan, Şam’da ve Mısır’da, fetvâ vermeleri Havâdis-ül-Câmi’a isimli eserde; “Mahmûd Zencânî, için ba’zı âlimlere izin verdi. Sorulan fetvâlara Müstensır’ın halifeliği zamanında, Ebû Sâlih Nasr Cilî’den onlar cevap verdiler.” sonra Bağdad’da bir müddet kadılık yaptı. Sonra, onun yerine Kâdı olarak, Abdürrahmân bin Mukbîl el-Vâsıtî geçti. Zencânî Eserleri şunlardır: 1- Şerhu Muhtasarı İbn-i ise, Müstensıriyye Medresesi’ne Şafiî fıkhı müderrisi olarak Hâcib, 2- Şerh-ül-Metali, 3- Şerh-ut-tedrîc, 4- ta’yin edildi” diye yazmaktadır. Nâzır-ul-Ayn, 5- Şerh-ül-Bedî, 6- Şerh-ut-tavâli’, 7- Şerh-ül-Minhâc, 8- Tefsîr-ül-Kur’ân Mahmûd Zencânî’nin oğlu İzzeddîn Ahmed Zencânî, ilimde (tamamlanamamıştır). pek meşhûr idi. Bağdad’da kadı idi. Hüküm vermekte pek mahir idi. İbn-i Fütî de böyle söylemektedir. Mahmûd Zencânî’nin lügat ilmi ile alâkalı eserleri vardır. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12 sh. 173 Bunlardan bir kısmı şunlardır. 1. Tervîh-ül-ervâh fî tehzîb-isSihâh: 393 (m. 1002) senesinde vefât eden Ebû Nasr İsmâil 2) Bugyet-ül-vuât cild-2 sh. 278 3) Tabakat-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2 sh. 313 4) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4 sh. 327 bin Hammâd’ın yazdığı Sihâh kitabının hülâsasıdır. 2. Tehzîbüs-Sihâh: Bu da Tervîh-ül-ervâh’ın veciz bir hâlde yazılmış şeklidir. Bundan birer nüsha Paris’te, Milli Kütüphâne’de, Berlin ve Irak Müzesi kütüphânelerinde mevcûttur. 5) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-10 sh. 383 6) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Esnevî) cild-1 sh. 172 7) Hüsn-ül-muhâdara cild-1 sh. 545 MAHMÛD ZENCÂNÎ Şafiî mezhebi fıkıh, hadîs ve tefsîr âlimlerinden. İsmi, Mahmûd bin Ahmed bin Mahmûd olup, Künyesi Ebü’l-Menâkıb’dır. 656 (m. 1258) senesinde Bağdad hâdisesinde (Moğol istilâsında) şehid düştü. Nâsır Ladînillah’dan icâzetle rivâyette bulundu. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 368 2) Târih-i Ulemâ-i Müstensıriyye cild-1, sh. 212 MAHREZ BİN HALEF Tunus’ta yetişen Mâlikî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Mahrez bin Halef bin İsmâil bin Yezbû bin Hanzala bin Yezîd Abdurrahmân bin Ebû Bekr’dir. 342 (m. 953) senesinde Avyana kasabasında doğdu. 423 (m. 1032) senesinde râfîzilerin ayaklanmasında şehîd edildi, ilmini, Tunus ve çevresinde bulunan şehirlerdeki zamanın âlimlerinden bulunmak husûsunda büyük bir gayreti ve azmi vardı. Bu öğrendi. Tahsilini tamamlayıp, ilimde yetiştikten sonra, kendi işlerle meşgûliyeti sebebiyle çok yorulduğunu söylediklerinde evinde talebelere ders vermeye başladı, ömrünü, Kur’ân-ı şöyle buyurmuştur: kerîm, fıkıh ve diğer ilimlerle ilgili husûsları insanlara anlatmakla geçirdi. Bir medrese hâline getirdiği evinde, “Dini anlatmak, ilim öğretmek, insanlara nasihat ve yardım fakirleri, garipleri ve kimsesizleri koruyup yardımcı olurdu. etmek bana çok hoş geliyor. Ben bir avcıyım, belki elime ilerde Onların dertlerine ortak olup, müşkillerini hallederdi. Onun faydalı olacak biri düşer.” vâsıtası ile, Mâlikî mezhebi o bölgede yayıldı. Yazdığı bir şiirde zulmü şöyle açıklamaktadır “Bir kimse Mâhrez bin Halef, Tunus ve çevresindeki şehirlerde Ehl-i kendisine zulmü yol tutarsa, yaptığı şeylerle zalimliğin sünnet i’tikâdının öğretilmesinde ve yayılmasında çok hizmet zirvesine çıkarsa, yaptığı bütün haksızlıkların, zulümlerin, edip, rehberlik yapmıştı. Bu husûsta muhaliflere karşı ilmi ile çektirdiği sıkıntı ve cefâların ve hesapta olmayan bütün mücâdele verdiği gibi, onların kuvvete ve zorbalığa şeylerin hesabını verecektir. Biz nice zâlimler gördük. Allahü başvurmaları karşısında da bizzat çarpışarak hizmet etmiş ve teâlâ onların yaptıkları zulüm ve haksızlıkları önlerine yığdı. böyle bir mücâdele neticesinde muhalifler tarafından şehîd Yaptıkları zulümlerden dolayı, Allahü teâlâ onlara şiddetli azap edilmiştir, ömrünün son otuz senesi, Mısır’da Fatımî Devleti ile yapmaya başladı. Zâlimlerin hasmı Allahü teâlâ oldu. O zâlime Tunus’ta Sonharciyye ve Kartaca bölgesinde devlet kurmuş yaptıklarının cezası yağmur gibi inmeğe başladığında, malının olan Râfîzîlerle mücâdele etmekle geçmiştir. ve mülkünün hiç faydasını görmedi.” 409 (m. 1018) yılında Râfizîlere karşı son olarak büyük bir ayaklanma oldu. O gün diğer Sünnî âlimler de, önceden haberleşilmediği halde, Mâhrez bin Halefin kerâmeti, olarak bu ayaklanmaya katıldılar. 1) Rehber Ansiklopedisi cild-17, sh. 26 2) Menâkıb-ül-müeddib li-Mahrez. Mâhrez bin Halef’in önderliğinde Râfizîler mağlûb edildi. Şöyle anlatılır: Mâhrez bin Halef Mısır’da bulunurken, yolda Râfizî halîfesinin vezirine rastladı. Vezir hıristiyan idi. Vezir bir ara câmiye girdi. Mâhrez bin Halef derhal veziri elinden tutup MAKDİSÎ (Muhammed bin Ahmed) ayağa kaldırdı. Yüzüne karşı, “Ey Kâfir! Câmiye girmeğe sana Fıkıh âlimi. İsmi, Muhammed bin Ahmed bin Sa’îd el-Makdisî kim izin verdi?” dedi. Bu arada câmi görevlileri ve orada olup, lakabı Şemsüddîn’dir. Makdisî nisbetiyle meşhûr oldu. bulunanlar korktular. Bir ân sessizlik oldu. Herkes Mâhrez bin Hanbelî mezhebi âlimlerinden idi. 771 (m. 1369) senesinde Halefe baktı. Vezirin koruma görevlisi de hiçbir şey yapamadı. Nablus’un Kefr-i tebul köyünde doğdu. 855 (m. 1451) senesi Câmideki müslümanlar, derhal veziri dışarı çıkardılar. Safer ayının ondördünde, Perşembe gecesi Mekke’de vefât Âlim ve velî bir zât olan Mâhrez bin Halef, şiirleri ile de tanınmış olup, Tunus’da “Müeddib Mâhrez” ismi ile meşhûr etti. Ertesi gün cenâze namazı kılınıp, Muallâ mezarlığına defnedildi. olmuştur. Yazdığı çok sayıda şiirlerden Kartaca kasidesi 245 Makdisî, doğduğu yerde Kur’ân-ı kerîmi ezeberledi. 789 (m. mısradır. Bu şiirde kadere imân, nasihatler, târih, Kartaca 1387) senesinde Dımeşk’ın Selâhiyye kasabasına gitti. Orada harabelerinden ibret alma ve tasavvuf konuları işlenmiştir. Takıyyüddîn bin Müflih, Cemâlüddîn Abdullah, Alâüddîn ibn- Bugün Tunus’da zaviyesi, kabri, Seyyidî Mâhrez ismiyle meşhûr olup, Tunusluların ziyâret ettikleri yerlerden biridir. Ders vermek, insanlara maddî ve ma’nevî yardımlarda ül-Lehhâm ve Şihâbüddîn Fundukî’den fıkıh dersleri aldı. 791 (m. 1389) senesinde de Haleb’e giderek, orada “Umdet-ülahkâm” ve “Muhtasar-ül-Hırakî” adlı eserleri ezberledi. Bu iki kitabı ezberinden Şerefüddîn bin Feyyâz’a okudu ve ondan fıkıh öğrendi. İbn-i Sıddîk’tan hadîs-i şerîf dinledi. Makdisî, Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Muhammed bin Halîl bin Haleb’de kadılık vazîfesi yaptı ve Câmi’ul-kebîr’de halka va’z Yûsuf bin Ali bin Ahmed bin Abdullah Bilbîsî’dir. Nisbeti Remlî, ve nasihatte bulundu. künyesi Ebu Hâmid’dir. 817 veya 819 (m. 1416) senesinde, Ramazan ayının sonlarında Remle’de doğdu. 888 (m. 1483) Şemsüddîn Makdisî, 812 (m. 1409) senesinde Beyt-ül- senesi Safer ayının onbirinde, Pazar günü Kâhire’de vefât etti. makdîs’e gitti. Orada 818 (m. 1415) senesine kadar kaldıktan Ertesi gün cenâze namazı kılınarak Sa’îd-üs-süadâ sonra Dımeşk’a gitti. Hac vazîfesini yerine getirmek için, kabristanına defnedildi. Aslen Bilbîs’dendir. Babası muvakkit birçok kere Mekke-i mükerremeye gitti. Medîne-i olduğundan, İbn-i Muvakkit de denilirdi. münevverede bir süre kalarak, orada Cemâlüddîn bin Zahîre’den hadîs-i şerîf dinledi ve ondan dinlediği hadîs-i Remle’de büyüdü, önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Daha sonra şerîfleri bir cüz hâlinde yazdı. 852 (m. 1448) senesinden Nevevî’nin Erba’în’ini, Irâkî’nin Elfiye’sini, Cem’ul-Cevâmi’, i’tibâren Mekke’de oturan Makdisî, Seyyid Sirâcüddîn Elfiyet-ün-nahv ve Lâmiyye kitaplarını ezberledi. Bu Abdüllatîf el-Fâsî’nin ölümünden sonra Hanbelî mezhebi ezberlediği kitapları, büyük âlimlerin huzûrunda okudu. Bu kadılığına ta’yin edildi. âlimlerin en büyüğü Şihâbüddîn bin Rislân idi. Babasının vefâtından sonra, Remle’de bu büyük âlimin derslerine devam Makdisî hazretleri; İmâm, mezhebinin mes’elelerini iyi bilen ve etti. Daha sonra da Beyt-ül-makdîs’te ilim öğrendi. Birçok hemen hatırlıyabilen, hattı çok güzel, mütevâzî, güzel ahlâklı, âlimin derslerinde bulundu. Çok hadîs-i şerîf ezberledi. iffet ve nezâket sahibi, ilerlemiş yaşına rağmen cemâate Zeynüddîn Mahir el-Hâvî, İzzeddîn Abdüsselâm Kudsî’nin devam eden, kadılığındaki davranışları herkesçe beğenilen bir derslerinde bulundu. İzzeddîn Abdüsselâm’dan, “Câmi’ul- zât idi. muhtasar” kitabının hac bölümünü okudu. Selâhiyye Şemsüddîn Makdisî, birçok eser yazdı. Bunlardan ba’zıları şunlardır: 1-Eş-Şâfî, 2- El-Kâfi, 3- Keşf-ül-gumme bi teysîr-ilhulki li hâzih-il-ümme, 4- El-Mesâil-ül-mühimme fîmâ yahtâcü ileyh-il-âkid fil-Hutab-il-Müdlihe, 5-Sefînet-ül-ebrâr-il-câmi’a lilâsâr vel-ahbâr. Medresesi fakîhlerinden Burhâneddîn Arabî ve medresenin şeyhi Cemâleddîn bin Cemâ’a’dan da ilim öğrendi. Ebû Kâsım Nüveyri’nin yanında; İbn-i Hişâm’ın “Tavdîh” kitabını, Sirâceddîn Rûmî’nin yanında da; mantık kitabı olan “Îsâgûcî” kitabını okudu. Şemseddîn Kabâkâbî’den ise; Irâkî’nin “Elfiye”sini ve “Miftâh-ül-kenz” isimli kitapları okudu. Daha başka âlimlerden de hadîs-i şerîf öğrendi ve ilim tahsil etti. Ebû Abdullah Hakemi Magribî ve Şihâbüddîn Vâsıtî’den icâzet 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 264 aldı. 2) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 286 844 (m. 1440) senesinde Kâhire’ye gitti. Kâdı Nâsıruddîn bin Hibetullah Bârizî’nin sohbetinde bulundu ve derslerine devam 3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-6, sh. 309 etti. Daha sonra Kâhire’ye yerleşti. Büyük hadîs âlimi İbn-i Hacer Askalânî’nin de derslerine devam etti. Ondan “Nûhbe” 4) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 992 cild-2, sh. 1492 kitabı ile, Irâkî’nin “Elfiyet-ül-hadîs”ini ve daha başka birçok kitabı okudu. Sonra Bâsıtiyye’de “Sahîh-i Buhârî”nin tamâmını 5) Brockelmann Sup-2, sh. 224 okudu. Kâhire’ye yerleşti. İbn-i Hacer Askalânî ve Kayâtî, Alâeddîn Kalkaşendî, İbn-i Mecdî, Şihâbüddîn Havvâs, Şirvânî, Aynî gibi âlimlerden; nahiv, fıkıh usûlü, arûz, akâid ve tefsîr ilmine dâir kitaplar okudu. İzzeddîn bin Abdüsselâm MAKDİSÎ (Muhammed bin Halîl) Bağdâdî’nin ve Zeynüddîn Tâhir’in yanında da çeşitli ilimlere dâir kitaplar okudu ve ilim öğrendi. Yukarıda adı geçen âlimlerin hâricinde; İbn-i Tahhân, İbn-i Berdes, Zerkeşî, İbn-i Mülakkın, Alemüddîn Bülkînî, Burhâneddîn Sâlihî, Nûreddîn 3) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-7, sh. 234 Bârenbârî, Şemseddîn Tenkizî gibi âlimlerden de ilim öğrendi. Birçok âlimden de icâzet aldı. 853 (m. 1449) senesinde hacca gitti. Zeynüddîn Abdülbâsıt’ın sohbetlerinde bulundu. Mekke-i mükerremede; Ebü’l-Feth Merâgî, Takıyyüddîn bin Fehd, Zeynüddîn Emyûtî, Burhâneddîn Zemzemî’den, Medîne-i münevverede de; Abdullah Süşterî, Ebü’l-Ferec Kazrûnî, Tâcüddîn ve Abdülvehhâb bin Sulh’dan ilim öğrendi. İbn-i Hacer Askalânî, Aynî, Şümnî ve Aksarâyî de ona icâzet verdiler. Çeşitli ilimlerde yüksek derecelere ulaşan Makdisî, arkadaşları arasında “Şeyh-i Fadıl” diye anıldı. Bundan sonra hep bu lakabla tanındı. MAKKARÎ (Ahmed Tilmsânî) Endülüs'de yetiden Mâlikî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ahmed bin Muhammed bin Ahmed bin Yahya bin Abdürrahmân bin Ebi'l-Iyş bin Muhammed el-Tilmsânî'dir. Künyesi Ebü'l-Abbâs olup, Makkarî ve Tilmsânî nisbetleriyle meşhur oldu. Lakabı Şihâbüddîn idi. 992 veya 1000 (m. 1591) senelerinde Cezayir'in Tilmsân şehri yakınlarında bulunan Makkar köyünde doğdu ve orada büyüdü. Daha sonra Fas'a gidip orada ikâmet etti. Buradan ayrıldıktan sonra Kâhire'ye yerleşti. Kâhire’ye ilk geldiğinde, Sa’îd-üs-süadâ hânekâhına Tefsîr, hadîs, fıkıh, kelâm, târih ve Arab edebiyatı ilimlerinde yerleşmişti. Zeynüddîn İstâdâr ona, Bulâk’da, İbn-i Hacer’in mütehassıs bir âlim olarak yetişti. Mâlikî mezhebinde büyük tavsiyesi ile hadîs-i şerîf okutma vazîfesini verdi. Ömrünün bir fıkıh âlimi idi. Hadîs ilminde "Magribin Hâfızı" olarak çoğu sıkıntı içinde geçti. Sonra durumu biraz düzeldi. Birçok tanınmıştı. Edebî beyanda üstün bir yeri olan, cömertlikte sıkıntılara rağmen ders vermeye devam ederdi. Yazı kabiliyeti eşine rastlanmayan, çok zekî ve kuvvetli bir kavrayışı bulunan, ve isteği çok fazla idi. Hattâ pekçok kitabı kendi eliyle yazdı. hazırcevap bir zât idi. Çok kıymetli kitaplar yazdı. Şiirleri de Dînin emirlerine bağlı bir zât idi. Şihâbüddîn bin Rislân’ın pek meşhurdur. 1041 (m. 1632) senesi Cemâzil-âhır ayında sohbetlerinden çok istifâde etti. Güzel şiir de söylerdi. Kâhire'de vefat etti. Şiirlerinden bir beytin tercümesi şöyledir: “Allahım, her zaman affını umarım. Bu günahkâr kuluna lütuf ve kereminle merhamet eyle. Gizli ve aşikâre olarak kullarına yaptığın merhametinle bana da merhamet eyle.” Ahmed-i Makkarî, aslen, bugün Cezayir'de Kosantina eyâletinde, Mesîla'nın 20 km. kadar güneydoğusunda bulunan, Makkaralı bir âlimler ailesine mensûb idi. Baba tarafından, dedelerinden biri olan Muhammed bin Muhammed Eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1-Şerh-ül-Minhâc, 2- Şerh-ül- el-Makkarî, Fas başkadısı ve Gırnatalı meşhur âlim Behce, 3-Şerhu Cem’ıl-Cevâmi’. Bunlardan başka daha birçok Lisânüddîn İbn-ül-Hatîb'in hocalarından biri idi. Kendisi, pek kitaplara şerhler yazdı. Yazdığı şerh ve haşiyeler çok kimseler küçük yaşından i'tibâren çok geniş bir tahsil gördü. İlk hocası, tarafından okunup, beğenilmiştir, ömrünün sonuna doğru bir Tilmsân'da 60 sene müftîlik yapan, amcası Ebû Osman Sa'îd defa daha hacca gitti ve hac yolculuğunda birçok şiirler bin Ahmed el-Makkarî'dir. Bu zâttan tam yedi defa "Sahîh-i terennüm etti. Buhârî"yi okudu. Hocalarının silsilesi Kadı Iyâd'a ulaşmaktadır. "Kütüb-i sitte"yi ve aynı yol ile "Şifâ-i şerif Zamanındaki âlimler, onu ve eserlerini övmüşler ve takdîr kitabındaki hadîs-i şerifleri de rivayet etti. Bundan sonra etmişlerdir. doğduğu şehri terk edip, Merrâkûş ve Fas'a geldi. 1022 (m. 1613) senesinden 1027 (m. 1618) senesine kadar bu son şehirde Karâviyyîn-i Kebîr Câmii'nde imâm oldu ve oraya 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-9, sh. 292 2) El-A’lâm cild-6, sh. 117 müftî ta'yin edildi. Bundan sonra hac etmek üzere Hicaz'a gitti. Sonra 1028 (m. 1619) senesinde Kâhire'ye gelip, birkaç ay kaldı ve orada evlendi. Ertesi sene Kudüs'e gitti. 25 gün sonra Kâhire'ye döndü. 1037 (m. 1627) senesinde yeniden hacca gitti. Bundan sonra beş defa daha hac ibâdetini îfâ eyledi. Mekke-i mükerremede olduğu gibi, Medîne-i münevverede de müslümanların oradan uzaklaştırılması. İkinci kısım da şu hadîs-i şerif okuttu. Bu dersleri herkes tarafından büyük bir bölümleri ihtivâ eder a) İbn-ül-Hatîb’in şeceresi ve dedelerinin alâka ile ta'kib edildi. Bir defa daha Kudüs ve Şam şehirlerine hâl tecümesi, b) İbn-ül-Hatîb’in hâl tercümesi, c) Hocalarının gidip, bir müddet orada ikâmet etti. Şam'da, büyük âlim hâl tercümeleri, d) İbn-ül-Hatîb’in gönderdiği veya aldığı Fas Ahmed bin Şahin tarafından, Çakmakıyye Medresesi'nin ve Gırnata dîvânlarının secîli mektûpları, e) Manzûm ve anahtarı kendisine teslim edilip, müderris olarak kabûl olundu. mensûr eserlerinden bir seçme, f) Eserlerinin tahlili bir listesi. Burada hadîs-i şerif derslerini, zamanının büyük âlimleri ve binlerce kişi ta'kib ettiler. Derslerini ta'kib edenler, ağlayarak Nefh-ut-tîb, tam olarak Bulak matbaasında 1279 (m. 1862) dinlerlerdi. O, ders halkasının ortasında otururdu. Sonra bir senesinde ve Kâhire’de 1302 ve 1304 (m. 1886) senelerinde 4 va'z kürsîsi getirilip, onun üzerinde oturarak ders vermeye cild hâlinde basılmıştır, ilk kısmı, İngilizce olarak da başladı. Ehl-i sünnet akaidinden ve Buhârî-yi şerif’deki hadîs-i neşredilmiştir. Tamâmının tercümesi henüz bugüne kadar şerîflerden okuyup açıklamalarda bulunurdu. Va'zlarında çok yapılamamıştır. 2-Ezhâr-ur-riyâz fî ahbâr-il-Kâdı Iyâz: Bu eser, güzel beytler okurdu. O sene, Ramazânı şerif ayının 27'ci 1322 (m. 1904) yılında 2 cild hâlinde Tunus’ta basılmıştır. 3- günü Kâhire'ye döndü. Şam halkından ve âlimlerinden Feth-ül-müt’âl fî evsâf-i na’l-in-Nebiyyi ( aleyhisselâm ), 4- gördüğü ihtimâm ve hürmeti dile getiren birçok beytler kaleme İdâet-üd-dücene fî akâid-i ehl-is-sünne, 5- Katf-ül-muhtasar fî aldı. ahbâr-il-muhtasar, 6- İttihâf-ül-mugrî fî tekmîl-i şerh-is-sugri, 7Urf-ün-neşk fî ahbâr-i Dımeşk, 8- El-Gussü ves-semîn ver- Kesin olarak yerleşmek üzere Şam’a gitmek için hazırlanırken, ressü ve semîn, 9- Ravd-ul-âs-il-âtır-il-enfâs fî zikri men aniden hastalanıp vefât etti. Mücavirin kabristanına defnedildi. lakîtühû min a’lâm-i Merrâkeş ve Fas, 10- Ed-Dürr-üs-semîn fî esmâ-il-Hâdî vel-Emîn, 11-Hâşiyetü şerhi Umm-il-berâhîn lis- Eserleri: 1- Nefh-ut-tîb min gusn-il-Endülüs-ir-ratîb ve ahbâr- Senûsî, 12- Kitâb-ül-bed’eti ven-neş’eti fin-nazmi vel-edeb, 13- ül-vezîr Lisânüddîn İbn-ül-Hatîb: Bu, onun en büyük eseri Risâletün fil-vefkı 14- Ezhâr-ül-kemmâme fî ahbâr-il-ammâme, olup, Endülüs’e ve çeşitli sahalarda eser vermiş olan Gırnatalı 15- İfâdet-ül-mugrem-il-mugrâ bi-tekmil-i şerh-is-sugrâ, 16- meşhûr âlim Lisânüddîn İbn-ül-Hatîb’e dâir uzun ve müstakil Envâ-ün-nisyân fî ebnâ-i Tilmsân, 17- El-Cem’ân fî muhtasar-ı bir eserdir. Çakmakiyye müderrislerinden büyük âlim İbn-i ahbâr-iz-zamân, 18- Ed-Dürr-ül-Muhtâr min-nevâdir-il-ahbâr, Şahin’in isteği üzerine yazdığı bu eserinde, çok geniş târihî ve 19- Ref’ul-galat anil-Muhammes, 20-El-Kavâid-üs-seriyye fî edebî bilgiler, şiirler, risaleler toplanmış olup, bugün çoğu zayi halli müşkilât-iş-şeceret’in-Nu’mâniyye, 21-En-nemt-ül-ekmel olmuş bulunan eserlerden iktibaslar yer almaktadır. Bu hâl, fî zikr-il-müstakbel. “Nefh-ut-tîb”e son derece kıymet kazandırmakta, onu, fetih zamanından, ispanyollar tarafından yeniden zabtının son günlerine kadar, Endülüs hakkındaki birinci derece kaynaklar arasına yükseltmektedir. Aynı zamanda bu son devir için, şimdi elde bulunan Arabça yegâne vesîkadır. Nefh-ut-tîb, iki kısımdan ibârettir Bir bölümü, Endülüs’ün târih ve edebiyatına dâir müstakil bir eserdir. Diğer bölümü, İbn-ülHatîb hakkında müstakil bir eserdir. Birinci kısım şu bölümlere ayrılır: a) Endülüs’ün fiziki özellikleri, b) Endülüs’ün müslüman Arablar tarafından fethi ve vâliler devri, c) Emevî halîfeler ve 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-2, sh. 78 2) Hulâsat-ül-eser cild-1, sh. 302, 311 3) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 157 4) Ta’rîf-ül-halef bi-ricâl-is-selef sh. 48, 61 5) El-A’lâm cild-2, sh. 237 mevzû (mahallî) hükümetler devri, d) Kurtuba şehrinin tasviri, târihi, âbideleri, e) Doğuya seyahat etmiş olan Endülüslüler, f) 6) Bustân sh. 155 Endülüs’e seyahat etmiş olan şarklılar, g) Endülüslülerin edebiyat târihleri ile fikrî ve ma’nevî meziyetlerinin umûmî îzâhı, h) Endülüs’ün ispanyollar tarafından yeniden zaptı ve 7) Keşf-üz-zünûn sh. 72, 1124, 1234 edildi. 756 (m. 1355) senesinde kadılıktan ayrıldı. Endülüs’teki müslüman devletlerle, Kuzey Afrika müslümanlarının birlik hâlinde olup, günden güne güçlenen İspanya hıristiyan krallıklarını bertaraf MAKKÂRÎ (Muhammed bin Muhammed Tilmsânî) Tefsîr, tasavvuf, edebiyat ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi, kadı, şâir. Aslen Tunus taraflarında Zâb bölgesi köylerinden Makkar’dandır. İsmi Muhammed bin Muhammed bin Ahmed bin Ebû Bekr bin Yahyâ bin Abdürrahmân’dır. Künyesi Ebû Abdullah’tır. Tilmsân’da doğduğu için Tilmsânî, Makkar asıllı olduğu için Makkârî ve Kuraşî nisbet edildi. 759 (m. 1358) yılında Fas’ta vefât edip, Tilmsân’da defnedildi. etmeleri için diplomatik faaliyette bulundu. Müslümanların birlik hâlinde olmaları, kâfirlere karşı cihâd edip, hem kendilerini, hem de zulüm gören mazlûm insanları zâlimlerin kanlı pençelerinden kurtarmaları için gayret sarfetti. Sultan Ebû İnân’ın elçisi olarak, Gırnata’ya gitti. Benî Ahmer Sultânı Muhammed Gân”i ile görüştü. Ona nasihatlerde bulundu. Bir müddet orada kaldıktan sonra, bir heyetle beraber Fas’a döndü. Merîni devleti kadıaskerliğine ta’yin edildi. Çok geçmeden rahatsızlanıp vefât etti. Ömrü boyunca Allahü teâlânın dinini öğrenmek, İlk ilim tahsiline Tilmsân’da başlayan Ebû insanlara öğretmek için çalıştı. Allahü teâlânın Abdullah Makkârî; Ebû Abdullah Selâvî, Ebû rızâsını kazanmak için çalışmaktan, ibâdet Zeyd Abdürrahmân, Ebû Mûsâ Îsâ, Ebû Mûsâ etmekten bir ân geri kalmadı. İnsanların İmrâh bin Mûsâ bin Yûsuf Meşdalî, Ebû İshâk ibâdetlerini daha iyi yapmaları için, sağlıklı İbrâhim bin Hakim Kinânî Selâvî, Ebû Abdullah yaşamaları gerektiğini, bunun için de sıhhatlerine Muhammed bin Abdullah bin Abdünnûr, Ebû dikkat etmelerini bildirirdi. Bu husûsta bir de kitap Muhammed Mecâsî, Ebû Ali Hüseyn Sebtî, Ebû yazdı. Sağlık ve tababetle ilgili bilgileri orada Abdullah bin Mensûr bin Hedyet-ül-Kuraşî, Kâdı topladı, insanların huzûr içinde yaşamaları için Ebû Abdullah Temimî, Ebû Abdullah Bârûni, Ebû kadılık yaptı. Sultanların uygun olmıyan İmrân Masmûdî, Ebû Abdullah İbni Neccâr, Ebû davranışlarına sabredip, onlara nasihatlerde Abdullah Miknâsî, Ebû Muhammed bulundu. Sultanların çevresini kötü kimselerin Abdülmüheymin Hadramî, Üstâd Rendi, Kâdı sararak, müslümanlar arasında fitne Cezûli, İbn-i Merzûk ve daha birçok âlimden ilim çıkarmalarına mâni olmak için, sultanlara yakın öğrendi. Mısır ve Hicaz taraflarına seyahatlerde oldu. Dünyâ menfaatlerine kapılıp, dînini heba bulundu. Hac edip, hacca gelen âlimlerin eden kötü kimselere yüz vermedi. Zaman zaman ilimlerinden istifâde etti. Mısır’da, evliyânın sultanla arası açıldı. Ancak Allahü teâlânın rızâsı büyüklerinden Abdullah Menûfî hazretleriyle için yaptığı nasihatlerin bereketiyle, onun dünyâ görüşüp, sohbetinde bulundu. Onun ilim ve menfaati gözetmeyip, Allahü teâlânın rızâsı için feyzinden çok istifâde etti. Kudüs’e gitti. Tâcüddîn çalıştığı, sultanlar tarafından takdîr edildi. Yaptığı Tebrîzî ve Halîl Mekkî’den ilim öğrendi. Şam’da duâların kabûl olduğu halk arasında meşhûr oldu. Sadr-ül-Îmâdî Mâlikî, Ebü’l-Kâsım Yemânî Şafiî, Nasihatleri herkes tarafından dinlenirdi. Fakîh İbn-i Osman ve daha birçok âlimden ilim Sohbetlerinde; herkesin, Allahü teâlânın emir ve öğrendi. Hadîs, tefsîr, târih, edebiyat, mantık ve yasaklarını öğrenip, bildiklerine tâbi olmaları münâzarada yüksek âlim, tasavvufta üstün gerektiğini anlatırdı. Birçok maddî imkâna sahip dereceler sahibi olarak Tilmsân’a döndü. Merinî olmasına rağmen, eline geçenleri fakirlere Sultânı Ebû İnan İbni Ebî Paris’le birlikte, 749 (m. sadaka olarak dağıtır. Allah yolunda harcardı. 1348) yılında Fas’a gitti. Fas kadılığına ta’yin Kendisi çok az bir malla yetinirdi. Müslümanların işlerini kolaylaştırır, herkese karşı merhametli şeylerden mahrûmiyet cezası verdi. Daha bir yıl geçmeden, davranırdı. Doğru yoldan sapanlara, zâlimlere, yahudi ve ailesi cüzzâm hastalığına yakalandı. Doktorlar, gereken cezayı vermekten geri durmazdı. sirkeden başka birşeyin ona şifâ vermeyeceğini söylediler. Sirkeden mahrûmiyet cezası kaldırıldı. Sirke içerek hastalıktan Birçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. kurtuldular. Yahudi ve ailesi, yaptıklarına tövbe edip Talebeleri arasında İbn-i Haldûn ve kırâat müslüman oldular.” âlimlerinden Şâtıbî de vardı. Binikiyüz kasideyi ihtivâ eden “Kitâb-ül-kavâid”, tasavvufa dâir Yine Ebû Abdullah Nûhbe bin Katrâl anlatır: “Kitâb-ül-Hakâik ver-Rekâik”, “Kitâb-üt-tuhâf vet- “Birgün Medîne-i münevvere’de, Mescid-i taraf’, tıbbî bilgiler ve çeşitli hastalıkların tedâvi Nebevî’de ibâdetle meşgûldüm. Eshâb-ı Kirâm yollarını anlatan ve tıbla ilgili hadîs-i şerîfleri ihtivâ düşmanı bir râfizî gelip, mescidin duvarına; eden “Kitâbü amelin min tıbb”, nasihat edici “Kendisini yaratanın Allah olduğuna inanan hikâyelerin toplandığı “Kitâb-ül-muhâdarat”, kimse, Ebû Bekr’le Ömer’i sevmesin” diye yazıp “Rıhlet-ül-mütebettel”, “İkâmet-ül-merîdîn” gibi gitti. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) kıymetli eserler onun yazdıklarından ba’zılarıdır. huzûrunda başka bir edebsizlik yapmasına vesile olmayayım diye onun gitmesini bekledim. O Ebû Abdullah Makkâri’nin hayâtı hakkında, İbn-i Merzûk el-Hafîd tarafından bir eser yazılmış ve “En-Nûr-ül-bedri fit-ta’rîf bil-fakîh el-makkârî” adı verilmiştir. Makkâri’nin eserlerindeki garip hikâyelerden ba’zıları şöyledir: Bağdad âlimlerinden Ebü’l-Kâsım bin Muhammed Yemânî anlattı: İbrâhim aleyhisselâmın Urfa’daki makamında ikâmet eden, Şeyh Sâlih’den şunları duydum: “Birgün bize Fas’tan bir misâfir geldi. gittikten sonra hemen gittim, “Sevmesin” kelimesini silip, “Sövmesin” yazdım. Ya’nî, “Kendisini yaratanın Allahü teâlâ olduğuna inanan kimse, Ebû Bekr’le Ömer’e sövmesin” yazılmış oldu. Biraz sonra râfizî geri dönüp geldi. Yazının değişmiş olduğunu gördü. Acaba kim değiştirmiş olabilir diye düşünüp, araştırdı. Ben de onu seyrettim, işin içinden çıkamadı. En sonunda düşünceli bir şekilde ayrılıp gitti. Bizim yanımızda hastalandı. Uzun zaman bu hastalığından kurtulamadı. Biz de hastalığın tedâvisine güç yetiremedik. Çok sıkıntı çekiyordu. 1) Bustân sh. 154, Birgün elimi açıp onun için duâ ettim. “Yâ Rabbî, ya iyileştir veya hayırla rûhunu teslim al” diye 2) Neyl-ül-ibtihâc sh. 244 yalvardım. O gece rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. “Hastaya keskeson yedir” 3) El-A’lâm cild-7, sh. 37 buyurdular. Ben de hastaya keskeson yemeği yapıp yedirdim. Başka hiçbir ilâç kullanmadan hasta ayağa kalktı. Keskeson yemeği, Fas taraflarında meşhûrdur. Faslılar çok severler, sık 4) Tarif-ül-halef cild-2, sh. 500 5) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 181 sık ondan yerler. Nûhbe bin Katrâl’dan nakledilir Bir yahudi, “Sirke ne güzel katıktır” hadîs-i şerîfini duyunca, bunu inkâr edip, “Böyle şey MÂLİK BİN DÎNÂR mi olurmuş?” demek cüretini göstermeye kalkıştı. Onun bu hâlini haber alan bir âlim, şehrin vâlisine müracaat etti. Vâli Meşhûr âlim ve velîlerden. Künyesi Ebû Yahyâ’dır. Doğum de, o yahudiye bir sene müddetle, sirke ve sirke yapılabilecek târihi kesin olarak bilinmemektedir. 131 (m. 748) senesinde Basra’da vefât etti. Babası bir rivâyete göre Sicistân diğer bir Buyurdu ki; “Şu beş şey bedbahtlığın alâmetidir: Birincisi, rivâyete göre Kabil esîrlerindendi. Mâlik bin Dînâr ( gözün yaşarmaması. İkincisi, kalbin katı olması. Üçüncüsü, radıyallahü anh ) Enes bin Mâlik, Ahnef, Hasen-i Basrî, İbn’i hayâsızlık. Dördüncüsü, dünyâya düşkün olmak. Beşincisi, Sîrîn, İkrime ve daha birçoklarından hadîs rivâyet etmiştir. dünyâ için canından endişe etmektir. Mü’min olan kimse Kardeşi Osman Haris bin Vecih, Abdüsselâm bin Harb, Ca’fer Allahü teâlâdan korkar, boş sözlerden dilini korur.” bin Süleymân Ed-Dâbî ve başkaları da ondan hadîs rivâyet etmiştir. İlmi Hasen-i Basrîden ( radıyallahü anh ) öğrendi ve “Üç şey gönlü öldürür. Çok yemek, çok uyumak, çok O’nun sohbetinde kemâle geldi. Hattatlık yaparak geçimini konuşmak.” temin ederdi. Gençliğindeki sefîh (kötü) hâline tövbe edip, dîne uyma husûsunda son derece titiz davranmış ve yükselmiştir. Duâsı kabûl olanlardandı. Kerâmetleri ve menkıbeleri meşhûr olan bu zâta, Mâlik-i Dînâr (Dînâr sahibi) da denilmiştir. Bu ismin verilmesinin sebebi şöyle rivâyet edilmektedir Bir defasında gemiye binmişti. Gemi ilerleyince gemici ondan ücret istemiş, o da parasının olmadığını söyleyince, bayılıncaya kadar dövmüşlerdi. Ayılınca, ücreti vermezsen seni denize atacağız diyerek tutup kaldırdıklarında, suyun yüzünde bir çok balıkların ağızlarında birer dinar (altın) olduğu halde gördüler. Bunun üzerine o, Mâlik bin Dînâr bir yıl hacca gitti. Haccını tamamladığı gece rü’yâsında bir ses işitti. Şöyle deniyordu: “Yâ Mâlik hacca gidenlerden Muhammed oğlu Abdurrahmân affedilmedi.” Sabahleyin çevresinde Muhammed oğlu Abdurrahmân’ı aramaya başladı. Sordukları kimse ona: “Aradığın kimse Kur’ân ehlidir. Her yıl hacca gelir” dediler. Araya araya onu bir köşede Kur’ân okurken buldu. Abdurrahmân O’nu görünce bir ah çekip bayıldı. Daha sonra şöyle dedi: balıkların ağzından iki dinar alıp gemicilere vermiştir. “Beni rü’yânda gördün. Bana, Allahü teâlânın beni Gemiciler bu hâli görünce onun evliyâ olduğunu anlayarak affetmediğini söylemeğe geldin değil mi?” Mâlik bin Dînâr çok özür dilemişler. O ise bu hâdise üzerine gemiden inip, deniz şaşırdı. Ona hayret edip sordu: üzerinde gözden kayboluncaya kadar yürüyüp gitmiştir. “Sâlihlerden birine benziyorsun. Çok merak ettim. Acaba, Buyurdular ki: “Hasta olduğum bir zamanda kimsem yoktu. Allahü teâlâ seni niçin affetmiyor. Ne günâh işledin?” Ba’zı şeylere ihtiyâcım vardı. Yürümeye takatim olmadığı halde, sıkıntı ile yavaş yavaş yürüyerek çarşıya çıktım. Bu “Bir Ramazan ayının ilk gecesi idi. İçki içip sarhoş olmuştum. sırada şehrin ileri gelenlerinden birisi geçiyordu. Bekçiler Bu sırada babam beni aramış ve bir yerde yatar bulmuş. Beni bana kenardan yürü diye bağırdılar. Takatim olmadığı için çekince ben de sarhoşluktan ona vurup bir gözünü yavaş yürüyordum. Biri geldi. Omuzuma şiddetli bir kamçı çıkarmışım. O da bana bedduâ etmiş. Ertesi günü ayılınca vurdu. Ertesi gün o adamın elinin kesildiğini duydum.” neler yaptığımı büyük bir üzüntü ile öğrendim. Bütün içki küplerini yok ettim. Kölelerimi azat ettim. Yaptıklarıma pişman “Din bakımından faydalanmadığın kimse ile dostluğu terk et. olup, doğru yola girdim. Her yıl böyle hacca gelir duâ ederim. Amellerin en güzeli ihlâsla yapılan ameldir.” “Âlim, bildiği ile Fakat, her seferinde sizin gibi birisi rü’yâmda: “Allah seni amel etmediği zaman, yağmur damlasının yalçın kayadan affetmedi” diye söyler.” kayması gibi va’z ve nasîhati gönüllerden silinir gider.” Tekrar ağlamaya başladı. Onun bu hâline Mâlik bin Dînâr “Bahar yağmurları yeryüzünü yeşillendirdiği gibi, Kur’ân-ı acıdı, babasını sorup yerini öğrenerek onun yanına gitti. kerîm de kalbin yağmurudur ve onu canlandırır.” Yine Babası o büyük âlimi görünce şöyle karşıladı: buyurdu ki; “Şu üç şey dünyâda en güzel kazançtır. Birincisi; Allahü teâlânın sevgili kullarının sohbetinde bulunmak ve din “Hoşgeldin yâ Mâlik!” kardeşleri ile sohbet etmek, ikincisi; geceleri teheccüd namazı kılmak ve doya doya Kur’ân-ı kerîm okumak. Üçüncüsü de; Allahü teâlâyı hiç unutmayıp, O’nu zikretmek.” “Beni nasıl tanıdın?” “Bugün Allahü teâlâya duâ edip, seni görmeği dilemiştim.” daha iyidir, kişinin iyi insanları yanında bulup da doğru yola gitmemesi, şer (kötülük) olarak kendisine yetişir.” “Seni ziyâretimin bir sebebi var.” Rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerden ba’zıları: “İki haslet vardır ki, “Buyurun bir isteğiniz varsa hemen yerine getiririm.” “Farz et ki kıyâmet kopmuş, oğlun Abdurrahmân’ı tutup Cehenneme götürüyorlar. Onu bu hâlde görsen üzülmez misin?” Bunu duyunca babası ağlamaya başladı. Daha sonra bunlar bir mü’minde bulunmaz. Bunlar kötü huy ve bahillik (cimrilik)tir.” “Allah korkusu her hikmetin başıdır ve vera’ da (şüphelileri terk etmek) amellerin seyyididir.” Buyurdular ki: kendine gelip dedi ki: “Sen şahit ol ki, oğlumun kusurunu affettim ve ona hakkımı helâl ettim.” “Kimin gözü ve gönlü, fâni hayattan bakî hayat hakkında iyi bir ibret dersi almamış ise, iyi bilinmeli ki o adamın kalbi Daha sonra Mâlik bin Dînâr, ondan izin alarak oğlunun perdeli, ameli de azdır.” yanına gidip müjdeyi verdi: “Baban senin suçunu bağışladı. Biraz sonra seni görmeye gelecek.” Bunu duyunca “Her kim dünyâya evlenme teklifinde bulunursa, dünyâ ondan Abdurrahmân ağlayarak tekrar bayıldı. Bu sırada babası nikâhının bedeli olarak dîninin tamamını ister.” geldi. Mâlik bin Dinar’a rica etti. “Oğlumu affettim, öbür âleme göçeceği yakın zannediyorum. Şehâdet getirip rûhunu teslim Mâlik bin Dinar’a ( radıyallahü anh ) sormuşlar “Yâ Mâlik, bu etsin.” Mâlik hazretleri Şehâdeti telkin etmeğe başladı. Fakat gün nasıl sabahladınız?” O da cevâbında: “Öyle bir halde Abdurrahmân cevap vermiyordu. Nihâyet gözlerini açıp, sabahladım ki; ömrüm kısalıyor, günahlarım ise artıyor!” karşısında babasını görünce ona yalvaran bir sesle dedi ki: “Babacığım ne olur, gel sen de benim gözümü çıkar ki, kıyâmete kalmasın!” “Ey gözümün nûru! Ben suçunu bağışladım. Senden râzı oldum.” Bu sırada Abdurrahmân iki defa şehâdet getirdi. Mâlik bin Dînâr ona sordu: “Hâlin nasıldır?” “Baygın halde iken başucumda elinde topuz olan bir melek durup bana: “Baban senden râzı değil! Bu topuzla senin başına vuracağım” dedi. Az sonra, başka bir melek gelip yeşil bir mendille gözlerimin yaşını sildi ve dedi ki: “Şehâdet getir! Baban ve Allahü teâlâ senden râzı oldu” dedi. Bunları söyler söylemez rûhunu teslim etti. “Kulun lüzumsuz ve boş şeylerle vakit geçirmesi kalbi karartır, bedeni zayıflatır, geçim sebeplerini de zorlaştırır.” “İnsan, kendisi sâlih olmadığı halde sâlihlerin şeref ve haysiyetine dil uzatacak olursa, başka günahı olmasa bile bu ona yeter!” “Şu zamanlarda insanların kardeşliği, aşçının çorbasına benzedi. Kokusu güzel fakat tadı yok.” Mâlik bin Dînâr kira ile bir ev tutmuştu. Komşusu Yahudi idi. Bu evin güney tarafı yahudinin evinden yana idi. Yahudi yaptığı pisliği bu duvara atarak devamlı kirletmeyi âdet haline getirmişti. Uzun bir zaman geçmesine rağmen bir şikâyet gelmediğine hayret eden Yahudi, Mâlik bin Dinar’a gelerek, Birgün Basra vâlisi Mâlik bin Dinar’a ( radıyallahü anh ) der ki: “Halâdan, pis kokudan rahatsız olup olmadığını sordu. Mâlik “Ey Mâlik, bize karşı bu kadar ağır konuşabilmen için sana bin Dînâr ise rahatsız olduğunu, fakat yıkayıp temizlediğini cesâret veren ve bizi mukâbele etmekten âciz bırakan şey bildirdi. Yahudi hayret içinde bu sıkıntıya niçin katlandığını nedir biliyor musun? Dünyâya hiç değer vermemen ve bizden sorduğunda, cevaben; “Allahü teâlânın rızâsı için.” Çünkü o beklediğinin olmamasıdır.” buyurdu ki: “Ve öfkelerini yutup insanları affedenler.” (Âl-i İmrân 134) Yahudi bunun üzerine “Ne iyi bir din ki, Allah’ın Yanına bir köpek gelip oturduğu zaman ona birşey yapmaz dostu, Allah’ın düşmanının verdiği eziyetlere katlanmakta, ve kovalamazdı. Buyururdu ki; “Bu köpek, kötü arkadaşdan asla feryâd etmemekte, kimseye söyleyip şikâyet etmemektedir” diyerek müslüman oldu. Birgün hasta ziyâretine giderken Mâlik bin Dînâr ( radıyallahü senesinde Medine’de doğdu. 179 (m. 795)’de yetmiş altı anh ) durumu şöyle anlatıyor: yaşında iken Medine’de vefât etti. Soyu Yemen kabilelerinden “Beni Esbah” kabilesine ve Himyerîlerden bir “Hastanın hâlinden, ölüm durumunun yakın olduğu hükümdâr hânedanına dayanır. Dedelerinden biri Medine’ye anlaşılıyordu. Kendisine Kelime-i şehâdeti telkin etmek yerleşmişti. Eshâb-ı kiramdan olan dedesi Ebû Amr’dır. (söyletmek) için uğraştım. Fakat ne kadar uğraştımsa da söylettiremedim. O durmadan on, onbir diyordu. Sonra Tahsili: Tebe-i tabiînden (Tabiînden sonra) olan İmâm-ı Mâlik, kendisine gelip bana, “Ey Üstadım! Önümde ateşten bir dağ ilim ve hadîs rivâyatiyle meşgûl cilan bir ailede ve çevrede var! Ne zaman şehâdet kelimesini söylemeye çalışsam, bu yetişmiştir. Dedesi Mâlik, babası Enes ve amcası Süheyl, ateş bana hücum ediyor” dedi. Bunun üzerine mesleğini hadîs rivâyeti yapmışlardır. Yaşadığı muhit, Peygamberimizin sorduğumda; malını ribâya veren, faiz yiyen, ölçü ve tartıda ( aleyhisselâm ) yaşamış olduğu ve İslâmın hükümlerinin va’z hile yapan biri olduğunu anladım.” edildiği, Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer ve Hazreti Osman ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 139 2) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 23, 24 zamanlarında İslâmın merkezi olan ve çok ilim ehlinin bulunduğu Medîne-i münevvere idi. Önce Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Kendisinin isteği ve ailesinin yardım ve teşvikiyle ilim öğrenmeye başladı. Bu husûsta kendisine en çok annesi ilgi göstermiştir. Annesine, ilim tahsiline gitmek istediğini söyleyince, ona en güzel elbiselerini giydirerek sarığını sarıp: 3) Tehzîb-ül-esmâ ve’l-luga cild-2, sh. 80 “Şimdi git, oku, yaz” demiştir. Ayrıca oğluna zamanın meşhûr âlimi Râbi’at’ur Rey’in yanına gitmesini, ondan ilim ve edeb 4) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10, sh. 14 öğrenmesini söylemiştir. Bu teşvik üzerine Râbi’a bin Abdurrahmân’ın derslerine devam edip, genç yaşta re’ye 5) El-A’lâm cild-5, sh. 260 6) Hilyet-ül-evliyâ, cild-2, sh. 357 7) Mîzân-ül-i’tidâl cild-3, sh. 426 dayanan fıkıh ilmini öğrendi. Diğer âlimlerin de derslerine devam etti ve bilhassa yanından hiç ayrılmadığı hocası Abdurrahmân bin Hürmüz’ün derslerinden çok istifâde etmiştir. Genç bir talebe olan Mâlik, hocasına karşı büyük bir hayranlık, muhabbet duyar ve üstün bir edeb gösterirdi. Bu 8) Meşâhir-u eshâb-ı güzîn, sh. 111 hocası hakkında şöyle derdi: “İbni Hürmüz’ün derslerine onüç sene devam ettim. Ondan öyle ilimler öğrendim ki, bunların 9) Risâle-i Kuşeyrî sh. 287 bir kısmını hiç kimseye söylemiyorum. O, bid’at ehlini red bakımından ve insanların ihtilâf ettikleri şeyler husûsunda 10) Kâmûs-ul-a’lâm cild-6 sh. 4123 11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1034 12) Rehber Ansiklopedisi cild-11, sh. 199 onların en bilgilisi idi” İmâm-ı Mâlik, muhitindeki bütün âlimlerden faydalanmış ve ilim uğrunda büyük fedâkârlık göstermiştir. Bu husûsta her türlü zorluğa katlanmış ve herşeyini harcamış, hattâ tahsil uğruna evini dahi satmıştır. Kendisi şöyle demiştir: “Öğle vakti Hazreti Ömer’in oğlu Abdullah’ın azatlısı olan Nâfi’ye giderdim ve kapısında beklerdim. Nâfi’ Hazreti Ömer’den nakledilen ilimleri ve onun oğlu Abdullah’ın ilmini biliyordu. Güneşten ve şiddetli MÂLİK BİN ENES sıcaktan korunmak için hiç bir gölge bulamazdım. Nâfi’, dışarı çıkınca edeble selâm verirdim ve onu kırmadan arkasından Ehl-i sünnetin amelde dört hak mezhebinden biri olan Mâlikî mezhebinin imâmı. Künyesi, Ebû Abdullah’tır. 95 (m. 711) içeri girip, “Abdullah bin Ömer şu mes’elelerde ne buyurmuştur?” Diye sorardım. O da suâllerimi İmâm-ı Zührî’den, Yahyâ bin Saîd’den, Muhammed İbni cevaplandırırdı.” Münkedir’den, Hişâm bin Amr’dan, Zeyd İbni Eslem’den, Râbi’a bin Abdurrahmân ve daha birçok büyük âlimlerden İmâm-ı Mâlik, Nâfi’ vasıtasıyla Hazreti Ömer’in ve oğlu almıştır. Üçyüzü Tabiînden, altı yüzü de onların Abdullah’ın ilimlerini öğrendi. Ayrıca İbni Şihab ez-Zührî’den talebelerinden olmak üzere dokuzyüz hocadan hadîs-i şerîf ve Saîd bin el-Müseyyib gibi Tâbiîn’lerden ilim öğrenmiştir. Bu aldı. Ayrıca; Eshâb-ı kiramın büyüklerinden Hazreti Ömer’in, hocalarından da ders almak için üstün bir gayret ve edeb Hazreti Osman’ın, Abdullah bin Ömer’in, Abdurrahmân bin gösterirdi. İmâm-ı Mâlik şöyle anlatmıştır: “Bir bayram Avf’ın, Zeyd bin Sâbit’in fetvâlarını ve vahyin gelişine şahit günüydü. Bayram namazını kıldıktan sonra, bugün İbni olan, Peygamberimizi ( aleyhisselâm ) görüp onun hidâyet Şihab’ın boş vakti olur diyerek evine gidip kapısının önüne nûrundan aydınlanarak, ondan öğrendiklerini nakleden diğer oturdum. Hizmetçisine kapıda kim var bak dediğini duydum, o Eshâbın fetvâlarını ve kendisinin yetişemediği Tabiînin da kumral yüzlü talebeniz var deyince, onu derhal içeri al fetvâlarını da öğrenmiştir. Akaide dâir bilgileri ve diğer bütün demesi üzerine beni içeri aldılar. ilimleri öğrenip, zamanının en büyük âlimlerinden olup; ictihâd derecesine yükselmiştir. Biraz bekledim, İbni Şihab yanıma gelip bana “Herhalde evine gitmeden buraya geldin, yemek yemedin değil mi?” Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “Öyle bir zaman gelir ki, dedi. Daha ben hayır demeden yemek hazırlanmasını insanlar her tarafı ararlar, Medine’deki âlimden daha âlim bir emredince, “Yemeğe, ihtiyâcım yok” diye mukâbelede kimse bulamazlar.” buyurmuştur. Süfyân ve Abdullah İbni bulundum. Bunun üzerine, öyleyse söyle bakalım ne Ömer’in âzâdlısı olan Nâfi’, Zührî, Medine’deki âlimden istiyorsun dedi. Bana hadîs-i şerîf öğretmenizi istiyorum maksad İmâm-ı Mâlik’dir demişlerdir. Bu hadîs-i şerîfte, onun efendim deyince, yazı yazacak sahifelerini çıkar dedi. Ben de geleceği ve üstünlüğü bildirilmiştir. çıkardım ve bana kırk tane hadîs-i şerîf rivâyet etti. Biraz daha rivâyet etmesini isteyince, şimdilik bu kadar yeter, Dersleri ve talebeleri: İmâm-ı Mâlik tahsilini tamamlayıp bunları ezberleyip nakledersen sen de muhaddis olursun” ilimde yüksek dereceye ulaştıktan sonra ders vermeye, hadîs dedi. rivâyet etmeye ve fetvâ vermeye başlamıştır. Bu işe başlamadan önce de zamanında bulunan büyük âlimlerle ve İmâm-ı Mâlik, Ehl-i beytden Ca’fer-i Sâdık hazretlerinden de fazîletli kimselerle istişâre yapıp, onların da muvafakatını aldı. ilim almış, onun sohbetinde bulunmuştur. Bu husûsda kendisi Bu husûsta kendisi şöyle demiştir: “Her isteyen kimse hadîs şöyle anlatır: “Ca’fer bin Muhammed’e giderdim, o çok rivâyet etmek ve fetvâ vermek için mescide oturamaz. İlim yumuşak ve güler yüzlü idi. Yanında Resûlullah ( erbâbı ve mescidde itibarı olan kişilerle istişâre etmesi aleyhisselâm ) anılınca yüzü sararırdı. O’nun meclisine uzun gerekir. Eğer onlar, kendisini bu işe ehil görürlerse o zaman zaman devam ettim. Her görüşümde ya namaz kılar ya oruçlu oturup ders ve fetvâ verebilir. Ben, ilim sahiplerinden yetmiş olur veya Kur’ân-ı kerîm okurdu. Abdestsiz hadîs-i şerîf kişi, benim bu işe ehil olduğuma şahitlik etmedikçe, mescide rivâyet etmezdi. Ma’nâsız sözleri hiç ağzına almazdı. O takvâ oturup ders ve fetvâ vermedim.” Kendisinin ehil olduğuna dâir sahibi, zâhid, âbid ve âlimlerdendi. Yanına geldiğim zaman yetmiş âlimin şehâdetinden sonra ilk önce Peygamberimizin ( yaslandığı yastığını alır, mutlaka bana ikram ederdi.” aleyhisselâm ) mescidinde ders vermeğe başladı. Hazreti Ömer’in oturduğu yere oturur ve Abdullah bin Mes’ûd’un Bir gün hocası Ebu’z Zinad’a hadîs rivâyet ederken rastlamış oturduğu evde otururdu. Böylece onların yaşadığı yerde ve ve halkasına katılmamıştır. Daha sonra hocası bizim çevrede bulunurdu. İmâm-ı Mâlik de İmâm-ı alzam gibi halkamıza niçin oturmadın? Diye sorunca şu cevâbı vermiştir: derslerini mescidde verirdi. El-Vâkıdî der ki: “İmâm-ı Mâlik “Yer dardı, oturamadım. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mescide gelir, beş vakit namazda ve cenâze namazlarında hadîsini ayakta dinlemek, edebsizlik olur diye ayakta bulunurdu. Hastaları ziyâret eder, gerekli işlerini görür, sonra dinlemek istemedim.” Netice itibariyle İmâm-ı Mâlik, ilmini mescide gidip otururdu. Bu sırada talebeleri etrâfına toplanıp ders alırlardı. Daha sonra rahatsızlığı sebebiyle evinde ders vermeye başladı.” İmâm-ı Mâlik’in hadîs-i şerîf dersleri ve İlimdeki üstünlüğü: İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ) Tefsîr, vukû’ bulmuş mes’elerle ilgili dersleri ya’nî fetvâ işleri olmak Hadîs ve Fıkıh ilminde büyük bir âlim idi. Tefsîr ilminde, âyet-i üzere iki türlü ders meclisi vardı. Günlerinin bir kısmını hadîs-i kerîmelerden binlerce dinî hüküm çıkaran büyük bir müfessir şerîf öğretmeye, bir kısmını da sorulan mes’elelere fetvâ ve müctehid idi. Tefsîr ilminde “Garîb-ül-Kur’ân” adlı bir eseri vermek için ayırırdı. Derslerini evinde vermeye başladıktan vardır. Bu eseri kendisinden Hâlid bin Abdurrahmân el- sonra evine ders için gelenlere sordururdu, eğer fetvâ için Mahzûmî rivâyet etmiştir. gelmişlerse dışarı çıkıp fetvâ verirdi. Sonra gidip gusleder, yeni elbiselerini giyer, sarığını sarar, güzel kokular sürünürdü. Hadîs ilminde ise pek meşhûr bir âlim ve muhaddistir. Âmir Kendisine bir de kürsü hazırlanırdı. Bundan sonra gayet bin Abdullah İbn-i Zübeyr bin Avvâm, Nuaym bin Abdullah, güzel bir kıyâfetle hoş kokular sürünmüş olarak, huşû’ Zeyd bin Eslem, Nâfi” Mevlâ İbn-i Ömer, Seleme bin Dinar, içerisinde derse gelenlerin yanına çıkardı. Hadîs-i şerîf dersi Kâdı Şüreyk bin Abdullah Nehaî, Sâlih bin Keysan, İmâm-ı bitinceye kadar öd ağacı yakılır, güzel bir koku yayılırdı. Hac Zührî, Safvan bin Selîm ve daha çok sayıda hadîs âliminden mevsimi hariç, diğer zamanda, Medînelilerden isteyen herkes hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Görüşüp, hadîs-i şerîf rivâyet onun dersine gelirdi. Dersleri tamamen evinde vermeye ettiği âlimlerin sayısı dokuzyüz civarındadır. Hadîs ilminde başlayınca, hac mevsiminde dersini dinlemek isteyen o kadar huccet olduğuna dâir ittifâk vardır. Yazmış olduğu “Muvattâ” çok olurdu ki, gelenleri evi almazdı. Bunun için önce adındaki hadîs kitabı çok muteber ve kıymetli bir eserdir. Medînelileri kabûl eder, bunlara hadîs rivâyeti ve fetvâ verme İmâm-ı Mâlik’in rivâyet ettiği hadîs-i şerîfler ayrıca Kütüb-i işi bitince, sonra sırasıyla diğerlerini içeri alırdı. Hasen bin sitte denilen meşhûr altı hadîs kitabında yer almıştır. Rebî’ der ki: “Bir defasında İmâm-ı Mâlik’in kapısında idim. Onun çağırıcısı önce Hicazlılar içeri girsinler diye çağırdı. Emevî devletinin parlak ve çöküş devrinde Abbasî devletinin Onlar çıkınca Şamlılar girsin diye çağırdı. Daha sonra Iraklılar kurulup geliştiği ve hâkimiyeti elde ettiği bir devirde yaşayan girsin diye çağırdı. Yanına giren en son ben oldum. Ebû İmâm-ı Mâlik, çok hâdiselere şahit olmuş, bozuk fırkalara Hanîfe’nin oğlu Hammâd da aramızda idi.” İmâm-ı Mâlik karşı Ehl-i sünnet i’tıkâdını savunmuş, insanların doğru yola derslerinde vakar ve ciddiyet sahibi olup, lüzumsuz sözlerden kavuşması husûsunda büyük hizmetler yapmıştır. Hicaz’da tamamen uzak kalırdı. Bu husûsu, ilim tahsil edenler için de hadîs öğrenme, dînî suâlleri sorma ve fetvâ husûsunda şart koşardı. Bir talebesi şöyle dediğini nakleder: “İlim tahsil büyük bir müracaat mercii olan İmâm-ı Mâlik pek çok âlim edenlere vakarlı ciddî olmak ve geçmişlerin yolundan gitmek yetiştirmiştir. gerekir. İlim sahiplerinin, bilhassa ilmî müzakereler sırasında kendilerini mizahtan uzak tutmaları gerekir. Gülmemek ve İmâm-ı Mâlik yetmiş imâm şehâdet etmedikçe fetvâ vermeğe sadece tebessüm etmek, âlimin uyması gereken başlamadım buyurdu. Okuduğum hocalarımdan pek az kimse âdâbdandır.” vardır ki, benden fetvâ almamış olsun derdi. İmâm-ı Yâfiî buyuruyor ki: İmâm-ı Mâlik’in bu sözü öğünmek için değildir. Yine bir talebesi şöyle der: “İmâm-ı Mâlik, bizimle oturduğu Allahü teâlânın ni’metini bildirmek içindir. Zerkânî (Muvattâ’) zaman sanki bizden biri gibi davranırdı. Konuşmalarımıza çok kitabını şerhederken diyor ki, (İmâm-ı Mâlik, meşhûr mezheb sâde bir şekilde katılırdı. Hadîs-i şerîf okumaya ve anlatmaya imamıdır. Yükseklerin yükseğidir. Aklı kâmil, fadlı aşikârdır. başlayınca onun sözleri bize heybet verirdi. Sanki o, bizi biz Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hadîs-i şeriflerinin vârisidir. de onu tanımıyorduk.” Allahın kullarına, O’nun dinini yaydı. Dokuzyüz âlimle sohbet ve istifâde etti. Kendisi yüzbin hadîs-i şerîf yazdı. Onyedi İmâm-ı Mâlik elli sene müddetle ders ve fetvâ vermek yaşında ders vermeye başladı. Dersinde bulunanlar, sûretiyle, insanların müşküllerini çözmüş ve kıymetli talebeler hocalarının derslerinde bulunanlardan çok idi. Hadîs ve fıkıh yetiştirmiştir. Onun talebelerinin her biri memleketlerinin öğrenmek için, kapısına toplanırlardı. Kapıcı tutmak zorunda müracaat edilen âlimleri ve rehberi olmuşlardır. kaldı. Önce talebesine, sonra halktan herkese izin verir, içeri girerlerdi. Halâya üç günde bir giderdi. “Halâda çok O’nun şeref ve üstünlüğüne kâfidir, en büyük vesîkadır. bulunmaktan haya ediyorum” derdi. (Muvattâ’) kitabını Kendisinden daha bir çok kimseler ilim öğrenip, her biri yazınca, kendi ihlâsından şüphe etti. Kitabı suya koydu. memleketlerinin imâmı (âlimi) ve insanların rehberi olmuştur. “Eğer ıslanırsa, bu kitab bana lâzım değildir” dedi. Hiçbir yeri Bunlardan ba’zıları şu zâtlardır: Muhammed bin İbrâhîm bin ıslanmadı. Abdurrahmân bin Enes, hadîs ilminde, şimdi Dinar, Ebû Hâşim ve Abdulazîz bin Ebî Hazım. Bunların her yeryüzünde Mâlik’den daha emîn kimse yoktur. Ondan daha birisi dinde ehl-i ictihâd sahibi idiler. Osman bin Hakem, akıllı bir şahıs görmedim. Süfyân-ı Sevrî, hadîste imamdır. Abdurrahmân İbni Hâlid, Muîn bin Îsâ, Yahyâ bin Yahyâ, Fakat, sünnette imâm değildir. Evzâ’î, sünnette imamdır. Abdullah bin Mesleme-i Ka’bunî, Abdullah bin Vehb... gibi Fakat, hadîste imâm değildir. İmâm-ı Mâlik, hadîste de, daha nice talebesi vardır. Bütün bunlar, hadîs ilminde sünnette de imamdır derdi. Yahyâ bin Sa’îd, İmâm-ı Mâlik, mümtaz (seçilmiş) âlim olan İmâm-ı Buhârî, Müslim, Ebû Allahü teâlânın kullarına yeryüzünde huccetidir, derdi. İmâm-ı Dâvûd, Tirmizî, Ahmed İbni Hanbel, Yahyâ İbni Main ve diğer Şafiî, “Hadîs okunan yerde, Mâlik, gökteki yıldız gibidir. İlmi hadîs âlimlerinin üstâdlarıdır. Celâleddîn Süyûtî, İmâm-ı ezberlemekte, anlamakta ve korumakta, hiç kimse, Mâlik gibi Mâlik’den hadîs rivâyet eden 993 zâtın isimlerini elifba olamadı. Allah ilminde bana Mâlik kadar kimse emîn değildir. sırasıyla (Kitâbü tezyin-il-memâlik bimenâkıbı Seyyidina-l- Allahü teâlâ ile aramda huccet, İmâm-ı Mâlik’tir. Mâlik ile İmâm Mâlik) adlı kitabında yazmıştır. Süfyân bin Uyeyne olmasalardı, Hicaz’da ilim kalmazdı” derdi. Abdullah, babası Ahmed bin Hanbel’e sordu: Zührî’nin Mezhebi (ictihâdı): İmâm-ı Mâlik, herhangi bir dîni mes’elenin talebeleri arasında en kuvvetli hangisidir? Mâlik, her ilimde hükmünü ta’yin için, Kur’ân-ı kerîme, hadîs-i şerîflere, daha kuvvetlidir buyurdu. Abdullah İbni Vehb diyor ki: Mâlik ümmetin icmâına ve lüzum olduğunda kıyasa müracaat ve Leys olmasalardı, hepimiz sapıtırdık. Evzâ’î, İmâm-ı ederdi. Ayrıca Medine ehlinin ittifâklarını da, icmâdan başka, Mâlik’in ismini işitince, o, âlimlerin âlimi Medine’nin en büyük müstakil bir delîl kabûl ederdi. âlimi ve Haremeyn’in müftîsidir derdi. Süfyân bin Uyeyne İmâm-ı Mâlik’in vefâtını işitince, “Yeryüzünde bir benzeri İmâm-ı Mâlik’in bu usûllere göre ictihâd ederek çıkardığı kalmadı. Dünyânın imâmı idi. Hicaz’ın âlimi idi. Zamanının hükümlere, rivâyet yolu veya Hicaz âlimlerinin yolu denir ki, hucceti idi. Ümmet-i Muhammedin güneşi idi. Onun yolunda bu yolun imâmı, İmâm-ı Mâlik’dir. O, ictihâdlarıyla bulunalım” dedi. Ahmed İbni Hanbel, İmâm-ı Mâlik’in, Süfyân- müslümanların işlerinde ve amellerinde uyacakları bir yol ı Sevrî’den, Leys’den, Hammâd bin Seleme’den ve Evzâî’den gösterdi, bu yola Mâlikî Mezhebi denilmiştir. Ehl-i sünnet üstün olduğunu söylerdi. Süfyân bin Uyeyne diyor ki, i’tikâdından olan müslümanlardan, amellerini, ya’nî ibâdet ve “İnsanlar sıkışacak, âlimden üstün birini işlerini bu mezhebin hükümlerine uyarak yapanlara “Mâlikî” bulamıyacaklar”hadîs-i şerîfi, İmâm-ı Mâlik’i haber veriyor, denir. İmâm-ı Mâlik diyor ki, her gece Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görüyorum: Mus’ab diyor ki: Babam, Abdullah bin Zübeyr’den Allahü teâlâ, bütün müslümanlardan tek bir îmân işittim: Mâlik ile Mescid-i Nebevî’de idik. Biri gelip, Ebû istemektedir. İslâmiyette, imânda, i’tikâdda tefrikaya, ayrılığa Abdullah Mâlik hanginizdir dedi. Gösterdik. Yanına gidip izin verilmemiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin selâm verdi. Boynuna sarılıp, alnından öptü. Rü’yâda inandığı ve bildirdiği ve Eshâb-ı kiramın naklettiği gibi îmân Resûlullahı burada oturuyor gördüm. Mâlik’i çağır buyurdu. eden müslümanlara “Ehl-i sünnet ve’l-cemâat” veya kısaca Sen geldin. Titriyordun. Rahat ol yâ Ebâ Abdullah! Otur, “Sünnî” denir. Sünnî müslümanlara, mezheb imâmı olan göğsünü aç buyurdu. Açınca her yere güzel kokular yayıldı büyük İslâm âlimleri tarafından, Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i dedi. İmâm-ı Mâlik ağladı ve rü’yânın ta’bîri ilimdir dedi. şerîflerde hükmü açıkça bildirilmemiş olan ba’zı ibâdetlerin ve günlük muâmelelerin tarifinde ve yapılışında gösterilen ve İmâm-ı Şafiî ile Ahmed bin Hanbel, İmâm-ı Mâlik’in Allahü teâlânın rızâsına kavuşturan yollara amelî mezhebler sohbetinde bulunmuşlardır. Onun ilminden çok istifâde (veya fıkhî mezhebler) denilmiştir. Mezheb imâmı olan büyük etmişlerdir. Bunların, İmâm-ı Mâlik’in talebesinden olması, İslâm âlimlerinin aralarındaki böyle ictihâd ayrılıklarına dînin sahibi izin vermiş ve bu hâl her zaman ve her yerde Medine Vâlisi, İmâm-ı Mâlik’ten, bir ictihâdından vaz müslümanların İslâmiyete dosdoğru uymalarını temin ederek, geçmesini istedi. Kabûl etmeyince, kırbaçla vurdurdu. Her müslümanlar için rahmet olmuştur. Nitekim hadîs-i şerîfte vuruşta, “Yâ Rabbi! Onları affet, çünkü onlar bilmiyorlar” “Âlimlerin mezheblere ayrılması rahmettir” buyuruldu. diyordu. Nihâyet bayılıp düştü. Sonra aydınca da: “Şahit olunuz, ben hakkımı beni döğenlere helâl ettim” dedi. Halife, İmâm-ı Mâlik, talebelerinin ve kendisine suâl soranların, dinî vâlinin cezalandırılması için kendisinden izin isteyince ona: mes’elelerdeki müşküllerini hallederken, ortaya koyduğu ve “Hayır, ben onu affettim” buyurdu. takip ettiği usûller, Mâlikî mezhebinin temel kaideleri olmuştur. Mezhebin hükümlerini ortaya koyarken takip ettiği Hazret-i imâm, ilim bakımından ne kadar yüksek ise, ahlâk, usûl; diğer bütün müctehidlerin usûlüne benzemekle beraber, zühd, takvâ ve kerem bakımından da öyle yüksek idi. İmâm-ı ba’zı farklılıkları davardı. Mâlik, ilimde ve dinde çok edebliydi. Din bilgisine hürmet ve ta’zîmi şaşılacak derecede fazlaydı. Bütün müctehidler, bir işin nasıl yapılacağını Kur’ân-ı kerîmde açık olarak bulamazlarsa, hadîs-i şerîflere bakarlar, bunlar da Ebû Abdullah Mevlâ’l-Leyseyn şöyle anlatmıştır: “Rü’yâmda, da bulamazlarsa, bu iş için (icmâ) var ise, öyle yapılmasını Resûlullahı gördüm. Mescid’de ayakta duruyordu, insanlar da bildirirler. İcmâ, Eshâb-ı kiramın ve onlardan sonra gelen etrâfını sarmıştı. İmâm-ı Mâlik de önünde duruyordu. Tabiîn denilen âlimlerin bir mes’eledeki sözbirliğine denir. Bir Resûlullahın ( aleyhisselâm ) önünde misk dolu bir kap vardı. işin nasıl yapılması lâzım olduğu icmâ ile de bilinmezse, O miskten avuç avuç alıp, İmâm-ı Mâlik’e veriyordu. O da müctehidler kendileri kıyasta bulunarak ictihâd ederler, insanlara dağıtıyordu.” Bunu Ebû Abdullah’dan nakleden mes’elenin dînî hükmünü bildirirler. Kıyas, Kur’ân-ı kerîmde Matraf; “Bu rü’yâyı İmâm-ı Mâlik’in ilimdeki üstünlüğüne ve ve hadîs-i şerîflerde, hakkında açık bir hüküm bulunmayan sünnet-i seniyyeye bağlılığına yordum” demiştir. bir işi, açık hüküm bulunan diğer bir işe benzeterek hükme Mesnâ bin Saîd el-Kasir şöyle demiştir: İmâm-ı Mâlik’in şöyle bağlamaktır. buyurduğunu işittim: “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâda İmâm-ı Mâlik ( radıyallahü anh ) bu dört delîlden başka, görmediğim hiç bir gece geçmedi. Her gece rü’yâmda Medîne-i münevverenin o zamanki halkının sözbirliğini de gördüm.” senet kabûl ederdi. Bu âdetleri, babalarından, dedelerinden ve nihâyet Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) görenek olarak Zehebî, (Tabakat-ül-Huffâz) kitabında hazret-i İmâm-ı Mâlik’i gelmiştir, derdi. Bu senedin, kıyastan daha üstün olduğunu şöyle anlatır: söyledi. Fakat diğer üç mezhebin imamları, Medine halkının “Uzun bir ömür, yüksek bir mertebe, parlak bir zihin, çok âdetini, dînî hükümlere senet, vesîka olarak almadı. İmâm-ı geniş bir ilim, keskin anlayış, sahih rivâyet, diyanet, adâlet, Mâlik’in ictihâd usûlüne (Rivâyet yolu) denir. Onun mezhebi sünnet-i seniyyeye tâbi, fıkıhta, fetvâda kaidelerin sıhhatinde daha çok Afrika’nın kuzeyinde yayılmıştır. Eskiden Hicaz ve önde gelen bir zât idi. Fetvâ vermede aceleciliği sevmez, çok Endülüs (İspanya) bölgelerinde yaygındı. kere “Bilmiyorum” derdi. Ve “İlim kalkanı bilmiyorum Mâlikî mezhebinde en meşhûr fıkıh kitabı (Et-Tefrî’ fi’l-furu’) demekdir” buyururdu. ve (El-İhkâm-ül-fusûl) kitaplarıdır. Bunlar Arapça’dır. Birgün Halife Hârûn Reşîd dedi ki: “Yâ imâm senin kitaplarını İmâm-ı Mâlik’in ( radıyallahü anh ) menkıbelerinden ve çoğaltıp, her yere göndereceğim. Herkesin bunlara uymasını sözlerinden bir kısmı şunlardır: İmâm-ı Şafiî ( radıyallahü anh ve senin mezhebinde olmalarını emir edeceğim.” ) buyuruyor ki: “Âlimler anıldığı zaman İmâm-ı Mâlik onlar arasında parlak bir İmâm-ı Mâlik hazretleri: “Yâ halife, hadîs-i şerîfte; yıldız gibidir. Benim üzerimde minneti ve ihsânı ondan çok “Ümmetimin âlimlerinin ihtilâfı rahmettir” buyuruldu. Âlimlerin olanı yoktur.” ihtilâfı Allahü teâlânın rahmetidir. Hepsi hidâyet üzeredir. Müslümanlar bu rahmetten mahrûm bırakılamaz.” Bunun üzerine halife bu arzusundan vazgeçti. Hârûn Reşîd, İmâm-ı Mâlik hazretlerinden hergün evine gelip, oğlu Emîn ile “Bir kişi Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip; Yâ Resûlallah Me’mun’a ders vermesini istedi. İmâm-ı Mâlik hazretleri bana hayatıma uygulayacağım bir kaç kelime öğret. Halifeye buyurdu ki: Unutacağım çok şey olmasın deyince Resûlullahı ( “Yâ halife, uygun olanı çocuklarınızın bizim eve gelip aleyhisselâm ) “Hiç bir şeye kızma” buyurdu. gitmesidir. Allahü teâlâ, sizi daha azîz etsin! İlmi azîz ederseniz azîz olursunuz; zelîl ederseniz zelîl olursunuz. İlim “Müsâfeha ediniz (tokalaşınız) aranızdaki kin gider. Birbirinize bir kimsenin yanına gitmez, o ilmin yanına gelir.” hediye veriniz ki, sevişirsiniz ve aranızdaki düşmanlık gider.” Bunun üzerine halife İmâm-ı Mâlik’ten özür diledi ve hergün Buyurdu ki: çocuklarını imâma göndererek ders aldırttı. “İnsan kendisi için hayır işlemez, kendisine iyilik yapmazsa, insanlar da ona hayır ve iyilik yapmaz.” Eserleri: “Muvattâ” adındaki hadîs kitabı çok kıymetlidir. Muvattâ’yı kırk senede meydana getirmiştir. Başlangıçta “İlim çok rivâyet etmek değildir. İlm bir nûrdur. Allahü teâlâ bu içinde dörtbin hadîs-i şerîf varken, sonuna doğru bine nûru mü’min kullarının kalbine koyar.” indirmiştir. Çok âlimler bunu şerh etmiştir. Bu şerhlerinin en meşhûru “el-Müdevvene” adlı eserdir. Bu kitap, hadîs-i “Mescide giren münâfıklar, kafesteki serçe kuşlarına benzer. şerîfleri fıkıh konularına göre içine almış olup, yazılan ilk Kafesin kapısı açılır açılmaz uçarlar, kaçarlar.” hadîs kitabıdır. Bu kitapda ayrıca İmâm-ı Mâlik’in ictihâd ettiği fıkhi mevzûlar da bulunmaktadır. Çeşitli târihlerde basılmıştır. “Bir kimse kendini övmeğe başlarsa değeri düşer.” Biri, Yahyâ bin el-Leysi’nin rivâyeti, diğeri de İmâm-ı a’zamın talebesi Muhammed Şeybânî ( radıyallahü anh ) tarafından “İlim öğrenmek istiyen kimsenin vakarlı ve Allahtan korkar yapılan iki rivâyeti vardır. Bu eserinden başka Abdullah bin halde olması lâzımdır.” Abdülhakîm Mısrî tarafından rivâyet edilen “Kitâb-üs-sünen” adlı fıkha dâir bir eseri, kadere, kazaî hükümlere dâir ve “Kendisine hayrı olmayan kimsenin, başkasına hayrı olmaz.” fetvâlarını bildiren “Risale fil fetvâ” gibi eserleri vardır. “Eğer elimde imkân olsaydı, Kur’ân-ı kerîmi kısa aklıyla, kendi İmâm-ı Mâlik’in ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği ve Muvattâ görüşüne göre tefsîr edenin boynunu vururdum.” adlı meşhûr eserine yazdığı hadîs-i şerîflerden ba’zıları şunlardır: “Bir kişi bir söz söyler de, o sözden dolayı Cehennem ateşine 1) El-A’lâm cild-5, sh. 257 düşeceği hatırına gelmez. Bir kimse de bir söz söyler, bu 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 135 sözden dolayı Allah’ın kendisini Cennete koyacağı aklına 3) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10, sh. 5 gelmez.” 4) Hilyet-ül-evliyâ cild-6, sh. 316 5) Fihrist sh. 198 “Allah yolunda cihada çıkan kimse geri dönünceye kadar hiç 6) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 289 usanmadan, yılmadan nafile oruç tutan ve nafile namaz kılan 7) Eşedd-ül-cihad sh. 5 kimse gibidir.” 8) Mîzân-ul-kübrâ cild-1, sh. 45 9) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 11 “Kişinin mâlâya’nîyi (faydasız şeyleri) terk etmesi 10) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 168 müslümanlığının güzelliğindendir.” 11) Tehzîb-ül-esmâ ve’l-luga cild-2, sh. 75 12) Tezkiret-ül-huffâz cild-1, sh. 207 “Her dînin bir ahlâkı vardır. İslâmın ahlâkı da hayadır.” 13) El-İntikâ sh. 8 14) En-Nücûm-üz-zâhire cild-2, sh. 96 Kendisi çok ibâdet eden sâlih bir zât idi. 15) Miftâh-üs-se’âde cild-2, sh. 216 16) Keşf-üz-zünûn sh. 1907 Kırk sene veya başka bir rivâyete göre altmış sene 17) Brockelman Gal-1,175, Sup-1, 297 gündüzleri devamlı oruç tutar, (bayramlar hariç) geceleri de 18) Mir’ât-ül-Cinân cild-1, sh. 373 sabaha kadar namaz kılar, az yer, az uyurdu, çok ağlardı. 19) El-Bidâye ve’n-nihâye cild-10, sh. 174 Çok ağlamaktan gözleri az görürdü. İyi düşünenlerin en 20) Tertîb-ul-medârik cild-1, sh. 102 üstünü idi. Annesi ona: “Kendini helak ediyorsun” deyince O: 21) Sıfat-üs-safve cild-2, sh. 99 “Ben nefsime ne yaptığımı daha iyi bilirim” ve “İki sûr 22) Fâideli Bilgiler sh. 157 arasında bol bol dinlenirim, sen merak etme anne” derdi. 23) Hidâyet-ül-muvaffıkîn sh. 55 Hâlini bilenler ona acırlardı. 24) Sebîl-ün-necât sh. 24 25) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1034 26) Rehber Ansiklopedisi cild-8, sh. 138 O zamanda kıyamı en güzel yapan, namazı en güzel kılanlardan idi. Namazda sakalı göğsüne yapışık gibi dururdu. Süfyân-ı Sevrî: “Mansûr, altmış sene gündüzleri oruç tuttu, geceleri de namaz kıldı” demiştir. Komşusu bir genç kız babasına: “Ey babacığım! Mansûr’un evinde bir MANSÛR BİN MU’TEMİR direk vardı, ne oldu?” diye sorunca babası “Ey çocuğum! O Mansûr idi. Namaz kılarken vefât etti.” dedi. Devamlı Tabiînden meşhûr hadîs ve fıkıh âlimlerinden. “Mansûr bin namazda gören kız, O’nu evin direği sanmıştı. Sabah olunca Mu’temir bin Abdullah bin Rebîa” veya “el-Mu’temir bin îtâb gözlerine sürme çeker, başına yağ sürer, sonra dışarı çıkardı. bin Ferkad es-Sülemî Ebû İtâb el-Kûfî” de denir. Künyesi Ebû Gıyâs’tır. Kütüb-i sitte’nin tamamında ismi geçer. Kûfelidir. Irak hükümdârı Yûsuf bin Ömer, Kûfe kadılığını yapmasını 132 (m. 749)’da vefât etti. teklif etti ise de o reddetti. Kûfe Vâlisi onun kadı olması için bir ay hapsettirdi. Fakat Mansûr yine kabûl etmedi. İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh ) hocalarındandır. Bütün ilimlerde mütehassısdır. Hadîs ilminde huccet, hafız ve imamdır. Abdurrahmân bin Mehdî zamanında Kûfe’de hafızası ondan daha kuvvetli kimse yoktu. Hadîs-i şerîf rivâyetinde sika (güvenilir), bütün rivâyetleri de sağlam idi. Sahabeden hiçbir şey almadı. Şu’be, onun: “Hiç bir hadîs-i şerîfi yazmadım” dediğini söylemiştir. O, Tabiînden, hazret-i Hasan-ı Basrî, Şa’bî, Hayseme bin Abdurrahmân, Sa’d bin Ubeyde, Saîd bin Cübeyr, Abdullah bin Yesâr el-Cühenî ve daha birçok zâttan hadîs-i şerîf almıştır. Kendisinden hadîs alanlar da, Eyyûb es-Sahtiyânî, el-A’meş, Süleymân et-Teymî Rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerden ba’zıları: “Kişi doğru söylemeye devam etmekle, neticede Allahü teâlânın huzûrunda sıddîklardan yazılır ve yalan söylemeye devam etmekle de, neticede Allahü teâlânın huzûrunda yalancılardan yazılır.” “Münâfıkın alâmetleri şunlardır: Konuştuğu zaman yalan söyler, va’d ettiği (söz verdiği) zaman sözünü tutmaz, kendisine birşey emânet edildiği zaman da hıyânet eder.” (bunlar kendisiyle aynı zamanda yaşayanlardır); Süfyân-ı Günahların başının dünyâ sevgisi olduğunu belirtmek için Sevrî, Süfyân bin Uyeyne ve daha sonra gelen birçok zâttır. şöyle söylemiştir: “Hiçbir günahımız olmasa, sadece Ebû Hatim: “O güvenilir bir zâttır, rivâyetlerinde karışıklık yapmaz” demiştir. Iclî: “Onun hadîs ilminde sika (güvenilir, sağlam) olduğu kabûl edilmiş ve Kûfe âlimleri de güvenilir olduğunu söylemişlerdir” ve Ebû Dâvûd ise: “O yalnız sika kimselerden rivâyet ederdi” demiştir. kalbimizde dünyâ muhabbeti bulunsa, bu günah bizim Cehenneme atılmamıza kâfi gelir.” İlmi ile amel eden âlimin kalbine dünyâ sevgisinin giremeyeceğini söylerdi. Zühd hakkında ise, “Dünyâda yapılacak zühdün en büyüğü, insanlarla yapılan yersiz konuşmaları bırakmaktır” demiştir. Süfyân bin Uyeyne ( radıyallahü anh ): “Mansûr’u rü’yâda meleği kapıda denilse, yaptığı ibâdetten fazlasını yapamazdı. gördüm: “Allahü teâlâ sana ne muâmele etti?” dedim. O da: Çünkü o, bütün zamanını Allahü teâlâya ibâdetle geçirirdi.” “Allahü teâlâ bana bir peygamberin ameline yakın bir mükâfat verdi” dedi. El-Iclî, Mansûr bin Zâzân’ın sâlih bir kimse, sika ve kırâatte pek kabiliyetli bir âlim olduğunu zikretmektedir. Vefât ettiği zaman yaşadığı çevrenin bütün dinlerine mensûb olan insanlar, hattâ putperestler bile cenâzesinde hazır Hişâm bin Hassan şöyle anlatıyor: “Vâsıt mescidinde Cum’a bulundular. günü Mansûr bin Zâzân’ın yanında namaz kıldım, iki defa Kur’ân-ı kerîmi hatmetti. Üçüncü sefer Şuarâ sûresine kadar ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ okudu.” Yine aynı zât şöyle anlatır: “O Ramazan ayında akşam ile yatsı arasında Kur’ân-ı kerîmi iki defa hatmederdi. 1) Hilyet-ül-evliyâ sh. 5, 40 2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 158 3) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10 sh. 312 4) Tezkiret-ül-huffâz cild-1, sh. 142 Sonra namaza durmadan önce, Şuarâ sûresine kadar okurdu. O Ramazan ayında, yatsıyı gecenin dörtte biri gelinceye kadar geciktirirdi.” Mansûr bin Zâzân, câmiye gidince direğin yanında namaz kılıp, Kur’ân-ı kerîmi hatmettikten sonra Hasan-ı Basrî ve talebelerinin yanına gider, onlarla sohbet ederdi. Buyurdu ki: “Vallahi, ben yanımda oturan herkesle cihad halindeyim! Onunla yanımdan ayrılıncaya kadar MANSÛR BİN ZÂZÂN savaşıyorum. Çünkü nerede ise, o, gerçek dostumla benim arama düşmanlık sokacak veya beni gıybet etmiş birisinin Tabiînden hadîs ve kırâat âlimi. Künyesi Ebü’l-Mugîre’dir. gıybetini bana ulaştırmaktan kendisini alamıyacak da, bu İsmi Mansûr bin Zâzân el-Vâsıtî es-Sekafî’dir. Aslen Vâsıtlı yüzden beni sıkıntıya uğratacak.” olan Mansûr bin Zâzân’ın doğum târihi kesin olarak belli değildir. 129 (m. 746) yılında taundan vefât etmiştir. Mansûr bin Zâzân birçok hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Hasan-ı Basrîden rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte Peygamberimiz ( Mansûr bin Zâzân sika (güvenilir, sağlam) bir râvidir. Hadîs-i aleyhisselâm ) “Haya îmândandır, îmânı olan Cennettedir. şerîf işitip, rivâyet ettiği âlimler, Enes bin Mâlik, Ebu’l Âliye, Fuhş, kötülüktür. Kötüler Cehennemdedir.” buyurdu. Atâ bin Ebî Rebâh, Muhammed bin Şirin, Meymûne bin Ebî Şubeyb, Muâviye bin Kurre, Hâmid bin hilâl, Katâde bin Haris el-Iclî’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte ise Diâme, Amr bin Dinar, Hakem bin Uteybe, Abdurrahmân bin Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “İslâm dîni beş şey üzerine Kâsım, Muhammed bin Velîd bin Müslim el-Anzi ve diğer kurulmuştur; Şehâdet getirmek, namaz kılmak, zekât vermek, âlimlerdir. Kendisinden ise kardeşinin oğlu Müslim bin Saîd Ramazan’da oruç tutmak ve hacca gitmek.” buyurdu. el-Vâsıtî, Habîb bin Şehîd, Cerîr bin Hazım, Halef bin Halife, Ebû Hamza es-Sükkerî, Ebû Avâne ve ba’zı âlimler hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Mansûr bin Zâzân bütün gününü ibâdetle geçirirdi. Muhalled bin Hüseyin şöyle bildirmektedir: “Mansûr bin Zâzân her gündüz ve gece Kur’ân-ı kerîmi hatmediyordu.” Ebû Avâne ise şöyle bildirmektedir: “Mansûr bin Zâzân’a bugün ölüm Muâviye bin Kurre’den rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte ise Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “Ben ümmetimin çokluğu ile övünürüm.” buyurdu. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Hilyet-ül-evliyâ cild-3, sh. 57, 62 2) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10, sh. 306, 307 3) Tezkirât-ül-huffâz cild-1, sh. 141, 142 Tâc-ül-ârifîn Seyyîd Ebü’l-Vefâ hazretlerinin talebelerinden ve ona hizmet edenlerin önde gelenlerinden idi. Ebü’l-Vefâ ( radıyallahü anh ), bu talebesini çok överdi. Ona Cebel-ür-râsih lakabını verdi ve sık sık “Matar ( radıyallahü anh ), benim MANTIKÎ MUSTAFA EFENDİ Osmanlı âlimlerinden. İsmi Mustafa Efendi olup, bilhassa mantık ilmindeki ihtisasının çokluğu sebebiyle, Mantıkî diye nisbet edilmiş ve Mantikî Mustafa Efendi diye tanınmıştır. Rumeli’de Manastır civarındaki Filorine beldesindendir. Doğum târihi bilinmemektedir. 1244 (m. 1828) senesinde vefât etti. hâlimin ve mâlimin vârisidir” buyururdu. Matar-ül-Bâzerâyî ( radıyallahü anh ), zamanında bulunan evliyânın en büyüklerinden ve âriflerin gözbebeği olup, duâsı makbûl olan çok yüksek bir zât idi. Kendisini çok severlerdi. Bunun yanısıra çok da celalli idi. Büyüklük ve üstünlüğü herkes tarafından bilinirdi. Kendisini görenlerde, muhabbetten hâsıl olan bir korku meydana gelirdi. Zühd sahibi idi. Dünyâya meyl etmezdi. Hep kendi hâlinde yaşar, kimseye karışmazdı. Allahü teâlânın aşkıyla kendinden geçmiş bir hâlde bulunurdu. Matar- Zamanının usûlüne göre çeşitli âlimlerden ders alarak yetişen ül-Bâzerâyî hazretlerinin bu saydığımız üstünlüklere sâhib Mantıkî Mustafa Efendi, memleketinde ilim neşrederek, kitap olduğunu, âlimler sözbirliği ile bildirmektedir. Kerâmetlefi yazarak ve talebe okutarak hayâtını geçirdi. Hiç biri meşhûrdur. basılmamış olan eserlerinden ba’zılarının isimleri şöyledir: 1Şerhu Şifâ-i şerîf Dört cilt üzere tertîb olunan bu eserin, bizzat kendi el yazısıyla olan bir nüshası, Filorine’de, Nakşibendî büyüklerinden Baba Efendi dergâhı kütüphânesindedir. 2Beydâvî tefsîrine haşiye, 3- Nazîre-i şemsiyye, 4-Tebşîr-ülmülûk fî ahsen-is-sülûk, 5- “İnnallahe ye’müru bil-adli...” âyet-i kerîmesinin tefsîri: Bu son iki eserini Sultan İkinci Mahmûd Hân’a takdim ederek iltifâtlarına kavuşmuştur. 6-Kasîde-i na’tiyye, “Risale fî hakk-iş-şüyûh, 8- Risâle fî hakk-il-ictihâd. 9Risâle fî sünnet-il-asr, 10-Şerh-ül-Avâmil, 11- Resâletün minel-akâid, 12- Risâle-i veba ve tâ’ûn, 13- Mufassal hilye-i şerîfe. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Evliyâdan Ahmed el-Herevî ( radıyallahü anh ) şöyle anlatıyor: “Matar-ül-Bâzerâyî ( radıyallahü anh ), âsî olan birisine teveccüh edip baksa nasîbi varsa o kimse itaatkâr olurdu. Gâfil bir kimseye nazar etse, o kimse gafletten uyanırdı. Huzûruna hıristiyan, yahudi ve başka bâtıl dinlerden olan birisi gelip bir müddet kalsa, Matar-ül-Bâzerâyî hazretlerinin bereketi ile müslüman olurdu. Kurak bir yerden geçse, orası yeşerirdi. Bir şeye bereketle veya başka bir şekilde duâ etse, duâsının hemen kabûl olduğu görülürdü. Bir defasında ben, maiyetimde beş kişi ile beraber yanına geldim. “Merhaba! Hoşgeldiniz” diyerek bizi karşıladı ve yer gösterdi. Bizim için bir miktar (3 rıtl, takriben 1,3 litre kadar; süt çıkardı ve bize ikram etti. Biz kanıncaya kadar içtik. Süt bîtmedi. O sırada yedi kişi daha geldi. Onlar da kanıncaya kadar içtiler. Süt hiç 1) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 36 eksilmiyordu. Sonra on kişi daha geldi. Onlar da kanıncaya kadar içtiler. Süt hiç eksilmiyordu. Sonra on kişi geldi. Onlar da kanıncaya (doyuncaya) kadar içtiler. Bundan sonra süte baktım. Vallahi, süt azalmamış, bilakis ilk geldiği zamankinden daha fazla olmuştu.” MATAR-ÜL-BÂZERÂYÎ Matar-ül-Bâzerâyî hazretleri bir gece rü’yâsında, çok büyük bir Irak’ta yetişen evliyânın büyüklerinden ve âriflerin önderlerinden. Irak’da, Bağdad’a 150 km. mesafede bulunan Necef şehrinin köylerinden Bâzerây’a mensûb olduğu için Bâzerâyî denilmiştir. Doğum târihi kat’î olarak bilinmemektedir. 550 (m. 1155) senesinden evvel vefât etti. Kabri belli olup, ziyâret edilmektedir. ağaç gördü ki, o ağacın dalları Bâzeray köyünü kaplıyordu. Sabah olup hocası Tâc-ül-ârifîn hazretlerinin hizmetinde bulunmak üzere yanına gelince, hocası kendisine “Ey Matar! Dün gece rü’yâda gördüğün o büyük ağaç benim, Bâzerây’a git ve orada yerleş!” buyurdu. Matar hazretleri “Peki efendim” deyip, Bâzerây’a gitti ve orada yerleşti. Kerâmetleri pekçok üzerinde bulunan o kimse de, havadan düşer gibi yere, Matar- olup en büyüğü, insanlara İslâmiyyet yolunu doğru olarak ül-Bâzerâyî’nin huzûruna (önüne) düştü. O kimseye: “Ey kişi! anlatması ve çok kimsenin Cehennemden kurtulmasına vesîle Benim iznim olmadan, benim beldeme (şehrime) gelmene olmasıdır. sebeb nedir?” diye sordu. O kimse ağlayarak ayaklarına kapanıp öpmeye, istiğfar etmeye, özür dilemeye başladı. Biraz Evliyâdan Halîl bin Ahmed hazretleri, babasından naklen önce kendisinde bulunan, fakat şimdi kaybolmuş olan ma’nevî şöyle anlatıyor: “Bâzeray’da bir gece seher vaktinde, lezzeti hâllerin kendisine tekrar verilmesi için yalvanyordu. Matar ( rûhları cezbeden çok güzel bir koku kokladım. Sonra, ziyası radıyallahü anh ) ona, “Kalk ve git!” buyurdu. O kimse kalktı, her tarafa yayılıp ufku kaplayan lir nûr peyda oldu. Kimin havada ok gibi gitti. Çekirge sürüsü oradan ayrıldıktan sonra söylediğini anlıyamadığım bir sesle bana denildi ki: “Matar başka bir beldeye gitti. Bundan sonra Matar-ül-Bâzerâyî ( hazretleri bu gece, talebelerinden birinin kalbine tecellî etti. radıyallahü anh ), “Bunlar bitkileri ve zirâati helak edeceklerdi. Sonra bu tecellî kayboldu. Fakat o kimse görmüş olduğu bu Buna manî olmak için Rabbimden izin istedim. Rabbim de hâlin devamını istiyerek, hasret ve iştiyâkla derin bir nefes bana izin verdi” buyurdu. aldı. Bunun üzerine o hâl tekrar vâki oldu. Senin gördüğün o nûr, Matar-ül-Bâzerâyî hazretlerinin bakışının nûru idi. Ömrü, insanlara İslâmiyeti anlatmakla geçti. Bekâ bin Batû Duyduğun o koku da, yine onun güzel kokusudur.” Ben bu hazretlerinden önce vefât etmiştir. Oğlu Ebü’l-Hayr ( sözleri duyunca, görmüş olduğum o hâlin hakîkatini anlamış radıyallahü anh ), şöyle anlatıyor: “Babam vefât edeceği oldum.” sırada yanında bulunuyordum. Kendisine dedim ki: “Babacığım! Sizden sonra, evliyâdan hangi zâta tâbi Yine aynı zât anlatıyor: “Birgün Matar-ül-Bâzerâyî’nin olacağımız husûsunda bana vasıyyette bulunur musunuz?” hânegâhının dış kapısına yakın bir yerde, yemyeşil otlar “Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerine” buyurdu. Ölüm hâlinde gördüm. İyi biliyorum ki, dün (bir gün önce) orası kupkuru idi. bulunduğundan, ben bu sözü, şuuru yerinde olarak söyleyip Sonra iki kişi gördüm ki, onlar da sapasağlam idiler. Hâlbuki söylemediğim anlamak için sözümü tekrar ettim. “Ey evlâdım. ben onları dün gördüğümde, birisi a’mâ, diğeri de çok ağır Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin bulunduğu bir zamanda, hasta idi. Bu durumu çok merak ediyorken, Matar-ül- ancak ona tâbi olunur” buyurdu ve Seyyid Abdülkâdir-i Bâzerâyî’nin ( radıyallahü anh ) talebelerinden ba’zıları şöyle Geylânî’yi ( radıyallahü anh ) çok medheyledi.” anlattılar: “Hocamız dün teşrîf edip, o kuru otların ortasında bir miktar istirahat etmişti. Biz de, hocamızın oturduğu yere o ağır Matar-ül-Bâzerâyî buyurdu ki: “Zâtı ve sıfatları bakımından her hastayı yatırdık. A’mâ da onun yanında olarak bu gece orada türlü ayıp ve kusurdan münezzeh, akıl ve hayâl ile düşünmek sabahladılar. Sabahleyin gördüğümüzde, her ikisi de şifâ ve tasavvur olunmaktan beri (uzak; olan Allahü teâlâ ile üns, bulmuş, afiyete kavuşmuşlardı. O iki kişinin ve o kuru yerin ülfet ve O’na münâcaat etmekten, kalbler ve rûhlar lezzet hâli işte gördüğün gibidir.” Ben bunları dinleyince, o yerin alırlar. Bunlara, dostların ağırlandığı temcid bahçelerinde yeşermesinin, ağır hastanın şifâ bulmasının ve a’mânın kurulan yüksek köşklerde, ma’nevî şekilde muhabbet gözlerinin açılmasının, hep Matar-ül-Bâzerâyî hazretlerinin şerbetleri ikram olunur. Bunun tadı ve zevki ile öyle coşarlar bereketi ile olduğunu anladım.” ve bu yolda ilerlemeleri öyle olur ki, bu ilerlemeleri Allahü teâlâya kavuşuncaya kadar devam eder.” Birgün Bâzerây’a, ufku kaplayan kalabalık bir çekirge sürüsü uğradı. Çekirge sürüsünün önünde, bir çekirgeye binmiş bir adam vardı ve “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah, her ni’met Allahü teâlâdandır” diye olanca sesiyle bağırıyordu. Diğer çekirgeler de kendisine tâbi oluyordu. Bu sırada Matarül-Bâzerâyî ( radıyallahü anh ) zaviyesinin kapısından dışarı çıkıp, “Ey Allahın askerleri! Geldiğiniz yere dönün!” buyurdu. Çekirge sürüsü geri dönüp gittiler. Büyük bir çekirgenin 1) Kalâid-ül-cevâhir sh. 107 2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 265 3) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 148 şahsında toplayan nâdir şahsiyetlerdendir. Kendisini tanıyan bir zât, “Ondan daha vakûr (ağırbaşlı) kimse görmedim. Kendisinden bir defa MÂVERDÎ Tefsîr ve Şafiî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi Ebü’l-Hasen olup ismi Ali bin Muhammed bin Habîb el-Basrî’dir. Mâverdî adıyla meşhûr oldu. Lakabı, Akdâl-kudât’dır (Kâdılar kadısı). 364 (m. 974) de Basra’da doğdu. Çocukluğu ve gençliği Basra’da geçmiş, tahsilinin büyük bir bölümünü de orada yapmıştır. Daha sonra zamanının en önemli ilim ve kültür merkezi olan Bağdad’a gelmiş, çeşitli âlimlerden ders alarak müteaddit ilim dallarında ihtisas sahibi olmuş ve icâzet (diploma) almıştır. Bağdad’da fıkıh, hadîs ve tefsîr sahasında birçok talebe yetiştirirken, burada ve diğer yerlerde iftâ (fetvâ verme) ve kaza (hâkimlik) vazîfelerini de yerine getirmiştir. Hayatını İslâmiyete hizmet etmekle geçiren Mâverdî, daha sonraki nesillere çok faydalı olan birçok eser bırakmıştır. Dirayeti ve ilminin yüksekliğiyle devrinin devlet adamlarından büyük rağbet ve i’tibâr görmüş, Abbasi halîfelerinin mâruz kaldığı siyâsî olayların önüne geçilmesinde faal bir rol oynamıştır. Siyâsi bunalımların çözümünde büyük bir ilim ve irfana sâhib olması, tecrübesi, dirayeti ve halîfenin yanında yer alması ile devlete yardımcı olmuştur. Mâverdî 450 (m. 1058) senesinin Rebî’ül-âhır ayında Bağdad’da vefât etti. Cenâze namazını talebesi büyük âlim Hâtib el-Bağdâdî kıldırdı. Birçok âlimi sinesinde saklayan “Bâb-ı Harb” kabristanına defnedildi. Cenâzesinde birçok devlet adamı ve ulemâ hazır bulundu. bile gayr-i ciddî bir söz ve hareket meydana geldiğine şâhid olmadım” demektedir, insanlarla olan münâsebetlerde en çok saygı hâsıl eden ciddiyet, vekar ve edeb hâli mükemmel bir şekilde kendisinde mevcût idi. Devlet adamlarından saygı ve i’tibâr görmesinin, hattâ değişik devlet adamlarının aralarındaki ihtilâfların giderilmesinde sulh vazîfesi görmesinin sebebinin, bu hâli olduğu bildirilmektedir, insanlarla olan münâsebetlerde çok ölçülü davranırdı. Yanlarında ilmî ve ciddi mes’eleler konuşulması mahzurlu olanlara karşı, anlıyabilecekleri şeyleri anlatır, onların nefretine sebep olabilecek sözlerden sakınırdı. Bu konuda “İnsanlara huylarına uygun şekilde muâmelede bulunun. Fakat câhillerin yanlış davranışlarına da kendinizi kaptırmayın” hadîs-i şerîfini kendisine düstur edinmişti. Lüzumsuz ve ma’nâsız suâl soranlara ters cevap vermez, hiddetlenmezdi. Tatlı dil, güler yüz ve ince nüktelerle suâl soranı ikna edip, yardımcı olurdu. Birgün meclisinde talebelerine ilim öğretirken, yaşı sekseni aşmış bir ihtiyâr gelerek, “Bana Hazreti Âdem’in ve İblîs’in yıldızlarından haber ver. Bu mühim bir mes’eledir. Ancak âlimlere sorulur” dedi. Mâverdî hazretleri ve orada bulunan talebeler, bu suâle hayret ettiler. Hattâ Ahlâkı ve şahsiyeti: Mâverdî hazretlerinin ilmî orada bulunanlardan ba’zıları o kişiyi terslemek açıdan olduğu gibi, ahlâkî meziyetlere sâhib istediler ise de, Mâverdî hazretleri mâni olup, “Bu olmak bakımından da bütün insanlara örnek adam, ancak sorduğu suâl cinsinden bir sözle olacak bir hâli vardı. Hayatı boyunca hak bildiğine tatmin olur” dedi. O kişiye dönerek, “Kardeşim, göre davranmayı şiar edinmiş, küçük veya büyük yıldızlarla uğraşanlar (müneccimler), bir kimsenin herhangi bir menfaat düşüncesiyle dîninden ve doğum târihi bilinmedikçe onun yıldızı hakkında şahsiyetinden hiçbir zaman en ufak bir birşey söylemenin mümkün olmadığını fedâkârlıkta bulunmamıştır. Her ne pahasına söylüyorlar. Sen önce sorduğun kimselerin olursa olsun, hakkın ve haklının yanında olmak, doğum târihlerini öğren” dedi. O kişi sevinip, vekar ve haysiyetine leke getirecek her türlü teşekkür ederek o meclisten ayrıldı. Bir zaman hafiflikten uzak, nefsin bencilliğinden kurtulup sonra gelerek, “Bu güne kadar, Hazreti Âdem ile tevâzu sahibi olmak, asâletli bir iffet ve haya İblîs’in yaratıldıkları târihi bilene rastlıyamadım” duygusuna sâhib olmak gibi müstesna hasletleri dedi. Bu hâdiseye şâhid olanlar, insanlara ters cevap vermenin kına davranmanın bir faydası bağlılığındır. Bu sebeble ben, şimdi seni eskisinden daha çok olmayacağını, insanları idâre etmek ve hâllerine seviyorum, benim yanımdaki değerin şimdi daha fazladır.” göre cevap vermek lâzım olduğunu anladılar. Mâverdî’nin hocaları: Mâverdî ilim ve kültürünü Mâverdî hazretlerinin firâseti keskin, zekâsı ve engin zamanın iki önemli ilim merkezi olan Basra ve tercübeleri ile insanların pekçok özelliklerini teşhis etme Bağdad’da almıştır. Mâverdî zamanının kabiliyeti fazla idi. Birgün bir kimse meclisine gelerek, medreselerinde okunan çeşitli ilim sahalarında kendisiyle görüşmek istedi. O kimse ile bir müddet icâzet (diploma) sahibi idi. Hadîs, fıkıh, tefsîr, konuştuktan sonra, “Senin doğum yerin Azerbeycan, yetiştiğin ahlâk, siyâset ve dil alanlarında çok kıymetli yer de Kûfe olmalı” dedi. O kimse de, “Evet doğru söylediniz” eserler veren Mâverdî; Hasen bin Ali bin dedi. Bu ve benzeri hâdiselerden, onun sâdece kendi Muhammed el-Cebelî, Muhammed bin Mu’alla el- çevresini değil, başka memleketlerin de yaşayış tarzlarını, Ezdî, Muhammed bin Adiyy el-Minkarî ve Ca’fer konuşma biçimlerini ve âdetlerini tanıdığı anlaşılmaktadır. bin el-Fadl el-Bağdâdî’den hadîs ilmini öğrenmiş ve hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. İstikrârlı bir şahsiyetin ve yüksek seciyenin vazgeçilmez şartlarından olan ciddiyet, vekar ve edeb hâlinin en iyi şekli Fıkıh ilmini öğrendiği hocaları şunlardır: Ebü’l-Kâsım Mâverdî hazretlerinde görülmektedir. Bu üç meziyet, onu Abdülvâhid bin Hüseyn es-Saymerî; Şafiî mezhebi fıkıh yalnız toplumda sevilen, sayılan ve i’tibâr gören bir ferd olarak âlimlerinden olup, Basra’da yetişmiş fıkıh âlimlerinden idi. Ebû bırakmamış, aynı zamanda en karmaşık siyâsî problemlerde, Hâmid Ahmed bin Muhammed bin Ahmed el-İsferâînî; Eş- hattâ devletlerarası anlaşmazlıklarda hakemliğine ihtiyâç Şeyh lakabıyla tanınan ve Bağdad’da yetişen Şafiî mezhebi duyulan ve verdiği hayatî kararlarla taraflar nezdinde inandırıcı fıkıh âlimlerinden idi. Abdullah bin Muhammed Şeyh-ül-İmâm olan önemli bir danışma mercii hâline getirmişti. Toplumda bu Ebû Muhammed el-Bakî; fıkıh bilgisi yanında, edebiyat kadar muteber bir yere sâhib olmasında, ilmî otoritesi kadar, bilgisini Mâverdî bu âlimden öğrenmiştir. şahsiyetini bütünleştiren, mizacının temel taşlarını meydâna getiren üstün ahlâkî meziyetlerinin de büyük payı vardı. Mâverdî’nin talebeleri: Mâverdî hazretleri, hayatının büyük bir kısmını talebe yetiştirmekle Zamanının halîfesi Kâim bi-emrillah 439 (m. 1047) senesinde geçirmiştir. Yetiştirdiği talebelerin meşhûrları “Şehinşâh-ı a’zam ve Celâlüddevle” lakabları bulunan İbn-i şunlardır: 1. El-Hatîb-ül-Bağdâdî Ebû Bekr Büveyhî’ye, “Melik-ül-mülûk” lakabını da verdi. Hatîbler de Ahmed bin Ali bin Sabit; hadîs ve târih ilminde kendisini bu ünvanla zikretmeğe başladılar. Birçok âlimler, bu meşhûr olmuş bir âlimdir. Târih-i Bağdâd isimli Ünvan hakkında çeşitli şeyler söylediler. Ba’zıları “Hadd-i ondört cildlik bir eseri çok meşhûrdur. 2. Ebü’l- zâtında Allahü teâlâya âit olan bu sıfatın, mecaz olarak Fadl Ahmed bin Hasen bin Hayrûn el-Bağdâdî; yeryüzündeki meliklerin meliki ma’nâsına kullanılabileceğini, hadîs ilminde söz sahibi bir âlimdir. İbn-i Hayrûn Akdâl-kudât ünvanının kullanılması gibi olduğunu söylediler.” adıyla meşhûrdur. 3. Abdülmelik bin İbrâhim bin Ba’zıları da aksini söylediler. Mâverdî de bunlardan idi. Sultan Ahmed Ebü’l-Fadl el-Faradî el-Makdisî; siyer ve Celâlüddevle’nin çok yakını olduğu hâlde, böyle bir sıfatın fâni garîb-ül-hadîs alanında geniş bilgisi vardı. Fıkıh olan bir hükümdâr için kullanılamıyacağını, söyledi. Bu sözünü bilgisini Mâverdî’den öğrenmiştir. Zamanının de müdâfaa etti. Bir süre sonra Celâlüddevle kendisini da’vet ferâiz mes’ele ve hesaplarını bilen en meşhûr etti. Duyanlar, acaba üstada sıkıntı, eziyet mi verecek? diye âlimi idi. 4. Muhammed bin Ahmed bin Abdulbâkî düşündüler. Mâverdî hazretleri huzûruna geldiğinde, de fıkıh bilgisini Mâverdîden almıştır. 5. Celâlüddevle dedi ki, “Ben iyice anladım ki, eğer sen, dîninde Abdurrahmân bin Abdülkerîm bin Hevâzin Ebû zayıf olsaydın, aramızdaki samimiyeti ve yakınlığı düşünerek, Mensûr el-Kuşeyrî; meşhûr mutasavvıf; Risâle-i mutlaka benim lehimde konuşurdun. Seni öyle konuşturan, Kuşeyrî adlı eserin yazarı olan İmâm-ı Allahü teâlâya olan muhabbetin ve O’nun dînine olan Kuşeyrî’nin oğludur. Mâverdî’den hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. 6. Abdülvâhid bin Abdülkerîm bin adlı eserinde, “Mâverdî diye tanınan kadri yüce, mertebesi Hevâzin Ebü’l-Kâsım el-Kuşeyrî, bu zât da İmâm- yüksek olan bu âlim, büyük bir İmâm idi. Şafiî mezhebi fıkıh ı Kuşeyrî’nin oğlu olup, Mâverdî hazretlerinden ilminde üstünlüğü yanında diğer ilimlerde de söz sahibi idi” hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. 7. Mehdî bin Ali el- diye yazmaktadır. İsferâînî Ebû Abdullah, Mâverdî’den hadîs-i şerîf rivâyet eden İslâm âlimlerindendir. 8. Ebû Bekr Mâverdî’nin tefsîr ilmindeki yeri: Mâverdî’nin tefsîr el-Halvânî Ahmed bin Ali bin Bedrân; kırâat ilminde önemli bir yeri vardır. Bu alanda yazdığı ilminde meşhûr olan bu zât, Mâverdî’den hadîs-i Kitâb-ün-Nüket vel-uyûn isimli tefsîri çok şerîf rivâyet etmiştir. 9. Ebü’l-Ferec Muhammed meşhûrdur. Mâverdî bu kitabının önsözünde, bin Ubeydullah bin el-Hasen el-Basrî, hitâbeti çok Kur’ân-ı kerîmdeki âyet-i kerîmelerin bir kısmının düzgün ve güzel olan bu zât, Mâverdî kolay anlaşılabilir, diğer bir kısmının ise hazretlerinden hadîs-i şerîf rivâyet eden âlimler anlaşılması çok güç olduğunu, bu bakımdan arasındadır. 10. Ebû Muhammed el-Mısrî ma’nâsı zâhir olanların herkes tarafından Abdülganî bin Nâzil bin Yahyâ; dindar, sâlih ve anlaşılabileceğini, fakat hafi ve zor olanların çok sabırlı bir âlim olan bu zât, Mâverdî’den açıklanmasının ancak âlimlere mahsus olduğunu, hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. 11. Ebû Amr en- bunun da hem Kur’ân-ı kerîmdeki i’câzın Nihâvendî Muhammed bin Ahmed bin Ömer, (ma’nası gibi lafzının da mu’cize olma, insanları Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden olmasına acze düşürme özelliğinin) herkesçe anlaşılması, rağmen, İmâm-ı Mâverdî’nin ilim meclisine hem de hakîkî âlimlerle câhillerin, birbirinden devam etmiş ve hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. 12. ayrılması hedefine yönelik bulunduğunu Ebü’l-İzz Ahmed bin Ubeydullah bin Kâdiş el- bildirmektedir. Ma’nâsı açık olanların okumakla Ukberi; Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden olup, anlaşılabileceğini, hangi ma’nânın kasdedildiğini, Mâverdî’den hadîs-i şerîf rivâyet eden âlimler anlamanın müşkil olduğu yerlerde ise ya arasındadır. Ayrıca İmâm-ı Mâverdî’den Ebü’l- Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) ve Ganâim Muhammed bin Ali el-Kûfi de hadîs-i Eshâb-ı Kirâmdan gelen nakil veya naklin şerîf rivâyet etmiştir. bulunmadığı yerde ictihâda başvurulması gerektiğini ifâde etmektedir. İmâm-ı Mâverdî’den İslâm âlimleri büyük bir övgü ile bahsetmektedirler. Bunlardan Hatîb-i Bağdadî, “Mâverdî, Şafiî Tefsîrinde sâdece anlaşılması zor âyetler üzerinde durup, mezhebi fıkıh âlimlerinin ileri gelenlerindendir. Fıkıh, usûl-i bunların te’vîline ve insan zihnini yoracak noktaların açıklığa fıkıh ve diğer ilim dallarında birçok eserleri vardır. Kendisi kavuşturulmasına önem vermiş, bu maksatla ilk devir birçok alanda söz sahibi bir âlimdir” demiştir. Şafiî mezhebi âlimlerinin sözleriyle, sonra gelen ilim adamlarının fıkıh âlimlerinden Ebû İshâk eş-Şîrâzî’de, “Mâverdî, Basra’da açıklamalarını birleştirmeye çalışmıştır. Bunu şöyle ve Bağdad’da yıllarca fıkıh, usûl-i fıkıh ve edebiyat dersleri açıklamaktadır: “Kolaylıkla istifâde edilebilmesi ve derli toplu vermiştir. Mâverdî, Şafiî mezhebinde hafız ve fıkıh bilgisine olması için ma’nâsı açık ve kolay olan âyet-i kerîmelerin tefsîri tam vâkıf idi” demiştir. cihetine gitmedim. Anlaşılmasında zorluk bulunan ve hangi ma’nâya geldiği kesin olarak anlaşılmayan âyetlerin açıklığa İbn-i Hallikân, Vefeyât-ül-a’yân kitabında; “Mâverdî, Şafiî kavuşması için başvurulacak temel prensipler olması mezhebi fıkıh âlimlerinin ileri gelenlerinden ve büyüklerinden bakımından çeşitli açıklamaları, tertip içinde sıralamayı da idi. Şafiî mezhebi fıkhına âit Kitâb-ül-hâvî adında bir eseri uygun buldum.” vardır. Bu eseri okuyan herkes, Mâverdî’nin Şafiî mezhebinin derin bilgilerine tam vâkıf olduğuna inanır” diye İmâm-ı Mâverdî, tefsîrinde Eshâb-ı Kirâm ve Tabiînden tefsîr bahsetmektedir. Tâceddîn es-Sübkî ise Tabakât-üş-Şâfiiyye haberlerini nakil ve rivâyet etmiştir. Abdullah bin Abbâs ( radıyallahü anh ) başta olmak üzere, Kur’ân-ı kerîm tefsîri ile ilgili rivâyet ve görüşlerde kendilerinden istifâde edilen “Münâfık veya şüpheci olanlardan başkası Abdullah bin Mes’ûd bin Ka’b, Zeyd bin Sabit gibi ileri gelen münâkaşa etmez.” Sahâbîlerden bol miktarda rivâyette bulunduğu gibi, Hulefâ-i Râşidîn’den de görüş nakletmiştir. Tabiîn rivâyetlerine ve “Allahü teâlâ bir kulunu rezil etmek dilediğinde, onu ilimden görüşlerine çok önem veren Mâverdî, tefsîr haberleri mahrûm bırakır.” konusunda, Mücâhid bin Cebr, Sa’id bin Cübeyr, Sa’îd bin Müseyyib, Hasen bin Ebi’l-Hasen Yesâr, Muhammed bin Sîrîn, Şa’bî, Âmir bin Şerâhîl, İmâm-ı Zührî, Katâde bin Di’âme, Zeyd bin Eslem, İbn-i Cüreyc, Abdullah bin Zekvân gibi meşhûr Tabiînlerden istifâde etmiştir. Mâverdî’nin hadîs ilmindeki yeri: İmâm-ı Mâverdî, hadîs ilminde de söz sahibi âlimlerden idi. Güvenilir bir âlim olup, Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) çok hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Zamanının meşhûr hadîs âlimlerinden ders almış ve bu ilimde icâzet (diploma) sahibi bir âlim olarak meşhûr olmuştur. Kitaplarında her konuyu anlatırken, o konuyla ilgili hadîs-i şerîflerle konuya açıklık getirmiştir. Böylece İslâm dîninin “İnsanların çoğunun, kıymetini bilmediklerinden aldanmış oldukları iki ni’met vardır. Bunlar; beden sağlığı ve boş zamandır.” “Sevmediklerinize sabretmedikçe, sevdiklerinize kavuşamazsınız. Nefsinizin arzularını terketmedikçe, muradınıza eremezsiniz.” “İlim hazinedir, anahtarı ise suâl sormaktır. O halde suâl ediniz. Zira ilimde üç kimseye mükâfat verilir. Bunlar; söyleyen, dinleyen ve amel edendir.” “Güzelce bildiği ilmi, öğrenmek isteyenden saklıyan kimsenin ağzına, kıyâmet gününde ateşten gem vurulur.” bir nakil dîni olduğunu göstermekte ve hiçbir zaman dinde akıl yürütülemiyeceğini “Ümmetimi, fâsık âlim ve âbid görünen câhil belirtmektedir. Edeb-üd-dünyâ ved-dîn isimli helak etmiştir.” eserinde rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde, Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) buyuruyor “Ehli olmayana ilim öğreten âlim, hınzırın ki: boynuna inci, mücevher ve altın takan kimse gibidir.” “İnsanların en faziletlisi, en akıllı olanıdır.” “İlim öğretenin sevâbı, geceyi ibâdetle, gündüzü de oruçla “Ahmak, Allahü teâlânın sevmediği kimsedir. Zira onu, en geçiren kimselerin sevâbı gibidir.” kıymetli olan akıldan mahrûm etmiştir.” “Kâmil fıkıh âlimi; insanların ümidini Allahü teâlânın “Hayır âdet, kötülük ise inad ve kibirliliktir. Allahü rahmetinden kestirmeyen, onları Allahü teâlânın teâlâ bir kimse hakkında hayır dilerse, onu din merhametinden me’yus etmeyen ve başka şeylere meyledip ilmine vâkıf kılar.” de Kur’ân-ı kerîmi terketmeyendir. Biliniz ki, ilimsiz ibâdette, anlayışsız ilimde ve tefekkürsüz kırâatte hayır yoktur.” “Fıkıh ilmini öğrenmek, her müslümanın üzerine farzdır. Ey müslümanlar, öğrenin veya öğretin ve fıkıh öğrenin de câhil “Dînen yasak olan şeyleri, gücün yeterse elinle, olarak ölmeyin.” yetmezse dilinle, ona da yetmezse kalbinle men et.” “Âlimler, peygamberlerin vârisleridir.” “Günahlar unutulmaz, mutlaka cezası verilir, “Her kulun bir sükûnet ve boş vakti vardır. O vaktini ilme harcayan kurtuluş bulur.” ibâdetler çürümez, sevâb ve mükâfatı bahşedilir. Ceza ve mükâfat verecek Allahü teâlâ ölmez, O, noksanlıklardan münezzehtir. Öyle ise istediğin cenâzesini kaldırıp gömdüğümüz ölüler, yakında ameli işle, karşılığını göreceksin.” dönüp gelecek misâfir gibi onları kabre koyuyoruz ve miraslarını yiyoruz. Biz onlardan sonra “İyi amel işlemeye, olanca gücünüzle gayret ediniz. dünyâda kalıcıymışız gibi her nasihati Gafletinizden dolayı amelde kusur ederseniz, günah unutuyoruz. Kendi kusuru ile meşgûl olup, işlemekten sakınınız.” başkasının kusurunu görmeyen, kazandığı “Bir amele devam ederken, hastalık bu amele mâni olursa, mü’mine Allahü teâlâ bir meleği vekîl bırakır. O da, amel etmiş sevâbını yazar.” “Ümmetim için en çok korktuğum şey, açık riya ve gizli şehvettir.” “Kıyâmet gününde azâbı en şiddetli olanlar, kendilerinde hayır olmadığı hâlde o süsü verenlerdir.” maldan sadaka veren, zillet ve kötülükte bulunan kimselere merhamet eden, fıkıh ve hikmet sahibleri ile oturanlara ne mutlu! Nefsini terbiye eden, ahlâkını güzelleştiren kimselere ne mutlu! ilmiyle amel eden, fazla malını dağıtan, az konuşan, sünnetime sarılıp bid’atten kaçınan kimselere ne mutlu!” “Şu üç şey kurtuluşa sebebtir: öfkeli iken bile adâletle hareket etmek, her yerde Allahü teâlâdan korkmak, fakr ve zenginlik “Doğruyu arayınız. Onda mahvolmanızı görseniz hâlinde iken, İsrâf etmemektir. Şu üç şey de helâka sebeb bile, sonu kurtuluştur. Yalandan sakınınız. Onda olur: Cimriliğe devam etmek, nefsânî arzulara uymak ve kurtuluşu görseniz bile, sonu mahvolmaktır.” kendini beğenmek.” “Her kim insanlarla muâmele ederken onlara zulmetmezse, “Allahü teâlâ şu üç şeyden hoşnud olur: İlki, Allahü teâlâya onlarla konuşurken yalan söylemezse, onlara verdiği va’di ibâdet edip O’na ortak koşmamaktır. İkincisi, O’nun hidâyet yerine getirirse, mürüvveti tam, adâleti açık, dostluğu vâcib yoluna sıkıca sarılıp ayrılığa düşmemektir. Üçüncüsü, ta’yin olur.” edilen âmirleri uyarıcı ve onlara yardımcı olmaktır. Hoşnud olmadığı üç şey ise; dedikodu yapmak, çok suâl sormak ve “Cebrâil bana şunu bildirdi: Hiçbir nefs, dünyâdaki rızkının isrâf etmektir.” tamâmını almadan ölmez. O hâlde Allahü teâlâdan korkunuz ve rızkınızı güzelce arayınız. Rızkınızın yavaş gelmesi, sizi “Allahü teâlâ halîm ve utangaç kimseyi sever. Çirkin sözlü ve rızık arama yolunda günahlara sevketmesin. Zîrâ Allahü öfkeli kimseyi de sevmez.” teâlânın nezdinde bulunan helâl rızka, ancak Allahü teâlâya itaatle ulaşılır.” “Kıyâmet günü herkes üç suâle cevap vermedikçe hesaptan kurtulamayacaktır. Gençliğini nasıl geçirdi. Ömrünü nerede çürüttü, malını nereden, nasıl kazandı ve nerelere harc etti.” “Ey ümmetim! Kabirleri ziyâret ediniz ki, size âhıreti hatırlatsın. Ölüleri yıkayınız. Zîrâ günahlarla çürümüş cesedlerin şifâ verici ilâcı, bu müessir (te’sîrli) nasihattir.” “Ey insanlar! Sanki dünyâda ölüm bize değil de başkasına takdîr edilmiş. Sanki dünyâda haklar bize değil de başkasına vâcib olmuş. Sanki “Bir kimse bir işi yapmadan önce, onu bir müslümana danışırsa, Hak teâlâ, onu doğrusuna muvaffak eder.” “Her kim kendisine ni’met verildiğinde şükür eder, verilmediğinde sabreder, zulme uğradığında bağışlar, zulmettiğinde de mağfiret dilerse, işte onlar emniyet ve hidâyettedirler.” “Benim en çok sevmediğim, yaldızlı sözlerle gevezelik yapan ve ısrârla boşboğazlık eden kimsedir.” “Akıllı kimsenin dili, kalbinin gerisindedir. Konuşmak istediği zaman, önce kalbine başvurur. Eğer konuşması kendi için hayırlı ise idâre edecektir. Hakka uygun olan her konuda konuşur, yok hayırlı değilse susar. Câhilin kalbi onlara itaat edin ve onları dinleyin. İyilik ise, dilinin gerisindedir, Bu yüzden, her diline yaparlarsa, bu, hem sizin için hem de onlar için geleni söyler.” iyidir. Kötülükte bulunurlarsa, sizin lehinize, onların ise aleyhinedir” buyurmuştur. “İnsanların en kötüsü, iki yüzlü olanlarıdır. Zira, birisine gelir bir türlü söyler, başkasına gider Halife seçilecek olanın şu şartlara sahip olması başka bir türlü söyler.” gerekir 1. Âdil bir kimse olmalı. 2. Hilâfet görevleri içine girecek bütün işlerde, konularda, karar Eserleri: Mâverdî, tefsîr, fıkıh, ahlâk, dil ve verecek derecede ilim sahibi olmalı. 3. Kulak, edebiyat hakkında birçok eser yazmıştır. göz, dil gibi organları sağlam olmalı. 4. Hareket Eserlerindeki üslûp çok akıcı ve özlüdür, özellikle, etmeye mâni olan hastalıklardan kurtulmuş ahlâkla ilgili eserlerindeki ifâdeler sürükleyici ve olmalı. 5. Âmme işlerini idâreye, halkın sevk ve bir san’at eseridir. Mevzû bütünlüğü ve fikir idâresine âit bilgilere sahip olmalı. 6. Düşmanla akıcılığı süreklidir. harb ve halkını korumak için güç ve kuvvete, Mâverdî hazretlerinin, kaynaklarda bildirilen kitaplarından bir cesârete sahip olmalı. kısmı, maalesef zamanımıza ulaşmamıştır. Bugün dünyânın Halifenin yapacağı âmme işleri ise şunlardır: 1. Dini muhafaza çeşitli ülkelerindeki kütüphânelerde onun eserlerinden eder, korur. 2. İhtilâf olunan konuları çözmede ve sükûneti ba’zılarının tamâmı veya noksan yazma nüshaları mevcûttur. sağlamada dinî hükümleri tatbik eder. 3. Halkın her türlü Fakat bunların bir kısmı da kaybolmuştur. İmâm-ı Mâverdî’nin emniyetini sağlıyarak, geçimleri için kazanç sağlamalarını kitaplarından günümüze kadar sadece beş tanesi basılmıştır. temin eder. 4. Allahü teâlânın koyduğu yasakları aynen Bunlar, el-Ahkâm-is-sultâniyye, Alâm-ün-nübüvve, Edeb-üd- uygular, insan haklarının ortadan kalkmasını önlemek ve dünyâ ved-dîn, Edeb-ül-vezîr ve Edeb-ül-kâdî’dir. hakları korumak için cezalar uygular. 5. Müslümanların ve 1. Kitâb-ül-Ahkâm-is-sultâniyye: Mâverdî’ye doğuda ve batıda büyük şöhret sağlayan eseridir. Kitap, hilâfete liyâkat, halîfe seçilecek olan kimsede aranan şartları ihtivâ etmektedir. Eserde aynı zamanda vezirlik, vezirliğin çeşitleri, emirlik, kadılık, cezalar, hadler, cizye, muhâsebe ve kontrol gibi konulardaki devlet nizâmından bahsetmektedir. Bu eserin özellikle batı dillerine tercümesi yapılmıştır. Mısır’da birçok defa baskısı yapılmış olan bu eserin el yazma nüshaları, Mısır kütüphânelerinde bulunmaktadır. Bu kitapta, ba’zı konular şöyle anlatılmaktadır. Hilâfet ve halife ta’yini: Hilâfet, din ve dünyâya âit işlerin yürütülmesi için, Nübüvvete halef olarak konulmuş, kabûl edilmiş bir müessesedir. Halifeye bütün müslümanların uyması gerektiğini, islam âlimleri oy birliğiyle kabûl etmişlerdir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Benden sonra bir kısım idârecilerden iyileri iyilikleriyle, kötüler de kötülükleriyle sizi bölgesindeki gayr-i müslimlerin canlarına, mallarına gelecek her türlü tecâvüzlerden onları korumak için düşmana karşı harb hazırlığı yapar ve kaleler inşâ ettirir. 6. İslâmiyeti kabûl etmeyenler ile, İslâmiyeti veya cizye vermeyi kabûl edinceye kadar savaşır. 7. Zülüm ve baskıya meydan vermeden, zekât vermesi farz olanlardan zekât ve diğer vergileri toplar. 8. İsrâf ve cimrilik yapmadan, ihtiyâç sahiplerine hazineden yardım eder. 9. Vergilerin toplanması, halka nasihat için me’mûrlar ve emniyet görevlileri ta’yin eder. 10. Topluluğun işleri ve durumları ile bizzat meşgûl olur ve yakînen ta’kîb eder. Vâlilik ve vâli ta’yini: Halife bir beldeye vâli ta’yin ederse, ta’yin olunan vâli; ta’yin sebebine göre, genel vâli ve özel vâli olmak üzere ikiye ayrılır. Genel vâli, bir eyâletin hepsini idâre etmek ve her türlü âmme işlerine bakmakla görevlidir. Genel vâlinin yapacağı işler, yedi ana grupta toplanır 1. Vâli bulunduğu beldenin ordularını sevk ve idâre eder. Halîfenin belirttiği miktarda, onların yiyecek ihtiyâçlarını karşılar. 2. Muhakeme işlerine bakar ve mahkemelere hâkim ta’yin eder. 3. Haraç, Zekât ve zekât idâresi: Zekâtın farzı birdir. Her zekât ve benzeri âmme vergileri toplar ve bu iş müslümanın tam mülkü olan nisâb miktarındaki için me’mûrlar ta’yin eder. Toplanan zekâtı, zekât malının, belli zamanda, belli miktarını, muhtaç kimselere dağıtır. 4. Dinî emirlerin tam bir zekât niyetiyle ayırıp, emredilen müslümanlara uygulamasını sağlar ve halkın namusunu vermektir. Tam mülk, helâl yoldan gelip, korur. 5. Allah ve kul haklarının ihlâl edilmesi kullanılması mümkün ve helâl olan öz mal hâlinde suçlulara cezalar tatbik eder. 6. Cum’a demektir. Zekata tâbi mallar, açık mallar ve günleri ve diğer vakitlerde cemâate imâm olur kapalı mallar olmak üzere iki kısımdır. veya bu iş için bir vekîl bırakır. 7. Hacca gidenleri yolcu eder ve geride bıraktıkları kimseleri Açık mallar; mahsûller, meyveler, hayvanlar gibi saklanması dönüşlerine kadar korur. mümkün olmayan mallardır. Kapalı mallar ise; altın, gümüş ve ticâret malları gibi saklanması mümkün mallardır. Özel vâliler ise; orduyu, bir toplumu sevk ve idâreye, topluluğun haklarının korunmasına, yasaklara halkın uymasını Bunlardan ba’zılarının zekâtını İmâm-ı Mâverdî şöyle sağlamaya ve benzeri işlere ta’yin edilen vâlilerdir. Adliye, açıklamaktadır: muhakeme, vergi ve zekât toplama işlerine karışmazlar. Toprak mahsûllerinin zekâtı: Topraktan alınan Adâlet teşkilatı ve hâkimlik: Yargı işlerine, mahsûlün zekâtına Uşr denir. a) Meyvelerin kendisinde ba’zı şartlar bulunan kimseler ta’yin zekâtı: Hurma ve diğer ağaçların meyvelerinin edilir. Bir kimsenin hâkim olması için şu şartlar zekâtıdır, İmâm-ı a’zama göre bütün ağaçların aranır: 1. Erkek olmak. Akıl-bâliğ ve olgun bir meyvaları zekâta tâbidir, İmâm-ı Şafiî’ye göre ise, erkek olmalıdır. Olgun olmayan kimsenin kendi yalnız hurma ve üzüm zekâta tâbidir. Diğer yaptığı işler hukuken mu’teber olmadığı gibi, meyveler zekâta tâbi değildir. Meyvelerin başkaları hakkında yapacağı işler de öncelikle zekâtının verilmesi için iki şart vardır: İlki, mu’teber olmaz. 2. Zekî olmak. 3. Hür olmak. 4. meyvaların olgunlaşmasıdır. Olgunlaşmadan Müslüman olmak. 5. Âdil olmak. 6. Vücûd koparılan meyvalar zekâta tâbi değildir. Zarûret sıhhatine sâhib olmak. 7. Hukuk bilgisine sahip dışında böyle yaparak zekât vermekten kaçmak olmak. mekrûhdur. İkincisi, beş vesk’a ulaşmasıdır. Bu da 1000 kg. eder. İmâm-ı Şafiî’ye göre, beş İmâm ta’yini ve imamlık: Beş vakit namaz vesk’den az olan meyvanın zekâtı verilmez, kıldırmak, Cum’a namazını kıldırmak ve teravih İmâm-ı a’zama göre, meyvaların miktarı az olsun gibi müstehab namazları kıldırmak üzere üç çok olsun zekâtlarını vermek farzdır. b) Hububat kısım İmâm ta’yin edilir. Ta’yin edilecek İmâmda zekâtı: İmâm-ı a’zam, hubûbâtın her cinsi zekâta şu beş şart bulunmalıdır: 1. Erkek olmalı 2. tâbidir der. İmâm-ı Şafiî ise, insanların yemeleri Dürüst ve âdil bir müslüman olmalı. 3. Kur’ân-ı için ekilip toplanan hububat zekâta tâbidir. kerîmi iyi okumalı 4. Fıkıh bilgisi olmalı. 5. Sebzeler ve insanların yemediği pamuk, keten, Kekeme olmamalı, sözleri anlaşılır olmalıdır. dağlarda yetiştirilen diğer bitkilerin zekâtı verilmez der. İmâm-ı Şafiî’ye göre, buğday, arpa, İmâm olacak kişi, kırâat yönünden en az Fâtiha sûresini, fıkıh pirinç, darı, bakla, böğrülce (fasulye), nohut, yönünden ise en az namaza âit hükümleri bilmesi gerekir. mercimek, çavdar ve burçak’ın zekâtı verilir. Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezbere bilir ve fıkıh hükümlerinin Hububat sertleşip olgunlaşınca, zekât vermek hepsine vâkıf olursa, imamlık için öncelikle tercih edilir. vâcib olur. İmâm-ı a’zama göre, hububatın tamâmı beş vesk’i geçince zekât farzdır. Hububat yeşil iken biçilirse, zekât vermek gerekmez. Fakat, sahibi ihtiyâcı olmaksızın biçerse, zekât almamaları için, kendilerine zekâttan bir miktar hak tanımıştır, vermekten kaçmak anlamına gelir ki, mekrûhtur. d) Kalbi henüz İslama ısınmış olanlara verilir. (Bu sınıfın hükmünün hadîs-i şerîfle nesh olduğu icmâ’ ile bildirilmiştir.) e) Ürün elde edilen arazi, kendiliğinden yağmur sularıyla Mükâteb: Ya’nî efendisinden kendisini satın alıp, borcunu sulanıyorsa elde edilen ürünün onda biri zekât olarak verilir. ödeyince azâd olacak köleye zekât verilir, f) Borçlu olup, Kuyularla, dolaplarla ve taşıma sularla sulanıyorsa, elde ödeyemeyene verilir. Bunlara Medyun denir, g) Allah yolunda edilen ürünün yirmide biri zekât olarak verilir. harb edenlere verilir. Bunlar gazilerdir. Böylelerine harb Altın ve gümüşün zekâtı: Altın ve gümüşün kırkta biri zekât olarak verilir. Gümüşün nisabı ikiyüz ihtiyâçlarını karşılayacak kadar zekât malından hisse verilir, h) Yolda iken muhtaç duruma düşenlere verilir. dirhemdir. İkiyüz dirhem (672 gr.) gümüşü olan, 2. A’lâm-ün-nübüvve: İsminden de anlaşılacağı üzere, beş dirhem (16,8 gr.) gümüş zekât verir. Altının Peygamberlik alâmetlerinden bahseden bir eserdir. Yirmibir nisabı yirmi miskaldır. Yirmi miskal (96 gr.) altını bâbdan meydana gelen bu kitap, kelâm ilminin en önemli olan, yarım miskal (2,4 gr.) zekât verir. konularından olan “Nübüvvet” mes’elesini çok veciz bir şekilde Altın, gümüş ve ticâret eşyasına sahip olan kimse, nisaba mâlik olduktan bir sene sonra bunların zekâtını vermeye başlar. Nisaba mâlik olduğu andan bir sene geçmeden malı nisâb miktârının altına inerse, zekât vermez. Fakat, nisaba mâlik olduğu andan bir seneyi doldurduğu günün ertesi gün, malı nisâb miktarının altına inerse, zekât vermesi lâzımdır. Altının zekâtı altın olarak, gümüşün zekâtı gümüş olarak verilir. anlatmaktadır. Kitabın baş tarafında, kelâm ve fıkıh usûlünün anlaşılması zor olan önemli mes’eleler üzerinde durulmuş, aklın salâhiyet ve sorumluluğu üzerinde ince bilgiler verilmiştir, insanların dînî emirlerle yükümlü olabilmeleri için gerekli şartların neler olduğu İzâh edilmiş, âlemin yaratılışı, ilk insan ve ilk peygamber Hazreti Âdem’den, son peygamber Hazreti Muhammed’e ( aleyhisselâm ) kadar kaç adet peygamber gönderildiği konusu ele alınmıştır. Daha sonraki bâblarda Peygamberimizin Kur’ân-ı kerîm ve hadîs-i şerîflerle sabit olan Zekât dağıtım usûlü: Zekât verilecek kimseler, Kur’ân-ı kerîmde şöyle belirtilmiştir: “Zekât, Allah tarafından bir farz olarak, ancak şunlar içindir: Fakirler, miskinler, zekat toplayıcılar, kalbleri müslümanlığa ısındırılmak istenenler, köleler, borçlular, Allah yolundaki gaziler ve yolda kalmışlar. Allah herşeyi hakkıyla bilici, her şeyde hikmetle hükmedicidir.” (Tevbe-60). Zekât, aşağıda yazılı olan sekiz gruba eşit şekilde dağıtılır. a) Fakir: Hiçbir şeyi olmayandır. Şafiî mezhebine göre, toplanan zekâtın sekizde biri fakirlere verilir, b) Miskin: Bir miktar malı olan kimsedir. Fakirin hâli miskinden aşağıdır, İmâm-ı a’zama göre ise miskin, fakirden aşağıdır. Çünkü yokluğun hareketsiz bıraktığı kimseye miskin denir, c) Âmil: Ya’nî Sâime, hayvanların ve toprak mahsûllerinin zekatlarını toplayan Sâ’î ile, şehir dışında durup rastladığı tüccârdan ticâret malı zekâtını toplayan Âşir, zengin dahi olsalar, işleri karşılığı zekât verilir. Allahü teâlâ bu me’mûrların rüşvet mu’cizeleri üzerinde durulmuştur. Bu eser, birçok kere Mısır’da basılmıştır. Eserin bir el yazması Mısır’daki Dâr-ülkütüb-il-Mısriyye adlı kütüphânede kelâm ilmi 6 numarada kayıtlıdır. 3. Edeb-ül-vezîr Bu eser, zamanın vezirlerinden birine hitaben yazılmıştır. Devlet idâresinin mühim bir kısmını üstlenen vezirlerin ne gibi hasletlere sâhib olması gerektiği Ve devlet idâresinde uymak zorunda bulundukları esasların neler olduğu gibi husûslar kitabın ana konularıdır. Kitapta, vezirlere, hem halkı idâre eden, hem de halîfe veya hükümdâr tarafından idâre olunan sorumlu kişiler olarak, devlet idâresinde başarılı olmaları için nasıl bir politika ta’kib etmeleri gerektiği öğretilmektedir. Mâverdî, bu kitabında vezirlik kelimesinin birçok ma’nâlarını açıklarken, vezirliği; tefviz ve tenfîz vezirlikleri olarak iki kışıma ayırmıştır. Tefviz vezirliği vazîfesinde olan, daha geniş ve daha etkili salâhiyete sahiptir. Hem karar, hem de infaz ve icra yetkisini hâizdir. Tenfîz vezirliği yapan ise, daha sınırlı yetkilere sahip olup, sâdece üst makamdan emredilenleri infaz ve icraya Fakat İmâm-ı Mâverdî’den sonra gelen fıkıh âlimleri, bu me’mûrdur. eserden çok miktarda nakilde bulunmuşlardır. Bu eserde Mâverdî, had ve ta’zîr cezaları gibi “Ceza Hukûku”nu Ayrıca bu eserde, Mâverdî şöyle demektedir: “Bilindiği gibi ilgilendiren konular, zekât, uşr, cizye ve definelerle ilgili mâlî vezir kelimesi müslümanların öz malıdır. Kur’ân-ı kerîmde konuları, nikâh, talâk (boşanma), mîrâs ve vasıyyet gibi Tâhâ sûresinin 29 ve 30. âyetlerinde, Hazreti Mûsâ “Medenî Hukûk”la ilgili mes’eleleri, alış-veriş, kira, şirketler ve (aleyhisselâm), Allahü teâlâya “Yakınlarımdan kardeşim ticarî kuruluşlarla ilgili “Ticari Hukuk” konularını, kaza ve Hârûn’u bana vezir olarak vazîfelendir” diye duâ ve ilticada muhakeme usûlü ile ilgili bahisleri, kıyâs ve ictihâd esaslarına bulunmuştur. Demek oluyor ki, vezir kelimesi Kur’ân-ı kerîm dâir mevzûları detaylı bir şekilde ele almıştır. lisânında mevcûttur, İbn-i Kuteybe “Vezir kelimesinin el-vizâre kökünden türediğini, vizâre’nin de yük, ağırlık, vebal 6. Kitâb-ül-iknâ: Mâverdî’nin bu eseri, kırk varakta özetlenmiş ma’nâsına gelen (el-vizr) den müştak (türemiş) olduğunu, bu ve gayet özlü olarak fıkhın önemli konularını içine almaktadır. ma’nâda vezirin, devlet veya hükümet başkanının vazîfe Abbasî halîfesi El-Kâdir Billah’ın isteği üzerine İmâm-ı Mâverdî yükünü üzerine alan veya paylaşan kimse olduğu bu eserini kaleme almıştır. Bu eser, Kitâb-ül-hâvî’nin özetidir. anlaşılmaktadır” demektedir. Bu eser kütüphânelerin kayıtlarında ne yazık ki mevcût değildir. Vezir, önce Allah korkusuna sâhib olacak, sonra kendisini, emrinde çalıştığı devlet veya hükümet başkanına karşı 7. Teshîl-ün-nazar ve ta’cîl-üz-zafer. Bu eser, sorumlu hissederek hareket edecektir. Zamanın değişebilen siyaset ve idâreyle ilgilidir. İmâm-ı Mâverdî, bu şartlarını devamlı ta’kib ederek, idârenin çığırından çıkmaması eserinde iki önemli konu üzerinde durmaktadır. için son derece uyanık ve dikkatli bir kontrole sâhib olacaktır. Birinci konu, nazarî açıdan ahlâk prensipleridir. İkinci konu ise, devlet idâresinin kaide ve 4. Edeb-ül-kâdî: Mâverdî bu eserinde, İslâm hukukunda prensipleridir. Bu eserin bilinen iki nüshasından hâkimlik müessesesini bütün ayrıntılarıyla ele almıştır, biri, Doğu Almanya’nın Gotha şehri insanlar için adâlet dağıtacak bir müessese olarak hâkimliğin kütüphânesinde (1872) numarada, diğeri ise kitâb, sünnet, icmâ’ ve kıyâstaki delîl ve kaynaklarını gösteren İran’daki Tahran Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Mâverdî, kadılık yapanın, hüküm verme durumunda bir hukuk Kütüphânesinde 90-d numarada kayıtlıdır. âlimi olması gerektiğini bildirirken, dini hukukun temel kaynaklarını, usûl yönünden de incelemiştir. Bu yüzden bu 8. Nasihat-ül-mülûk: Bu isimle yazılan kitaplarından ilkidir. Bu eser, tefsîr, hadîs ve fıkhın en önemli konularını çok eser henüz basılmamıştır: Bilinen el yazmasının bir nüshası mükemmel bir üslûp içinde anlatmaktadır. Paris’tedir. Otuz iki varaktan meydana gelen bu eser, İslâm târihi, İslâm kurumları târihi, hukuk ve siyâsi konuları, devlet Mâverdî’nin bu eseri, iki cild hâlinde neşredilmiştir. Eserin el idâresine âit mühim konuları ihtivâ eder. yazmasının bir nüshası Süleymâniye Kütüphânesinde mevcûttur. Batılı müsteşrikler, Mâverdî’nin diğer eserlerini 9. Kitâb-ül-emsâl vel-hikem: Edebî ve ahlâkî bir eserdir. Tertip inceleyip, dillerine çevirdikleri gibi, bu eserini de inceleyip, tarzı, diğer eserlerinden tamamen farklıdır. On bölüme hâkimlik mesleği konusunda batılıların anlayışı ile İslâm ayrılmış, her bölümünde ma’nâ itibâriyle birbiriyle ahenk içinde hukukundaki hâkimlik anlayışı arasında karşılaştırmalar otuz hadîs-i şerîf, otuz atasözü ve otuz beyitlik şiir yapmışlardır. konulmuştur. Böylece kitabın tamâmı üçyüz hadîs-i şerîf, üçyüz atasözü ve üçyüz de beyit ihtivâ etmektedir. 5. Kitâb-ül-hâvî: Mâverdî’nin bu eseri şafiî mezhebinin en Mâverdî’nin bu eseri de neşredilmemiş olup, bilinen tek önemli fıkıh kitaplarındandır. Yirmibir bölümden meydana nüshası Leiden Üniversitesi Kütüphânesinde (1/382) gelen bu eserin el yazmaları, doğu ve batı ülkelerinin numarada kayıtlıdır. kütüphânelerinde bulunmaktadır. Bu eser neşredilmemiştir. 10. Edeb-üd-dünyâ ved-dîn: Mâverdî’nin meşhûr eserlerinden insanlığı ve ahlâkıdır” buyurmuştur. Hakîkatleri biridir. Konusu; dînî ve dünyevî edeb, ahlâk ve fazilettir. bilmek, iyilik ve kötülükleri birbirinden ayırmak, Mâverdî hazretleri bu eserinde, insanların hem dünyâda, hem ancak akılla mümkün olur. Akıl; doğuştan olan de ebedî hayatta huzûra ermeleri için nasıl bir davranış içinde akıl ve çalışma ve tecrübe ile elde edilen akıl bulunmaları gerektiğini, âyet-i kerîme, hadîs-i şerîf, şiir, ilim ve olmak üzere iki kısma ayrılır. Doğuştan olan akıl, irfan sahibi âlim zâtların sözlerine dayanarak veciz bir şekilde asıl ve hakîki akıldır. Onun bir sının vardır. Kul bu anlatmıştır. Bu eser, bir mukaddime ve çeşitli fasıllar ihtivâ sınırı ne aşar, ne de ondan noksan olur. İnsanları eden beş bâbdan meydana gelmiştir. diğer varlıklardan ayıran ve onlardan üstün yapan bu akıldır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Birinci bâb; aklın faziletinden, nefsin kötü istek ve bir hadîs-i şerîfinde; “Akıl, hak ile bâtılı birbirinden temayüllerine kapılmanın zararlarından, ikinci bâb; ilmin ayıran, kalb içinde bir nûrdur” buyurmuştur. önemi, fazileti, ilim öğrenmenin usûl ve âdabından, ilim adamlarında bulunması gereken sıfatlardan, üçüncü bâb; dini Akıllı bir kimse, dost olduğu kişilere seve seve mükellefiyet ve edeblerden, emirlere itaat, yasaklardan yardım eder. Düşmanlarına ise zulüm yoluyla kaçınma, iyiliği emir, kötülükten nehiy kaidelerinden, dördüncü karşılık vermez. Böylece aklıyla dostlarını bâb; cemiyet içinde yaşamak zorunda olan insanın, diğer memnun eder. Adâletiyle düşmanlarının elinden insanlarla münâsebetlerini düzenlemesi, kardeşlik tutar. Bir kimseye bir iyilik yaptığı zaman, duygularının kuvvetlenmesi, arkadaşlık hukuku, mesleklerden, karşılığında teşekkür beklemez. Bir kimse zirâat, ticâret ve san’atın öneminden, beşinci bâb; nefs kendine kötülük yaptığı zaman, onu mazur görür terbiyesi, güzel hasletlerle bezenme, kötü huylardan kurtulma ve bağışlar. Ahmak ise, hem kendisi dalâlettedir, yolları, günlük hayatın maddî ve ma’nevî huzûru temin edecek hem de başkalarını dalâlete sürükler. Kendisine şekilde tanzimi için gerekli şartlardan bahseder. dost olmak için yaklaşanlara kibirlilik taslar. Ahmak olan, başkasına iyilik yaptığını zannedip Bu eser, sâdece din ve ahlâk kültürü almak isteyen kimselere ona kötülük yapar ve karşılığında şükür bekler. değil lise ve üniversite çağındaki gençlere de ma’nevî Ahmaklığın fenâlıkları bitmez ve kusurları konularda rehberlik etmiştir. Mısır’da senelerce edebi ve tükenmez. Arabî beyt tercümesi: ahlâki mütâlâa kitabı olarak okutulmuştur. Bu sebeple, birçok defa Mısır ve İstanbul’da basılmıştır. Bu kitapta anlatılan Vardır bir ilâç her hastalığın tedâvisi için, ahlâki ve edebi konulardan ba’zıları şunlardır: Ahmaklık bir hastalık, tedâvi edeni âciz bırakan. Aklın fazileti ve nefsin kötülüğü: Her iyiliğin bir Nefs ise her hayra mâni ve aklın zıddıdır. Zîrâ esâsı, temeli ve her edebin bir kaynağı vardır. nefs, kötü huyları ve çirkin işleri meydana İnsanın yaptığı iyiliklerin temeli ve beşeri getirerek, insanın ar perdesini yırtar ve şer edeblerin kaynağı akıldır. Allahü teâlâ aklı, din kapısını açar. Peygamber efendimiz ( için asıl ve dünyâ için direk kılmış ve mükellefiyeti aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Nefse uymak akıl sahibine yüklemiştir. Peygamber efendimiz ( büyük hastalıktır. İlâcı ise ona muhalefet aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kul, akıl gibi etmektir” buyurmuşlardır. Hazreti Ömer de ( sahibini hidâyete erdiren ve yanlış yoldan radıyallahü anh ), “Nefislerinizi, şehvetten (arzu uzaklaştıran birşey kazanmamıştır.” buyurmuştur. ve isteklerinden), alıkoyunuz. Zira nefs, son Diğer bir hadîs-i şerîfte ise; “Her şeyin bir direği derece kötü işler yapmaya meyillidir. Şüphesiz bu ve dayanağı vardır. Kişinin amelinin direk ve hakîkat, ağır bir ilâçtır. Bâtıl ise hafif olup, bir dayanağı da akıldır” buyurmuşlardır. Hazreti zehirdir. Yapılan hatâları terk etmek, onlara tövbe Ömer ( radıyallahü anh ) ise; “Kulun aslı aklıdır. etmekten daha hayırlıdır. Çok bakış vardır, Hasebi (soyluluğu) dinidir ve mürüvveti de şehvet tohumu eker. Bir anlık duyulan şehvet, uzun bir üzüntü getirir” buyurmuştur. Hazreti Ali Kul, yaptığı ibâdetlerin faydasını, hem dünyâda, ise, “Sizin için iki şeyden korkarım. Nefse uymak hem de âhırette kendisi görür. ve uzun emel. Zîrâ nefs, insanı doğru yoldan uzaklaştırır. Uzun emel ise âhıreti unutturur” Allahü teâlâ, İslâm dininin bütün dinlerin en üstünü olduğunu buyurmuştur. Arabî şiir tercümesi: bildirmek için, Resûlünü peygamber olarak insanlara gönderdi. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) insanlığa “Verirse kul, nefsin her isteğini, peygamberliğini tebliğ etti ve İslâm dînini onlara bildirdi. Helâl, Arzusu artar, ister her bâtılı, haram, farz, vâcib, mübah, mekrûh ve müstehab gibi emir ve yasakları imân edenlere açıkladı. Öne sürerek tatlı olduğunu, işletir her günah ve rezaleti.” Kulların, Allahü teâlâya karşı mükellefiyetleri, Allahın kullarına emrettiği i’tikâd, yapılması emredilen ibâdetler ve işlenmesi İlmin fazileti: Her ilimde âlim olmak, bütün ilimleri yasaklanan günahlar olmak üzere üç kısımdır: İ’tikâd; isbâtı ve tam olarak öğrenmek mümkün değildir. O halde nefyî i’tikâd diye ikiye ayrılır. İsbâtı i’tikâd; Allahü teâlânın ilimlerin en mühimini, en lüzumlusunu öğrenmek sıfatlarını, bütün peygamberlerin ve Peygamber efendimizin ( lâzımdır. Bütün ilimler içinde kıymetli ve yüksek aleyhisselâm ) peygamberliğini ve getirdikleri hükümlerin olan, i’tikâd ve amel bakımından kendisine lazım hakîkatini tasdîk etmekten ibârettir. Nefyî i’tikâd ise; Allahü olan dini bilgileri öğrenmektir. Çünkü, insan bu teâlâyı, O’na yakışmayan her türlü vasıftan tenzih etmektir, bilgileri öğrenmekle, saadete kavuşur. Ya’nî bu ifası emredilen ibâdetler ise; bedenî, mâlî, hem bedenî ve hem bilgileri bilmezse, saadete kavuşturacak amelleri de mâlî ibâdetler olmak üzere üçe ayrılmıştır.” yapamaz. Bunun için dini bilgileri öğrenmek, akıl ve bâlig olan herkese farzdır. Peygamber Dünyâ Edebi: “Din büyüklerinin âyet-i kerîme ve efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “İlim hadîs-i şerîflerden alarak bildirdiklerini iyi anlayıp, öğrenmek, her müslümanın üzerine dünyânın geçici ve boş hayâllerine aldanmanın farzdır” buyurmuştur. İ’tikâd, amel ve ahlâk kötülüğünü idrâk eden ve böylece dünyâ bakımından herkese lâzım olan bilgileri düşüncelerini kalbinden atarak, âhırete yönelen öğrenmek farzdır. Diğer bilgiler, ihtiyâç oldukça kimse, şu üç fâideye birden kavuşmuştur: 1. öğrenilir. Meselâ hacca gideceği zaman, haccın Dünyâya düşkün olanların gözleri doymadığı için, eda edilmesine âit ilimleri öğrenmek farz olur. daha çok kazanma arzuları bitmez. Bunun için de çok çalışırlar ve meşgûliyetleri çok olur. Dünyâ İlim öğrenen talebenin edebleri: Talebe, için ihtiyâcı kadar çalışan, diğer zamanlarını kendisinden ilim ve edeb öğrendiği hocasına âhırete hazırlanmak ile geçirenlerde bu karşı son derece mütevâzi olmalıdır. Böyle meşgûliyet ve sıkıntılar olmadığı için rahat olurlar. olmak, hocasının kıymetli bilgileri öğretmesine 2. Dünyânın geçici zevklerine dalanların sebep olur. Talebe bir taraftan ilim öğrenirken, düştükleri, helak olma felâketinden kurtulurlar. 3. diğer taraftan da ahlâkını ve edebini hocasının Dünyâya düşkün olanların, emellerine ahlâk ve edebine göre düzeltmeli, haklarına kavuşabilmeleri için katlanmak durumunda riâyet etmelidir. Ba’zı büyük, zâtlar, hoca hakkını, oldukları sıkıntı ve meşgûliyetler kendilerinde baba hakkından önce zikretmişlerdir. bulunmadığı için de rahat ve mes’ûd olurlar.” Dinin fazileti ve edebleri: “Allahü teâlâ, kullarını “Üç mühim haslet vardır ki, bunlara ehemmiyet vermeyen üç peygamberleri vasıtasıyla, dinî emirleri yerine musibete mübtelâ olur: Dostluğa, dost kazanmağa ehemmiyet getirmekle mükellef kılmıştır. Fakat cenâb-ı vermiyen, düşmanlığa ve yardımsız kalmaya mübtelâ olur. Hakkın, kullarının ibâdetlerine hiç ihtiyâcı yoktur. Selâmete ehemmiyet vermiyen, zamanın musibetlerine önem vermemeye mübtelâ olur. İnsanlara iyilik etmeye ehemmiyet edebi ise; kesin bir sûrette aklın ve akıl vermeyen, pişmanlığa ve hüsrana mübtelâ olur.” sahiplerinin kabûl etmediği bir takım hareketlerdir. Bu edebin birinci gayesi, her türlü Nefsin edebi: “Nefs, yaratılışının başlangıcında isteği bitmeyen nefsi için kötü düşünmektir. Kişi henüz işlenmemiş ve geliştirilmemiş bir takım huy nefsine sû-i zanda bulunursa, nefsi iyi işler ve ahlak esasları üzere yaratılmıştır. Bundan yapmaya çalışır. Peygamber efendimiz ( dolayı nefs, edeb ölçülerine uygun ve arzu edilen aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “En dehşetli ahlâka sahip olsa bile, bunların da terbiye ve düşmanın seni kuşatan nefsindir” buyurmaktadır. geliştirilmeye ihtiyâcı vardır. İnsandaki güzel ahlâk ve iyi huyların karşısında, bitmez tükenmez Kibir ve gurûrdan sakınmak: Kibir ve gurûr, istekleri olan nefs ve onun yardımcısı hevâ ve faziletleri ortadan kaldırır ve her türlü kötülükleri şehvet vardır. İnsân bir anlık gafleti sebebiyle kazandırır. Bu hasletler hangi kulun kalbine nefsinin esiri olabilir ve sâhib olduğu güzel ahlâkı girerse, onu nasihat dinlemekten ve edebi kabûl ve edebini kaybedebilir. Bunun için insan aklının, etmekten mahrûm bırakır. Kibir, nefret kazandırır dâima terbiye ve eğitime ihtiyâcı vardır. ve dostların kalbine soğukluk getirir. Peygamber Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Ben, efendimiz ( aleyhisselâm ), amcası Hazreti güzel ahlâkı tamamlamak için Abbâs’a“Seni, Allahü teâlâya ortak koşmaktan ve gönderildim” buyurmuştur. insanlara kibirlenmekten nehyederim. Zîrâ cenâbı Hak, bu iki sıfatı taşıyanlara görünmez ve onlara İki türlü terbiye vardır. Birisi; çocuğa, anne- azâb eder” buyurmuştur. babasının vermesi gereken terbiyedir. Annebaba, çocuğuna edeb prensiplerini daha küçük Şöyle anlatılır: “Mutarrif bin Abdullah bin eş-Şihîr, Mühelleb yaşta öğretmelidir. Çocuk büyüyünce, bu bin Ebî Sufre’yi süslü elbiseler giymiş salına salına geziyor kaidelere rahatlıkla uyabilir. Çocuğun terbiyesi gördü. Mutarrif ona, “Yâ Ebâ Abdullah! Bu, Allahü teâlânın ve küçük yaşlarda yapılmazsa, büyüdükten sonra Resûlünün sevmediği yürüyüşle yürümen nedir?” diye sordu. terbiye etmek çok zor olur. Peygamber efendimiz Mühelleb de “Sen beni tanıyor musun?” dedi. Mutarrif bin ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Babaların Abdullah ona, “Hayır seni tanımıyorum. Fakat evvelin birkaç çocuklarına verdikleri şeyler içinde, güzel ahlâkı damla pis meni, sonun da pis bir leş ve bunların arasındaki öğretmek ve aklen ve dinen çirkin olan şeylerden zamanda ise pislik hamalısın” dedi. uzaklaştırmak gibi değerli birşey yoktur”buyurmuştur. Arabî şiir tercümesi: Gurûr ve kendini beğenme, iyilikleri gizler, kötülükleri ortaya çıkarır. Kişi, bu kötü “Doğrultulur ağaç taze iken. hasletlerinden dolayı faziletlerden ve iyiliklerden Ama ağaç düzeltilmez, yaşlı iken. uzaklaşır. Hadîs-i şerîfte; “Ateş odunları yok ettiği gibi, kendini beğenmek de iyilikleri yok İnsanın terbiyesi olur, çocuk iken. eder” buyurulmaktadır. Kibrin kişiye kazandırdığı Terbiye edilemez insan yaşlı iken.” nefretin sınırı ve gurûrun sebep olduğu cehâletin İkincisi, insanın yaşı ilerledikten sonra kendisine lâzım olan terbiyedir. Bu terbiye, örf ve âdet edebi, eğitim ve ıslah edebi olmak üzere iki kısımdır, örf ve âdet edebi; toplumdaki akıllı kimselerin ittifâkla güzel gördükleri fikir, söz, hâl ve hareketleri taklîd etmektir. Eğitim ve ıslah sonu yoktur. Bunlar iyilikleri yok eden ve faziletleri kaybettiren felâket tufanıdır. Eğer kendini beğenenler ve kibirlilik taslayanlar, yaradılışlarındaki eksiklikleri ve düştükleri acz ve zilletleri düşünselerdi, inâd ve kibirlerini, tevâzu ve yumuşaklığa döndürürlerdi. Arabî şiir tercümesi: Güzelliğiyle gurûrlanan ey câhil insan, çabuk bozulur. Bunun gibi birçok sebeplerden dolayı insan Senin pisliğinin nasıl koktuğunu gör. güzel ahlâkını kaybeder. Düşünse eğer, karnındaki pisliği insan, Haya: Haya utanmaktır, Peygamber efendimiz ( Gelmez kulun hatırına kibir. aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Haya imândandır, imân ise Cennettedir. Çirkin söz ise Kibrin; üstün kuvvet, nüfuzlu olmak ve emsalleriyle az kabalıktır. Kabalık ise görüşmek gibi sebebleri vardır. Kendini beğenmenin de birçok Cehennemdedir”buyurmuşlardır. sebebleri vardır En önemli sebeb iki yüzlülüğü ve kovuculuğu kazanç vesilesi ile âdet edinmektir. Diğeri, yağcı ve Hayasını kaybeden kimseyi kötü işlerden yaltakçıların yalan yanlış övgüleridir. İslâm âlimleri, “Üç alıkoyacak ve zararlarından menedecek hiçbir şeyden uzak olan üç şey kazanır. Bunlar; isrâftan uzak olan, şey yoktur. O, nefsinin arzu ettiği her şeyi yapar. izzet ve ikbâl kazanır. Cimrilikten uzak olan, insanlar arasında Haya; Allahü teâlâdan utanmak, insanlardan şeref kazanır. Kibirden uzak olan, fazilet kazanır” utanmak, kendi nefsinden utanmak olmak üzere buyurmuşlardır. üç kısımdır. Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ), “Allahü teâlâdan hakkıyla utanma Güzel ahlâklı olmak: Güzel ahlâk; yumuşak nasıl olur?” diye sordular. Cevap olarak, “Başını huylu, alçak gönüllü, güler yüzlü, güzel sözlü ve ve başta, bulunan uzuvlarını, mi’desini, haram dargınlığı az olmaktır. Bir kul güzel ahlâka sâhib olan şeylerden koruyan, dünyâ hayatının zînetini olursa, sâdık dostu çoğalır, düşmanı azalır. bırakan, ölümü, kabirde çürümeyi hatırdan Kendine kızgın olanların kızgınlıkları, geçer. Bir çıkarmayan kul, Allahü teâlâdan hakkıyla hadîs-i şerîfte; “Cenâb-ı Hak, sizin için din olarak korkmuş olur” buyurdular. Kulun insanlardan İslâmiyeti seçti. Siz de ona güzel ahlâk ve utanması, insanlara eza ve açıktan açığa fenâlık cömertlikle saygıda bulununuz. Çünkü kulun dîni, etmemesidir. Kişinin kendi nefsinden utanması ancak onlarla mükemmel olur” buyurulmuştur. ise, iffetli olması ve yalnızken bile günahlardan Diğer bir hadîs-i şerîfte ise; “Sizin, benim sakınmasıdır. İslâm âlimleri, “Senin kendi yanımda en sevgili olanınız, ahlâkı en güzel nefsinden utanman, başkasından utanmandan olanlar, yardım edenler, seven ve fazla olmalıdır” buyurmuşlardır, insanın hayası bu sevilenlerdir” buyurulmuştur. üç yönden tam olunca hayır sahibi olur, kötü işlerden kendini muhafaza eder. Güzel huylu insanda, ba’zı sebeblerden dolayı yumuşaklık, tevâzu ve güler yüz gider, bunların yerine sertlik, kabalık ve Yumuşak huy ve öfke: Yumuşak huy, ahlâkın en asık yüz gelir. Bunun sebeblerinin ilki, riya sahibi olmaktır. Bir şereflisi ve akıl sahibi insanlara en yakışır şiardır. insan riya sahibi olunca, ahlâkı çok çabuk bozulur. Dostlarıyla Zîrâ yumuşak huyda namus ve haysiyetin olan münâsebetleri hemen değişir, ikincisi, makamından selâmeti, bedenin rahatı ve övülmeye lâyık düşmektir. Sabrın az olmasından dolayı, insan hemen hareketleri vardır. Peygamber efendimiz ( yumuşak huyunu kaybeder, hırçınlaşır. Üçüncüsü zenginliktir. aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Allahü teâlâ, Sonradan görme kimselerde, zenginlik çok çabuk te’sîrini halîm ve utangaç kimseyi sever. Çirkin sözlü ve gösterir ve bozulmaya müsait olan ahlâkı birden bozulur. öfkeli kimseyi de sevmez”buyurmuştur. Dördüncüsü, ihtiyâç ve zarûrettir, ihtiyâcın getirdiği perişanlıktan utanç duyma ve kaybettiği servetine üzülmek, Yumuşak huy, öfke ânında nefsine hâkim olmaktır. Bunun bir insanın ahlâkını bozar. Beşincisi, kalbi meşgûl eden üzüntü ve takım sebebleri vardır. Bunlar şunlardır: İlki, câhillere elemdir. Sabır ve tahammül edemiyen kimsenin ahlâkı da merhamettir. Bu kalbdeki yumuşaklıktan dolayı olur. İkincisi, öfkelenen kimsenin karşısındakine gâlib geleceğine güvenmesidir. Bu sayede hâsıl olan kalb genişliği, öfkesini Gıybet: Kıskançlık ve haksızlıktan dolayı ortaya yatıştırır ve yumuşamasını sağlar. Üçüncüsü, öfkelenen çıkan hıyânet ve gizlilik perdesini yırtmaktır. kimsenin şeref ve haysiyetine sövmeyi uygun görmiyerek Allahü teâlâ, Hucurât sûresinin onikinci âyet-i vekarlı davranmasıdır. Dördüncüsü, kötülük eden kimseyi kerîmesinde meâlen; “Ey imân edenler! Zannın hakîr görerek onunla uğraşmamaktır. Beşincisi, kötülük edeni bir çoğundan sakının. Çünkü zannın bir kısmı cezalandırmaktan utanmaktır. Altıncısı, kendisinin aleyhinde günahtır. Müslümanların ayıb ve kusurlarını konuşanları affetmektir. Yedincisi, kendisini kötüleyene hiç araştırmayın. Birbirinizi arkanızdan çekiştirmeyin. cevap vermeden sükût etmektir. Bu sebeblerin ba’zısı Hiç sizden biriniz, ölü kardeşinin etini yemek ister diğerinden üstündür. mi? Bundan tiksindiniz değil mi? O hâlde gıybet etmekte Allahtan korkun” buyurmaktadır. Öfke, yumuşak huyun zıddıdır. Öfkenin sebebi, bir kişi Peygamber efendimiz bir hadîs-i şerîfte;“Her kim, hakkında kendinden aşağı olan bir kişi tarafından, kardeşinin gıybeti yapılırken onu müdâfaa hoşlanmadığı bir sözün söylenmesidir. Bir kul öfkelendiği ederse, Allahü teâlâ, ona Cehennem azâbını zaman şunları yaparsa öfkesi geçer: İlki, öfkelendiği zaman haram kılar” buyurdu. Allahü teâlâyı zikretmektir. Bu zikir, ona Allah korkusunu hatırlatır, ikincisi, öfkelenen kimsenin içinde bulunduğu hali Hased: Kötü huylardan biri olup, yalnız sahibinin değiştirmesidir. Ya’nî ayakta ise oturması, oturuyorsa bedenine zarar vermekle kalmaz. Dinine de zarar yatmasıdır. Üçüncüsü, öfkelenen kimsenin insanlar arasında verir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir kazandığı sevginin, kendisine karşı nefrete dönüşmesinden hadîs-i şerîfte; “Sizden evvel yaşıyan ümmetlerin kaçınmasıdır. buğz ve hased hastalığı size de sirayet etti. Bu hastalık, ustura gibidir. Lâkin bu ustura saçı değil, Yalancılık ve doğruluk: Yalan, bütün kötülüklerin dîni imha eder. Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kaynağıdır. Yalanın akıbeti kötü, sonucu çirkindir. buğz ve hasedi bırakıp birbirinizi sevmedikçe, Çünkü yalan; kovuculuğu, kovuculuk da nefreti, hakkıyla imân etmiş olamazsınız. Size birbirinizi nefret de düşmanlığı meydana getirir. Doğruluk, sevmenizi sağlayacak olan selâmı aranızda birşeyi olduğu gibi haber vermektir. Yalancılık ise, yayınız” buyurmuştur. Bu hadîs-i şerîfle bir şeyi gerçeğe aykırı olarak bildirmektir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ), insanların Doğruluğun ve yalancılığın sebebleri vardır. birbirini sevmesinin hasedi kaldırdığını ve Doğruluğun sebebleri şunlardır: İlki akıl olup, akıl selâmın da sevgiye vesile olduğunu bildiriyor. yalanın çirkinliğini bilir. Yalanın hiçbir faydası olmadığını bilir. Akıl, insanı güzel şeyleri Hased öyle kötü bir huydur ki, dâima akran ve yakınlarına yapmaya sevk eder. Kötülüklerden uzaklaştırır, yönelmekte ve daha çok ortaklara ve yakınlara karşı ikincisi, doğru olmayı ve yalancılıktan sakınmayı duyulmaktadır. Hasedin aslı, faziletli insanların sahip oldukları emreden dindir. Çünkü din, aklın mahzurlu hayırları çekemiyerek üzülmektir. Hased ile gıbta ayrı ayrı gördüğü şeye ruhsat vermez. Üçüncüsü şeylerdir. Gıbta, faziletli insanlara zarar vermeden, onlara mürüvvettir. Mürüvvet yalancılığı yasaklamakta, benzeme isteğidir. Hased ise zarar vermek içindir. doğru olmaya sevk etmektedir. Mürüvvet: Hâllerin en güzel şekline uymaktır. Yalancılığın sebebleri ise şunlardır: 1. Menfaat sağlamak ve Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i zarar önlemek düşüncesidir. 2. Yalancının, sözlerinin şerîfte; “Her kim insanlarla muâmele ederken dinleyiciler tarafından tatlı ve güzel bulunma düşüncesidir. 3. onlara zulüm etmezse, onlarla konuşurken yalan Yalancının, düşmanlık ettiği kimseden intikam almak söylemezse, onlara verdiği va’di yerine getirirse, gayesidir. 4. Yalancının, yalan söylemeyi kendine âdet mürüvveti tam, adâleti açık, dostluğu vâcib edinmesi ve nefsinin yalana bağlanmasıdır. olur” buyurmuştur. Mürüvveti, yüksek himmet ve nefsin terbiyesi kolaylaştırır. Allahü teâlâ, Hazreti Davud’a (aleyhisselâm) Yüksek himmet, insanı ilerlemeye yöneltir ve ihtisas şöyle vahy etti: “Yâ Dâvûd! Benim kullarıma olan kazanmaya sebeb olur. Zîrâ yüksek himmet sahibi, düşük ve ihsânımı onlara hatırlat ki, beni sevsinler, zira önemsiz kalmayı kendisine yediremez ve noksanlık kullarım, ancak kendilerine ihsân ve iyilik edenleri kötülüğünü kabûl etmez. Bundan dolayı yüksek himmet, severler.” iyilik etmek, insanların kalbine mürüvvet sahibi olmayı kolaylaştırır. Nefsin terbiyesi de yumuşaklık, sevgi ve şefkat verdiği için, insanlar mürüvvet sahibi olmayı kolaylaştırır. Çünkü nefsin terbiyesi ile arasındaki yakınlığın devamını sağlayan önemli insan edebli olur ve ahlâkî değerler ve temizlenmeler istikrârlı esaslardan biridir. Peygamber efendimiz ( olur. Nefs çok kötüdür. Ba’zan iyi şeylerden bile kaçar. Fakat aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte; “Kulların kalbi, nefs terbiye edilmiş olunca, edebi taleb ve faziletlere rağbet iyiliğini gördüğüne sevgi, fenâlığını gördüğüne de eder. buğz ve düşmanlık etmek üzere yaratılmıştır”buyurmuştur. Ba’zı âlimler mürüvvetin şartlarını şöyle sıralamışlardır Haram işlememek, günahlardan sakınmak, insaf ile hüküm vermek, İmâm-ı Mâverdî hazretleri buyurdu ki: “Kul, geceleri, gündüz zulüm etmemek, hakkı olmayana göz dikmemek, kölesi yaptığı işlerin muhâsebesini yapmalıdır. Zîrâ geceleyin, olmayan kimseyi karşılıksız, çalıştırmamak, zayıfa karşı insanın aklı ve fikri daha topludur. Muhâsebe yaptığı sırada, kuvvetli olana yardım etmemek, alçak olanı şerefli olana tarcih gündüz yaptığı işi faydalı bulursa, onu yapmaya devam eder. etmemek, vebal ve günah olan şeylere sevinmemek, kötü isim Şayet kötü bulursa, onu telâfi etmeye çalışır ve ileride bundan yapacak olan hareketlerde bulunmamak, mürüvvetin ve bunun benzerinden sakınır.” şartlarındandır. “Cin, dört ana maddeden yapılmıştır: Su, toprak maddeleri, İyilik etmek: Kerem ve ihsân sahipleri, havadaki gazlar ve ateş. Bunlardan ateş; alev, ışık ve başkalarına bir iyilik yaptıkları zaman, bundaki dumandır. Mâric denilen, alev kısmından yaratılan cinnîlerin niyetleri Allahü teâlânın rızâsını kazanmak mü’minleri, kâfirleri ve fâsıkları vardır.” olmalıdır. Karşıdaki şahıstan bir karşılık beklememeli, mükâfatını Allahü teâlâdan “Zinânın iki sebebi vardır. İlki, gözü serbest istemelidir. bırakmak, ikincisi şehvetle bakmaktır. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Hazreti Alî’ye buyurdu Bir köylü Hazreti Ömer’in huzûruna gelerek, “Ey hayır sahibi ki: “Yâ Ali, birinci bakışına ikincisini ilâve etme. Hazreti Ömer! Allahü teâlâ seni Cennetle mükâfatlandırsın. Çünkü birincisi senin lehine, ikincisi ise Kızlarım ve anaları için giyecek birşeyler istiyorum. Zamanın aleyhinedir.” Bu hadîs-i şerîfteki “Birinci bakışına ağır şartlarına karşı bize kalkan ol. Bunları Allah rızâsı için ikincisini ilâve etme” sözünün iki anlamı vardır. yap!” diye ba’zı beyitler okudu. Hazreti Ömer, “Eğer bu Birincisi, gözün bakışına kalbinin bakışını da ilâve arzularını yerine getirmezsem ne olur?” deyince, “O zaman etme. İkincisi, sehven vâki olan ilk bakışına, bile ümitsiz olarak dönüp giderim” dedi. Hazreti Ömer “Gidersen bile olan ikinci bakışını ilâve etme. Hazreti Îsâ ne olur?” diye sordu. Köylü “Sen müslümanların halifesisin. (aleyhisselâm) “Sakın, bir bakıştan sonra bir Herkesin iyilik ve fenâlıkları toplanıp, ihsânda bulunanların daha bakma. Zira ikinci bakış, kalbe şehvet durağının Cennet, ihsânda bulunmaktan kaçınanların gideceği tohumunu eker ve bu da belâ olarak sahibine yerin de Cehennem olduğu gün, benim hâlim senden suâl yeter.” Şehvet, akıllı olanları aldatır. Zeki olanlara edilebilir” dedi. Bunun üzerine Hazreti Ömer, sakalları haksızlık eder. Çirkin olanları güzel gösterir. ıslanıncaya kadar ağladı ve yanında bulunan bütün malını o Rezaletleri teşvik eder. Şehvet, bütün fenâlıkların kimseye hediye etti. sebeb ve teşvikçisidir. Şehvet için Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfte: “Dört haslet vardır ki, bunlara sahip olan, Cenneti hak etmiş olur ve şeytanın şerrinden insanın karşılaştığı kötü ve korkunç hâller karşısında korunmuş olur. 1) Rağbet ve istek anında nefsine sabretmektir.” hâkim olmak. 2) Korku anında nefsine hâkim olmak. 3) Şehvet anında nefsine hakim olmak. 4) “Müşavere yapılacak kişide şu beş şart bulunmalıdır: 1) Tam Öfke anında nefsine hâkim olmak” buyurdu.” akıllı ve geçmiş tecrübesi olmalıdır. 2) Dindar ve takvâ sahibi olmalıdır. 3) Nasihat eden bir dost olmalıdır. 4) Fikri dağıtıcı, “Ba’zı kimselerin dostluğu dilindedir. Arkandan sana hıyânet kaygı ve meşgûl edici üzüntüden sâlim olmalıdır. 5) Kendisine eder, sözüne ve dostluğuna vefa göstermez. Seni zem ve danışılan işte onu ilgilendiren bir maksadı ve onu etkileyecek gıybet eder. Karşılaştığınızda yüzünüze güler. Böyle iki yüzlü bir arzu olmamalıdır.” kimseler, yanlarında iken seni memnun eder. Arkandan da sulb ve alkam ismindeki iki ağaç gibi acı meyve verirler.” “Namus ve haysiyeti zedeleyen sözler ikiye ayrılır, ilki, sâdece sahibinin namus ve haysiyetini zedeleyip, başkasına zarar Ahnef bin Kâys buyuruyor ki: “Bir kimse bana düşmanlık etse, vermeyen sözlerdir ki, bunlar; yalan ve çirkin sözlerdir, ikincisi, ben ona şu üç sıfatın biriyle karşılık veririm. Bu kimse benden zararı başkasına dokunan sözlerdir ki, bunlar, gıybet, fitnecilik, büyükse ona saygı duyar, karşılık vermem. Benden küçükse, jurnal, iftira ve kötü söz söylemektir.” kadrimi ondan yüksek görüp, kötü muâmeleye tenezzül etmem. Benim akranım ise, ona af ve ihsân ile muâmelede “Ba’zı eski eserlerde şöyle yazıyor iyiliğe karşı nankörlük bulunurum.” etmek, emânete hıyânet etmek, sıla-i rahmi kesmek, cezaları derhal verilen şeylerdendir.” Abdullah bin Hasen, oğluna şöyle dedi; “Akıllı olan düşmandan sakındığın gibi, câhil olan dostun istişâresinden “Kul, minnet altına girmekten ve başkasının yardımına de sakın. Zira câhilin istişâresiyle, çok kısa zamanda çıkmaza güvenmekten kaçınmalıdır. Zîrâ minnet, minnet edilen girersin. Böylece akıllı düşmanın hilesine ve câhil dostun kimsede ve minnet sahibinde de kölelik zinciri gibi bir kuvvet tehlikesine kapılırsın.” meydana getirir. Başkasının yardımına güvenmek, ona yük olmaktır. Başkasına yük olan kimse, insanların gözünde “Konuşmanın ba’zı şartları vardır. alçalır. Böyle alçalan kimsenin, insanların yanında değeri olmaz. Ali bin Ebi Tâlib ( radıyallahü anh ), oğlu Hazreti Konuşan bunlara riâyet ettiği takdîrde, konuşması iyi ve güzel Hüseyn’e yaptığı vasıyyette buyurdu ki; “Yavrucuğum, Allahü olur. Bu şartlar şunlardır: ilki, konuşma, onu gerektiren bir teâlâ ile aranda ni’met sahibi birisinin olmasına mâni menfaat veya bir zararın defi için olmalıdır. İkincisi, yerinde olabilirsen ol. Hak teâlâ, seni hür yaratmışken, başkasına köle konuşmalıdır. Üçüncüsü, gerektiği kadar konuşup sözü olma. Çünkü Allahü teâlâdan gelen az mal, başkasından uzatmamalıdır. Dördüncüsü, söyleyeceği sözleri iyice gelen çok maldan daha şerefli ve değerlidir. Gerçi Allahü seçmelidir.” teâlâdan gelen malın azını da çok kabûl etmek lâzımdır.” “Sabır altı kısımdır: ilki ve en önemlisi, Hak teâlânın emirlerini “Allahü teâlânın korkusu kalbine yerleşmiş olan kimse, yerine getirmekte ve yasaklarından sakınmakta sabır insanlar hakkında insaflı muâmelede bulunur, insanlar ise göstermektir, ikincisi, çeşitli zamanlarda karşılaşılan üzücü kendilerine iyi muâmelede bulunanı severler. Bundan dolayı olaylar ve durumlar karşısında sabretmektir. Üçüncüsü, elden insanların sevgisi, kişinin kalbindeki Allah korkusuna delâlettir. çıkmış ve ulaşılması imkânsız hâle gelmiş şeylere O kimsenin iyiliğine insanlar buğz ediyorlarsa, kişinin sabretmektir. Dördüncüsü, ileride meydana gelmesinden kötülüğüne ve kalbinde Allah korkusunun az olduğuna endişe edilen korkunç olaylara ve gerçekleşmesinden delîldir.” korkulan musibetlere karşı sabretmektir, Beşincisi, bekleyip umduğu bir ni’meti kazanmak için sabır göstermektir. Altıncısı, Âlimlerimiz buyuruyor ki: “Edebsiz bir âlim harab bir binaya benzer. Yukarısına doğru çıkıldıkça tehlike korkusu artar, kurumuş dereye benzer ki, derinliği arttıkça sarplaşır. Verimli, 13) El-A’lâm cild-4, sh. 327 fakat işlenmemiş toprağa benzer ki, işlenmediği sürede birbirine karışmış faydasız otlar çoğalır ve vahşî hayvanların yuvası olur.” İslâm âlimlerinden biri buyuruyor ki: “İnsanların sahip olduğu makam iki kısımdır, ilki, şeref ve meziyet, gayret ve hamiyet sayesinde elde ettiği makamdır ki, kendisiyle şeref bulur ve bu gibilerin dâima tevâzuları artar, ikincisi, meziyetten mahrûm olduğu halde, şans eseri mevki sahibi olan ahmaklardır. 14) El-Lübâb fi tehzîb-il-ensâb cild-3, sh. 156 15) Lisân-ül-mizân cild-4, sh. 260 16) Mu’cem-ül-üdebâ cild-5, sh. 407 17) El-Muntazam cild-2, sh. 67 18) Târih-ül-hulefâ sh. 406, 464 Bunlar ise kibir ve gurûrdan sarhoş olmuşlardır.” 19) El-Kâmil fit-târih cild-9, sh. 617 “Saîd bin Urve buyuruyor ki: Benim yarım yüzüm ve dilim olup çirkin görünmem, iki yüzlü, iki dilli ve iki ayrı sözlü münâfık 20) El-Vezâra (mukaddime) sh. 41, 43 olmamdan daha hayırlıdır.” 21) Edeb-üd-dünyâ ved-dîn sh. 65 “Ey insan! Sen nefsine nasihat etmeyi ganîmet bil. Kendi ayıplarını gizlemek ve mazeret beyân etmek sûretiyle nefsine 22) Edeb-ül-kâdı cild-1, sh. 58, 87, 90 dalkavukluk etme.” 23) El-Ahkâm-üs-sultâniyye sh. 8 24) Geschichte der Arabischen Literatur cild-1, sh. 386 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 189 25) Brockelmann, sup-1, sh. 668 2) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 80 26) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1034, 666 3) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-1, sh. 423 27) Rehber Ansiklopedisi cild-11, sh. 287 4) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 285 5) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 267 6) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 322 MAZHAR-I CÂN-I CÂNÂN 7) Mîzân-ül-i’tidâl cild-3, sh. 155 Evliyânın büyüklerinden. İnsanları Hakka da’vet eden, doğru yolu göstererek hakîkî saadete kavuşturan ve kendilerine 8) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 282 “Silsile-i aliyye” denilen âlim ve velîlerin meşhûrlarındandır. İsmi, Şemseddîn Habîbullah’dır. Babası Mirzâ Can’dır. Onun 9) Keşf-üz-zünûn cild-1, sh. 19, 45, 126, 140, 168 10) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 689 11) Târih-i Bağdâd cild-12, sh. 102 12) Tabakât-ül-müfessirîn (Süyûtî) sh. 25 ismine izafeten Cân-ı Cânân denilmiştir. 1111 (m. 1699) veya 1113 (m. 1701) senesinde Ramazân-ı şerîfin onbirinde Cum’a günü doğdu. 1195 (m. 1781) senesinde Delhi’de şehîd edildi. Kabri, Şah Cihan Câmii yakınındaki Dergâh Câmii’nde olup, oradaki dört kabirden biridir. Talebesi Abdullah-ı Dehlevî’nin de kabri oradadır. Hazreti Ali’nin soyundan olup, seyyiddir. Yirmisekiz batında, soyu Hazreti Ali’ye ulaşır. Ceddi ümerâdan olup, Teymûriyye sultanlarına yakınlıkları vardı. Bütün “Senin dünyâya gelişin benim için çok mübârek oldu. Çünkü dedeleri, mürüvvet, adâlet, şecaat, sehâvet (cömertlik) ve dîne senin doğduğun sene, ben dünyâya âit bağlılıkları, dünyâya son derece bağlı olmalarıyla tanınmış olup, beğenilen ve düşkün olmayı terkedip, kanâati tercih ettim.” medhedilen bütün üstün vasıflara sâhib idiler. Ayrıca herbiri, devlet idâresinde mevki ve makam sahibi idiler. Babası Mirzâ Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri şöyle anlatmıştır: “Ben onaltı Can, mevkî ve makamı terkedip, fakirliği ve kanâati tercih etti. yaşında iken babam vefât etti. Vefât etmeden önce bana şöyle Servetini Allah için fakirlere dağıttı. Kızının nikâhı için ayırdığı vasıyyet etti: “Bütün vaktini, kemâlâtı, olgunlukları ve üstün yirmibeşbin rub’iyye miktarındaki altını, bir dostunun şiddetli dereceleri elde etmek için harca. Kıymetli ömrünü boş şeyler bir sıkıntıda olduğunu işitince, tamamen ona hediye etti. ile geçirme.” Babamın vefâtından sonra vasıyyetine uyarak Babası, memleketinde, merhameti, üstün ahlâkı, insanî ilim öğrenmeye ve öğrendiğim ilimle amel etmeye başladım. meziyetlerinin üstünlüğü ile tanınmış bir zât idi. Zamanın Büyük zâtların sohbetlerine devam ettim. Ben bu hâlde iken mürşid-i kâmillerinden olan Şah Abdürrahmân Kâdiri’nin çevremdekiler, dedelerimin eskiden beri makam ve mevki sohbetinde kemâle gelmiştir. sahibleri olması hasebiyle, benim de bir mevkî ve makam sahibi olmamı istediler. Bu iş için beni pâdişâhın sarayına Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, daha küçük yaşta iken götürdüler. Fakat o gün pâdişâh hasta olduğu için makamında alnında rüşd ve hidâyet nûru parlıyordu. Zekâsının ve yok idi. Pâdişâhla görüşmem mümkün olmadı. O günün fehminin (anlayışının) parlaklığını gören firâset erbâbı, onun gecesi bir rü’yâ gördüm. Rü’yâmda evliyânın büyüklerinden bir yüksek bir fıtrata sâhib olduğunu söylerlerdi. Babası, onun zât, mezarından kalkıp yanıma geldi ve kendi külahını benim terbiye ve ta’liminde, ilim öğrenmesi husûsunda çok dikkat başıma koydu. Rü’yâda gördüğüm o zât, Hâce Kutbüddîn göstermiştir. Daha küçük yaşta ilim, ma’rifet öğrenmeye ve hazretleri idi. Bu rü’yâdan sonra gönlümde makam ve mevkî çeşitli maharetler kazanmağa başlamıştı. Kıymetli ömrünü arzusu hiç kalmadı. Ondan sonra, evliyâ zâtların sohbetine çocukluğundan i’tibâren gayet iyi değerlendirip, heba koştum. Onların sohbetine kavuşma şevki, arzusu beni etmemiştir. İlim ve ma’rifeti yanında ayrıca çeşitli san’at ve sarmıştı. Nerede büyük bir zâtın olduğunu duysam, hemen maharetleri öğrenmişti. Kendisi şöyle demiştir: onun ziyâretine giderdim. O zamanın en meşhûr âlimlerinden “Çocukluğumda İbrâhim aleyhisselâmı rü’yâmda görüp, çok biri de Kelîmullah Çeştî idi. Huzûruna gittim. Hadîs-i şerîf dersi iltifât ve ihsânlarına kavuştum. Yine çocukluğumda Hazreti veriyordu. Sıra bir hadîs-i şerîfin izahına gelmişti. O hadîs-i Ebû Bekr’i ne zaman hatırlayıp ismini ansam, mübârek sûreti şerîfin izahında şöyle dedi: “Bir gece vakti Resûlullahı ( karşıma çıkardı. Rûhâniyetini gözümle görürdüm. Bana çok aleyhisselâm ), cinlerden biri hücum edip yakalamak istedi. iltifâtta bulunurdu.” Yine şöyle anlatmıştır: “Çocukluğumda idi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Süleymân aleyhisselâmın duâsını Bir kimse babamla konuşuyordu, İmâm-ı Rabbânî okuyup, cinnin tasallutundan kurtuldu.” Onun böyle izahı hazretlerinden bahsettiler. Ben o anda İmâm-ı Rabbânî sırasında, böyle bir sözü söylemesinin sebebini düşünerek; hazretlerinin rûhâniyetini gördüm. Bana oradan kalkmam için “Acaba bundan ne kastediyor” dedim. Kalbimden geçeni işâret etti. Bu hâli babama söyledim. Babam dedi ki: “Anlaşıldı anlayıp; “Bu hadîs-i şerîften anlaşılıyor ki, bir talebeye onun ki, sen onların yolundan istifâde edeceksin.” Allahü teâlâ hocasından izinsiz başka bir hoca tasarrufta bulunamaz” dedi. benim tînetime sünnet-i seniyyeye ittiba’ etme hasletini (Bu sözüyle onun asıl mürşidinin başka bir zât olacağına yerleştirmiş.” işâret etmiştir.) Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin fıtratında bir yükseklik, Bu zâttan sonra Şah Muzaffer Kâdirî’nin ziyâretine gittim. büyükler yolunda ilerlemeye büyük bir kabiliyet, onları sevmek Sohbetini dinlerken orada bulunanlardan biri; “Şimdi, ve muhabbet gösterme husûsiyeti vardı. Buyurdu ki: “Aşk ve zamanımızda ebdâl ve evtâd denilen evliyâ zâtlar var mıdır?” muhabbet, benim tînetimin hamurunun mayasıdır.” Zamanın diye sordu. Bu suâl üzerine; “Allahü teâlânın dostları, sevgili meşhûr âlimlerinden onun hâlini görenler; “Bu çocuk âşıkane kulları olan evliyâ zâtlar her zaman bulunur. Her kim ebdâl bir mîzâca sâhibdir” demişlerdir. Babası ona şöyle demiştir: denilen evliyâ zâtlardan birini görmek isterse şu gence baksın!” diyerek beni gösterdi. Ben o sırada henüz tasavvufda (kuddise sirruh) ulaşan Seyyid nûr Muhamed Bedevânî yetişmeye başlamamıştım. O zât firâset nûruyla benim hazretlerinden aldım ve ömrümün bir kısmı onun hizmet ve hakkımda böyle buyurmuştu. Sonra Şah Gulâm Muhammed huzûrunda geçti. Onun vefâtından sonra, bu yolun diğer Muvahhid’in ziyâretine gittim. Onun dergâhı Cüneyd-i Bağdadî büyüklerinden istifâde ettim. Sonunda yine iki vâsıta ile İmâm-ı hazretlerinin dergâhı gibi, sabır, kanâat, zühd ve tevekkül Rabbânî hazretlerine ulaşan Şeyh-uş-şuyûh Muhammed Âbid dergâhı idi. Daha sonra da Mîr Hâşim Câlîserî’nin sohbetine hazretlerinin feyz saçan huzûr ve sohbetine kavuştum. Bir gittim. Bu zât, hocasının beşbin hatim okuduğunu söylemişti. zaman hizmetlerinde bulundum. Kadirî, Çeştî ve Sühreverdî Mir Hâşim Câlîseri’nin vefâtı yaklaşınca, kendisine Keşmir’de yollarında da icâzet aldım. Bugün 1185 (m. 1771) senesidir, vefât edeceği ilham olunmuş. Bunun üzerine o anda bu büyüklerin yolunda otuz yıldır, Allahü teâlâyı isteyen Keşmir’den çok uzak bir yerde olmasına rağmen, kerâmetiyle talibleri terbiye ile meşgûlüm. Allahü teâlâ sonumu Habîbinin ( bir anda Keşmir’e gidip, orada vefât etmiştir. Bu evliyâ aleyhisselâm ) bereketi ile hayırlı eylesin.” zâtlardan başka pekçok büyük zâtın sohbetinde bulundum.” Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, küçük yaşta zâhirî ilimleri Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, bir mektûbunda şöyle öğrendikten sonra tasavvufa yönelip, Seyyid nûr Muhammed yazmıştır: “Birkaç defa bu fakirin neseb ve hasebini, ya’nî Bedevânî’den feyz alarak yükseldi. Dört sene bu hocasının baba ve annelerinin kim olduklarını sormuştunuz. Aslında bu sohbetine devam edip hilâfet aldı. Hocası Seyyid nûr fakirin vücûdu, başlangıçta bir damla su, sonunda ise bir avuç Muhammed’in, vefâtından sonra, altı sene Şeyh Gülşenî ve topraktır. Babalarımdan bahsetmek îcâb ederse, şöyle derim: oniki sene Muhammed Efdal ve Hâfız Sa’dullah’ın, sekiz sene “Yirmisekizinci batında dedemiz hazret-i Ali’ye ulaşmaktadır. Muhammed Âbid-i Senâmî’nin sohbetlerine devam ederek Emîr Kemâleddîn ismindeki dedem, 800 (m. 1398) yıllarında tasavvufda Müceddidiyye yolunda yüksek derecelere kavuştu. Tâif’den Türkistan’a geldi. O memlekette bulunan Kaksalân Ayrıca Kâdiriyye, Ceştiyye, Sühreverdiyye ve Kübreviyye reîsinin kızıyla evlendi. Kaksalân reîsinin oğlu olmadığı için, o yollarından da icâzet (diploma) aldı. Zâhirî ve bâtınî ilimleri havâlinin idâresi Emîr Kemâleddîn’e ve evlâdına kaldı. öğrendikten sonra insanları irşâd etmeye başladı. Derslerine Hümâyun Şah, Hindistan’ı Afganlıların elinden alınca, o ve sohbetlerine âlimler, âmirler, veliler ve halk devam edip hânedandan soyu üç vâsıta ile adı geçen emîre ulaşan ondan feyz aldılar. Mîr Müsliman, Senâullah Pâni-pütî, Gülâm Mahbûb Hân ve Bâbâ Hân adındaki iki kardeşi de birlikte Kâki, Seyyid Alîmullah, Seyyid Abdullah Dehlevî gibi büyük getirdi. Bu ikisi Ekberî târihlerinde yazılıdır. Bu büyüklerin âlimler ve velîler yetiştirdi. nesebi ise Timur Hân’a ulaşır. Fakirin nesebi ise, dört vâsıta ile Bâbâ Hân’a ulaşır. Babam, Evrengzîb’in hizmetinde Tasavvufda hocası olan Seyyid nûr Muhammed Bedevânî ömrünü tamamladı. Ömrünün sonunda, makam ve hazretlerine talebe olmasını şöyle anlatmıştır: “Onsekiz me’mûriyeti bırakıp, dünyâdan el çekti. Kadirî yolunun yaşında idim. Bir zât bana Seyyid nûr Muhammed Bedevânî halîfelerinden bir büyüğün hizmet ve huzûru ile şereflenip, hazretlerinin büyüklüğünden, kemâlâtından bahsetmişti. Onun kesb-i kemâlât eyledi. 1130 (m. 1717)’de vefât etti. üstün vasıflarını işitince, gayr-ı ihtiyârî kalbim ona tutuldu, huzûruna gittim. Mübârek yüzünü görünce ma’rifet sahibi bir Bu fakîr 1113 (m. 1701) senesinde dünyâya gelmişim. Babam zât olduğunu anladım. Sünnet-i seniyyeye son derece bağlı, vefât ettiği zaman, ben onaltı yaşında idim. Bütün varlığımla dînin emirlerine tam uyan, yüksek ahlâk sahibi bir zât idi. yüzümü dünyâdan âhırete döndüm. O zamanki ilimleri Sohbeti kalbe safa veriyor, cana can katıyordu. İyice babamın sağlığında tahsil ettim. Hadîs kitaplarını, Şeyh-ül- anlaşılmıştı ki, arayanlar maksada onun huzûrunda muhaddisîn Şeyh Abdullah bin Sâlim Mekkî’nin yetiştirdiği kavuşuyor, ölmüş kalb onun huzûrunda dirilip itminana eriyor, Hacı Muhammed Efdal Siyalkûti’nin huzûrunda, Kur’ân-ı Hakka kavuşmak orada müyesser oluyordu. Beni talebeliğe kerîmi, Şeyh-ül-kurrâ Şeyh Abdülhâlık Şevkî’nin talebesi Hâfız kabûl etmesini arzedince, istihâresiz talebe kabûl etmediği Abdürresûl Dehlevî’den okudum. Nakşibendî yolunda mutlak hâlde beni derhal kabûl etti. Feyzleri o kadar bereketli ve icâzeti, iki vâsıta ile İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî’ye te’sîrli idi ki, bir teveccüh ile talebesinin kalbi zikretmeye başlardı. Ona talebe olup feyzlerine kavuşunca gönlüm senin sebebinle olacak!” dedi. Bu rü’yâyı da görünce aydınlandı. Çok iltifâtına kavuştum. Haramlardan sakınmayı tasavvufa yönelip, bâtın nisbetini elde etmek arzum iyice çok tenbîh ederdi. Bir talebesi sokakta harama” baksa, sohbeti kesinleşti. Bu maksadıma kavuşmak için Seyyid nûr sırasında, “Sizde günah zulmeti görünüyor!” derdi. Yolda bir Muhammed Bedevânî’nin huzûruna gidip, ona talebe oldum. fâsıkla, sarhoşla karşılaşsak, huzûruna gidince; “Sizde şarab Beni talebeliğe kabûl edip, çok iltifât ve ihsânda bulundu. zulmeti görünüyor” diyerek buyururdu ki: “Fâsık kimseler ile Benim hâllerime bakıp, bana karşı tevâzu’ ile, büyük bir sevgi karşılaşmak bâtın nûrunu örter.” Allah korusun ya günah ve alâka gösterdi. Birgün, ikimiz karşı karşıya otururken; “İki işleyip, fâsık olmak nasıl olur. Bunun gibi talebeleri duâ ve güneş karşı karşıya gelmiş, birinin nûrundan diğeri zikirle meşgûl olsa, Kelime-i tevhîd söylese, onu da müşâhede görülmüyor. Eğer tâliblerin terbiyesine yönelsen âlem nûrlanır” ederdi. Huzûruna Kelime-i tevhîd okuduktan sonra gittiğimde; buyurdu. Yine birgün bana; “Sende Allahü teâlâya ve resûlüne “Bugün Kelime-i tevhîdi çok oku”, eğer birgün okumasam; “Bu karşı muhabbet yüksek derecededir. Bizim yolumuz, senin gün seni nûrlardan uzak görüyorum!” buyururdu. teveccühlerin ile yayılacak. Sana Şemseddîn Habîbullah ismi verildi” buyurdu ve talebelerinden bir kısmının yetiştirilmesini Kısa zamanda nûr Muhammed Bedevânî hazretlerinin bana havale etti. Ben hocamın sohbetine devam ederken, sohbetinde yetiştim. Tasavvuf hâllerine gark olmuştum. Beni havale ettiği o talebeleri de yetiştirdim ve hocamın sohbetine öyle bir muhabbet-i ilâhî sarmıştı ki, cezbenin (çekilmenin) bıraktım. Her ne kadar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) çokluğundan uykuyu, istirahatı, yemeyi, içmeyi terk etmiştim. zamânında bulunup görmekle şereflenmedik ama, Allahü İnsanlardan uzaklaşıp yalnız başıma yalın ayak, baş açık, teâlâya binlerce şükürler olsun ki, Resûlullahın nâiblerinden viranelerde dolaşmaya başladım. Açlığın şiddetinden ağaç olan (O’nun yolunu anlatan) hocam Seyyid nûr Muhammed yaprağı yemiştim. Vaktim hep kendimden geçmiş bir vaziyette Bedevânî’nin sohbetinde bulunmakla şereflendim. Hayâtın ve murâkabe hâlinde geçiyordu. Asıl maksada kavuşmayı meyvesi, asıl maksat ele geçti. Büyüklerin çok iltifâtına böylece bekledim. Nihâyet o hâle geldim ki; “Rabbini kavuştum. Birgün büyük bir tevâzu’ ile benim ayakkabılarımı görüyormuş gibi ibâdet et” hadîs-i şerîfinde istenen vasfa çevirip, giymem için koydu ve; “Sen, Allahü teâlânın makbûl ulaştım. Mahviyyet, fenâ ve bekâ hâllerine ulaştım. Büyüklerin kullarındansın” buyurdu. Yine hocalarımdan Hacı Muhammed ta’rîf ettiği maksada, sırr-ı tevhîde kavuştum... Hocam Seyyid Efdal; “Sendeki nisbetin kemâlâtından dolayı ayağa kalktım” nûr Muhammed Bedevânî’nin sohbetine dört sene devam diyerek, beni görünce ayağa kalktı ve defalarca; “Allahü teâlâ ettim. Sonra bana icâzet verdi. Bana Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere senin gibileri çoğaltsın” buyurdu. Yine hocalarımdan Hâfız olmamı, sünneti seniyyeye uymamı ve bid’atlerden sakınmamı Sa’dullah bana iltifâtlarda bulunup; “Sen bizim medâr-ı vasıyyet etti.” iftihânmızsın” buyurdu. Bir defasında İmâm-ı Rabbânî Kendisi ilim tahsilini şöyle anlatmıştır: “Fârisî lisanım ve diğer ba’zı bilgileri babamdan, Kur’ân-ı kerîmi, tecvîd ve kırâat ilmini Kâri Abdürresûl’den, aklî ve naklî ilimleri de zamanımızın âlimlerinden öğrendim. Babamın vefâtından sonra da, Hacı Muhammed Efdal’den, tefsîr ve hadîs ilmi öğrendim. Onbeş yaşında iken kendisinden ilim öğrendiğim hocam Hacı Muhammed Efdal, bana bir takke hediye etmişti. Bunun bana öyle bir bereketi oldu ki, zihnim iyice açıldı. Hiçbir şeyi okuyup öğrenmekte zorluk çekmedim. Tahsilimi tamamladıktan sonra, bir müddet de talebelere ders verdim. Bundan sonra tasavvufa hazretlerinin soyundan olan ve Serhend’e giden bir zâta; “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kabrini ziyâret edince, benim selâmımı da söyle” diye tenbîh ettim. O zât gidip döndükten sonra, durumu bana şöyle anlattı: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin kabri başına varıp ziyâret ettim ve sizin selâmınızı söyledim. Sizin selâmınızı söyler söylemez, mübârek başını göğsüne kadar mezardan çıkarıp; “Hangi Mirzâ, bizim hangi divânemiz, hangi âşığımız? aleyke ve aleyhisselâm (sanada ona da selâm olsun)” buyurdu. Sizin vâsıtanızla ben de bu saadete kavuştum” dedi.” yönelme arzusu iyice fazlalaşmıştı. Bir defasında rü’yâmda Hadîs âlimlerinin meşhûrlarından olan Şah Veliyyullah gaybdan bir ses; “Bizim seninle işimiz var. İnsanların hidâyete buyurdu ki: “Allahü teâlâ, bize sahih keşfler ihsân eyledi. Bu kavuşması ve onları hidâyete kavuşturacak yolun yayılması zamanda, hiç bir yerde Mirzâ Cân-ı Cânân’ın benzeri yoktur. Makamlarda ilerlemek istiyen onun hizmetine gelsin!” Hadîs ederlerdi.” Yine şöyle buyurmuştur: “Muhterem babamın öğrenmek için kendisine gelenleri, istifâde etmeleri için bereketli terbiyesiyle yetiştikten sonra bende öyle bir hâl hâsıl Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine gönderirdi. Ona yazdığı oldu ki, bir bakışla herkesin ne olduğunu tanırdım. Onun mektûplarda; “Allahü teâlâ, faziletlerin tecellî yeri olan sizlere âdemiyyet cevherini ve kalbindekini anlardım. Bulunduğum uzun zaman selâmet versin ve bütün müslümanları yolun (tarikatın) nûruyla insanların saadet veya şekavet ehli bereketlerinize kavuştursun!” derdi. olduğunu, alınlarından okurdum.” Yine hadîs âlimlerinin büyüklerinden Hâcı Muhammed Fahir Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri kemâl derecede zühd ve de şöyle demiştir: “Mirzâ Cân-ı Cânân’ın, Resûlullahın ( tevekkül sahibi idi. Dünyâdan ve dünyâya düşkün olanlardan aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine tâbi olma husûsunda son derece sakınırdı. Kendisine verilmek istenen hediyeleri büyük bir şânı vardır. Bir gece rü’yâmda şöyle gördüm: kabûl etmezdi. Kabûl ettiği çok nâdir olurdu. Zamanın pâdişâhı Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kapılarında eğerlenip donatılmış Muhammed Şah, veziri Kameruddîn Hân ile Mirzâ Cân-ı iyi cins bir binek atı vardı. “Bu at kimindir?” diye sor Cânân’a haber gönderip, şöyle dedi. “Allahü teâlâ bize öyle bir um. Birisi bana; “Bu Resûlullaha ( aleyhisselâm ) âittir” dedi. Sonra mülk verdi ki, hatırlarından her ne geçerse hediye olarak içeri girdim, başka birisi; “O at Mirzâ Cân-ı Cânân’ındır” dedi. göndeririz, yeter ki istesinler.” Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri Bu rü’yâmı ta’bir edip anladım ki, Mirzâ Cân-ı Cânân’ın yolu, bu teklif üzerine şu cevâbı verdi: “Allahü teâlâ Kur’ân-ı Resûlullahın ( aleyhisselâm ) sünnet-i seniyyesine uymakdır. Kerimde; “... Onlara şöyle de; dünyânın metâı pek azdır...” Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bildirdiği, doğru yolda (Nisâ-77) buyurarak dünyânın yedi iklimindeki mal ve mülkün ilerlemekdir. az birşey olduğunu bildirdi. Az bir şey olan bu yedi iklimden biri de Hindistan olup, o da senin elinde bulunmaktadır. Bunun Mevlevi Senâullah Sebinhelî şöyle anlatmıştır: Rü’yâmda kıymeti nedir ki? Büyüklerin himmetinin esâsı ise, ondan uzak Peygamber efendimizi görüp; “Hocam Mirzâ Cân-ı Cânân’ın durmaktır.” Yine o havalenin ümerâsından biri, Mazhar-ı Cân-ı yolu ve hizmetleri makbûl ve mu’teber midir? dedim. “Evet” Cânân hazretleri için bir dergâh yaptırdı ve bütün dervişlerin buyurdu. Hazreti Ebû Bekr de vardı. O da tasdîk etti.” ihtiyâcını da karşılıyacağını bildirerek kabûl etmeleri için Hâcı Muhammed Efdal’in halîfelerinden Şeyh Muhammed A’zam da şöyle buyurmuştur: “Bu zâtın (ya’nî Mirzâ Cân-ı Cânân’ın) büyük bir şanı vardır. Başka bir kimse onunla kıyas olunamaz.” Hâce Mîr Derd de şöyle buyurmuştur: “Mirzâ Cân-ı arzetti. Fakat Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri kabûl etmedi ve; “Bizim için her yer birdir. Allahü teâlânın indinde herkesin rızkı takdîr edilmiştir. Vakti gelince herkes rızkına kavuşur. Dervişlerin hazînesi sabır ve kanâat olup, bu kâfidir” buyurdu. Cânân’ın eshâbından, talebelerinden her kimi gördüysem, Nevvâb Hân Firûzcenk, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini, azîzânın (büyüklerin) nispetinden büyük pay almış, soğuğu şiddetli bir kış gününde, üzerinde eski bir elbiseyle derecelere, hâllere ve makamlara kavuşmuş buldum.” Şeyh gördü. Bu hâlini görünce ağladı. Yanında bulunan Abdüladl Zebîrî hazretleri de şöyle buyurmuştur: “Bugün Mirzâ adamlarından birine; “Biz ne bedbaht insanız ki Cân-ı Cânân’ın huzûrunda Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak büyüklerimizden bir zât hediye kabûl etmiyor ve ona hizmet için toplanan taliblerin toplanması gibi bir cemâat hiçbir yerde etmekle şereflenemiyoruz” dedi. Bu hâdise üzerine Mazhar-ı yoktur. O, zamanımızda İmâm-ı Rabbânî Müceddîd-i elf-i sânî Cân-ı Cânân hazretleri; “Biz, zenginlerden birşey kabûl hazretlerinin vekîlidir.” etmemeğe, almamağa kararlıyız. Hayat güneşimiz batmaya Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri buyurdu ki: “Allahü teâlâ bize akl-ı kâmil, isâbeti re’yi beliğ ihsân etti. Saltanat işlerinin idâresi ve memleketin nizâmı husûsunda, herkesin hâline uygun en güzel usûlü öğrenmiş idim. Bunun için zamanın meşhûr ümerâsı, alacakları silahları ve diğer mühim şeyleri bizden sorarlar ve bizden aldıkları cevâba göre hareket yüz tuttu, ömür bitmek üzere. Şimdiye kadar kabûl etmedik” buyurdu. Sonra Nevvâb Nizâmülmülk, otuzbin rub’iyye para hediye etmek istedi. Kabûl buyurmadı ve; “Biz sizin servetinizin yiyicisi değiliz, onu fakirlere dağıtınız” dedi. Yine Afgan serdârlarından biri, eşrefi denilen üçyüz altın göndermişti. Bunu da kabûl buyurmayıp; “Her ne kadar hediyeyi kabûl etmek lazımsa da, mutlaka kabûl etmek lâzım hazretleri bu husûsta şöyle buyurmuştur: “Yenilen lokmalar olduğuna dâir bir emir yokdur. Bize kendi talebelerimiz, ihlâs insanı muvaffakiyete kavuşturmalı ve tâatın nûrunu ve ihtiyâtla, haram karışmaması için dikkat ederek arttırmalıdır. Fakirliği zenginliğe tercih etmeli, sabır ve kanâatı hazırladıkları hediyeleri getiriyorlar, onları bile kabûl seçmeli. Teslimiyeti ve rızâyı seciye hâline getirmelidir. etmiyoruz. Kaldı ki, ümerânın ve zenginlerin hediye edeceği Resûlullahın “Allahım! Âl-i Muhammed’in rızkını kâfi gelecek şeylerin tam helâlden hazırlanmış olduğu şüpheli olanları hiç kadar kıl” buyurduğu duâsına uygun olarak, insân için lâzım kabûl etmeyiz. Onda insanların hakkı vardır. Kıyâmet günü olan şeyleri kâfi gelecek kadar istemelidir. onun hesabını vermek zordur. İmâm-ı Tirmizî’nin (r.aleyh) Ebû Berze’den (r.aleyh) getirerek yazdığı hadîs-i şerîfde Eshâb-ı Kirâm da böyle duâ ederdi. İsrâfa düşürecek kadar Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: “Kıyâmet günü zengin; sıkıntıya, borca düşürecek kadar da fakir olmamalıdır. herkes, dört suâle cevap vermedikçe hesapdan İnsanların çoğu bu hâlden düşmüştür. Bu hâlde iken ölüm kurtulamıyacaktır: Ömrünü nasıl geçirdi. İlmi ile nasıl amel etti. gelip yakalamaktadır. Kulluk vazîfesini yerine getirip, ölüme Malını nereden nasıl kazandı ve nerelere harcadı. Cismini, hazır beklemeli, gönlü başka arzulara bağlamamalıdır. Ölüm, bedenini nerede yordu, hırpaladı.” Bunun içi çok dikkat etmek ilâhî bir hediyedir. Allahü teâlâya kavuşmak ve Resûlullahın ( lâzımdır” buyurdu. aleyhisselâm ) dîdârını, mübârek yüzünü görmektir.” Mazhar-ı Cân-ı Cânân’a yine ümerâdan biri Hindistan’ın Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri hocalarına büyük bir meşhûr meyvesi olan “Enbe”den (Hint kirazı) bir hediye muhabbet ve ihlâs ile bağlı idi. Bilhassa İmâm-ı Rabbânî göndermişti ve kabûl etmesi için de çok yalvarmıştı. Bunun hazretlerine derin bir muhabbeti vardı. “Her neye üzerine iki tâne “Enbe” alıp gerisini iâde etmişti ve “Bu fakirin kavuşmuşsam, hocalarıma olan muhabbetim sebebiyle gönlü, bunları kabul etmek istemiyor” buyurdu. Biraz sonru kavuştum. Kulun amelleri nedir ki, Allahü teâlânın rızâsına huzûruna bir bahçe sahibi gelip “Falan emîr, size gönderdiği kavuştursun! Fakat Allahü teâlânın rızâsına kavuşmuş ve enbeleri bizden zulüm ile alıp size hediye etti” dedi. Bunun makbûl kullarından olan zâtları sevmek, onlara muhabbet üzerine mazlûmun hakkının verilmesini ve himâye edilmesini beslemek, Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için en kuvvetli söyledi. Sonra da; “Sübhânallah, onun getirdiği bu yiyecek vâsıtadır” buyurdu. bizim bâtınımıza zararlı oldu” buyurdu. Ondan sonra da malı şüpheli olan kimselerin ikrâmını hiç kabûl etmedi. Yine bu hâdise üzerine şöyle buyurdu: “Yiyeceklerin en zararlısı kazançları şüpheli olan zenginlerin ikram ettiği yiyeceklerdir. Hattâ fakirlerin ikrâmları da şüphelidir. Çünkü onlar da, bu yemekleri hazırlamak için, kazançları şüpheli olan zenginlerden borç alıyorlar.” Bir defâsında bir iftar vaktinde yemek yerken, gâfil birine âit olan bir ekmeği talebeleri paylaşmışlar, bir parça da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine vermişlerdi. O gece teravih namazından sonra yenilen o ekmek sebebiyle, bâtınlarına te’sîr edip zarar verdiğini belirterek; “Bu zarardan ancak namaz kılmak ve okunan Kur’ân-ı kerîm’i dinlemekle kurtuldum” buyurdu. Talebesi Abdullah-ı Dehlevî hazretleri bu söz üzerine: “Şüpheli bir lokma, onların mübârek bâtınlarında nûr deryâlarında böyle bir değişmeye, zarara sebeb olursa, bizim hâlimize ne denir.” buyurmuştur. Mazhar-ı Cân-ı Cânân Menkıbeleri ve kerâmetleri: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri şöyle anlatmıştır: “Bir defa cihanın süsü, kâinatın Serverini ( aleyhisselâm ) rü’yâda görmekle şereflendim. Yanyana uzanmış yatıyorduk. O kadar yakındık ki, mübârek nefesi yüzüme geliyordu. Bu esnada susadım. Serhend büyüğünün oğulları, ya’nî İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin evlâdı da orada idiler. Resûlullah, onlardan birine su getirmesini emir buyurdu. Fakîr; “Yâ Resûlallah, onlar benim pîrimin evlâdıdır” diye arzettim. “Onlar bizim sözümüzü tutarlar” buyurdu. Onlardan bir azîz, kalkıp su getirdi. Kana kana içtim. Sonra; “Yâ Resûlallah, hazretiniz Müceddîd-i elf-i sânî hakkında ne buyurursunuz?” diye arzettim. “Ümmetimde onun bir benzeri başka kim vardır?” buyurdu. “Yâ Resûlallah! İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ı, mübârek nazarlarınızdan geçti mi?” dedim. Buyurdu ki: “Eğer ondan hatırladığın bir yer varsa oku.” Ben de, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin ba’zı mektûplarında geçen ve Allahü teâlâ için; “O, verâ-ül-verâ sonra yine verâ-ül-verâ’dır, (ya’nî Allahü teâlâ başladı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, Allahü teâlânın ismi ötelerin ötesidir. Akıl neyi düşünür ve neyi tasavvur ederse O araya girince, kalktı ve ihtiyârın kolundan tutarak kaldırdı, değildir)” buyurduğunu okudum. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ihtiyâr hemen düzeldi.” bunu çok beğendi ve; “Tekrar oku” buyurdu. Ben de tekrar okudum. Bu ifâdeleri çok güzel buldu. Bu hâl epey bir müddet Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini sevenlerden bir zât, birgün devam etti. Sabah olunca büyüklerden bir zât erkenden gelip murâkabeden sonra, mübârek eteğini tutup; “Kızımın bir oğlu bana dedi ki: “Ben bu gece rü’yâmda sizin bir rü’yâ olacağını bana müjdelemezsen eteğini elimden bırakmam” gördüğünüzü gördüm. O rü’yâyı bana anlat” Ben ona dedi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri biraz murâkabeden gördüğüm rü’yâyı anlattım. Çok beğenip, hayret etti. Ben sonra; “Gönlün hoş olsun! Cenâb-ı Hak senin kızına bir erkek gördüğüm bu rü’yâda, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek çocuk ihsân eyledi” buyurdu. Hakîkaten bu adamın kızının nefesinin ve sohbetinin bereketiyle kendimi tamamen nûr ve dokuz ay sonra bir erkek çocuğu oldu. huzûr içinde buldum. Uyanık iken ele geçen şeylerden daha çok bereketli olan bu rü’yânın bereketiyle günlerce acıkmadım ve susamadım.” Birgün yağmur yağmıştı. Soğuk ve şiddetli de bir rüzgâr esiyordu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri üşüdü. “Yâ Rabbî; üzerimize değil etrâfımıza yağsın!” buyurdu. Üzerlerindeki Birgün Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebelerinden biri bulut etrâfa doğru açıldı, dağıldı. Duâsının bereketi ile huzûruna gelip; “Efendim! Kardeşim, Azîmâbad’a gitmişti. üzerlerine yağmadı. Sevenlerinizdendir. Bir iftiraya uğrayıp haksız yere hapsedilmiş. Kurtulması için duâ ve teveccühde bulunmanızı istirhâm ederiz” dedi. Bunun üzerine Mazhar-ı Cân-ı Cânân bir mektûp yazıp, kardeşine ulaştırması için ona verdi ve; “Bu eline geçtikten bir saat sonra hapisten kurtulur” buyurdu. O talebe mektûbu kardeşine ulaştırınca, işâret edildiği gibi hapisten kurtuldu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri talebeleri ile birlikte bir yolculuğa çıkmıştı. Yanlarında azık olarak hiç bir yiyecek yoktu. Gittikleri yerde de misâfir kalabilecekleri bir tanıdıkları bulunmuyordu. Talebeleri bu durumu bildiklerinden merak edip; “Bakalım hâlimiz ne olur?” diyerek yola devam ettiler. Her yemek vakti geldiğinde, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin kerâmeti ile gaybdan önlerine sofra kuruluyordu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, büyük günah işlemiş bir Sofra üzerinde çeşit çeşit ve gayet nefis yemekler kadının kabri yanına oturmuştu. Kabre teveccüh eyledi. “Bu bulunuyordu. Bu nefis yemekleri yiyip yolculuğa devam ettiler. mezarda Cehennem ateşi var. Kadının imanlı olmasında Talebeleri hayatlarında öyle güzel ve çeşitli yemekler şüphe ediyorum. Rûhuna hatm-i tehlîl (Yetmişbin Kelime-i yememişlerdi. Bu hâl seferlerinden dönünceye kadar devam tevhîd) sevâbı bağışlıyacağım. İmânı varsa affolur” buyurdu. etti. Hatm-i tehlîlin sevâbını bağışladıktan sonra; “Elhamdülillah, imânı varmış. Kelime-i tayyibe, te’sîrini gösterip azâbdan kurtuldu” buyurdu. Hadîs-i şerîfde; “Bir kimse, kendisi için veya başkası için yetmiş bin adet Kelime-i tevhîd okursa, günahları affolur” buyuruldu. Seyyid Gulâm Ali (Abdullah-ı Dehlevî) hazretleri anlatır: “Birgün Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunuyordum. İhtiyâr bir adam gelip; “Şeyhin şöhreti Rahmânî mi, yoksa değil mi? Onu anlamağa geldim” dedi. Bu küstahça söz karşısında, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri son derece müteessir oldu ve öfkelenerek o ihtiyâra, keskin ve dik dik baktı. O esnada ihtiyâr yere düşüp çırpınmağa başladı. Sonra; “Tövbe ettim. Allah için beni affet” diye yalvarmağa Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bir defasında birisine gücendi ve; “Sıddîk-ı ekbere ( radıyallahü anh ) kadar bütün meşâyıhın, ondan yüz çevirdiklerini gördüm” buyurdu. Ve o adam üç gün sonra öldü. Bir kimse, ölüsünün azâbda olduğunu rü’yâda görüp, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine mağfiret olunması için duâ etmesini istirhâm etti. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri de duâ edip; “Allahü teâlâ, ölünün günahlarını mağfiret eyledi” diye de ona müjde verdi. O kimse tekrar ölüsünü rü’yâda gördü ve ölüsü kendisine; “Hazret-i Mazhar’ın duâsı bereketi ile, azâbdan kurtuldum” dedi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, ekseriya, talebelerine teâlâya yaklaşmakda, yüksek derece olan şehitlik derecesine yüksek müjdeler verirdi. Ba’zı eksik kimseler bunu inkâr ettiler. kavuşamadım. Hocalarımın, mürşidlerimin çoğu şehitlik Bu inkârlarını keşfedip onlara; “Bana inanmıyorsanız, eski şerbetini içmekle şereflendiler. Şu anda ben yaşlandım, evliyâdan hakem seçiniz. Gelsin ve sözlerimin doğruluğunu vücûdum zayıf düştü. Cihâd edecek ve böylece şehitliğe ondan dinleyiniz” buyurdu. Onlar, en büyük hakem kavuşacak gücüm, takatim kalmadı. Ölümü sevmeyen, Resûlullahdır ( aleyhisselâm ) dediler. Peki buyurdu. Sonra istemiyenlere şaşılır, ölüm Allahü teâlâya kavuşmaya sebeptir. teveccüh etti ve Fâtiha okudu. O münkirler de murâkabe Ölüm, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) ziyâret etmeye, evliyâya ettiler. Murâkabe esnasında Resûlullahı gördüler. Kendilerine; kavuşmaya, onların mübârek yüzlerini görerek mesrûr olmaya “Mazhar’ın müjdeleri doğrudur” buyurup inkâr edenlerini men sebeptir. Ölüm; Resûlullah ( aleyhisselâm ), Halîlürrahmân eyledi. İbrâhim aleyhisselâm, Emîr-ülmü’minîn Hazreti Ebû Bekr-i Sıddîk, İmâm-ı Hasen, Cüneyd-i Bağdadî, Şâh-ı Nakşîbend Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bir komşusu vardı. Onu Bahâeddîn Buhârî ve Müceddîd-i elf-i sâni İmâm-ı Rabbânî severdi. Ölüm hâline gelmişti. Şefkatinin çokluğundan; “Yâ hazretleri ile görüşmeye, onlara kavuşmaya vesiledir. Rabbî, onun ayrılığına dayanamam, ona en kısa zamanda şifâ Kalbimde bu büyüklere karşı husûsi bir muhabbet vardır. ver” dedi. Hemen şifâ buldu. Sanki hiç hasta olmamıştı. Onlar zâhirî ve batınî şehâdete kavuştular, en yüksek Vefâtı: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, şehid olarak vefât mertebelere ulaştılar.” etti. Vefâtından birkaç gün önce, bu fâni dünyâdan gitme Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri böylece, şehitlik derecesine zamanının geldiği ve Allahü teâlâya kavuşacağı için kavuşmayı çok arzu ettiğini dile getirmişti. Ömrünün son bambaşka bir aşk ve şevk içinde idi. O günlerde ibâdet ve günlerini yaşadığı sıralarda huzûruna gelip gidenler iyice tâatlarını daha da artırmıştı. Bir taraftan da talebeleri ve artmıştı. 1195 (m. 1781) senesinin Muharrem ayının yedisinde sevenleri akın akın onun sohbetine geliyorlardı. Sohbetleri ve Çarşamba gecesi kapısının önünde pekçok kimse toplanmıştı. murâkabeleri büyük bir huzûr hâli içinde geçiyordu. Sohbetleri Bunlar arasından üç kişi ısrarla içeri girmek istiyorlardı. sırasında huzûrunda toplananlar yüz kişiden ziyâde olurdu. Nihâyet izin alıp içeri girdiler. Bunlar Moğol ve Mecûsî idiler. Sohbetinde bulunanlar bereketlere ve feyzlere kavuşurlardı. Huzûruna girince, Mazhar-ı Cân-ı Cânân sen misin dediler. Vefâtının yaklaştığı günlerde talebelerinden Molla Nesîm, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri de; “Evet benim” buyurdu. memleketine gidip dönmek üzere izin istediğinde, bu Meğer bunlar Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine kastedip, talebesine; “Artık seninle bir daha görüşeceğimiz ma’lûm öldürmek üzere gelmişlerdi. İçlerinden biri üzerine hücum edip değildir!” buyurdu. Bu sözleriyle vefât edeceğine işâret etmişti. hançer vurmaya başladılar. Vurulan hançer darbesi kalbine Bunu işiten talebeleri ağlaşmaya başlayıp gözyaşlarını yakın bir yere isâbet etmiş, ağır yaralanmış ve yere yıkılmıştı. tutamadılar. Yine vefâtının yaklaştığı günlerde talebelerinden Durumdan haberdâr olan Nevvâb Necef Hân sabah erkenden Molla Abdürrezzâk’a yazdığı bir mektûpda; “Ömrüm seksen frenk bir tabib gönderdi. Tabibe; “Çabuk gidip bu mübârek zâtı yaşını geçti. Ecelim yaklaştı. Bize hayır duâda bulun!” diye tedâvi et, onu yaralayanlar da yakalanınca kısas yapılsın” yazmıştı. Bu sıralarda talebelerinden diğerlerine yazdığı dedi. Frenk tabib gidip Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin mektûplarında da aynı şekilde işâret etmiştir. yarasına baktı ve geri dönüp kasten Nevvâb Necef Hân’a; Yine vefâtının yaklaştığı günlerde kavuştuğu ni’metleri dile getirerek ve şükrederek şöyle buyurdu: “Kalbimden her ne geçtiyse ve her ne ni’mete kavuşmak istediysem, Allahü teâlâ onları bana ihsân etti. Beni İslâm-ı hakiki ile şereflendirdi ve çok ilim ihsân etti. Sâlih amel üzere istikâmet verdi. Büyüklerin tasavvuf yolunda bildirdiği şeylerin hepsini verip keşf, tasarruf ve kerâmet ihsân etti. Beni dünyâya düşkün olmaktan ve dünyâya düşkün olanlardan da uzak eyledi. Ancak Allahü “İyileşip kurtulur, başka tabib göndermeye lüzum yok” dedi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu yaralı haliyle üç gün daha yaşadı. Yaralarından devamlı kan aktı. Üçüncü gün, Cum’a günü idi. Öğle vakti ellerini açıp Fâtiha-i şerîfi okudu. İkindi vaktinde; “Günün bitmesine kaç saat vardır? buyurdu. Dört saat vardır dediler. O gün hem Cum’a, hem de aşure günü idi. Akşam olunca üç defa derin nefes aldı ve şehid olarak vefât etti. Vefâtında ebced hesabında târih olarak meâlen: “Allaha ve Peygambere itaat edenler, işte bunlar Allahın kendilerine 3-Senâullah Osmanî Pâni-pütî: Yedi yaşında Kur’ân-ı kerîmi ni’met verdiği, Peygamberlerle, sıddıklarla, şehîdlerle ve iyi ezberlemişti. Büyük bir âlim ve meşhûr bir mürşid-i kâmil idi. kimselerle beraberdirler. Bunlarsa ne güzel birer arkadaş!” Aklî ve naklî ilimlerde derin âlim idi. Bilhassa usûl ve fıkıh buyurulan Nisa sûresi 69. âyet-i kerîmesinden; “Ülâike ilminde çok yüksek derecede olup, ictihâd derecesine ma’allezîne en’amellahü aleyhim” kısmı söylendi. Yine yükselmiş idi. Dehlî’de Şah Veliyyullah Dehlevî’den hadîs Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i şerîfinde; ilmini öğrenip kemâle geldi. Önce Mevlânâ Muhammed Âbid-i “Medhe şayan olarak yaşadı ve şehid olarak öldü” Semâmî’nin, bunun vefâtından sonra da Mazhar-ı Cân-ı ma’nâsında; “Âşe hamiden mâte şehîden” buyurduğu kısım ile Cânân hazretlerinin teveccühleri ile büyük velî oldu. Mazhar-ı ebced hesabına göre vefât târihi söylendi. Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde yetişip icâzet aldıktan sonra, vatanı olan Pâni-püt şehrine gidip, vefâtına kadar orada Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin şehid olarak vefât kadılık vazîfesi yaptı. Otuzdan fazla kitap yazmıştır. “Tefsîr-i etmesinden sonra, sevenleri, onun büyük bir kayıb olduğunu Mazhari” ismindeki tefsîri on cild olup, çok kıymetlidir. ifâde eden rü’yâlar görmüşlerdir. Tasavvufda “İrşâd-üt-tâlibîn” kitabı ve fıkha dâir yazdığı eseri Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, İslâmiyetin yayılması ve insanların hakiki saadete kavuşmaları için çok üstün hizmetler yapmıştır. Her biri üstün birer cevher olan kıymetli zâtlar de çok kıymetlidir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri bu talebesi hakkında; “Kıyâmet günü, bana, ne getirdin denilince, Senâullah-ı Pâni-pütî’yi getirdim, diyeceğim” buyurmuştur. yetiştirmiş ve onları insanlara rehberlik yapmakla 4-Mevlevî Fadlullah: Zâhirî ilimlerde derin âlim idi. Senâullah-ı vazîfelendirmiştir. Talebeleri de bulundukları yerlerde Pâni-pütî hazretlerinin kardeşidir. Tasavvufda Mazhar-ı Cân-ı insanlara İslâmiyeti öğretmişler, îmânlarının vicdânileşmesini Cânân hazretlerinin sohbetiyle kemâle ermiştir. Tasavvuf sağlamışlardır. Böylece her biri bulunduğu yerde İslâmiyete hâllerinde yüksek derecede idi. Kardeşi Senâullah-ı Pâni-pütî uyulmasına, güzel ahlâkın yayılmasına ve insanların vefât edince çok üzülmüştü. Bunun üzerine kardeşi Senâullah- birbirlerine karşı iyi muâmelede bulunmalarını sağlamışlardır. ı Pâni-putî hazretleri ona rü’yâsında şöyle buyurmuştur: “Ey Onları tanıyıp seven insanlar, onlar vasıtasıyla temiz bir hayat kardeşim bu kadar gam ve elem nedir? Kur’ân-ı kerîmde yaşamak ve saadete kavuşmakla şereflenmişlerdir. meâlen; “Biliniz ki, Allahın velîleri için hiçbir korku yoktur ve Talebeleri: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin yetiştirdiği talebelerden elli tanesi, tasavvufda “Makâmât-ı Ahmediyye” denilen yüksek dereceye ulaşmıştır. En meşhûr talebeleri şu zâtlardır. 1-Abdullah-i Dehlevî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin en başta gelen halifesi olup seyyiddir. Tasavvuf ilminin mütehassıslarından olup, müslümanların gözbebeğidir. Sohbetine gelen sâdık kimselerin kalblerine bir teveccüh ederek feyz ve bereketle doldururdu. Binlerce âşıkı, bir bakışta cezbelere ve vâridat-ı ilâhiyyeye kavuştururdu. Hocası onlar mahzûn da olmayacaklardır.” (Yûnus-62) buyurulmuştur. Bize burada rahatlık ve hesaba gelmez ni’metler ihsân olundu.” 5-Mevlevî Ahmedullah: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin meşhûr talebelerinden olup, Senâullah-ı Pâni-püti hazretlerinin oğludur. Zâhir ilimlerini babasından, tasavvuf ilmini Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden öğrenip kemâle gelmişti. Bilhassa kırâat ilminde derin âlim idi. Hergün yirmibir cüz Kur’ân-ı kerîm okurdu. Devamlı zikir, murâkabe ve tasavvuf hâlleri ile meşgûl idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hayâtını, kerâmetlerini ve 6-Şeyh Muhammed Murâd: Mazhar-ı Cân-ı Cânân nasihatlerini ve tasavvufu anlatan, “Makâmât-ı Mazhariyye” hazretlerinin ilk talebelerinden olup, dört sene hergün kitabını yazmıştır. Kabri, hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân sohbetinde bulunmuştur. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hazretleri ile yanyanadır. talebeleri arasından tasavvufda yüksek derecelere 2-Seyyid Mir Müslimân: Tasavvufda yetişmiş büyük bir zât olup, zâhirî ve bâtınî ilimlerde âlim ve mürşid-i kâmil idi. kavuşanlardandır. Onun hakkında hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri şöyle buyurmuştur: “Benim talebelerim arasında nisbetinin yüksekliği bakımından onun gibisi yoktur. Bütün kemâlâtı, olgunlukları kendinde toplamıştır.” Mevlevi 11-Şeyh Gulâm Hasen: Şeyh Muhammed İhsân’ın kardeşi Naîmullah onun hakkında; “O, duâsı makbûl bir zât idi. Bu, olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin meşhûr tecrübe ile sabittir” demiştir. Abdüllah-i Dehlevî hazretleri de talebelerindendir. Vaktini hep zikir ile geçirirdi. şöyle buyurmuştur: “Duânın kabûl olunması için üç şart vardır. Bunlar, helâl lokma yemek, doğru sözlü olmak ve ihlâslı 12-Şeyh Muhammed Münîr: Ferîdüddîn-i Genc-i Şeker olmak. O, bu üç şarta da sâhib idi. Onun gibi olmak herkese hazretlerinin torunlarından olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân nasîb değildir. Allahü teâlâ ona selâmet versin.” hazretlerinin halîfelerinin meşhûrlarındandır. Önce Çeştiyye yolunda yetişmiş, sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân 7-Şeyh Abdürrahmân: Şeyh Muhammed Murâd’ın kardeşidir. hazretlerinin talebesi olup, Nakşibendiyye yolunda kemâl Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetlerinde kemâle derecelere kavuşmuştur. Kuvvetli hür nisbete ve yüksek ermiştir. Senâullah-ı Pâni-püti hazretleri onu medhedip; hâllere sahih idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin “Görüldükleri zaman Allahü teâlâ hatırlanır” hadîs-i şerîfi onun sohbetlerine devam ettiği sıralarda, göğüs hastalığına hâli ve vasfı idi” buyurmuştur. tutularak vefât etmiştir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, onun vefâtından dolayı çok üzülmüştür. Senâullah Sebnelî’ye 8-Mîr Alîmullah Kenkûî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ilk yazdığı bir mektûpda bu üzüntüsünü şöyle bildirmiştir “Şeyh talebelerinden ve halîfelerinin büyüklerindendir. Tasavvufda Muhammed Münir bizim dostlarımızın seçilmişlerinden idi. yüksek derecelere ve hâllere kavuşmuştur. Allahü teâlânın Zilhicce ayının ondokuzunda vefât etti. Bundan dolayı çok aşkı ile kendinden geçmiş bir hâlde olup, ağlayıp göz yaşı üzgünüm. Ancak benim de vefâtım yaklaştığı için bununla dökmek onun hâllerinden idi. teselli buluyorum.” 9-Şeyh Murâdullah Ârif Gulâm Kâkî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân 13- Hâce İbadullah: Hâce Nakşibend hazretlerinin soyundan hazretlerinin en meşhûr talebelerinden ve halîfelerinden olup, olup, önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri’nin halifesi Şeyh ilimde ve amelde yüksek bir şânı vardı. İnsanları irşâd ile Muhammed Münir’e talebe oldu. Onun vefâtından sonra da vazîfelendirilmiş olup, pek çok kimse onun sohbetinde yetişip, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetlerine devam kemâl derecelerine ermiştir. Hocasından önce vefât etmiştir. ederek tasavvufda yetişti. 10-Şeyh Muhammed ihsân: Mazhar-ı Cân-ı Cânân 14- Hâce Cemâleddîn: Bu zât da önce Şeyh Muhammed hazretlerinin eski talebelerinden ve halîfelerindendir. Münir’in sohbetinde bulundu. Onun vefâtından sonra Mazhar-ı Gençliğinde talebe olmakla şereflenmiştir. Rü’yâsında Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde yetişti. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini sütlaç yerken görmüştü. Kalan kısmını da ona vermişti. Bu rü’yâ üzerine huzûruna 15- Mevlânâ Kalender Bahş: Mazhar-ı Cân-ı Cânân gelip talebesi olmuştur. Şevkinin ve aşkının çokluğundan hazretlerinin en meşhûr talebelerinden ve halîfelerindendir. kendinden geçmiş ve cezbe hâlinde idi. Tasavvufdaki şevki ve Aklî ve naklî ilimleri öğrendikten sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân aşkı onu o hâle sokmuştu ki, hararetinden soğuk kış hazretlerinin huzûruna gelerek tasavvufda yetişip icâzet ile günlerinde bile ince bir elbise giyerdi. Allahü teâlânın ismi şereflendi. İnsanlara doğru yolu göstermek ile vazîfelendirildi yanında zikredilince, takat getiremeyip kendinden geçerek Ayrıca tıp ilminde de âlim idi. Tıp ilmi ile insanların bedenlerini, bağırırdı. Bir defasında zikir ve murâkabe yaparken de tasavvuf ilmi ile de kalblerini tedâvi eder idi. Kur’ân-ı kerîmi melekleri görmüş ve aşk ile feryâd etmiştir. Birgün birisi onun ezberlemiş olup, Hâfız idi. Sesi çok güzel olup, Mazhar-ı Cân-ı yanında Senâullah-ı Pâni-pütî’nin; “İmâm-ı Rabbânî Cânân hazretlerine ve talebelerine teravih namazı kıldırırdı. hazretlerinin sinesinden ırmak gibi bir nûr akardı ki kalblerden Kur’ân-ı kerîmi tertil üzere gayet hoş okurdu. Onun kırâati, zulmeti temizlerdi” dediğini bildirdi. Bu sözü duyar duymaz Mazhar-ı Can-ı Cânân hazretlerinin çok hoşuna giderdi. aşkından feryâd edip yere yıkılmıştır. Yüksek derecede bir ihlâsa sâhib olup, Mazhar-ı Cân-ı Cânân’ın has talebelerinden idi. Talebelere ilim öğretmek ve tasavvufda yetiştirmekle meşgûl idi. İrşâd ile vazîfelendirildikten sonra, her sene memleketinden Mazhar-ı hazretlerinin hizmetinde yetişip, tasavvufda yüksek dereceye Cân-ı Cânân hazretlerini ziyârete giderdi. Mazhar-ı Câîn-ı gelmişti. Kalbi nisbetin cezbelerine kapılmıştı. Tasavvuf Cânân hazretlerinin vefâtına kadar böyle devam etti. hâllerinden olan kararsızlık ve kendinden geçme hâlinde idi. Bu hâli sebebiyle uykuyu, yemeyi, içmeyi terk etmişti. 16- Mir Naîmullah: Mazhar-ı Can-ı Cânân hazretlerinin halifelerinin büyüklerindendir. Önce Hâcı Muhammed Efdal’in 19- Mir Abdülbâkî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seçkin sohbetinde bulundu. Bundan sonra Şeyh Muhammed talebelerinden olup, hem zâhirî hem de bâtınî ilimlerde âlim A’zam’ın sohbetine devam etti. Daha sonra da Mazhar-ı Cân-ı idi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri mühim işlerde onun Cânân hazretlerinin sohbetine devam ederek kemâle erdi. istihâre yapmasını emir buyururdu. İstihâreleri isâbetli idi. Dört Tasavvufda yetişip icâzet ile şereflendikten sonra irşâd ile defa Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini vazîfelendirildi. Yüksek bir edebe ve üstün bir ahlâka sahib idi. ziyârete gitmiştir. Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine derin bir muhabbeti vardı. Talebelere zâhirî ilimleri öğretmekle ve onları 20- Halife Muhammed Cemil: Mazhar-ı Cân-ı Cânân tasavvufda yetiştirmekle meşgûl olmuştur. Hâfız idi. Kırâat hazretlerinin yüksek halîfelerindendir. Daha küçük yaşta ilmini Kâri Abdülgaffûr’dan öğrenmiştir. Ramazân-ı şerîfde, babasıyla Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûruna gelip Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine ve eshâbına teravih iltifâtlarına kavuşmuştur. Önce zâhirî ilimleri ve tıb ilmini namazı kıldırdı. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri onun Kur’ân- öğrendi. Allahü teâlâ ona çok ilim öğrenmek nasîb etti. Sonra ı kerîm okuyuşunu dinlemekten çok zevk alırdı. Mazhar-ı Cân- Mahzar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden tasavvuf ilmini öğrenip, ı Cânân hazretleri buyurdu ki: “Mevlevi Kalender Bahş ve kemâle erdi. Kendisi şöyle demiştir: “Asıl maksada kavuşmak Seyyid Naimullah’dan hiç incinmedim. Çünkü onlar güzel için pekçok kimsenin yanına gittim. Maksada kavuşma ahlâk sahibidirler.” Bu talebesi de Mazhar-ı Cân-ı Cânân çârelerini aradım. Hiç bir yerde bulamadım. Ancak Mazhar-ı hazretlerinden önce vefât etti. Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûrunda maksada kavuştum. İcâzet ve hilâfetle şereflendim.” Dînin emirlerine uyma 17- Mevlânâ Senâullah Sebnehlî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân husûsunda çok dikkatli, insanların sıkıntılarına katlanan, hazretlerinin halifelerinin büyüklerindendir. Önce zâhirî ilimleri temkin ve istikâmet üzere olan bir zât idi. Tasavvufda kemâle öğrendi. Şah Veliyyullah Dehlevî’den tefsîr ve hadîs ilmini erdikten sonra irşâd vazîfesi yapmıştır. Tıb ilmini de bildiği öğrendi. Tasavvuf ilmini önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân için, bu ilimle insanların beden hastalıklarını, tasavvuf ilmi ile hazretlerinin halîfelerinden olan Hâce Mûsâ Hân’dan öğrendi. de kalb hastalıklarını tedâvi etmiştir. Bu talebesi de Mazhar-ı Sonra bu hocasının emri ile Mazhar-ı Cân-ı Cânân Cân-ı Cânân hazretleri hayatta iken vefât etmiştir. hazretlerinin hizmetine gitti. Onun sohbetinde yetişip icâzet ile şereflendi. Tasavvufta yetişip, kemâle erdikden sonra, 21-Hazret-i Şâh Behîk: İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Sebnehel’de zâhirî ilimleri öğretmekle ve tasavvufda talebe torunlarındandır. Dedelerinin yoluna, Mazhar-ı Cân-ı Cânân yetiştirmekle vazîfelendirildi. İlmi ile amel eden, sabır, hazretlerine talebe olmak sûretiyle kavuştu ve bu yolda yetişip istikâmet, yüksek ahlâk sahibi bir zât idi. Bu talebesi bir yükseldi. Tasavvufda kemâle erdiken sonra icâzet ile defasında Peygamber efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında şereflendi. Sünnet-i seniyyeye uyma husûsunda ve görmüştü. Peygamber efendimiz ona rü’yâsında bir günlük tasavvufda, yüksek derecede büyük bir zât idi. Şah Behîk masrafı için bir rub’iyye vermiştir. Bu rü’yâsı üzerine şöyle hazretleri vefât ettikden sonra, bir defasında Hind kâfirleri anlatmıştır: “Bu rü’yâyı gördükten sonra, zenginlerden biri Serhend’deki’müslüman mezarlarını yakıp, yıkıyorlardı. hergün bir rub’iyye tahsis etti ve hergün günlük ihtiyâcım için o Askerlerden biri de, Şah Behîk hazretlerinin kabri yanına parayı bana verdi.” yaklaşıp harâb etmeye teşebbüs etmişti. Bu sırada Şah Behîk hazretleri, kabrinde gözükerek, kabrini yıkmak üzere gelen 18- Seyyid Ahmed Ali: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin askere şiddetli bir darbe vurdu. Asker hemen düşüp öldü. Bu hizmetinde bulunup, talebe yetiştirmek üzere icâzetle hâli gören küffâr askeri can korkusu ile kaçıp oradan şereflenen talebelerindendir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân uzaklaştılar. Bir daha da müslümanların mezarlarına 26- Mîr Mübîn Hân: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin, dokunamadılar. sohbetinde yetiştirdiği ve tasavvufda talebe yetiştirmek üzere icâzet verdiği meşhûr talebelerindendir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân 22- Mevlevi Abdülhak: Şah Behîk hazretlerinin kardeşi olup, hazretleri bu talebesi hakkında; “Mîr Mübîn, velî kulların bu zât da İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin torunlarındandır. büyüklerindendir” buyurmuştur. Melekleri ve rûhları açıkça Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe olup, tasavvufda görürdü. Mîr Mübîn Hân’ın talebelerinden olan Pîr Muhammed “Fenâ-i kalb” denilen makama ulaşmış idi. Üstün hâllere şöyle anlatmıştır: “Soğuk bir günde gusl abdesti almak üzere kavuşmuştu. Talebelere ilim öğretmekte iken genç yaşta vefât bir göle girmiştim. Ben göle girince gölün dışına kurtlar eti. toplandı. Yüzme de bilmiyordum. Hemen Mîr Mübîn 23- Şah Muhammed Sâlim: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ileri gelen halîfelerindendir. On sene sohbetinde bulunmuştur. Tasavvufda” yetişip üstün derecelere kavuşmuş, hazretlerine teveccüh edip, yardımıma yetişmesi için duâ ettim. Mîr Mübîn hazretleri elinde bir sopa ile gözüküverdi. Kurtları oradan uzaklaştırdı. Beni kurtardı.” icâzet ve hilâfetle şereflenmiştir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân 27- Mîr Muhammed Mu’în Hân: Mir Mübin Hân’ın kardeşi olup, hazretleri bu talebesine yazdığı bir mektûpda şöyle Mazhar-ı Cân-ı Cânân’ın hizmetinde yetişip, tasavvufda buyurmuştur: “Biz afiyet üzereyiz. Dînin emirlerine uy ve yükselmiştir. Hocasına karşı derin bir muhabbeti vardı. Bu tasavvuf ile meşgûl ol. İnsanlara karşı mütevâzi olup, hoş husûsda çoklarını geçmiştir. Edeb ve güzel ahlâk timsali idi. muâmelede bulun. Nefsin kemâle ermesi; kendini bırakıp Allahü teâlâya itaat etmesi ve teslim olmasıyladır. Âlimler ve 28- Mîr Ali Asgar Mîr Mekhûr: Mîr Mübîn Hân’ın akrabası olup, fakirler ile sohbet et. Zamanın sıkıntılarına karşı sabırlı ol. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde kemâle gelip, Dünyâ mü’minler için zindandır. Rahat edecek zaman icâzetle şereflendi. Mürşid-âbâd denilen bölgede insanları âhırettedir. Allahü teâlânın ni’metlerine şükret. Eğer bir kimse irşâd ile vazîfelendirildi. Orada pekçok talebe yetiştirmiştir. tasavvufda yetişmek için sana gelirse ona hizmetçi ol. Büyük Helâl lokma yemek için ticâretle meşgûl olurdu. Ticâretle bir muhabbet hâsıl oluncaya kadar ondan hizmet bekleme. meşgûl olmasına rağmen, kalbi dünyâ ile hiç meşgûl değildi. Kendini sıkıntıya sokma. Her nerede olursan ol Allahü teâlâyı unutma, istikâmet üzere bulun. Bu yolun büyüklerine karşı 29- Muhammed Hasen Arab: Mazhar-ı Cân-ı Cânân muhabbet besle. Vesselâm.” hazretlerinin çok kıymetli bir talebesi idi. Hergün binlerce defa Kelime-i tevhîd söyler, İhlâs sûresini okur ve istiğfar ederdi. 24- Şah Rahmetullah: Bu zât da halîfelerindendir. Allahü Devamlı oruç tutardı. Geceleri uyumaz, vaktini ibâdet ve tâatle teâlânın rızâsına kavuşmak için çok çalışmış ve gayret geçirirdi. Gündüzleri de hocasının sohbetinde bulunup hizmet göstermiş bir zâtdır. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ederdi. Çok oruç tutması ve çok zikretmesi bereketiyle keşfleri sohbetine kavuşmadan önce, nerede bir tasavvuf ehli duysa son derece doğru idi. Üç senede tasavvufda yetişip, yüksek yanına gitmiştir. Bir müddet Şah Veliyyullah Dehlevî’nin derecelere kavuştu. Hilâfet ile şereflenip, kendi memleketinde derslerine devam ettikden sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân insanları irşâd etmekle görevlendirildi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin huzûruna gitmiştir. Tasavvufda yetişip icâzet ve hazretleri bu talebesi hakkında şöyle buyurmuştur: “Bize bütün hilâfet ile şereflenmiştir. ömrü boyunca Allahü teâlâyı arayan ve Allah yolunun mücâhidi olan bir kişi geldi. O da Muhammed Hasen Arab’dır.” 25- Muhammed Şah: Önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin halîfelerinden Sûfî Abdürrahmân’ın sohbetinde 30- Muhammed Kaim Keşmirî: önce Hâce Mûsâ’nın bulunmuştur. Sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunmuştur. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetinde bulunarak tasavvufda yetişmiş ve icâzetle sohbetine kavuşmadan önce çok yer dolaşmış pekçok zâtın şereflenmiştir. sohbetinde bulunmuştur. Geceleri, devamlı ibâdet ve tâatle, gündüzleri de oruç tutarak geçirmiştir. Nefsini ıslah etmek için çok mücâhede yapmıştır. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerini tanıyıp, sohbetine kavuşunca, onun feyzleriyle üç senede 33- Mevlevi Gulâm Yahyâ: Âlim, hafız, çok zekî ve faziletli idi. kemâle ermiştir. Önceleri Kâdiriyye yolunun büyüklerinden olan bir zâttan feyz almıştı. Daha sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe İcâzet verilip tasavvufda talebe yetiştirmekle olup, beş sene hizmetinde bulundu. Tasavvufda yetişip vazîfelendirilmiştir. Bir ara Hâce Mûsâ Hân’ı ziyâret için kemâle erdi. Kendi memleketinde, tasavvufda talebe Buhârâ’ya gitmişti. Vardığında Hâce Mûsâ Hân’ı ölüm yetiştirmek üzere vazîfe verildi. Memleketinde çok iyi kabûl hastalığında buldu. O Buhârâ’da iken, Hâce Mûsâ Hân vefât gördü ve talebe yetiştirdi. etti. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin onun üzerinde yüksek teveccühlerini gördü. Buhârâ’da çok iyi bir kabûl görmesine, 34- Mevlevi Gulâm Muhyiddîn: Abdülkâdir-i Geylânî oradaki insanların kendisinin Buhârâ’da kalmasını çok arzu hazretlerinin torunlarından olup, seyyid idi. Aklî ve naklî etmelerine rağmen, hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine ilimlerde âlim ve hafız idi. Hadîs ilminde de derin âlim idi. olan derin muhabbeti sebebiyle orada duramadı. Bir defasında Zâhid, âbid ve mâsivâdan yüz çevirmiş idi. Zamanının şöyle bir rü’yâ gördü, rü’yâsında Medîne-i münevverede bir âlimlerinden birçok zâtın sohbetinde bulunmuşdu. Ancak bahçe gördü. O bahçeden bir nehir, Mazhar-ı Cân-ı Cânân tasavvufda bütün makamlara kavuşamamıştı. Mazhar-ı Cân-ı hazretlerinin bahçesine akıyordu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân Cânân hazretlerinin huzûruna gelip, talebe olmayı arzedince, hazretlerinin bahçesinde bu nehrin suyu ile ağaçlar yetişiyor ona Dehlî’de bulunan âlimlerin sohbetine bir müddet daha ve güller açıyordu. Bu rü’yâsı sebebiyle Peygamber devam etmesini söyledi. Böylece iki sene daha oradaki efendimizin kabr-i şerîfini ve Kâ’be-i muazzamayı ziyâret âlimlerin sohbetine devam etti. Sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân arzusu çok artmıştı. Nihâyet hacca gitti ve; “Benim iki oğlum hazretlerinin sohbetine gelip, altı sene hizmetinde bulunarak var, birini Kâ’be’ye, birini de Mescid-i Nebî’ye ( aleyhisselâm ) tasavvufda kemâle erdi. Talebe yetiştirmek üzere icâzet ile hizmetçi olarak bırakacağım” diye vasıyyet etti. şereflendi. 31- Hâfız Muhammed: önce Mazhar-ı Cân-ı Cânân 35- Mevlevi Naîmullah Behrâyçî: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin talebesi Hâce Mûsâ Hân’ın sohbetinde bulundu. hazretlerinin halifelerinin meşhûrlarından olup, aklî ve naklî Bir ara tasavvufda “Kabz” denilen hâle düşüp, hâlleri bağlandı. ilimlerde âlim idi. Zâhirî ilimleri tahsil ettiği sırada, bâtınî Bir türlü “Bast” (yayılma, açılma) hâline dönemedi ve ilimlerde de ya’nî tasavvuf ilminde de yükselmeyi arzu tasavvufda “Fenâ-i nefs” denilen, nefsi ıslah hâline ediyordu. Bu sırada bir rü’yâ gördü. Rü’yâsında tasavvuf kavuşamadı. Bu hâlde iken rü’yâda Hâce Nakşibend ilminde de yetişip kemâle ereceği müjdelendi. Bunun ancak hazretlerini gördü. Hâce Nakşibend hazretleri ona buyurdu ki: yetişmiş ve yetiştirebilen bir mürşid-i kâmilin sohbetinde “Oğulcağızım bu gayretin daha nedir ki, henüz azdır. Kalbinin bulunmaya bağlı olduğu ve henüz kendisi için o vaktin düşüncelerden temizlenmesi ve nefsinin ıslah edilmesinin bir gelmemiş olduğu söylendi. Zâhirî ilimlerin tahsilini zamanı vardır.” Bundan bir müddet sonra Mazhar-ı Cân-ı tamamladıktan sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin Cânân hazretlerinin sohbetine kavuştu. Mazhar-ı Cân-ı Cânân halifesi Muhammed Cemil vasıtasıyla Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri ona; “Senin “Kabz” (tutulma) hâlinin kaldırılma hazretlerini tanıyıp, sohbetine kavuştu. Dört sene sohbetine zamanı geldi” buyurarak, onun kalbine teveccühte bulundu. devam’ ederek tasavvufda yetişip kemâle erdi. Mazhar-ı Cân-ı Senelerce kavuşamadığı ni’mete, Mazhar-ı Cân-ı Cânân Cânân hazretleri, ona icâzet ve hilâfet verip, kendi vatanında hazretlerinin bir iltifâtı ile kavuştu. Kalbi feyz ve ma’rifetle insanları irşâd etmekle vazîfelendirdi. Vatanına gidip bu vazîfe doldu. ile meşgûl oldu. Pekçok kimse onun vasıtasıyla hidâyete erdi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, sohbetlerine dört sene 32- Mevlevi Kutbüddîn: Zâhirî ilimlerde âlim olup, tasavvufda devam eden bu talebesine şöyle buyurmuştur: “Senin bizim yetişmek üzere önce yedi sene Hâce Mûsâ Hân’ın sohbetinde sohbetimize dört sene devam etmen, başkalarının oniki sene bulundu. Daha sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin devam etmesine bedeldir. Senin sohbetinin nûru, âlemi sohbetlerine devam ederek, tasavvufda yüksek derecelere aydınlatacak. Sana her iki cihanın fütuhatı ihsân olunacak.” ulaşıp kemâle erdi. 36- Mevlevi Kelîmullah Nebkâlî: Halîfelerinin Vefât edince, Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin kabri meşhûrlarındandır. Tasavvufda yetiştikden sonra icâzetle yanına defnedildi. şereflenip, kendi memleketinde irşâd ile vazîfelendirildi. Kendisi şöyle anlatmıştır: “Benim bu büyükleri sevmeme ve 40- Muhammed Hüseyn: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine talebe olmama İmâm-ı sohbetinde senelerce bulunup kemâle ermiştir. Tasavvuf Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ını çok okumak sebep oldu.” hâllerine dalmış olup, âşikâne şiirler okurdu. Yine şöyle anlatmıştır: “Bir rü’yâ görmüştüm. Deniz üzerinde bir gemi içinde idim. Birden bire şiddetli bir rüzgâr esmeye başladı. Sahile ulaşmam mümkün değildi. Çok korktum ne yapacağımı şaşırdım. Bu sırada kulağıma gaybdan bir ses geldi “İmam-ı Rabbanî, sana yardıma geliyor!” dedi. Bundan sonra rüzgâr sâkinleşti. Bindiğim gemi batmaktan kurtuldu. Birkaç gün bu rü’yânın te’sîri üzerimde devam etti.” 41- Şeyh Gulâm Hüseyn Tehânîseri: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seçkin eshâbındandır. Fıkıh ilminde de âlim idi. Önce, Şeyh Gulâm Kadir Şah Kâdirî’nin sohbetinde bulundu. Muhammed Mîr ile yedi sene sohbet etti. Şeyhü’ş-şuyûh Muhammed Abid’i görmüştür. Çok zikreder, günde binlerce Kelime-i tevhîd söylerdi. Daha sonra Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunarak kemâle erdi. Ömrünü 37- Mir Rûhulemîn: Sûnî-püt kasabasındandır. Önce Kadirî Allahü teâlânın ismini zikretmekle ve Resûlullaha ( yolundaki bir zâttan feyz alıp, tasavvufda hâllere kavuştu. Bu aleyhisselâm ) tâbi olmakla geçirip, vakitlerini kıymetlendirirdi. ilk hâllerini şöyle anlatmıştır: “Allahü teâlânın ismini zikretmekle öyle bir mertebe ve öyle bir hâl beni istilâ etti ki, her nereye baksam Allahü teâlânın ism-i şerîfini görürdüm. Bir defasında kıble yönünde, bir duvar üzerinde Kâ’be-i muazzamayı açıkça gördüm. Evliyânın rûhlarını da baş gözü ile görürdüm. Fakat henüz kalbimde tam bir itminan hâsıl olmamıştı. Ne zaman ki Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine kavuştum, o zaman kalbimde itminan hâsıl oldu. Asıl maksada onun sohbetinde kavuştum.” ömrünün sonuna doğru Kur’ân-ı kerîmi ezberlemeye başladı. Henüz 42- Mevlevi Abdülkerîm: Püreb’li olup, önce zâhirî ilim tahsiline başlayıp, bu tahsilini tamamladıktan sonra, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetine giderek tasavvufda yetişti. Kendisine icâzet verilip, memleketinde irşâd ile vazîfelendirildi. 43- Mevlevi Abdülhakîm: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde yetişmiş bir zât olup, mâsivâyı ya’nî Allahü teâlâdan başka herşeyi terketmiştir. tamamlayamadan vefât etti. Bir hadîs-i şerîfte, Kur’ân-ı kerîmi 44- Nevvâb irşâd Hân: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin ezberlemekte iken tamamlayamadan vefât edenlere, melek bir seçkin talebelerinden olup, güzel ahlâk ile vasıflanmış idi. elma vereceği, onu koklarken Kur’ân-ı kerîmi tamâmen Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine karşı derin bir ezberlemiş olacağı bildirilmiştir. Mîr Rûhulemîn’in oğlu Mîr muhabbeti ve üstün bağlılığı vardı. Tasavvufda kemâle Gulâm Hüseyn de, Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin erdikten sonra, insanlara doğru yolu anlatmak ile talebelerinden idi. Babası vefât edince bir rü’yâ görmüştür ve vazîfelendirilmiştir. bu rü’yâsını şöyle anlatmıştır: “Büyüklerden vefât etmiş olan bir zâtı rü’yâmda gördüm. Ondan babamın hâlini sordum. 45- Gulâm Mustafa Hân: önce Şah Veliyyullah Dehlevî’nin “Babam, bizim civarımızda Kur’ân-ı kerîm okutmaktadır” dedi.” derslerinde ve sohbetinde bulunmuştur. Sonra da Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinden feyz alarak tasavvufda yetişti. 38- Şah Muhammed Şefi’: önce azîz bir zâtın, sonra da İnsanlara hak ve hakîkati anlatmakla vazîfelendirildi. Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunarak tasavvufda kemâle erdi. 46- nûr Muhammed Kandehâri: Din ilminde âlim bir zât olup, tasavvufda da yetişip icâzet almıştı. Ancak kavuşmayı arzu 39- Muhammed Vâsıl: önce onsekiz sene bir âlimin sohbetine ettiği yüksek derecelere Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin devam etti. Bu hocasının vefâtından sonra, Mazhar-ı Cân-ı sohbetinde bulunduktan sonra kavuştu. Kendisi şöyle demiştir: Cânân hazretlerinin sohbetine gidip, tasavvufda kemâle erdi. “Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri vasıtasıyla bu yola kavuştum. Muhammed Ma’sûm hazretlerinin ve Hâce Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri, mübârek zevcesini de Nakşibend hazretlerinin rûhâniyetlerinden yeni bir nisbete tasavvufda yetiştirip kemâle ulaştırmıştır. Zevcesine, sâliha ulaştım.” kadınlara doğru yolu anlatmak, tasavvufda yetiştirmek üzere icâzet vermiştir. Hanımı, rü’yâsında Peygamber efendimizi ( 47- Molla Nesîm: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin aleyhisselâm ) ve İmâm-ı Rabbânî hazretlerini görerek halîfelerinin büyüklerindendir. Onun sohbetinde, tasavvufun feyzlerine kavuşmuştur. bütün derecelerine kavuşup, kemâle gelmiştir. Hocası Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerine karşı tam bir ihlâs ile Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin seksenyedi mektûbu ve bağlılığı ve derin bir muhabbeti vardı. Hiç bir işini hocasına melfûzâtı “Kelimât-ı tayyibe” denilen kitabı vardır. sormadan yapmazdı. Talebelere ilim öğretmek ve onları Mektûplarından ba’zıları şunlardır: tasavvufda yetiştirmekle meşgûl olup, hoş bir ömür geçirmiştir. Memleketinden, her sene hocasını ziyârete gelirdi. “Allahü teâlâya hamd, Resûlüne salâtü selâm ederim. Kayyûm-i Rabbanî Müceddîd-i elf-i sânî ile Mahbûb-i Sübhâni 48- Molla Abdürrezzâk: Fıkıh ve usûl ilminde derin âlim idi. Şeyh Abdülkâdir-i Geylânî (r.anhümâ)’den hangisinin daha Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin hizmetinde bulunup, üstün olduğunu sual ettiğiniz mektûbunuzu okudum. tasavvufda yetişti. Tasavvufda talebe yetiştirmek üzere icâzet verildi. Ömrünü, zâhirî ve bâtınî ilimleri öğretmek ve ibâdetle Kardeşim, üstünlük iki kısımdır: Cüz’î ve külli. Anlaşılıyorki, geçirdi. suâliniz, cüz’î üstünlük için değildir. Külli olan üstünlüğün esâsı ise, Allahü teâlâya yakınlığın daha fazla olmasına 49- Molla Celîl: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bağlıdır. Bu ise bâtına, kalbe âid bir iştir. Aklın burada bir işi sohbetinde kemâle erip, tasavvufda talebe yetiştirmek üzere yoktur. Belki menkıbelerin azlığı ve çokluğu cevap vermeye icâzet verildi. Tasavvufda yetişmek arzusu ile huzûruna kolaylık sağlar ama kesinlik ifâde etmez. Kitabdan, sünnetten gelenlerin kalblerini feyz ile doldururdu. ve icmâ’dan bir delîl göstermek, ancak asr-ı saadet ve birinci asır içindir. Siz de biliyorsunuz ki, bu iki büyük o zamandan 50- Molla Abdullah: ilimde ve edebde üstün bir zât idi. Mazhar- çok sonra dünyâyı şereflendirmişlerdir. O hâlde dînin üç aslı ı Cân-ı Cânân hazretlerinin bereketli sohbetinde kemâle ve delîli bu husûsta bize cevap olmuyor. ermiştir. İcâzetle şereflendiken sonra kendi memleketine gidip, irşâd ile meşgûl oldu. Molla nûr Muhammed ile de sohbet Keşf ise, hatâ ihtimâli taşıyabilir. Muhalife de huccet değildir. etmiştir. Hocalarına muhabbetin aşırılığını taşıyan talebelerin sözlerine de i’tibâr olunmaz. 51- Molla Teymûr: Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin sohbetinde bulunarak tasavvufda kemâl derecelere kavuşmuş Bunun gibi bu iki büyüğün üstünlüklerini ve kemâlâtını ve irşâd vazîfesi yapmak üzere icâzet verilmiştir. Molla nûr kuşatacak ve ikisinden birinin diğerinden üstün olduğuna Muhammed ile sohbet etmiş ve Molla Nesîm’in sohbetlerinde hükmedecek bir keşf sahibi de görünmüyor ve bilinmiyor. O de bulunmuştur. Memleketinde insanlara doğru yolu anlatmak hâlde en sağlam yol, bunu Allahü teâlânın ilmine bırakmak ve ile meşgûl olmuş, pekçok kimse onun vasıtasıyla tasavvufta bilinmesinde bir fâide bulunmayan, bu husûsta susmaktır. yetişmiştir. Ayrıca Eshâb-ı Kirâm düşmanlarından pekçok İkisinin de çok büyük ve üstün olduğunu söylemek yeter. kimse, onun vasıtasıyla bozuk i’tikâdlarını terkedip, Ehl-i Edebi gözetip, bu konuda susmak ve konuşmamak daha sünnet olmakla şereflenmişlerdir. Mazhar-ı Cân-ı Cânân iyidir. Bu mes’ele, dinde bilinmesi zarurî şeylerden değildir ki, hazretlerinin bu talebelerinden başka; Molla Evliyâ, Molla konuşmak zarurî olsun. Hazret-i Müceddid’e olan büyük İbrâhim, Şah Lütfullah, Molla Seyfeddîn, Muhammed Hân, muhabbet ve eşsiz aşkımızdan da burada bahsetmek Hâce Muhammed Ömer, Hâce Yûnus, Şeyh Kutbuddîn, Şeyh münâsib olmaz. Çünkü söz akıl sahasının dışına çıkıyor. Şiir: Muhammed Emîn, Şeyh Gulâm Hüseyn gibi pek çok talebesi vardır. Ne ileri gitmeli, ne de geri kalmalı, Kirâmın tabiatlarında nasıl sıhhat ve şifâ te’sîrleri yaptığı Adımı, gereğinden ileri atmamalı. kolaylıkla anlaşılabilir. Muhakkak ki, o tedâvi ve ilâç, Allahü Âlem, bütün ezelî cemâlin aynasıdır, teâlâyı çok sevmek, bütün gayretiyle Resûlullaha tâbi olmak, Seyretmeli, fakat konuşmamalı.” (7. mektûp) tâat ve ibâdetlerden lezzet duymak ve günahları çirkin görüp, nefret etmekten başkası değildi. Bu da onlarda kalblerin “Kardeşim, zamanımız talebesinin zaîfliğinden, evliyâdan keşf huzûru ve nefslerin temizlenmesi te’sîrini yapıyordu. Resûl-i ve kerâmet istediklerinden ve birinci asrı göz önünde ekremin ( aleyhisselâm ) bereketli sohbeti ve İslâmiyet tutmadıklarından bahseden mektûbunuz geldi. Biliniz ki, başka reçetesinin tatbiki ile, bu mertebelere pek kısa zamanda, belki şeyhlere meyli olan sefihleri, akılsız kimseleri talebe edinmeye bir anda kavuşuyorlardı. Onlar, daha sonraki asırlarda lüzum yoktur. Akıllı ve muhlis kimselerden, bu işe tâlib olanları söylenen zevk ve mevâcidlerden ziyâde, sûret ve hakîkate kabûl etmelidir. Üzülmeyiniz. Allahü teâlâ hakîkî hakimdir. Âl-i son derece riâyet ve ihtimâm gösterip, hakîkati koruyan sûreti İmrân sûresi 31. âyetinde meâlen; “Ey Habîbim! Onlara de ki, muhafaza edip, keşf ve kerâmete i’tinâ göstermediler. Bunları eğer Allahı seviyorsanız, bana tâbi olunuz. Allah da sizi sever” kemâlin, olgunluğun îcâb ve şartlarından saymadılar. buyurulması, bütün yollardaki sâliklerin, talebelerin maksadı olan Allahü teâlânın sevgisini ve rızâsını kazanmağı, O hâlde, tam sıhhate kavuşmak ya’nî Muhammedi nisbet Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmaya bağlı isteyen bir tâlib, Resûlullahın sünnetine uymayı, bütün riyâzet kıldı. O mütehassıs doktor, kulları gaflet ve günâh ve mücâhedelerden üstün ve buna âid olan nûr ve bereketleri, hastalıklarından kurtarmak için, ilâç ve perhiz yerinde olan bütün feyzlerden efdal bilmelidir. Bütün zevk ve mevâcidlere, emir ve yasakları gönderdi. Bu reçeteyi tatbik edip, uygun bâtın cem’iyyeti ve devamlı huzûr yanında değer vermemeli ilaçları alan, perhize riâyet eden sıhhat ve şifâ bulur. Kaçınan ve bu öz ve hakîkatlerin elde edilmesine sebep olan büyüğü, kendini ziyan ve telef etmiş olur. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) vekîli bilmeli, ona canla başla hizmet edip, bu yolda, çocuklar gibi, ele geçen ceviz-meviz Bu reçetenin bir sûreti, bir de hakîkati vardır. Sûreti ile avam gibi şeylerle, tatlı olsa da, yetinmemelidir. müslümanları hareket eder. Bu da, i’tikâdını düzelttikten sonra kitab ve sünnete uygun olarak amel edip, emir ve yasaklara Hadîs-i şerîfi ve fıkıh bilgilerini öğreniniz. Âlimlerin sohbetine uymakla olur. Karşılığı da Cennetin ni’metleri ve devam ediniz. Amellerinizi Allahü teâlânın habîbi olan Cehennemden kurtulmaktır. Hakîkati ise havassâ, seçkinlere Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) ittıbâ’, uymak niyetiyle mahsûs olup, kalblerin nûrlanması, parlaması ve nefslerin yapınız.” (21. mektûp) tezkiyesi, temizlenmesidir. Bunda bildirilmiş olan sûret bulunmakla beraber, riyâzet ve mücâhedeler de vardır. Yine şöyle buyurdu: “Namaz kılarken Allahü teâlâyı görmek Burada ele geçen, tecellî ve keşflerdir. Sûrete îmân ve İslâm, mümkün değil ise de, görür gibi bir hâl hâsıl olmaktadır.” hakîkate ise ihsân denir. Nitekim Hadîs-i şerîfde; “İhsân; Rabbine, onu görür gibi ibâdet etmendir” buyuruldu. Hakikatsız sûret, derideki hastalıklara çâre bulmada, çıban ve yaralar üzerine konulan merhem ve ilâçlar gibidir. Yarayı iyileştirir, çıbanı geçirir. Elbette faydasız değildir. Hakîkatin ise, sûretsiz hiç faydası yoktur. Belki o hakîkat değil, mekr-i ilâhîdir. Bundan Allahü teâlâya sığınırız. Büyük halifesi Abdüllah-ı Dehlevî hazretleri “Mektûbât” kitabının sekizinci mektûbunda şöyle buyuruyor: “Bâtındaki nisbetin, ya’nî kalbindeki bağlılığın artmasına çalış! Allah ismini, ba’zan Kelime-i tehlîli çok zikrederek, ba’zan salevât okuyarak, Kur’ân-ı kerîm okuyarak, Allahü teâlâya yaklaşmağa uğraş! Bu çalışmalarda gevşeklik olursa, bu fakirin rûhaniyetine teveccüh ediniz! Yâhud Mirzâ Mazhar-ı Hakîkat, temizlemek, ya’nî hastalıklı, mikroplu, bozuk Cân-ı Cânân’ın kabrine geliniz. Ona teveccüh edince; çok maddeleri çıkarıp atmak gibidir. Çünkü yerinde kalırlarsa, yine terakkî edilir. Ondan hâsıl olan fâide, bin dirinin fâidesinden hasta edebilirler. Tam sıhhate kavuşmak, küllî şifâ bulmak, bu daha çoktur. Gavs-üs-sakaleyn Abdülkâdir-i Geylânî ve Şâh-ı iki tedâvinin birlikte yapılmasıyla olur. Bu açıklamadan, Nakşibend Behâeddîn-i Buhârî hazretleri ile de murâkabe Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) tedâvisinin, Eshâb-ı ediniz!” Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretleri buyurdu ki: “Her kim ki dünyâya düşkün olanlar arasına karışırsa, sohbetin bereketlerine ve tasavvufun nûrlarına kavuşamaz! Bir kimse dünyâya düşkün olanlar arasına ihtiyâç olduğu kadar karışır ve hâlis niyetle ve bâtınî nisbetini muhafaza ederek aralarında bulunursa zararı yokdur.” “Dünyâ mel’ûndur ve dünyâda olan şeylerden Allah için yapılmayanlar da mel’ûndur. Allahü teâlânın sevgisi ile dünyâ sevgisi bir araya gelmez. Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için mâsivâyı ya’nî Allahü teâlâdan başka herşeyi ve bütün maksatları terketmek lâzımdır.” Mazhar-ı Cân-ı Cânân hazretlerinin kendi eshâbına, talebelerine nasîhatları şöyledir: MECDÜDDÎN İBNİ ESÎR (Mübârek bin Muhammed) Şafiî mezhebi fıkıh, tefsîr ve hadîs âlimi. İsmi, Mübârek bin Muhamed bin Muhammed bin Abdülkerîm Şeybânî’dir. Künyesi Ebü’s-Se’âdât olup, lakabı, Mecdüddîn’dir. İbn-i esîr Cezeri diye bilinir. 544 (m. 1149) senesinde Cezîre-tübnü Ömer denilen yerde doğup, 606 (m. 1210) senesinde, Zilhicce ayının başlarında Musul’da vefât etti. Vefeyât-ül-a’yân isimli kitapta şöyle der: Cezîre-tübnü Ömer, Musul’un yukarısında Dicle kenarında bir yerdir. Cezire “Takvânın ve vera’ın (haramlardan ve şüpheli şeylerden denmesi, denizin, bir kara parçasının etrâfını çevirdiği gibi, sakınmanın) yolu, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) mütâbeat, Dicle nehri de bu beldeyi kuşattığı içindir. Cezire, bugünki uymak ve onun bildirdiklerini candan kabûl etmektir. Kendi Mardin’in kazasıdır. İbn-i Esîr’in fazilet ve ilim sahibi iki kardeşi hâlinizi, kitab ve sünnette bildirilen husûslar ile karşılaştırınız. vardı. Birisi, Ziyâüddîn bin esîr el-Kâtib olup, vezir idi. Diğeri, Eğer hâliniz, kitab ve sünnette bildirilen husûslara ya’nî dînin İzzüddîn Ali bin Esîr’dir. Târih ve başka kitapları vardır. emirlerine uygun ise makbûldür. Uygun değilse merdûddur, Dımeşk’a gelip orada dersler vermiştir. reddedilecekdir. Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdı üzere olmak lâzımdır.” ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ İbn-i Esîr, Cezîre’de büyüdü. Sonra Musul’a gitti. Burada; Yahyâ bin Sa’dûn Kurtubî, Musul Hatîbi Tûsî’den, Bağdad’da; İbn-i Küleyb’den hadîs-i şerîf dinledi. Nahiv ilmini; Ebû Muhammed bin Dehhân’dan ve Ebû Harem ed-Darir Mekkî 1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1034 bin Reban’dan okudu. Kendisinden de; oğlu, Şihâb-ı Kûsî ve birçok kimse hadîs-i şerîf rivâyetinde bulundu. Kendisinden 2) Makâmât-ı Mazhariyye sh. 20 vd. 3) Hadâik-ül-verdiyye sh. 201 4) İrgâm-ül-merîd sh. 58 5) Hadîkat-ül-evliyâ sh. 118 6) Reşehât zeyli sh. 83 icâzetle rivâyette bulunanların sonuncusu Fahrüddîn bin Buhârî’dir. O zaman memleketin emîri Mücâhidüddîn Kaymaz bin Abdullah ve Musul emîri İzzeddîn Mes’ûd bin Mevdûd’un yanlarında kaldı. Onların mektûp ve yazı işlerini o yapıyordu. Vefâtına kadar bu vazîfe ile meşgûl oldu. İbn-i esîr bir ara hastalandı. Elini ve ayaklarını hareket ettiremez ve yazı yazamaz hâle geldi. Devamlı evinde kaldı. Yanında dâima âlimler ve fazilet sahibi kimseler ve talebeleri 7) Câmi’u kerâmât-il-evliya cild-1, sh. 129 bulunurdu. Musul’un köylerinden birisinde, “Kasr-ı Harb” denilen bir dergâh yaptırdı. Bütün mülkünü oraya vakfetti. 8) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 343 Kardeşi İzzeddîn Ebû Hasen Ali şöyle anlatır: “Mübârek İbni 9) Hadîkat Ün-nediyye sh. 16 Esîr hasta olunca, Magrib’den birisi geldi. Tıb ilmini biliyordu. Onu tedâvi etmek için uğraşmaya başladı. Tedâvi etmeden 10) Rehber Ansiklopedisi cild-11, sh. 295 hiçbir ücret almıyacağını söyledi. Yaptığı bir ma’cun ile 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-13, sh. 54 tedâviye devam etti. Bir müddet sonra, tedâvi çalışmalarının semeresi ortaya çıktı. İbn-i Esîr’in ayakları yumuşamaya 5) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 274 başladı. Artık onları uzatabiliyordu, iyice iyileşince, bana, kendisini tedâvi eden o Magribli zâtı râzı edecek şekilde birşey verilmesini söyledi. O şahsı birçok iyilik ve hediyelerle mükâfatlandırdı.” İbn-i Müstevfî, Erbil târihinde, Mübârek bin esîr hakkında der ki: “O, en meşhûr âlimlerden olup, herkesin yanında kadr ü 6) Zeyl-i Ravdateyn sh. 68 7) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 22, 23 8) Miftâh-üs-se’âde cild-1, sh. 128, 129 9) El-A’lâm cild-5, sh. 272 kıymeti çok idi. Fazîletli bir zât idi. İnsanlar, işleri husûsunda yanına gelip kendisi ile istişâre ederlerdi, iyilik ve ihsân sahibi olup, herkese faydası dokunurdu.” Bütün eserlerini, hastalığında yazdı. O söylüyor, MECDÜDDÎN İSMÂİL BİN MUHAMMED talebeleri yazıyordu. Müracaat edilecek, eserlere bakma husûsunda da kendisine talebeleri Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İsmâil bin yardımcı oluyordu. Yazdığı uzun mektûpların Muhammed bin Hüdâdâd olup, lakabı yanında, pek kıymetli eseri de vardır. Eserleri: 1. Mecdüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Câmi-ül-usûl fî ehâdîs-ür-Resûl: Matbûdur. Bu 748 (m. 1347) senesi Rebî’ul-âhır ayında vefât kitapta Kütüb-i Sitte’deki tekrarlar çıkarılarak tek etti. Mecdüddîn İsmâil; kadı, İmâm, evliyânın bir kitap hâline getirilmiştir. On parçadır. 2. En- kutbu, zamanın bir tanesi olup, çok kerâmetleri Nihâye fî garîb-il-hadîs: Hadîs-i şerîflerde geçen görüldü. kelimeleri izâh eden ansiklopedik bir lügattir. Matbûdur. 3. El-İnsâf fil-cemi beyn-el keşfi vel Keşşâf: Kur’ân-ı kerîm tefsîridir. Salebî ve Keşşâf tefsîrlerinden hazırlanmıştır. 4. El-Mustafâ velMuhtâr fil-ed’iyeti vel-ezkâr, 5. Yazma san’atıyla ilgili bir eseri, 6. El-Bedî fî şerh-il-Fusûl fin-nahvi libni Dehhân, 7. Dîvân-ı Resâil: Yazmadır. 8. EşŞâfiî fî şerhi müsned-i İmâm-ı Şafiî, 9. ElMurassa’ fil aba’ vel-ümmehât vel-benât. Baskısı yapılmıştır. 10. El-Muhtâr fî menâkıb-il-ahyâr Yazmadır. 11. Tecrîdü esmâ-is-Sahâbe: Yazmadır. 12. Menâl-ut-tâlib fî şerhi tıvâl-ilgarâib. Bir cilddir. İbn-i Battûta seyahatnamesinde şöyle anlatır: “Irak ve havâlisine Hüdâbende adlı zâlim bir hükümdâr hükmederdi. Eshâb-ı Kirâm düşmanı olan biri yanına gelip, çeşitli yalan ve hîle ile, Hazreti Ebû Bekr ve Hazreti Ömer ve diğer Eshâb-ı Kirâm düşmanlığını ona aşıladı ve kendi gibi inanmasını sağladı. Bu sebeble de, hükümdârın yanında kıymetli bir hâle geldi. Hükümdâr da İslâmiyeti bilmediği için, memleketindeki herkesin Eshâb-ı Kirâm düşmanı olması için, İran, Azerbaycan, İsfehan, Kirman ve Horasan’a mektûplar yazdırdı ve elçiler gönderdi. Elçiler, ilk önce Bağdad, Şîrâz, İsfehan’a doğru yola çıktılar. Bağdad’a gelen elçiler, doğruca Ehl-i sünnet ve cemâat i’tikâdında ve Hanbelî mezhebi 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-8, sh. 174 üzere olan Bâb-ül-Ezc halkının bulunduğu yere geldiler. Eshâb-ı Kirâm hakkında kötü sözler 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-4, sh. 141, 143 3) Tabakât-üş-Şâfiiyye (Sübkî) cild-8, sh. 366 söylediler. Onların bu söyledikleri karşısında, müslümanlar, îmânları sebebiyle galeyâne gelip; “Biz böyle sözler duymak istemeyiz ve kabûl de etmeyiz” dediler. Elçiler, Cum’a günü MEHMED ATÂULLAH EFENDİ müslümanların toplu bulundukları câmiye silâhlı bir vaziyette tekrar gelip, minberde hutbe okuyan Osmanlılar zamanında yetişen Hanefî mezhebi fıkıh hocayı tehdid ettiler. Hutbede Hazreti Ebû Bekr âlimlerinden. Elliikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed ve Hazreti Ömer ve diğer Eshâb-ı Kirâm Atâullah’dır. Kâdı İbrâhim Efendi’nin oğludur. Doğum yeri ve aleyhinde konuşmasını ve câmideki yazılı olan târihi bilinmemektedir. 1127 (m. 1715) senesinde Bolu’da isimlerinin de kaldırılmasını söylediler. Hatîb ve vefât etti. oradaki müslümanlar buna üzüldüler ve elçilere karşı geldiler. Neticede hükümdârın adamları çok olduğu için çaresiz teslim oldular. Hükümdâr, Hulefâ-i Râşidîn’in mübârek isimlerinin hutbeden çıkarılmasını, diğerlerinin de kesinlikle söylenilmemesini emretmekle birlikte, Şîrâz, İsfehan ve Bağdad kadılarının da huzûruna getirilmesini istemişti. İlk gelen Şîrâz kadısı Mecdüddîn İsmâil hazretleri oldu. Hükümdâr onun, husûsî olarak insan parçalamak için beslediği ve boyunlarında tasmalar olan vahşî köpeklere atılmasını emretti. Köpeklere bakan adam, onları çözüp, oraya getirilmiş olan Kâdı Mecdüddîn’in üzerine gönderdi. Köpekler, gürültüyle yanına geldiklerinde sâkinleştiler ve kuyruklarını sallamaya, kulaklarını oynatmaya başladılar. Hücumdan vazgeçip, uysallaştılar. Bu durum hükümdâra bildirilince, inanmayıp derhâl oraya geldi ve durumu gördü. Hemen hâli değişti. Kâdı Mecdüddîn’in ayaklarına kapandı. Elbisesini çıkarıp ona verdi ve sarayına götürdü. Geniş bir şekilde İslâmiyetin emirlerini öğrenip, sâlih bir müslüman oldu. Sonra da etrâfa mektûplar yazıp elçiler gönderdi. Bütün şehirlerde Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere olunmasını, Hulefa-i Râşidin’in isimlerinin hutbelerde zikredilip, mübârek isimlerinin yazılmasını ve onlara ve diğer Eshâb-ı Kirâma hürmet edilmesini ferman buyurdu. Bütün bu hayırlı işler, Kâdı Mecdüddîn’in bereketi ile oldu. Allahü teâlânın yardımı onun üzerinde idi.” Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İstanbul’a gelip zamanının âlimlerinden ilim öğrendi. Birçok Kıymetli bilgileri edindikten sonra, şeyhülislâm Minkâri-zâde Yahyâ fendi’nin hizmetinde bulunup, onun yanında mülâzim (stajyer) oldu. Tahsilini tamamlayıp müderrislik diplomasını aldıktan sonra, birçok medreselerde müderrislik yapıp talebe yetiştirdi. Kadılık mesleğine yöneldi. 1097 (m. 1685) senesinde Yenişehir, 1102 (m. 1690) senesinde Şam kadılıklarında vazîfelendirildi. Sonra da vazîfeden ayrıldı. Şeyhülislâm Feyzullah Efendi’nin tavsiyesiyle, 1107 (m. 1695) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Bu vazîfede gösterdiği üstün başarı üzerine 1115 (m. 1703) senesinde Anadolu kadıaskerliğine nakledildi. Sultan Üçüncü Ahmed Hân’ın tahta geçişinden sonra, 1118 (m. 1706) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden ayrıldı. 1124 (m. 1712) senesinde ikinci defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1125 (m. 1713) senesinde şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. İki ay yedi gün kadar bu makamda kaldıktan sonra bu vazîfeden ayrıldı. Rumelihisarı’ndaki evinde istirahata çekildi. Daha sonra Sinop’a gitti. Bu sırada Şeyhülislâm Ebe-zâde Abdullah Efendi de Trabzon’a gidiyordu. İkisinin de bulunduğu gemi Karadeniz Ereğlisi yakınlarında fırtınaya tutulup battı. Ebe-zâde Abdullah Efendi, boğularak şehid oldu. Mehmed Atâullah Efendi, kurtularak Bolu’ya gitti. Bolu’da ikâmet etmekte iken vefât etti. Muhammed Atâullah Efendi aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi, ağır başlı, vakar sahibi bir zât idi. Fıkıh ilmine tam vâkıf olan Mehmed Atâullah Efendi’nin; “Fetâvâ-i Atâiyye” isimli kendi fetvâlarının ve Minkâri-zâde Efendi’nin fetvâlarının toplandığı bir eseri vardır. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 357 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 81-82 2) İlmiye salnamesi sh. 501 İstanbul’a döndü. 1048 (m. 1638) senesinde Şam kadılığına ta’yin olundu. 1054 (m. 1644) senesinde Edirne kadılığına getirildi. 1055 (m. 1645) senesinde İstanbul kadılığına terfi MEHMED BEHÂÎ EFENDİ Osmanlı âlimlerinden. Otuzikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed’dir. Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin torunu ve Rumeli kadıaskeri Abdülazîz Efendi’nin oğludur. Nesebi, Yavuz Sultan Selim Hân döneminin tanınmış şahsiyetlerinden Hasen Can’a ulaşmaktadır. Azîz-zâde veya Behâî Efendi diye bilinir. 1004 (m. 1595) senesinde İstanbul’da doğdu. 1064 (m. 1654) senesinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih Câmii bahçesinde defnedildi. Çocukluğundan i’tibâren ilim öğrenmeye başlayan Behâî Efendi, zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’den ilim öğrendi. Akranları arasında yüksek ilmî dereceye sâhib oldu. Kısa müddet içinde şöhreti her tarafa yayıldı. Yüksek fazileti ve şöhreti, Rumeli kadıaskeri Molla Muhammed bin Abdülganî Efendi’ye ulaştığı zaman, insanların mübalağa ettiğini zannetti. Behâî Efendi’yle karşılaşıp, ilmî mubâhasede bulunmak istedi. Görüşüp ilmî sohbette bulunduktan sonra, anlatılanın da üzerinde yüksek dereceye sahip olduğunu gördü ve üstünlüğünü kabûl etti. 1026 (m. 1617) senesinde babasıyla birlikte Mekke-i mükerremeye gidip, hac ibâdetini yerine getirdi ve Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrini ziyâret etti. Amcası Şeyhülislâm Es’ad Efendi’den de ilim öğrenip, yanında mülâzım (stajyer) olarak vazîfe yaptı. Amcasıyla birlikte Türkçe şiirler yazmaya başladı. Bir rubâî (şiir) yazıp, Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye takdim etti ve bir mahlas (şâir için özel isim) koymasını istedi. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi de “Behâî” mahlasını yazdı. Kendilerinin, Ârif-i billah Şeyh Behâeddîn Nakşibend’in soyundan olduğu için bu mahlası verdiğini belirtti, İstanbul’da ba’zı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, Şehzâde Medresesi müderrisliğine ta’yin edildi. Bu medresede vazîfe yaparken, Sultan Dördüncü Murâd Hân’a bir kaside yazıp takdim etti. Sultan Dördüncü Murâd ona iltifât gösterip, 1040 (m. 1630) senesinde Selanik kadılığına ta’yin etti. 1043 (m. 1633) senesinde Haleb kadılığına nakledildi. 1044 (m. 1634) senesinde Kıbrıs’a gönderildi. 1045 (m. 1635) senesinde ettirildi. 1056 (m. 1646) senesinde Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildiyse de, bir ay sonra Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. 1059 (m. 1649) senesinde Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirildi. Bir yıl dokuz ay 15 gün bu yüksek makamda kaldıktan sonra, 1061 (m. 1651) senesinde şeyhülislâmlık vazîfesinden alındı. Daha sonra 1062 (m. 1652) senesinde tekrar şeyhülislâmlığa getirildi. Bu yüksek vazîfeye devam ederken, boğmaca hastalığına tutularak üç gün içinde vefât etti. Bu ikinci şeyhülislâmlık müddeti 1 yıl 4 ay 17 gündür. Toplam şeyhülislâmlık müddeti 3 yıl 2 ay 2 gündür. Nakledilir ki: Behâî Efendi’nin vefâtından yirmi gün kadar önce, meczûb bir derviş olan Hüseyn Efendi, Şeyhülislâmın huzûruna varıp; “Efendim, ölümünüz yaklaştı. Kurtulmaya çâre yok” dedi. Behâî Efendi; “Dedem, bunun çâresi nedir?” diye sordu. Derviş; “Bunun çâresi yoktur” dedikten sonra oradan ayrıldı. Behâî Efendi o gece rü’yâsında, evinin karşısındaki bahçede bulunurken, kendisine çıplak, beyaz bir ipeğe sarılı vaziyette oturması emredildi. Uyandığı zaman kâhyalarından birine üçyüz Osmanlı altın lirası vererek, kurban ve sadaka olarak dağıtılmasını emr etti. Bu hâdiseden bir müddet sonra Şeyhülislâm Behâî Efendi hastalandı ve vefât etti. Şeyhülislâm Behâî Efendi, yüksek ilim, keskin zekâ ve kuvvetli hafızaya sâhib idi. Olayları çabuk kavrardı, ilk önceleri halim selîm bir mîzâca sâhib olmasına rağmen, ömrünün sonuna yakın asabî mizaçlı hâle gelmiş idi. Kâdılığı ve şeyhülislâmlığı esnasında, adâletle hükm etmiş, doğruluktan ayrılmamış idi. Hak ve hakîkati söylemekten çekinmezdi. Tütün içmenin mübah olduğuna dâir; “Bir şey, özellikle zevki okşayan şeyler, haramlığına kesin ve açık delîl olmadıkça mübahtır. Çünkü, mübahlık eşyanın aslından var olan bir vasıftır” şeklinde vermiş olduğu fetvâdan dolayı zamanındaki ba’zı kimseler ona cephe almışlardı. Kâtip Çelebi onun hakkında; “Merhum yumuşak tabiatlı, zekî ve doğru düşünen bir kimse idi. Abdürrahîm Efendi merhumdan sonra onun gibi şeyhülislâm gelmedi” diyerek üstünlüğünden bahsetmiştir. Mehmed Behâî Efendi, aynı zamanda devrinin önemli şairlerindendir. Nailî ve Nâbî gibi ünlü şâirler tarafından, şiirlerine nazireler yazılmıştır. Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’ye Osmanlı devri din ve fen âlimlerinden, tasavvuf büyüklerinden. büyük saygı duyan ve şiirde tarz olarak onu ta’kib eden Behâî İsmi Muhammed bin Abdullah olup, lakabı Muhyiddîn’dir. Efendi, sâde, samîmi ve zarif ifadeli şiirleriyle dikkati çeker. Âlimler arasında Mehmed Bey olarak tanınırdı. Doğum târihi ve yeri tesbit edilememiştir. 950 (m. 1543) senesinde Şeyhülislâm Mehmed Behâî Efendi’nin şeyhülislâmlığı Kütahya’da vefât etti. sırasında vermiş olduğu fetvâlarının toplandığı ve basılmamış olan bir eseri ile şiirlerinin toplandığı bir dîvânı, ayrıca Arabça Muhammed bin Abdullah, Sultan İkinci Bâyezîd Hân’ın ve Farsça ba’zı eserlere yazdığı ta’likâtı vardır. kumandanlarından idi. İlme ve tasavvufa karşı aşırı istek ve arzusu olduğundan, idâreciliği bırakıp, kendisini ilme verdi. O Dîvânından seçmeler: Ey rahmeti çok olan Hudâ-yı müteâl, Mücrimlere ettiğinde Îsâli nevâl. Dil suhteğân-ı dûzâh-ı hicranın, Bir Cennete irgür ki adı visal. (Ey rahmeti ve bağışlaması bol olan yüce Rabbim! Günahkârlara bağışta bulunduğunda, senin rızândan uzak oluş, Cehenneminde yanan gönlü yanıkları, adı “kavuşma” olan bir Cennete ulaştır.” Yâ Rab dilim eyle mahrem-i râz-ı şühûd, Olsun nazarımda her dü âlem nâbûd. Bir vech ile saykal-i fenâyı ur kim, Âyine-i dilde kalmaya seng-i vücûd. zamanın âlimlerinin çoğundan ilim öğrendikten sonra, Muzafferuddîn Acemî ve Fenârî Muhyiddîn Çelebi’nin sohbet ve derslerine devam etti. Sonra Ahmed İbni Kemâl Paşa’nın hizmetine girdi. Din ilimlerinde ve fen ilimlerinde de yetişti. Tasavvufta da yüksek derecelere kavuştuktan sonra, medreselerde müderrislik yapmayı arzu etti. Evvelâ İstanbul’da Mustafa Paşa Medresesi’nde ve diğer ba’zı medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, Edirne’de Üçşerefeli medreselerinin birinde vazîfe aldı. Burada müderrislik yapmakta iken, geçirdiği bir rahatsızlık sebebiyle vazîfeden ayrıldı. Daha sonra sıhhat bulup, deniz yoluyla Mısır’a gitmek üzere yola çıktı. Denizde giderken, düşman gemileri müslümanların etrâfını iki taraftan (Ya Rabbî! Gönlümü görünen varlıkların gerisindeki sırlara çevirdi. Şiddetli cenk oldu. Rüzgâr da düşman gemilerinin erdir. Her iki âlem gözümden yok olsun. Yokluk cilasını öyle tarafına uygun estiğinden, onlar galip geldiler. bir vur ki, gönül aynasında varlığın kiri, pası kalmasın.) Muhammed bin Abdullah, Allahü teâlâya sığınarak, Kur’ân-ı kerîmde Kasas sûresi 21. âyet-i kerîmesinde Mûsâ aleyhisselâmın yaptığı bildirilen duâ ile duâ edip; “Yâ Rabbî! 1) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 2 Beni zâlim kavmin şerrinden koru!” diye yalvardı. Çok şiddetli fırtına çıkıp, müslüman gemisi alabora oldu. Sahile ulaşmak 2) Cihân-nümâ sh. 21, 22 mümkün olmadı. Fırtına o kadar şiddetli esiyordu ki, müslüman gemisinin idâresi tamamen kontrolden çıktı. Gemi, 3) Devhat-ül-meşâyıh sh. 57 4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-2 sh. 1415 5) Mizân-ül-Hak sh. 43 kendi hâlinde deryada fırtınanın önüne kapılıp gidiyordu. Sonunda rüzgâr gemiyi bir karaya attı. Orası düşmanlara âit bir sahil idi. Gemide bulunanlarda bir şaşkınlık ve kargaşa başladı. Düşmanlar gemidekileri esîr aldı. Muhammed bin Abdullah’ın büyüklüğünü bilen ve tanıyan, dostlarından olan 6) Sicilli Osmanî cild-2, sh. 28 bir kimse, para ödeyerek onu kâfirlerin elinden kurtardı. O da bundan sonra İstanbul’a geldi. Kanunî Sultan Süleymân Hân, Muhammed bin Abdullah’ı Bursa’da Sultan ve Edirne’de Sultan Bâyezîd Hân MEHMED BEY (Muhyiddîn Muhammed bin Abdullah) medreselerine müderris ta’yin etti. Sonra Şam kadılığı ile vazîfelendirildi. Şam kadılığına bir müddet adâlet ile devam kabristanındadır. İstanbul’da medfûn bulunan evliyânın en etti. Şam halkı kendisinden çok memnun iken, daha değişik bir büyüklerindendir. Kendisini vesile ederek, kabri başında vazîfe verilmek üzere oradaki vazîfesinden alınıp İstanbul’a yapılan duâ müstecâbdır, makbûldür. Tanıyıp sevenler kabrini getirildi, İstanbul’a gelince rahatsızlandı. Hastalığı sırasında ziyâret ederek feyz almakta, murâdlarına kavuşmaktadırlar. kendisine Mısır kadılığı verildi. Mevsim kış olup, rahatsızlığı da tam geçmemiş iken, vazîfesinin ehemmiyeti îcâbı Mehmed Emîn Tokadî hazretleri, evliyânın meşhûrlarından meşakkatli ve sıkıntılı bir şekilde Mısır’a gitmek üzere karadan Ebu’l-Berekât Şeyh Ahmed Yekdest hazretlerinin halîfesidir. yola çıktı. Kütahya’ya geldiği zaman hastalığı arttı ve 950 (m. Ahmed Yekdest de (rahmetullahi aleyh), Îmâm-ı Rabbanî 1543) senesinde orada vefât etti. hazretlerinin üçüncü oğlu Urvet-ül-vüskâ Muhammed Ma’sûm Fârûkî hazretlerinin halifesi olup, onun yetiştirdiği yedibin Muhammed bin Abdullah, çok cömert ve yumuşak huylu idi. mürşid-i kâmilden biridir. Mehmed Emîn Efendi, ilim tahsiline Fakat vekarını, heybetini kaybetmezdi. Kendisi çok sevilir ve memleketinde başlayıp, bir müddet ilim öğrendikten sonra, sayılırdı. Kitap okumağa çok meraklı olup, devamlı kitap 1110 (m. 1698) senesinde İstanbul’a geldi. Şeyhülislâm Mirzâ- mütâlâa ederdi. Bunun için de çok kitabı vardı. Naklî ilimlerden zâde Şeyh Muhammed Efendi’den uzun müddet ders alıp, başka; hesap, hendese (mühendislik) gibi riyaziyat ilimlerinde ondan ilim öğrendi ve çok iyi yetişti. Daha sonra Mekke’de de ihtisas ve mehâret sahibi olmuştu. O zamanda âlimler Ahmed Yekdest Cüryânî hazretlerinden tasavvuf ilmini arasında mu’teber olan birçok kitap kendisinde mevcût idi ve öğrenip, tasavvufda talebe yetiştirebilecek duruma geldi. İkinci bunların tamâmına yakınını okumuş idi. Bu ilimlerde böylece Hicaz seferinde, hadîs âlimlerinden Ahmed Nahlî’den hadîs derinleşmiş olup, ba’zı kitaplara ta’likler, ilâveler yazdı. ilmini öğrenip icâzet aldı. Ayrıca İstanbul’a ilk geldiğinde, ilim Âlimlere muhabbeti ve ilme olan bağlılığı son derecede idi. tahsili sırasında, hat ya’nî yazı san’atını Yedikule’li hattât Tasavvuf yolunda bulunanları “da çok severdi. Tasavvuf Abdullah Efendi’den öğrendi. Değişik hat çeşitlerinde maharet ehline olan meyli nihâyet derecesinde idi. sahibi idi. Mehmed Emîn Tokadî hazretleri, İstanbul’a ilk geldiğinde, birkaç ay Pîrî Paşa Medresesi’nde ikâmet etti. Bu sırada 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 491 2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 284 3) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 112 Başrûznâmeci (Günlük gelir ve masrafların defterini tutan, ayniyat kaydı âmiri) Ali Efendi adında bir zâtın oğluna ders vermeye başladı. Ayrıca kendisine Reîs-ül-küttâb (Hâriciye vekîli) makamının yazı işlerinde kâtiplik vazîfesi de verildi. Bu vazîfede iken Başrûznâmeci Ali Efendi, kendi evinde bir yer ayırıp, kalması için da’vet etti. Bunun üzerine Rûznâmeci Ali Efendi’nin evinde kalmaya başladı. Hem kaldığı bu evde, hem de Şehzâde Câmii’nde talebelere ders vermeğe başladı, İstanbul’da bulunan meşhûr ailelere mensûb kimseler de onun derslerine devam etti. Ali İzzet Paşa ve Yeğen Muhammed MEHMED EMÎN TOKÂDÎ Paşa bunlardandır. Etrâfında çok talebe toplandı. Üstün ve olgun hâllerini görenler, ona; “Ârif-i muhlisi” lakabını verdiler. Evliyânın meşhûrlarından. İsmi; Mehmed Emîn bin Hasen bin Ömer Nakkaş Tokâdî’dir. Azîz Mahmûd Ermevî dervişlerinden Kâtiplik vazîfesine ve talebelere ders vermeye bir müddet bir zâtın oğludur. Lakabı Cemâleddîn, künyesi Ebu’l-Emâne devam ettikten sonra, Başrûznâmeci Ali Efendi’nin, 1114 (m. ve Ebû Mansûr’dur. 1075 (m. 1664) senesinde Tokat’da 1702) senesinde vazîfeli olarak Edirne’ye gönderilmesi doğdu. 1158 (m. 1745) senesinde İstanbul’da 83 yaşında üzerine, onunla birlikte Edirne’ye gitti. Orada ileri gelen birçok vefât etti. Kabri Unkapanı’na inen cadde ile Zeyrek yokuşunun kimseyle görüşüp sohbet etti. Edirne’de bulundukları sırada, kesiştiği tepe üzerinde, Soğukkuyu Pîri Paşa Medresesi ders vermekte olduğu Başrûznâmeci Ali Efendi’nin oğlu vefât etti. Bunun üzerine ders vermekten vazgeçerek, bulunduğu otuz kadar kimsenin bir halka hâlinde oturmakta olduklarını vazîfeden de ayrılıp, hacca gitmeğe karar verdi. Karar verdiği gördüm. Niçin böyle halka olmuşlar acaba, ders için hocalarını günün sabahı, Edirne’de Saraçhâne yakınındaki çalıştığı mı bekliyorlar diyerek yanlarına yaklaşıp oturdum. Baktım ki, dâiresine gitmek üzere evden çıkmıştı. Yolu meşhûr Kadirî hepsi başlarını eğmiş, edeble oturuyorlar. Ben de oturup şeyhi ve büyük bir zât olan Kasab-zâde Şeyh Muhammed başımı eğerek bekledim. Bir ara başımı kaldırıp baktığımda, Efendi’nin dergâhının önünden geçiyordu. Oraya yaklaşınca, halkanın ortasında duran bir zâtı karşımda gördüm. Dikkatle Şeyh Muhammed Efendi’nin oğlu Abdülkâdir Efendi’nin, bana bakıyordu. Bakışlarından ve heybetinden ürperip başımı dergâhın önünde beklediğini gördü. Abdülkâdir Efendi, yanına eğip gözlerimi yumdum. Bir müddet daha öyle durduktan yaklaşıp; “Babam sizi dergâhda bekliyor, buyursun bir kahve sonra yine gözlerimi dikkatle bana bakmakta olduğunu içelim diyor” dedi. Bu da’vet üzerine Şeyh Muhammed gördüm. Daha sonra o zât ellerini kaldırıp duâ etti. Duâdan Efendi’nin yanına gidip elini öptü. O da; “Safa geldiniz Hacı sonra Fâtiha okundu ve herkes kalkıp dağılmağa başladı. Ben Emîn Efendi” dedi. Sonra da elinden tutup odasına götürdü. de kalkıp giderken o mübârek zât bana doğru yaklaştı, yanıma Oturup sohbete başladıkları sırada, Mehmed Emîn Efendi; gelip selâm verdi ve; “Hoş geldin Emîn Efendi” dedi. Hâlimi “Elhamdülillah bizi hacc-ı şerîf ile müjdelediniz” deyince, Şeyh hatırımı sordu. Sonra beni yanına alıp, Harem-i şerîfin Muhammed Efendi; “Evet, siz bu gece hacca gitmeye niyet yakınında bulunan evine götürdü. İçeri girip oturduktan biraz ettiniz biz de tebrik ettik” deyip sohbete başladı. Sohbet sonra hizmetçisi sofrayı kurdu. Sofrada sıcak bir ekmek ve sırasında Mehmed Emîn Efendi’ye, fıtraten yüksek bir fincan içinde içecek birşey vardı. O mübârek zât ellerini kabiliyete sahip olduğunu ve çok büyük ni’metlere ekmeğe uzatınca, bir elinin bileğinden kesik olduğunu gördüm. kavuşacağını müjdeledi. Mekke’ye varınca, orada bulunan ve Hemen Edirne’deki Şeyh Muhammed Efendi’nin tavsiyesi evliyânın büyüklerinden olan Ahmed Yekdest Cüryânî’nin aklıma geldi ve bahsettiğin bu mübârek zât olduğunu anladım. huzûruna gitmesini, kendisinin de selâmını ve hürmetlerini Fakat o anda selâmını söylemeyi unutmuşum. Yemekten arzederek, onun talebesi olmasını tavsiye etti. sonra yolculuğumdan, geçip geldiğim yerlerden sorup cevap aldıktan sonra; “Edirne’de size emânet edilen şeyi unuttunuz” Mehmed Emîn Efendi, bu zâtın yanından ayrıldıktan sonra, buyurdu. Hemen Edirne’deki Şeyh Muhammed Efendi’nin Başrûznâmeci Ali Efendi’ye de gidip hacca gideceğini söyledi. selâmını hatırladım ve söyledim. O da muhabbet ve sürûr Ali Efendi memnun olup, ona yolda harcaması için bir miktar içinde selâmı aldı. Artık beni talebeliğe kabûl edip, ders para verdi. Muhammed Emîn Efendi, bundan sonra birkaç gün vermeye başladı ve Allahü teâlânın ismini zikretmemi söyledi. içinde bütün dostlarıyla vedâlaşıp, İstanbul’a gitmek üzere Sonra da şu beyti okudu: yola çıktı. İstanbul’a ulaşınca, hacıları götürecek olan gemiye bindi. On günde Kâhire’ye vardı. Oradan da bir kâfile ile “Pes est cihl sal în magnâ muhakkık şud be Hâkânî, Mekke’ye hareket etti. Mehmed Emîn Efendi’nin, hayâtının Ki yek dem zikr-i Hak bâyed bih ez mülk-i Süleymânî.” önemli bir safhası, Mekke’ye bu ilk gidişi ile başladı. Çünkü, orada madde ve ma’nâ ilimlerinde yükselmiş, büyük rehber ve Bu beyti okuduktan sonra bana tercüme etmemi emretti. zamanının en kıymetli âlimlerinden biri olan Ahmed Yekdest Düşünmeden bir anda şöyle söyledim: Cüryânî’yi tanıyıp, ona talebe oldu. Onun derslerine ve sohbetine üç yıl devam edip, kemâle ulaştı. Bu husûsta o zâttan icâzet (diploma) aldı. Hayâtında önemli bir dönüm noktası olan bu hocasıyla tanışmasını bizzat kendisi şöyle anlatmıştır: “Mekke’ye varınca, ilk gün, Kâ’be’yi tavaf ve ziyâretle geçti. Ertesi gün sabah namazını Harem-i şerîfde (Kâ’be’nin yanında) kıldıktan sonra dışarı çıkacağım sırada, Harem-i şerîfin bir köşesinde “Otuz kırk yıl geçince eylemiş tahkîk Hâkânî, Ki birdem Hakkı zikretmek değer mülk-ü Süleymânî.” Bundan sonra ifâdeye gelmeyen hâllere ve ni’metlere kavuştum. Ben Fârisî bildiğim için, ekseriyetle Fârisî kelimelerle konuşurdu. Tatar Ahmed Efendi adında bir zât, benden iki sene önce huzûruna gelmiş olup ona hizmet etmekteydi. Ben huzûruna kavuşunca, Tatar Ahmed Efendi’yi Medine’de bulunan ve orada insanlara rehberlik yapan talebesi Abdürrahîm Buhârî’nin hizmetine gönderdi. Daha Yolculuğumuzdan birgün önce, hocam Ahmed Yekdest sonra benim İstanbul’a döneceğim sırada, Tatar Ahmed hazretlerinin huzûruna tekrar gittim. Bu sırada; “İstanbul’a Efendi’yi tekrar Mekke’ye çağırıp, icâzet ve hilâfet verip, varınca nerede kalacaksın” buyurdu. “Efendim, ma’lûmunuz Anadolu’ya insanları irşâd için gönderdi. kendi evim yoktur. Siz, nerede kalmamı emrederseniz orada kalacağım” dedim. Bana bir mektûp uzatıp; “Al bunu, Hicri 1114 (m. 1702) senesi hac mevsiminden, 1117 (m. 1705) İstanbul’da Hâcegân-ı dîvân-ı hümâyûndan Hüseyn Paşazâde senesi hac mevsimine kadar (üç sene), Ahmed Yekdest Kumul Muhammed Bey vardır. Varınca bu mektûbu ona Cüryânî hazretlerinin hizmetinde, derslerinde ve sohbetlerinde verirsin. Seni onun sohbetine havale eyledik. Ne buyurursa bulundum. Nihâyet hicri 1117 (m. 1705) senesinde hacıların ona itaat et. Ona teslimiyetin bize teslimiyettir” buyurdu. Bu dönmesi sırasında, hocamın izni üzerine İstanbul’a dönüş sırada öyle bir nazar ve iltifât etti ki, o âna kadar kavuştuğum hazırlığını yaptım. Vedalaşmak üzere huzûruna vardığımda; derecelerin ve ni’metlerin binlerce üstünde derecelere “Mısır üzerinden mi, Şam’dan mı gideceksiniz” buyurdu. kavuştum. O anda nasîb olan müşâhedeler, makamlar, ifâde “Efendim bir arkadaşım var. Beraberce Şam hacılarıyla edilemeyecek kadar fazla idi. Mektûbu aldıktan sonra da; dönmeye niyet ettik” dedim. Bunun üzerine; “Otur bakalım “İnşâallah birkaç sene sonra buraya tekrar gelirsiniz. Fakat karşıma, gözlerini yum, hangi kâfile ile gitmeniz takdîr bizi bulamazsınız. Bizde olan emânetinizi (yazılı icâzeti), olunmuştur” buyurdu. Karşısına geçip gözlerimi yumarak Medîne-i münevverede bulunan Hâce Abdürrahîm’e verdik. oturdum. Birden kendimi Cebel-i nûr (Hıra Dağı) üzerinde, Onunla görüşünce sana teslim eder” buyurdu. Mekke’ye karşı oturuyor buldum. Dağ üzerinden Mekke’yi seyrediyordum. Baktım ki, bir kâfile Mekke’den çıkmağa Ertesi gün kâfile Mısır’a hareket etmek üzere iken tekrar başlayıp Şam tarafına yöneldi. Kâfile yol alıp kısa bir moladan hocamın huzûruna gidip vedâlaştım. Bana çok duâ edip ikiyüz sonra yola devam etti. Bu manzarayı gördüğüm sırada hocam; altın harçlık verdi. Sonra da vedalaşmak üzere dost ve “Kâfilenin başına bak” buyurdu. Baktım bir şehir göründü. “Bu arkadaşlarımın yanına gittim. Beni yolcu etmek ve gördüğün şehir Şam’dır” dedi. Kâfile Şam’a ulaştı. “Sen kâfile vedalaşmak için otuz kişi kadar toplanmıştı. Onlardan da içinde var mısın?” buyurdu. “Yokum” dedim. Yine; “Mekke’ye ayrılırken bana bir anahtar ve bir liste verip; “Bu, size bak” buyurunca, Mekke tarafına baktım. Gördüm ki başka bir hediyemiz olan eşyaların ve paraların listesi ve içine kâfile Mekke’den çıkıp ilerledi. Kendimi kâfile içerisinde koyduğumuz kutunun anahtarıdır. Kutuyu size Mısır’da teslim tanıdığım bir arkadaşımla beraber gördüm. Paçalarımı etmek üzere kervancı başına verdik ve taşıma ücretini de sığayıp, omuzuma bir tüfek almışım ve yanımdaki arkadaşla ödedik” dediler. Nihâyet vedâlaşıp yola çıktık. Epey bir sohbet ederek yol alıyoruz. Ben bu hâli seyrederken hocam; yolculuktan sonra Mısır’a vardık. Mısır’da kervancıbaşı; “Kendini görebildin mi?” buyurunca; “Evet efendim” dedim. “Efendim bu kutuda size âit olan emânetler var, listenizi “Kâfilenin baş tarafına bak” buyurdu. Ben de baktım Mısır çıkarın kontrol edelim ve teslim alınız” dedi. Kontrol edip göründü. Yanımda gördüğüm arkadaşım Mısır’a girmek üzere teslim aldıktan sonra, Mekke’deki dostlarıma verilmek üzere, idi. Bu sırada “Aç gözünü” buyurması üzerine, gözlerimi noksansız aldığımı bildiren bir mektûp yazmamı rica etti. Ben açtığımda kendimi huzûrunda oturuyor buldum. “Şimdi git, de yazıp kervanabaşına verdim. Bana teslim edilen bu sana yolculukta arkadaş olacak o gördüğün kişiyi bul. hediyeler içinde öd, anber gibi güzel kokulardan başka, bir Yolculuğunuz Mısır tarafınadır” buyurdu. Huzûrundan çıkıp kese içinde (o zamanın parasıyla) bin kuruşluk altın, ikibin Harem-i şerîfe giderken, yolda benimle yol arkadaşlığı kuruşluk değerde çeşitli eşyalar vardı. Bunları kimin hediye yapacak olan o kişiye rastladım. Selâm verip elinden tuttum. ettiği belli değildi. Ancak listede dostlarınızın size hediyeleridir Beraberce Harem-i şerîfe girip bir kenara çekilerek sohbet yazılı idi. etmeye başladık. Sonra onun da Hocam Ahmed Yekdest Cüryânî’nin talebelerinden olduğunu öğrendim. Nihâyet Mısır’a vardıktan sonra Kâhire’de birkaç ay kaldım. Bu sırada yolculuğumuz husûsunda da görüşüp, Mısır’a gidecek olan Ezher Medresesi’nde ve diğer yerlerde bulunan birçok âlim ve kâfile yola çıkmadan yol hazırlığımızı tamamladık. meşhûr kimselerle görüşüp sohbet ettik. Kâhire’de geçirdiğim günlerde, görüşüp sohbet ettiğim kimselerle mütâlâa ettiğimiz beş sene daha kaldı. Bu sırada Nakşibendî, Kadirî, Şâzili, ilmî mes’eleleri yazmak istemiştim. Ancak İstanbul’a gitmem Şettârî yollarında yetişmiş bulunuyordu. İstanbul’da kaldığı bu gerektiğinden bu iş için fırsat bulamadım, İstanbul’a gitmekte beş sene müddetince Şehzâde Câmii’nde ve Sultan Mahmûd olan bir kalyona (yelkenli gemi) binip yola çıktım. Kısa Câmii’nde talebelere ders verdi. Nakşibendiyye yolunun zamanda İstanbul’a ulaştım. büyüklerinden Mevlânâ Hâce Ziyâuddîn, Halvetî büyüklerinden Mevlânâ Şeyh Îsâ-yı Mahvî ve Sünbüliyye İstanbul’a varınca, dostlarımdan Aksaray civarında oturan meşhûrlarından Seyyid Nûreddîn Sünbülî ile sohbet etti. Daha Kafesdâr Abdülbâkî Efendi’nin evine gittim. Onunla oturup sonra Muhammed Kumul Efendi ile Kudüs’e gitti. Bu seferini sohbet ettik. O gece orada kaldım. Hocam Ahmed Yekdest de şöyle anlatmıştır: hazretlerinin emri üzerine Hüseyn Paşa-zâde Muhammed Efendi’nin yanına gideceğimden evini sorup öğrendim. Bir “1122 (m. 1710) senesinde Muhammed Efendi, Habeş sabah vakti gelip kaldığı yeri buldum. Binaya girip yukarı eyâletine, sonra da Kudüs-ü şerîf vâliliğine ta’yin edildi. Ben çıkarak hazine dâiresini sordum. Beni bir odaya da’vet edip, de onunla beraber gittim. Yanında kâtiplik yaptım. Kudüs’de oturttular. Nereden geldiğimi sorduklarında, Mekke’den bulunan âlimler ve muhaddisler ile görüşüp ilmî mütâlâalar geldiğimi ve Muhammed Efendi’ye bir mektûp getirdiğimi yaptım. Orada bulunan muhaddislerden Şeyh Ahmed Nahlî söyledim. Hemen hazinedar kalkıp dışarı çıktı ve biraz sonra Mekkî’den hadîs ilmine dâir icâzet aldım. Bundan başka da gelip; “İsminiz Muhammed Emîn midir?” deyince; “Evet” tasavvuf ehli olan büyük zâtlarla görüşüp, sohbetlerinde dedim. Buyurun deyip, beni Muhammed Efendi’nin yanına bulunarak istifâde ettim. Kudüs’te bir sene kaldıktan sonra, götürdü. Ben içeri girince, ayağa kalkıp beni kucakladı ve Muhammed Efendi’nin Mekke-i mükerremede su yollarını gözlerimden öptü. Ben de mektûbu verdim. Bana yer gösterip ta’mir ve onarma vazîfesi ile Mekke’ye ta’yin edilmesi üzerine, oturmamı söyledi. Mektûbu sevinçle alıp okuduktan sonra, ben de yine kâtiplik vazîfesiyle beraberinde Mekke-i hazinedarlarından birini çağırıp; “Emîn Efendi kardeşimize mükerremeye gittim. (Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin bu kalacağı yeri gösterin” buyurdu. Hazinedar bana onun ikinci gidişinde Mekke’deki hocası Ahmed Yekdest hazretleri odasının yanında bir oda gösterip; “Buyurun” dedi. İçeri vefât edeli dört sene olmuştu.) girdiğimizde gördüm ki, oda döşenmiş, hazırlanmıştı. Yanımdaki kişi oradaki malzemeyi bir bir gösterip; “Burada Mekke’ye giderken Medine’ye uğradık. Hocam Ahmed istirahat edersiniz, efendimizin emridir” diyerek dışarı çıktı. Yekdest hazretlerinin vasıyyetine uyarak Medine’de ikâmet Ben bir müddet istirahat edip, dinlendikten sonra yemeğe eden Şeyh Abdürrahîm Buhârî hazretlerinin yanına gittim. çağırdılar. Sonra namaz kılmağa çıktım. Bu hâl üzere üç gün Görüşüp konuştuktan sonra beni Resûlullahın ( aleyhisselâm ) geçtikten sonra, biri odama gelip; “Emîn Efendi, misâfirliğiniz Kabr-i şerîfini ziyârete götürdü. Ziyâret sırasında koynundan tamâm oldu. Bugün hocamız Muhammed Efendi sohbete bir kâğıt çıkarıp okuduktan sonra, bana vererek tebrik etti. O çıkacak. Size de onun huzûrunda parmaklıkların yanına bir sırada yanımızda bulunan bir zât da beni tebrik etti. Bana minder hazırlanacak, oraya buyurur oturursunuz” dedi. verdiği bu icâzet, sebebiyle beni kucaklayıp öptü. Ertesi gün Muhammed Efendi sohbete çıktıkça ben de yanına oturuyor tekrar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini ziyârete sohbetinde bulunuyordum. Çok kimse gelip sohbetini gittim. Ziyâret sırasında kendimden geçip, yere çöktüm. Bir dinliyordu. Birkaç gün böyle geçti. Yalnız kaldığımızda da süre böyle kaldıktan sonra gözlerimi açtığımda, yanımda bana tasavvufun inceliklerine âit bilgiler anlatırdı. Bir müşkilim duran birini gördüm. Bana selâm verip; “Ağa sizi bekliyor ve bir suâlim olunca, ben sormadan bir menkıbe anlatır: buyurun” dedi. “Ağa kimdir?” dedim. “Şeyh-ül-harem, ağa anlattıkları ile derhal müşkilim ve suâlim hallolurdu.” hazretleridir” dedi. Yanına gittiğimde gördüm ki, birgün önceki ziyâretimizde yanıma gelip beni tebrik eden zâttır. Bana dedi Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri, hocası Ahmed Yekdest ki; “Siz ziyâret sırasında kendinizden geçince, bu hizmetçiyi hazretlerinin sohbetlerinde yetişip, tasavvufda kemâl gönderip, “Yanında bekle, eğer düşecek olursa tut yavaşça derecelere ulaştıktan sonra İstanbul’a dönünce, İstanbul’da yere oturt” dedim. Hamdolsun düşmediniz” dedi. Bu zâtla oturup sohbet ettikten sonra, hocam Ahmed Yekdest etti. Fındıklı’da deniz sahilinde bulunan Molla Çelebi Câmii’nin hazretlerinin talebelerinden olduğunu öğrendim. Sonra kalkıp yanında, Şeyhülislâm Sadreddîn-zâde Muhammed Sâdık beraberce, tekrar Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini Efendi’nin kabrinin bulunduğu etrâfı çevrili yere defnedildi. ziyârete gittik. Ziyâret edip, birbirimizi unutmamak üzere âhıret Mekke-i mükerremede bir gün gâib namazı kılındığını görenler kardeşi olduk.” sorduklarında; “Haremeyn-i şerîfeyne büyük hizmetleri görülen Muhammed Kumul Bey İstanbul’da vefât etti. Onun namazıdır” Mehmed Emîn Efendi’nin âhıret kardeşi olduğu bu zât o demişler. O gün tesbit edildiğinde İstanbul’da cenâze zaman Şeyh-ül-harem vazîfesi ile orada bulunan, Dâr-us- namazının kılındığı tam vakte rastladığı anlaşılmıştır. se’âde ağası (İstanbul vâlisi) Beşîr Ağa idi. Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri Peyamber efendimizin kabr-i şerîfini ziyârete Muhammed Kumul Efendi vefâtından önce, hasta bulunduğu giderken, yolda ve ziyâreti sırasında gayet hoş na’tlar sırada bana şöyle vasıyyette bulundu: “Şu birkaç cilt kitabı (Resûlullaha ( aleyhisselâm ) medhiye) söyledi. Bu defa altı Dâr-us-se’âde ağası (İstanbul vâlisi) Beşir Ağa’ya götür. Bizim sene devam eden bu seyahati sırasında, ayrıca Şeyh Ahmed duâ ettiğimizi söyle. Bunlar Medînei münevvereye el-Benâî Dimyâtî’den, Mevlânâ Hüseyn Alemî er-Rufâî’den de gönderilecek. Bunların konulacağı yeri onlar bilirler. Gönderip hadîs rivâyeti icâzeti aldı. Remle şehrinde Kutb-ül-ebdâl Şeyh bizi duâdan unutmasınlar” dedi. Birkaç gün sonra vefât etti. Cum’a hazretleri ile de sohbette bulundu. 1129 (m. 1717) Vasıyyetleri üzerine o kitapları alıp, vâlilerin toplantı günü olan senesinde Hicaz’dan İstanbul’a döndü. İstanbul’a dönünce Çarşamba günü huzûrlarına vardım. Kalkıp kucaklaşarak, Muhammed Kumul Efendi’nin evinde üç sene daha ikâmet yanlarına oturmamı söyledi. Hâl hatır sorduktan sonra, etti. Bundan sonra Muhammed Kumul Efendi’nin vefâtı İstanbul’da bulunup, ziyâretlerine fazla gidemediğim için üzerine Filyokuşu’nda bir ev kiraladı ve evlenip orada oturdu. üzüldüğünü söyledi. Merhum Muhammed Kumul Efendi’nin İlim ve ma’rifet yaymaya devam etti. Bir ara Ebû Eyyûb Ensârî selâmını söyleyip kitapları arzettiğimde, büyük bir üzüntü ve hazretlerinin türbesinde türbedarlık yaptı. Bu sırada âlim, fâdıl ağlama ile kitapların yerine gönderilmesi için emir verdi. ve sâlih zâtlar onun sohbetine koştular. Bundan sonra da Mecliste bulunanlara beni tanıtıp, âhıret kardeşimizdir dedi Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) türbesinde, Ravda-i veda edip kalktığımda, hizmetçilerine şöyle emretti: “Bize mutahherada hizmet etme vazîfesi verildi. Bu vazîfeye ta’yin gelenler dünyevî bir iş için gelirler. Bu zâtı iyi tanıyın. Geldiği edilince, kavuştuğu ni’mete şükrederek şu şiiri söylemiştir: zaman misâfir var diye bekletmeyin. Zîrâ bunlar bizi Allah rızâsı için ziyârete gelirler” dedi. Koynuma bir kese koydu. “Çûn oldun bende-i çâr-ü-bekşi-yi Sultan-ı kevneyn, Sonra içinde yüz altın olduğunu gördüm. Evime dönüp kendi Der vâlâsı ferrâşını Mevlâ eylemez haşir. hâlim ile meşgûl iken, ba’zı dostlar ısrar ederek evlenmemi O Sultân-ı cihanın beldesini kimse incitmez, Kapusu bendesi oldun Emînâ bâtın-ü zâhir.” Şiirin ma’nâsı: (iki cihan sultânının türbesinde bekçi ve hizmetçi oldun, Onun yüksek kapısının süpürgecisini, Mevlâ mahrûm eylemez, zarara uğratmaz. Cihanın sultânı olan Resûlullahın hizmetçisini kimse incitmez. Ey Emîn (sana müjdeler olsun) Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kapısında zâhiren ve bâtınen hizmetçi olmakla şereflendin.) Hicaz’dan İstanbul’a dönüşlerini de şöyle anlatmıştır: “1129 (m. 1717) senesinde, Muhammed Kumul Efendi’nin İstanbul’a çağırılması üzerine İstanbul’a döndük. 1139 (m. 1726) senesinde Muhammed Kumul Efendi başrûznâmeci iken vefât istediler. Merhum Muhammed Kumul Efendi’nin mahallesi olan Filyokuşu’nda evlendim ve ders vermek, ilim öğretmek ile vakit geçirdim.” Bunları, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin talebelerinden Seyyid Yahyâ Efendi, bizzat kendisinden dinleyip, Seyyid Hasîb Efendi’ye anlatmıştır. O da işittiklerini aynen bir risale hâlinde yazarak nakletmiştir. Menkıbeleri ve kerâmetleri: Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin talebelerinin en üstünlerinden olan Seyyid Yahyâ Efendi, O’na talebe oluşunu şöyle anlatmıştır: “1140 (m. 1727) senesinde onaltı yaşında iken babam vefât etti. Ben yetim, kimsesiz ve fakir kaldım. Semtimizde oturan Kâtib-zâde Mustafa Efendi’den hat (yazı) dersi almaya başladım. Sülüs yazıyı öğreniyordum. Koca Mustafa Paşa dergâhına gitmek herkesten himmet ve duâ talebiyle kıyâfet değiştirip âdetim olduğundan, yine bir Cum’a günü ezandan yarım saat dolaştığından bahsolundu. Sultan Süleymân Hân’a, bir zât, önce oraya gittim. Şadırvanda abdest tazeleyip etrâfı ancak bir âşık-ı sâdıkın duâsını almakla bu işin mümkün seyretmeye başladım. Bu esnada mübârek yüzlü bir ihtiyâr olacağını, o âşık-ı sâdıkın murâdını yerine getirirse, kendi geldi. Koynunda yazı cüzdanı vardı. Kollarını sığadı, muradı da yerine geleceğini söylemiş. O da bunu yapıp, âşık-ı şadırvandan abdest almaya başladı. Ben de abdest havlumu sâdık olan zâtın duâsını alarak çok hayra sebep olmuştur diye hazırlayıp, abdest alınca kurulanması için tuttum. Alıp anlattılar. Sonra sohbete devam etti. Sohbet sırasında küçük- sildikten, sonra bana duâ etti. “Evlâdım kimsin, kimden hat büyük herkes ağladı. dersi alıyorsun?” diye sorunca, bir miktar konuştuk. Bu sırada ezan vakti yaklaşmıştı. “Evlâdım sana bir şey söyliyeceğim, Sonra bana yine önceki gibi; “Gel çelebi çubuğu bastona kabûl eder misin?” dedi. Ben de; “Başüstüne efendim” dedim. yerleştir” buyurdu. Ben de çubuğu bastona yerleştirip mübârek “İnşâallah önümüzdeki Pazartesi günü seni, Ayasofya elini öperken elimi öyle bir sıktı ki, bu esnada vücûdumda bir Câmii’nin Meyyit kapısı karşısındaki berber dükkanında, öğle ürperme olup, kalbim dahî yanmaya başladı. Bir saat kadar namazından sonra beklerim. Senin din ve dünyân için hayırlı kalbimin çarpması, yanması devam etti. Bu tasarrufunu nice sözlerim vardır” dedi. Sonra veda edip namaz için câmiye zaman sonra anladım. Kapıdan uğurladıktan sonra, hoca girdi. efendi bana; “Bu zât kimdir bilir misin” dedi. Hayır bilmem diyerek öğrenmek istedim. “Bu zât Tokatlı Mehmed Emîn Pazartesi günü olunca, büyük bir heves ve heyacanla Efendi’dir. Allahın evliyâ kullarından olduğunda kimsenin söylenilen yere gittim. Bahsettiği berber dükkanına birkaç şüphesi yoktur. Hattâ sana (hiç görmediği ve tanımadığı adım kala, o görüştüğüm zât berber dükkanından çıkıp hâlde) isminle hitâb edip hizmetinde bulundurmasının bir yanıma geldi. “Oğlum, senin sahibin, hocan varmış, İnşâallah hikmeti olduğuna alâmettir. İnşâallah neticesini görürsün” en kısa zamanda bizden daha üstününe kavuşursun. Kusura diyerek beni müjdeledi. İnşâallah deyip safa ile evime gittim. bakma sana zahmet oldu. Buraya kadar geldin” dedi. Bunun Anneme o mecliste olanları anlatıp; “Bu gün evliyâullahdan bir üzerine ben de elini öpüp geri döndüm. zâtı gördüm ve hizmetinde bulundum” dedim. Bundan sonra günlerce gönlüm açık ve sürûr içinde dolaştım. Aradan bir ay ve birkaç hafta geçti. Bir Salı günü, hat dersi aldığım Kâtib-zâde Mustafa Efendi’den hat ta’limi için derse Aradan bir iki ay geçmişti. Birgün semtimizden Bâyezîd’e gittim, içerdeki talebelerin çokluğundan oturacak yer giderken, yolda Mehmed Emîn Efendi’ye rastladım. Hemen kalmamıştı. Hoca Efendi hat dersi vermekle meşgûl iken, bir koşup elini öptüm. Hâlimi-hatırımı sorduktan sonra; “Meşke ara yanındaki pencereden dışarı baktı. Halîfesi Eniştezâde Ali (yazı yazmaya) gidiyor musun, hocana selâm söyle” buyurup Efendi’ye; “Emîn Efendi hazretleri geliyor karşılayın!” dedi. yanımdan, ayrıldı. Benim kalbimde yine önceki gibi bir huzûr Onlar da derhal aşağıya inip karşıladılar. Hürmetle ve safa peyda olup, bir iki gün böyle devam etti. Bu hâdiseden merdivenden çıkarıp odaya getirdiler. İçeri girince hoca efendi sonra da aradan bir ay geçti. Bir sabah erkenden çıkıp, elini öptü. Çok kalabalık olduğu için gelen zât, ocağın yanına mahallemizde bir berber dükkanına girdim. Oturur oturmaz ak oturdu. Ben tam karşısına denk geldim. Herkese dikkatle sakallı ve burma sarıklı bir zât içeri girip selâm verdi. Yanıma baktıktan sonra, bana da dikkatle bakıp; “Molla Yahyâ gel oturup hatırımı sorduktan sonra; “Bir dostunuz size selâm çubuğumu doldur” buyurdu. Hemen kalkıp elindeki bastonun eder ve sizi isterler. Buyurun gidelim!” dedi. “O dostum kim? içinden tütün çubuğunu çıkarıp doldurdum, ellerine verdim. Sen kimsin?” demek hatırıma gelmedi. O anda içime bir şevk, Tekrar yerime oturdum. Sonra kahve geldi kalkıp kahveyi de bir arzu düşüp, hemen kalkıp o zâtla yola çıktım. Zeyrek’de, alıp ikram ettim. Yine yerime oturdum. Hepimiz dikkatle Çini hamamın önüne gelince, bana; “Siz hamama girip sohbetini dinliyorduk. Sohbet sırasında, Sultan Süleymân guslediniz, ben sizi kapıda beklerim” dedi. Yine sebebini Hân’ın İstanbul’a getirdiği lezzetli suyun akıtılması için binlerce sormak hatırıma gelmedi. Hamama girip bir müddet sonra kuyu kazdırmasına rağmen muvaffak olunamadığına üzülüp, çıktım. Tekrar yola devam ettik. Zeyrek ardında, Filyokuşu’nda bir kapıyı çaldı. Bir hizmetçi çıkıp kapıyı açtı. Biz de içeri başından sonuna kadar okuyup bitirdik. Böylece çok yerini girdik. ezberlemiştim. Birgün Cum’a namazını kılmak üzere evden çıkıp, beraberce Ayasofya Câmii’ne gittik. Namaz vakti İçeri girdiğimizde, bir zât seccade üzerinde kıbleye karşı yaklaşmış olduğundan Câmi’ye girdik. Namazı kıldıktan sonra, oturuyordu. Beni getiren zât karşısına varıp, elini öpünce ben Câmi’nin Meyyit Kapısı tarafından dışarı çıkıp, hizasındaki de varıp elini öpmek için elimi uzattım. O anda mübârek berber dükkanına girdik. Dükkanda bulunanlar ayağa kalkıp gözlerini açıp; “Geldiniz mi?” dediğinde, huzûrunda elini öptüler. Gördüm ki, beni Koca Mustafa Paşa dergâhında bulunduğum zâtın, hat dersi aldığım hoca efendinin evinde görüp, bu berber dükkanına da’vet eden, kalb gözü açık, gördüğüm Muhammed Emîn Efendi olduğunu gördüm. ihtiyâr zât da oradaydı. O da derhal kalkıp Mehmed Emîn Sevinçle elini öpüp huzûruna oturdum. Beni da’vet eden zâta Efendi ile kucaklaşıp müsâfeha yaptı. Herkes oturdukdan da; “Gel Hacı Halîl, sen de otur” buyurdu. O da gelip oturunca, sonra daha önce o berber dükkanına çağıran zâta hitaben, ona duâ edip buyurdu ki: “Hacı Halîl Efendi! Bu çocuğu beni gösterip; “Azîzim bu genci kapar mıydınız?” buyurdu. O hocasında gördüğüm gündenberi Resûlullahdan ( zât da; “Estağfirullah Sultânım! Bu fakîr onu sâhibsiz aleyhisselâm ) bize vermelerini rica ederim. Allahü teâlâya zannedip, zayi olmasın diye kabûle niyet etmiştim. İstihâreden hamd olsun, kabûl ve ihsân buyurup verdiler. Telef olmadı.” sonra hâli malûm olunca el çektim. Affınızı ümîd ederim” Ben o sırada bu sözleri anlayamamıştım. Sonra bunu deyip, elini öptü. defalarca dostlarıma anlattığımda anlıyabildik. Oradan ayrılıp giderken, yolda; “Efendim, bugün dükkanda Muhammed Emîn Efendi ile beraber yemek yedik. Yemekten latife buyurduğunuz pîr hazretleri kimdir?” diye sordum. Seni sonra ikindi vaktine kadar kaldık. “Senin evinde kimin var?” Koca Mustafa Paşa dergahında görüp, talebeliğe kabûl için buyurdu. Cevâbımda; “Efendim, bir sene önce babam vefât da’vet eden zâttır. Nakşibendiyyenin büyüklerinden Heykel etti. Bir annem ve altı yaşında bir erkek kardeşim var” dedim. Hüseyn Efendi nâmıyla bilinen zâttır. Edirnevî Arab-zâde Ali Bize izin verip; “Yarın sabah gene gel” buyurdu. Elini öpüp Muhammed Efendi’nin talebesidir. Onlar da İskenderî Karaca ayrıldım. Eve varınca anneme bu hâdiseyi anlattım. Memnun Ahmed civarında medfûndur. Komşunuz olan bey, 1117 (m. olup; “Hak teâlâ seni yetim ve kimsesiz bırakmaz. Sana bir ata 1705) târihinde vefât eden Ebu Abdüs-Seyyid Muhammed ihsân eylemiş, İnşâallah terbiyeleriyle nasîblenirsin” diye duâ Semerkandî’nin talebesidir. O da Mekke-i mükerremede etti. medfûn ve Muhammed Ma’sûm hazretlerinin talebesi olan Ertesi gün annemden izin isteyip huzûrlarına vardım. Annemin bana yaptığı duâyı söyleyip hürmetlerini arzedince, o da ağlayıp vâlidemin duâsının kabûl olunması için duâ buyurdular. İlk günkü gibi ikindiden sonra yanlarından ayrıldım. Hergün sabah erken gelip, ikindiden sonra ayrılıyordum. Böylece aradan kırk gün geçti. Sonra sarf ve Ahmed Yekdest Cüryânî hazretlerinin talebesidir. Bu fakîr, Mekke-i mükerremede Ahmed Yekdest hazretlerinin hizmetinde iken bu tarafta vefât etmiş, görüşmemiz mümkün olmadı” buyurdu) senede bir kere benimle birlikte İskenderiyye’ye teşrîf edip, kabirlerini ziyâret ederek, baş ucunda murâkabe ederdi. nahiv okumaya başlatıp ezberlettiler. O derece hizmetlerine Mehmed Emîn Efendi’ye talebe olmamdan iki ay sonra hocam ülfet eyledim (alıştım) ki, sanki on senedir ahbablarıyla birlikte bizim eve teşrîf etmeye başladı. Bizde bir hizmetlerindeymişim gibi idim. hafta veya on gün kalıp tekrar evlerine dönerdi. Ben dâima Meclislerinde ekseriyetle bana Reşehât kitabını okutup, dinlerdi. Ba’zan da okunan yerleri açıklar, îzâh ederdi. Ben okurken, ekseriyetle kendisinde istiğrak (kendinden geçme) hâli vâki olurdu. Bu hâl uzayınca, uykuları bastırdı diyerek okumayı keserdim. Derhal gözlerini açıp; “Oku! niçin kesdin?” buyururdu. Bu hâl üzere Reşehât Kitabını yetmiş-seksen defa yanında bulunur, hiç ayrılmazdım. Kendilerine mahsûs hizmetlerini görürdüm. Bizim evde veya kendi evlerinde iken, yanında benden başka kimse yatmazdı. Akşam yemeğini takiben birkaç saat istirahat ettikten sonra abdest alır, önce yatsı namazını daha sonra da teheccüd namazını kılardı. Beni uyandırır, ben de derhal kahvesini pişirir, tütün çubuğunu doldururdum. Sonra da huzûrlarında otururdum. Sabah tutulup, hayran oldum, ondan istifâde etmek için kim olduğunu namazı vaktine kadar sohbet eder, müşkillerimizi hallederdi. öğrenmek istedim. Dediler ki: “Bu zât Şeyh Mehmed Emin Eğer arkadaşlarımızdan evde bulunanlar olursa, onlar da gelip Tokâdî’dir. Çok yüksek bir zâttır.” Meğer Mehmed Emîn sohbetini dinlerdi. Ekseriyetle tarika-i aliyye-i Tokâdî hazretleri bizim dersânemize gelmeden biraz önce, Nakşibendiyyeden bahsolunurdu. Hep İmâm-ı Rabbânî kendi evinde toplananlara sohbet etmiş ve onlara şöyle demiş: hazretlerinin ve oğlu Muhammed Ma’sûm hazretlerinin altı “Hayli zamandır ortalıkta dolaşan bir av vardır. Onu saadet cildlik Mektûbât’ından anlatırdı. Buyurdu ki: “Mekke-i tuzağına düşürmek niyetindeyiz!” Bu sözü söyleyip bizim mükerremede iken, okuyup mütâlâa ederek, hoş vakit medresemize gelerek sohbet ettikten sonra, evindeki cemâat geçirdiğim bu altı ciltlik Mektûbât’tan bir nüshasının, Şeyh dağılmadan tekrar evine dönmüş. Ben böylece onu tanıyıp Muhammed Murâd hazretlerinin kütüphânesinde mevcût iltifâtına mazhar olduktan sonra huzûruna gitmeyi çok arzu olduğunu işittim. Fakat elde edemedim. İnşâallah sen bir ediyordum. Nihâyet 1149 (m. 1736) senesinde Rebî’ül-evvel nüshasını bulup tercümesine vesile olursun.” Vefâtından bir iki ayında bir Pazar günü seher vaktinde evine gittim. Kapıyı sene sonra Mektûbât’ın tamâmını elde edip, 1163 (m. 1750) çalmadan kapıda beni karşılayıp, içeri kabûl etti. Bana çok senesinde, arkadaşlarımızdan Müstakim-zâde Sa’düddîn iltifât gösterip, talebeliğe kabûl etti. Böylece Mehmed Emîn Süleymân Efendi’ye vererek, tercüme edilmesini istedim. 1165 Tokâdî hazretlerine talebe oldum. Bir sene sohbetine gelip (m. 1752) senesinde tercümeyi tamamladı. Süleymân gitmek sûretiyle, feyzinden istifâde ederek edeb öğrendim. Efendi’nin yaptığı bu tercümeye; mübârek ve üstün bir zât Bana hâlimi gizlememi emretti. Sonra ikinci seneden i’tibâren olan Şeyh Abdullah Kasgârî, hadîs âlimi (Sahîn-i Buhârî’yi ve altı sene müddetle bana ilim öğretti. Buhârî’yi şerîfi okuttuğu Sahih-i Müslim’i şerheden) Ebû Abdullah Şeyh Yûsuf Efendi- sırada da bana icâzet verdi. Müstakim-zâde Süleymân zâde, Îsâ-zâde Şeyh Muhammed Sâlih Sehâvî Halvetî ve Sa’düddîn Efendi vasıtasıyla, pekçok kimse Mehmed Emîn Hâce Muhammed Râsim Efendi takrizler yazdılar.” Tokâdî hazretlerini tanıyıp sohbetine kavuşmuştur. Pekçok eser yazmış olan Müstakim-zâde Süleymân Sa’düddîn Meşhûr Osmanlı âlimlerinden Müstakim-zâde Süleymân Efendi’nin kabri, hocasının kabri ile aynı yerde olup, ayak Sa’düddîn Efendi, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin en ucundadır. Hocasının kabir taşındaki ibâreyi o yazmış ve bu meşhûr talebelerindendi. Müstakim-zâde Süleymân Efendi, yazı mezar taşı üzerine nakşedilmiştir. Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerine talebe olmasını şöyle anlatmıştır: Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinin talebesi Seyyid Yahyâ Efendi’den naklen, talebesi Seyyid Hasîb Efendi şöyle “... Şeyhülislâm Hâmid Efendi Medresesi’nin müderrisi, anlatmıştır: “Bursa’da bulunan Şeyh İsmâil Hakkı Bursevî Hâcegân yolunun büyüklerinden ihtiyâr ve mübârek bir zât idi. hazretleri, vefâtına yakın bir zamanda, talebelerinden; İvaz Bu zât haftada iki gün medresede ders verirdi. Ondan, “Akâid-i Mehmed Paşa’yı, Yeğen Mehmed Paşa’yı ve el-Hâc Ahmed Molla Celâl”i okuyordum. Böylece derse devam ediyordum. Paşa’yı Mehmed Emîn Tokadî hazretlerine gönderip, Birgün ders sırasında, mübârek bir zât dershâneye geldi. Bu tasavvufta yetiştirilmesini rica etmişti. Mehmed Emîn Tokâdî zâtı sâdece şahsen tanıyordum. Bu mübârek zât bize ders (rahmetullahi aleyh) bu ricayı kabûl edip, gönderdiği bu üç veren hoca ile ahbablığı olduğundan, ba’zan medreseye talebeyle alâkadar oldu. Bunlardan Yeğen Mehmed Paşa, gelirmiş. O içeri girince, bize ders veren hoca ona hürmet çeşitli vazîfelerde bulunduktan sonra, 1150 (m. 1737) göstererek, dersi kesip, te’hîr etti. Sözü o zâta bıraktı. Gelen senesinde Nemçe (Avusturya) seferini yapmakla zât da sohbete başladı. Sohbet sırasında bana iltifât görevlendirildi. Yeğen Mehmed Paşa bu sırada Sultan Birinci göstererek, tasavvufî bahislerden ve dînin emirlerine uyma Mahmûd Hân’ın vezîr-i a’zamı idi. husûsunda öyle şeyler anlattı ki, dinleyenler çok istifâde ettiler. Ben sohbet sırasında gözyaşlarını tutamayıp ağlamaya Yeğen Mehmed Paşa, İstanbul’dan hareket etmeden önce, başladım. Nihâyet gelen o mübârek zât sohbetini bitirip, Aksaray civarında oturmakta olan kızının evini Mehmed Emîn gitmek üzere kalktı ve hürmetle uğurlandı. Ben bu zâta Tokâdî hazretlerine tahsis edip, oraya da’vet etti. Mehmed Emîn Tokâdî de kabûl edip, oraya teşrîf etti. Burada ikâmet ve muzaffer olmuştur. İnşâallah birkaç güne kadar fütuhat ettiği sırada Yeğen Mehmed Paşa sık sık ziyâretine gidip, haberi gelir!” Sonra dostlara ziyâfet ve sadakalar verdi. Dört sohbetinde bulunurdu. Huzûruna girerken pâdişâhın huzûruna gün sonra Tatarlar, Ada kalesinin İslâm ordusu tarafından girer gibi edeb ve hürmet gösterirdi. Mehmed Emîn Efendi, fethedildiği haberini getirdiler. Bundan sonra, İslâm askeri ona latife yollu takılırdı. Fakat o dâima edeb ve hürmetle İstanbul’a geldi. Herkes birbirinin gazâsını tebrik etti. Yeğen huzûrunda dururdu. Yeğen Mehmed Paşa, çıkacağı Avusturya Mehmed Paşa, Mehmed Emîn Efendi’nin ziyâretine geldi. seferi ile ilgili yaptığı hazırlıkları anlatıp duâ isterdi. Mehmed Ağlayarak mübârek ayaklarına kapandı. Her ikisi de bir Emîn Efendi de, gözyaşı dökerek zafere kavuşması için duâ müddet ağladılar. Paşa, Efendi’nin âdetini bildiğinden, seferde ederdi. olanları anlattı. Koynundan iki atlas kese altın çıkarıp, seferde iken fakirlere vermek üzere adadığını bildirdi ve fakirlere Yeğen Mehmed Paşa, sefer devam ettiği müddetçe, Mehmed dağıtmalarını rica etti. Mehmed Emîn Efendi de onların bu Emîn Efendi’nin, tahsis ettiği evde ikâmet etmesini arzu adağını övdü ve netice verdiğini bildirdi. Kendilerinin hâlleri ve ediyordu. Sefer için ordunun hazırlanıp, Dâvûd Paşa semtine meşgûl olmaları dolayısı ile, bunu bizzat kendisinin hareket edeceği sırada, tekrar ziyâretine gelmişti. Mehmed dağıtmalarının daha çabuk ve kolay olacağını söyledi. Emîn Efendi, sefer başlayınca kendi evine döneceğini söyledi. “Haftada iki gün tebdîl-i kıyâfetle (kıyâfet değiştirerek) çık. Her Bunun üzerine Yeğen Mehmed Paşa pek ziyâde üzülüp, çıktığında cebini doldur. Yedikule civarından başla. Orada çok tahsis ettiği bu evde kalmasını ve sefer boyunca duâ etmesini, fakir evi vardır. Kapılarını çal. Kim çıkarsa saymadan eline ne böylece zafere kavuşacağını çok ümid ettiğini söyledi. Hattâ, gelirse ver. Ve böyle, kapı çalarak devâm et. İnşâallah iki tahsis ettiği bu evden ayrıldıklarını duyduğu yerde, haftada dağıtırsın. Şimdi biz versek, hâlimizce vermemiz îcâb vazîfesinden istifâ edip, seferden de vazgeçeceğini söyledi. eder. Geç verilir. Çok versek halk alışır. Hep umarlar. Böyle Bunun üzerine Mehmed Emîn Efendi, Vezîr-i a’zam Yeğen hareket bize yakışmaz” buyurarak, keseleri zorla yine Paşa’ya Mehmed Paşa’yı kucaklayıp bağrına bastı. Bir müddet verdi. Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri birkaç gün sonra kendi böylece tuttu. Sonra ağlayarak zafer kazanmaları için duâ etti. evine döndü.” Hattat Muhammed Râsim Efendi şöyle Fâtiha-ı şerîf okudu. Bundan sonra biraz daha sohbet ettiler. anlatmıştır: “Cennetmekân Üçüncü Ahmed Hân’ın vefâtından Sohbet sırasında Yeğen Mehmed Paşa’ya; “Bizi eve da’vet sonra, şöyle bir rü’yâ gördüm. Geniş bir sahrada orduyu edip getirmeni sana kim tavsiye etti?” dedi. O da; “İşlerin hümâyûn kurulmuştu. Bir tepe üzerinde de sultanlara mahsûs çokluğu sebebiyle benim hatırıma böyle birşey gelmemişti. bir çadır, çadırın etrâfında ise büyük bir kalabalık vardı. Fakat Dâr-us-se’âde ağası (İstanbul vâlisi) Beşîr Ağa Kalabalıktan bir kişiye yaklaşıp; “Bu ordunun kumandanı birâderiniz (âhıret kardeşiniz) hatırlattı” dedi. Yeğen Mehmed kimdir?” diye sordum. O da; “Âhır zaman Peygamberi Paşa, çok sevdiği hocası Mehmed Emîn Efendi’nin duâsını Muhammed aleyhisselâmdır” dedi. Cehenneme götürülecek alarak, Avusturya seferine çıkmak üzere evden ayrıldı. ba’zı kimseler bu büyük çadıra götürülüyor, buradan şefaat Osmanlı ordusu, Vezîr-i a’zam Yeğen Mehmed Paşa komutasında Avusturya seferine çıktıktan sonra, Mehmed Emîn Efendi, ordunun zafere ulaşması için çok duâ etti. Hattâ geceleri uyumayıp zafer için duâ edip yalvardı. Bu hâl yirmi günden fazla devam etti. Bu sebeple tedâviye ihtiyâç duyacak derecede rahatsızlandı. Talebesi Seyyid Yahyâ diyor ki “Bir sabah huzûruna gittiğimde, hastalanmış olduğunu gördüm. Benden ilâç istedi, te’min ettim, ilâcı kullandı. Sonra beraberce, talebelerinden Kafesdar Abdulbâkî Efendi’nin evine gittik. Bu talebesi, Mehmed Emîn Efendi’nin neş’eli hâlini görünce bana dedi ki: “Hamdolsun İslâm askeri mansur edilirse Cehennemden kurtuluyordu. Yine birisine; “Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) nerede bulunuyor?” diye sorduğumda; “Tepedeki büyük çadırda” dedi. Hemen çadırın yanına koştum. Çadırın kapısına vardığımda, Mehmed Emîn Tokadî hazretlerini çadırın kapısında gördüm. Şefaat istiyenleri çadırın içine götürüp, getiriyordu. Çok şaşırdım. Biz bu zâtı anlayamamışız diye çok üzüldüm. O anda elleri bağlı birini çadırın kapısına doğru getirdiklerini gördüm. “Bu kimdir?” diye sorduğumda, Sultan Ahmed’dir dediler. Sonra çadıra yaklaşıp, Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerine teslim ettiler. O da önüne düşüp çadırın içine girdiler, içeride Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) kendisine iltifât buyurdu. Çadırdan çıktıklarında Mehmed Emîn Tokâdî hazretleri; “Şefaat dedi. Kâtip gelince; “Aman bir bak! Bu kadının ta’yin edilmesi buyurulup affolundun, müjde olsun!” diye bağırdı. Dışarda için münâsib bir yer var mı?” dedi. Kâtip, kayıtları kontrol sultanlara mahsûs süslü bir at duruyordu. Mehmed Emîn ettikten sonra; “Bir yer var ama şimdilik dolu” dedi. Kadıasker, Tokâdî hazretleri, sultânı ta’zim ve hürmetle çadırdan çıkarıp, kâtibe; “Olsun, hemen ta’yin edelim, benim şu anda çektiğim bekleyen süslü ata bindirdi. Etrâftakilerin tebrikleri arasında, sıkıntıyı ve tutulduğum ağırlığı bilmezsin!” dedi. Böylece süratle oradan uzaklaştı. ta’yinim derhal yapıldı” diye anlattı. Mehmed Emîn Efendi yazdırıp verdiği duâyı o kadıdan geri alıp, Kefeli-zâde İbrâhim Bu rü’yâyı gördükten sonra ertesi gün talebelere hat dersi Halebî’ye vererek silmesini söyledi. O da alıp sildi. Kefeli-zâde veriyordum. Mehmed Emîn Efendi ba’zı günler teşrîf ederdi. O İbrâhim Halebî şöyle demiştir: “Ben bu hâdiseden sonra gün de dershânemize teşrîf etti. Hemen karşılayıp elini öptüm. Mehmed Emîn Efendi’nin ta’rîf ettiği duâyı tekrar yazmak için Bu sırada bana; “Hoca Efendi, akşamki seyrâna ne dersin?” belki bin defa denedim. Bir türlü yazamadım. Anladım ki, o buyurdu. O gece gördüğüm rü’yâyı hatırlayıp ağlayarak hâdise Mehmed Emîn Efendi’nin kerâmetlerindendir.” ellerine kapandım. Mehmed Emîn Efendi de ağladı. Sonra şükredip bana şöyle buyurdu: “Ben hayatta iken bu gibi ilâhî Talebesi Seyyid Yahyâ Efendi anlatır: “Mehmed Emîn sırları yayarak, bizim hâlimizi teşhir etmene rızâm yoktur. Efendi’nin her ay onbeş kuruşluk geliri vardı. Bunu alıp her ay Vefâtımdan sonra anlatmanda bir mahzur yoktur.” Vefâtına huzûruna getirirdim. kadar bunu kimseye anlatmadım. Vefâtından sonra güzel vasıflarını ve üstünlüğünü yâd etmek bakımından yeri geldikçe Koynunda bezden bir kese vardı. Keseyi çıkarmadan ağzını nakleder oldum.” açar, ben de parayı içine kordum. Bundan başka o keseye hiç para konmadığı hâlde her ay o keseden iki-üçyüz kuruştan Seyyid Yahyâ Efendi şöyle anlatmıştır: “Sultan Bâyezîd Hân fazla para sarfeder, fakirlere saymadan sadaka dağıtırdı. Ben Câmi-i şerîfi avlusunda, oyma ustalarından Kefeli-zâde buna defalarca şahit olmuştum. Hatta birgün kese eskidi, İbrâhim Halebî adında bir zâtın dükkanında, ilim-irfân sahibi, değiştirelim buyurup, keseyi çıkarıp bana verdi. İçinde yedi- kıymeli zâtlar toplanıp sohbet ederlerdi. Arasıra Mehmed sekiz kuruş kadar para vardı. Bunları yeni bir keseye koyup Emîn Efendi de öğle namazından sonra o dükkana teşrîf eder, verdim. Eski kesenin içine de beş kuruş koyup bana verdi. Ay dostları ile çok kıymetli sohbeti olurdu. Birgün yine böyle hoş başına onbeş yirmi gün vardı. O ayda koynundaki keseden bir sohbet sırasında medhedilen iyi vasıflı bir kadı (hâkim) o yüzelli kuruş para sarfolundu. Ben buna hayret ederdim. dükkana geldi. Kadıasker, bu kadıya, bir mes’eleden dolayı Arkadaşlarımızdan da çoğu bunu bilmekte oldukları hâlde, dargın olduğu için, bir makama ta’yin edilmesi gerektiği hâlde asla kendisine soramazdık ve ifşa etmezdik...” ona; “Ben kadıasker olduğum müddetçe, sana kadılık vazîfesi vermem!” diyerek yemîn ettiğini ağlayarak anlattı. Dükkanda Mehmed Emîn Efendi, hâl ve şânlarını halktan son derece bulunanlar bu hâdiseye çok üzüldü. Mehmed Emîn Efendi, gizler, talebelerini de bu tarzda yetiştirirdi. Ömrünün yarım saat kadar başını eğip, gözleri kapalı bir vaziyette sonlarında arkadaşları merhum Tatar Ahmed Efendi, 1156 (m. murâkabeye daldı. Sonra hakîkati gören gözlerini açıp, yardım 1743) senesinde vefât edince, fetvâ makamında bulunan eski talebi için gelen kadıya verilmek üzere, dükkan sahibi olan şeyhülislâm Seyyid Mustafa Efendi, Tatar Ahmed Efendi’den oyma ustası Kefeli-zâde İbrâhim Halebî’ye bir duâ ta’rîf edip boşalan dergâha, Mehmed Emîn Efendi’yi ta’yin ettirdiler. yazmasını söyledi. O da yazdı. Bunu alıp mağdur olan kadıya Berât-ı şerîfi de, kendi mektûpçuları Hamza-zâde Abdullah verdi. Üzerinde taşımasını söyledi. Sonra; “Doğruca kadıasker Efendi ile gönderdiler. Bunun üzerine Mehmed Emîn Efendi, efendiye git” buyurup, kadıyı gönderdi. İki-üç saat sonra kadı, büyük bir kırgınlık ile doğru şeyhülislâm efendinin huzûruna sevinçle o dükkana tekrar geldi. Mehmed Emîn Efendi’ye gidip; “Sultânım, ma’lûmunuz ben meşihat erbâbından büyük bir hürmetle memnuniyetle durumunu arzetti. Kendisine değilim. İnâyet buyurun, şeyhlere âit alâmetlerden ne nişanım ne yaptığı sorulunca; “Kadıaskerin makamına girdim. Beni varsa, müstehak olmadığım hâlde tevcih etmişlerdir. Boşalan görünce birdenbire değişiverdi. Feryâd ederek; “Kâtibi çağırın” bir mederese varsa beni oraya müderris ta’yin etmeyi ihsân buyurunuz” gibi özür beyân ederek, o dergâha gitmek istemedi ise de, şeyhülislâm; “Emîn Efendi kardeşim, biz sizi Bir defa Kâ’be’de Rükn-i Yemânî’de yaslanmışken, bir kerre biliriz ve pîrdaşımızsınız. Ömürlerimiz sonuna yaklaştı, hâlinizi Mısır’da ve bir kerre de İstanbul’da Fâtih Câmii civarında Hızır gizliyorsunuz. Mızrak çuvala sığmaz, gizlenme konağını geceli aleyhisselâm ile görüşmüştür. Yüzüğünde “Emîn-i sırr-ı Hak otuz yıl oldu. Fayda yoktur, tevcih (ta’yin) pâdişâhındır. Kabûl ârif Muhammed” yazılı idi. etmemiz lâzım. Kabûl etmemek ülu’l-emre itaat etmemek demek olur” deyince; “Efendim; evimde oturmak şartıyla kabûl Vefâtı: Seyyid Yahyâ Efendi şöyle anlatır: “Babam yeniçeriler ederim. Böylece müsâade buyurulur ise emir sizindir” diye ocağına mensûb olduğundan, Mora yarımadasının fethi târihi berâtı kabûl etti. Sonra ağlayarak şeyhülislâmla vedâlaştı. olan 1127 (m. 1715)’de kapıkulu talebelerine katıldım. Sonra Gerçekten tekkeye taşınmayıp evlerinde kaldılar. O sırada da İslâm askerinin Belgrad’dan dönüşünde İstanbul’da kâtiplik küçük kardeşleri İstanbul’a çoluk-çocuğu ile gelmişlerdi. Ev vazîfesi yapmama izin vermeleri üzerine, sabah hocam buluncaya kadar dergâha yerleştiler. Bir hafta sonra küçük Mehmed Emîn Efendi’nin huzûrundan ayrılıp, Ağakapısı’na kardeşleri vefât edince, çoluk-çocuğu dergâhda kaldı. gidip, ikindiden sonra dönüyordum. Bu hâl üzere devam etmekteyken, 1158 (m. 1745) senesi Recep ayında hocam Bu dergâhda, senede bir kere mevlid-i şerîf okunması, Mehmed Emîn Efendi’nin göğsünde küçük bir sivilce çıkıp, dergâhın vakfiyesinde yazılı idi. Mevlid okunmasından bir iki rahatsızlanmasına sebep oldu. Bunun üzerine bizim eve teşrîf ay önce dergâha gelmeleri, zikrden sonra seccâde-i meşihatta edip, bir hafta müddetle dostlarımızla kaldı. Göğsünde çıkan (şeyhe mahsûs seccadede) duâ buyurmaları için, gerek sivilceye ba’zı merhemler sürerek tedâvi etmeye çalıştık. dostları ve gerekse talebe ve bendegânlarından çok sayıda Fakat gün geçtikçe ağırlaştı. Sonra kendi evlerine kimse, niyaz ve ısrar ettiklerinde; “İnşâallah giderim, ancak döndüğünde, bir sivilce de omuzlarında çıktı. Tabibleri getirip posta oturmam. Haddim olmayan şeyi yapmam için bana boş gösterdiğimizde, o sivilcenin şirpençe olduğu anlaşıldı, yere ısrarda bulunmayın” buyurdu. ihtimâmla, dikkatle tedâvi etmeye başladık. Aradan kırk elli gün geçti. Fakat bir türlü iyileşme alâmeti göremedik. Nihâyet Mevlid-i şerîf okunma vakti geldiğinde, dostlardan çok bu hâlde iken vefât etti. kimseler dergâha toplandılar. Mehmed Emîn Efendi, dost ve talebelerinin ileri gelenlerinden ba’zıları ile beraber tekkeye Vefâtını işiten büyük zâtlar toplandı. Aksaray’da Kovacı Dede geldik. Mehmed Emîn Efendi’nin duâ edeceğini duyunca, mahallesinde oturan ve Mehmed Emîn Efendi’nin talebesi halktan da çok kimse kendisini bekliyorlardı. Mehmed Emîn olan Baklalı Câmii İmâmı el-Hâc Muhammed Efendi o gece bir Efendi teşrîf ettiklerinde önce odada bir miktar dinlendikten rü’yâ görmüş. Mehmed Emîn Efendi, ona rü’yâsında; “Yarın sonra, abdest tazelemek için kalktı. Döndüklerinde câmiye gel benim cenâzemi yıka” buyurmuş. Sabahleyin hocalarının girip, safların arasında bir yere oturdu. Öğle namazının evine gelip durumu görünce, rü’yâsını anlattı. Himmet-zâde sünnetini kılıp etrâfı seyrederken, yanlarında bulunan biri; merhum Abdüssamed Efendi’nin dâmâdı Ordu şeyhi Efendim, bu tekkenin şeyhi Tokatlı Emîn Efendi bugün geldi Abdülhalîm Efendi, cenâzesini yıkamak için gelmişti. Baklalı mi? Zîrâ geleceklerini duydum. Evliyâullahdan imişler” diye Câmii İmâmı Muhammed Efendi bu vazîfenin kendisine kendilerinden sorunca, cevâbında; “İşittiğiniz gibi değildir, eğer verildiğini söyleyince, Abdülhalîm Efendi gasl işini bırakıp su gelirse size ben göstereyim” buyurdular. Gözlerini yumup dökme hizmetini yaptı. Abdülhalîm Efendi ile, el-Hâc mevlid-i şerîfi dinlemekle meşgûl oldular. Mevlid-i şerîf bitince, Muhammed Efendi cenâzesini yıkayıp kefenlediler. Sonra orada bulunan âlim zâtlardan birine duâyı yapmasını söyleyip, Fâtih Sultan Mehmed Hân Câmii’nde cenâze namazı kılınıp, kendileri yerlerinden kalkarak, evlerine gittiler. evinin yakınında Pîrî Paşa Medresesi önünde ki kabristana defnedildi. Mezar taşına yazıyı, Müstakim-zâde Sa’deddîn Mehmed Emîn Efendi, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Süleymân Efendi kaleme aldı. Eğrikapılı Hâce Muhammed mihmândârı Ebû Eyyûb el-Ensârî hazretlerinin türbesinde Efendi hattıyla taşa yazıldı. türbedâr olarak vazîfe almıştı. Fakat ziyâretçilerin hâllerini beğenmeyip, birkaç ay sonra bu vazîfeden ayrıldı. Mehmed Emîn Efendi, İstanbul’a ilk geldiğinde bir ay Pîrî Paşa Medresesi’nde kalmıştı ve orayı sevmişti. Ne zaman bu medresenin önündeki mezarlığın yanından geçse durup, kitaplarından söz açınca, kitaba bakmadan ibâreyi aynen orada medfûn bulunanların rûhuna Fâtiha-i şerîfe okurdu. okurdu. Buhârî ve Müslim kitaplarındaki hadîs-i şerîfleri de Yanındakilere de; “Burada her zaman böyle duâ ediniz” derdi. böylece ezberden okurdu. Vefât edince kendisi de oraya defnedildi. İbâdet vetâatlarını son derece gizlemeğe çalışır, giyinişinde, Mezar taşı üzerindeki yazı şöyledir: kıyâfetinde husûsî bir elbise veya kıyâfet giymeyip, bu husûsta halkın giydiklerini tercin ederdi. “Gülsitân-ı Nakşibendî’den tîğı ecel. Bir gül-i sâdberki Kat’ ilti hezâr âh-u enîn. Her sene vasıyyetini yazmak âdeti idi. Vasıyyeti şöyledir: “Bismillâhirrahmânirrahîm. Elhamdülillâhi vahdehû, vessalâtü Ya’nî Tokâdî Efendi ol Muhammed nâmdâş, alâ menlâ nebiyye ba’dehû şefî’inâ Muhammed sallallahü Ârif’-i billah -Emîn-i sırr-ı Rabb-il-âlemîn. teâlâ aleyhi ve alâ âlihi ve sahbihi ve alâ cemî’il enbiyâ-i vel- Mürşid-i râh-ı hidâyet Hâcegânın erşedi. Vâkıf-ı sırr-ı ledün. İlm-ül-yakîn hakk-ül-yakîn. Mürg-ı rehber olduğu ahrâra pes ma’lûm idi, Zât-ı Ma’sûm-ül-irâde, zülcenâhayn-ı zemîn. mürselîn. Estegfirullahel-azîm ellezî lâ ilahe illâ hüverrahmânürrahîm, el-Hayyül kayyûm ellezî lâ yemütü ve etûbü ileyhi Âmentü billahi ve melâiketihî ve kütübihî ve rusulihî vel-yevmilâhiri ve bil-kaderi hayrihî ve şerrihî minellahı teâlâ velba’sü ba’del mevti. Eşhedü en lâ ilahe illallah ve eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh. Âlâ hâzihiş- Siyyemâ bâğ-ı hadîs-i Ahmed’in Nahli idi, şehâdeti Nûhyî ve aleyhâ Nemûtü ve aleyhâ neb’asü Yek bin dest kerâmetle olup hil’at güzîn inşâallâhü teâlâ, radîtü billahi Rabben ve bil-İslâmi dînen ve bi-Muhammedin sallallahü aleyhi vesellem nebiyyen ve Eyleyüp habs-i nefes gavvâs-ı bahr-ı lâ yezâl, resûlen, bil-Kur’ân-ı imamen ve bil Kâ’beti kıbleten ve Buldu dürr-i vaslı irdi asla fer’ınden Emîn. bissalâti, ves-savmi, vel-haccı, vez-zekâti ve kelimet-işşehâdeti farîzaten ve bil mü’minîne ıhvânen, ves-Sıddîkı, vel- Esdikâdan, pençe-i şîr-i ecel dûr eyledi, Fârûkî ve Zinnûreyn, vel-Murtezâ eimmetün rıdvânullahi teâlâ Ola Sıddîk’ın karini Şîr-i Hak’la hem nişîn.” aleyhim ecma’în ve sallallahü alâ Şefî-i zünûbinâ Muhammedin ve âlihî ve sahbihi’t-tayyibîn, tâhirîn ve alâ “Peyk-i vahdet, sırr-ı pâkinden okur târihini, Oldu Lâhûte revân, Allah deyûp rûh-ı Emîn.” Bu son beyt ile ebced hesabına göre vefât târihi, (1158) gösterilmiştir. Mehmed Emîn Efendi’nin alnı açık ve nurlu, kaşları yay gibi ve araları açık, gözleri iri, parlak ve ela idi. Burnu düzgün ve doğru, yanakları ne etli ne de zayıf idi. Bıyıkları ile kaşları aynı idi. Sakalı yuvarlak ve beyaz idi. Uzuvları düzgün, yürüyüşü Resûlüllahın ( aleyhisselâm ) sünnetine uygun idi. Konuşması tatlı ve te’sîrli, sesi gür olup, Dâvûdî idi. Şefkati çok, yetişmiş ve yetiştiren büyük bir mürşid-i kâmil idi. Son derece mütevâzi davranır ve hâllerini dâima gizlerdi. Talebeleri ile yakından ilgilenir, müşkillerini çözüp, tesellî ve ferahlık verirdi. Meclisinde herkesin anlayışına göre konuşur, her ilmin, her fennin hakîkat ve inceliklerinden de bahsederdi. Kıymetli tefsîr cemî’il-enbiyâ-i vel-mürselîn ve alâ âlihim ve eshâbihim ve radıyallahü teâlâ an eshâbi Resûlillahi ecma’în. Ve a’nil eimmetil erba’zıt-il-müctehidîn veş-şühedâ-i ves-sâlihin. Velevliyâ-i ve etkiyâ-i vez-zâkirine ve an sâdâtinâ eshâb-inNebeviyye an eimmet-it-tarîkati ecma’în. Bu hakîr-üt-taksîr fil asl medîne-i Tokat’ta (Tokat şehrinde) tevellüd etmiştir ve hâlen Mahmiye-i İstanbul’da elli seneye varıyor ki, tavattun itmişum (yerleşmişim), İ’tikâdda mezhebim, Ebû Mansûr Mâturîdî’dir ki Ehl-i sünnet vel-cemâat mezhebidir. Amelde mezhebim Hazreti İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Kûfî mezhebidir. İsmi meşhûrum, Muhammed Emîn, künyem Ebû Mansûr ve Ebu’l-Emâne’dir. Pederim Sükkân-i medîne-i Tokat’tan Hasen bin Ömer’dir. Ehibbâ ve eshâbıma vasıyyetim oldur ki, bu abdi pür kusuru hatırdan çıkarmayıp, hediye-i tilâvet-i Kur’ân’dan ve duâ-yı hayırdan unutmayalar ve yüz kuruş etyep (helâl) malımdan techîz ve tekfinime ve yirmi iki kuruş iskât-i salâtıma sarf ideler... ve ehlime vasıyyetim budur ki, dostlarım ahvâline “Dünyâ dostu, mal dostu, güzellik dostu ve diğer şeylerin râzı olup, mahkeme-i kazaya varmayıp, rızâlaşalar ve dostu çoktur. Allah dostu, İksir-i a’zam (her derde deva) gibi mücâdele ve muhâseme itmeyeler. Cümlenin ma’lûmudur ki, nâdir bulunan çok kıymetli bir şeydir.” dünyâ fâni, âhıret bakîdir. “Bir nefesde iki ni’met vardır. Bunun için her nefese iki şükür Zikrullaha ziyâde sa’y ve ihtimâm idüp çalışalar ki, muttali’ lâzımdır. Yirmidört saatte, her saate bin nefes ve her nefese cem-i se’âdet oldur. Ve bu hakîr hakkında nâs iki nev’i iki şükür olmak üzere kırksekizbin şükür olur. Bir insan bütün üzerindedir, ya bilirler ya bilmezler. Bilenler hayr ile yâd idüp işlerini bıraksa, şükür şükür diyerek Allahü teâlâya hamd ve iyü şehâdet iderler. Veya bed gûylük idüp, hakkımda bed gûy şükretse yine şükrün hakkını eda edemez. Ma’lum oldu ki, ve nâ ma’kûl söz söylerler. Onlar ki bilüp, hayr ile yâd iderler, Allahü teâlâya şükrün binde birini eda edemez.” evliyâullahdandır. Zîrâ bu fakiri kendi sıfatları ile sıfatlayıp hayır ile yâd ederler. Onlar dahî benim katımda velîdir. Şol Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin yazmış olduğu bir kimseler hakkımda tâ lâyık söz söyleyeler. Ve dahî sâhib-i risaleden ba’zı bölümler: firâset ve sâhib-i keşfdirler ki, Hak teâlâ onları benim hâlime muttali itmiştir. Onlar dahî evliyâullahtan olduğu ma’lûmdur. Cümleye tayyib hatır ile helâl ettim, ilâ yevm-il-kıyâme, kimsede hakkım yokdur. Mürüvvet, kerem ve inâyet oldur ki, bilen ve bilmeyen dostlar dahî, âhıret hakkını helâl edüp, duâyı hayırdan unutmayıp, hayr ile şehâdet ide. Velâ havle velâ kuvvete illâ billahil aliyyil azîm ve sallallahü alâ Muhammedin ve alâ âlihî ve sahbihî ve sellem ve alâ cemî’il enbiyâ-i velmürselîn.” Eserleri: Mehmed Emîn Tokâdî hazretlerinin; Arapça, Türkçe ve Farsça eserleri vardır. Eserlerinden bir kısmı şunlardır: 1İrşâd-üs-sâlikîn, 2-Risâlet-ül-etvâr, 3-Şerh-ı Kasîde-i Askalânî, 4- Tuhfet-üt-tullâb, 5- Hulâsa-i tarîkat, 6-Risâle-i rûhiyye, 7Sıyânet-i dervişân fî bahsi devrân-ı Sûfîyân, 8-Suâl-cevâb, 9Metâli’ul-meserrât tercümesi, 10- İbn-i Hacer Askalânî’nin, “Savâ’ik-ı muhrika” adlı eserinin tercümesi, 11-İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin “Risâle-i emânet” tercümesi, 12-Risâle-i sülûk, 13-Mevlânâ Celâleddîn-i Rûmî hazretlerinin; “Ân hayâlâtî ki dâm-ı evliyâest” mısra’ı ile başlayan beytini de şerh etmiş, açıklamıştır. “Önce şunu iyi bilmelidir Mü’minlere önce lâzım olan, Ehl-i sünnet ve cemâat âlimlerinin bildirdikleri şekilde i’tikâd etmekdir. Çünkü doğru i’tikâd, herkes için temeldir. Temel olmayınca bina olmaz. Doğru i’tikâd herşeyden önce geldiği için, önce ondan bahsediyoruz. Ehl-i sünnet ve cemâat; Eshâb-ı Kirâm, Tabiîn ve Tebe-i tabiîn efendilerimiz, müctehid imamlar ve kıyâmete kadar onlara tam olarak tâbi olanlardır. Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiği i’tikâd şöyledir: Allahü teâlâ vardır, birdir, kadîmdir. A’raz, cisim ve cevher değildir. Hey’et ve keyfiyyet ile vasfolunamaz. Zamandan ve mekândan münezzehtir. Hiçbirşey ona benzemez. O’nun ilminin ve kudretinin hânemde hiçbirşey yoktur. O zâtı ile kâimdir. Ezelî sıfatları vardır. Bunlar; Hayat, ilim Semî’, Basar, irâde, Kudret, Kelâm, Tekvîn’dir. Âlem, bütün parçaları ve sıfatları ile yok iken sonradan yaratılmıştır. Onu Allahü teâlâ yaratmıştır. Allahü teâlâdan başka yaratıcı yoktur. Kulların küfür ve îmân, tâat ve isyan üzere bulunmalarının ve bütün fiilerinin yaratıcısı Allahü teâlâdır. Bu fiillerin kullarda meydana gelmesi, Allahü teâlânın takdîri iledir. Kulların ihtiyârî fiilleri (kendi istekleri ile yaptıkları) işleri vardır. Kendi istekleri ile yaptıkları bu işler, Mehmed Emîn Efendi, talebelerinden birine yazdığı bir eğer iyi olursa mükâfat görürler, eğer kötü işler yaparlarsa mektûpda şöyle buyurdu: azâb görürler. “Bu âleme niçin gelindiğini, asıl maksadın Allahü teâlâya Allahü teâlânın beğendiği işler, dünyâda medhe, âhırette kulluk olduğunu bilmelidir. Can bedende iken ma’rifetullahı sevâba vesile olurlar. Kötü işler de, dünyâda zemme ve isteyip, dünyâ ve âhıret se’âdetine mazhar olmalıdır.” âhırette azâba sebeb olurlar. Kul, gücü ve takatinin üstünde olan şeylerle mükellef değildir. Sevâb, Allahü teâlânın fadlı ve lütfudur. Azâb ise, O’nun adâletindendir. Allahü teâlâ yaratıcıdır. Dalâleti de vardır. Dilediği kimse için ise hidâyeti gönderdi. Onlar, îmân edip sâlih amel işleyenleri, sevâb ve yaratır. Cennetle müjdelediler. Kâfirleri ve günah işleyenleri, azâb ve Cehennem ile korkuttular. İnsanlara, dünyâ ve dinlerine âit Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ), uyanık iken, bedeni işlerden muhtaç oldukları şeyleri bildirdiler. Allahü teâlâ, ile, Mescid-i haramdan Mescid-i aksâya, sonra semâya, peygamberlerini mu’cizelerle takviye eyledi. İlk peygamber oradan Allahü teâlânın dilediği yerlere götürülmesi (mi’râcı) Âdem aleyhisselâm, son peygamber Muhammed haktır. Âlemde bulunanların rûhlarını ölüm meleği olan Azrail aleyhisselâmdır. Peygamberlerin en üstünü, Muhammed aleyhisselâmın alması haktır. aleyhisselâmdır. Amelleri yazan Kirâmen kâtibîn melekleri haktır, vardır. Melekler, Allahü teâlânın kullarıdır. Emredileni yaparlar. Kabirde kâfirlerin ve ba’zı günahkâr mü’minlerin azâb Günah işlemezler. Günah işlemekten korunmuşlardır. görmeleri, dünyâda iken ibâdet ve tâat üzere bulunmuş olan Erkeklik-dişilik, yeme-içme ve bunlarla alâkalı şeyler onlarda mü’minlerin ni’met içerisinde bulunmaları haktır. Kabirde yoktur. İnsanların peygamberleri, meleklerin büyüklerinden, Münker ve Nekir denen meleklerin suâl sorması haktır, meleklerin büyükleri de, insanların sâlih olanlarından, öldükten sonra dirilme haktır. Amellerin tartılması, mîzan, insanların sâlih olanları, meleklerin avamından üstündürler. amel defterlerinin verilmesi, amellerinden dolayı hesaba çekilmek, kevser havzı ve sırat köprüsü haktır. Evliyânın kerâmetleri haktır. Velînin kerâmeti, ümmeti olduğu Peygamberlerin ve Allahü teâlânın seçtiği ve beğendiği peygamberin mu’cizesidir. Velî, peygamberin derecesine kimselerin, büyük günah sahiplerine ve başkalarına şefaatleri ulaşamaz. Kuldan, Allahü teâlânın emirlerini yerine getirip, haktır. Cennet ve Cehennem haktır. Şimdi mevcûtturlar, yasaklarından sakınmak ile, mükellefiyeti hiçbir şekilde bakîdirler. Onlar ve içindekiler asla yok olmazlar. düşmez. Allahü teâlâ kendisine şirk koşanı asla affeylemez. Şirkin Evliyânın en üstünü Ebu Bekr-i Sıddîk’tır. Sonra Ömer-ül- dışında, büyük ve küçük günahlardan dilediğini af ve mağfiret Fârûk, sonra Osman Zinnûreyn, sonra Ali el-Mürtezâ’dır. eder. Küçük günahlardan dolayı bir kuluna azâb edebilir. Eğer Halifelikleri bu tertip üzeredir. Eshâb-ı Kirâmdan birisini küçük günâhı işleyen tövbe etmemiş ise, dilerse o küçük hayrdan ve iyilikten başka birşey ile anmak, bahsetmek caiz günâhı affedebilir. Allahü teâlâ lütuf ve keremi ile duâları kabûl değildir. eder. Kullarının ihtiyâçlarını giderir. Dirilerin, ölüler için yaptıkları duânın ve verdikleri sadakanın, Îmân ile İslâm birdir. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Allahü ölülere fâidesi vardır. Faziletli günler ve faziletli yerler vardır. teâlâdan haber verdiği şeylerin hepsini, kalb ile tasdik, dil ile Sihir ve göz değmesi vardır. de söylemektir, îmânın hakîkatında artma ve eksilme olmaz. Artma, iyi amellerin çoğalmasıyla îmânın meyvelerinin ve Müctehid, ictihâdında hatâ edebilir. Müctehid ictihâdında nûrlarının artmasıdır. isâbet ederse, iki, hatâ ederse birsevâb kazanır. Müctehidin ictihâdında yaptığı hatâ affolunur. Bir kimsenin Cennetlik Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâdan bütün olduğuna şehâdet edilmez. Fakat Resûlullahın ( aleyhisselâm bildirdiklerini kalb ile tasdîk edip, dil ile de ikrâr eden kimsenin; ) Cennetle müjdeledikleri bundan hâriçtir. Onlar için “Ben elbette mü’minim” demesi sahihtir. Fakat; “Ben inşâallah Cennetliktir diye şehâdette bulunulur. Meselâ, Aşere-i mü’minim” derse te’vil olunur. Böyle söylemek te’vil olursa da mübeşşere böyledir. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) söylemek münâsib değildir. onları Cennetle müjdelemiştir. Onların mübârek isimleri şöyledir: Hazreti Ebû Bekr, Hazreti Ömer, Hazreti Osman, Annesinden ve babasından görerek îmân eden kimsenin Hazreti Ali, Hazreti Talha, Hazreti Zübeyr, Hazreti Sa’d, îmânı, eğer şek ve şüphe bulunmuyorsa sahihtir. Allahü teâlâ Hazreti Sa’îd. Hazreti Abdürrahmân, Hazreti Ebû Ubeyde insanlara, yine insan olan Peygamberler (aleyhimüsselâm) (rıdvânullahi aleyhim ecmaîn). Deccâl’in çıkması, Îsâ aleyhisselâmın gökten inmesi, güneşin Sırr-ı tevhîd’i fehmedip ey yâr. batıdan doğması, Dabbet-ül-ard’ın çıkması haktır. Kesrete düşme itme tuğyanı. Kâhin ve müneccim gibi, bilici denen kimselere birşey sormak Hem dahi dâim eyle nefy-i vücûd. caiz değildir. Allahü teâlânın katında makbûl olan din, Anlayasın rumuzu merdânı. İslâmiyettir Allahım! Bizi lütfunla ve kereminle İslâm üzere dirilt, İslâm üzere öldür, Müslümanlar arasında haşr eyle. Ma’nâ-yı “Küntü kenz”i hıfz eyle. Olasın âlemin suhandânî. Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinin bir şiiri: Nedir bil hakîkat ma’nâ. Ey iden da’vâyı suhandânî. Bilesin tâ tarîk-ı merdânî. Dinle imdi eğer suhandânî. Mehmed Emîn Tokadî hazretlerinin sevgili Peygamberimiz Hak teâlâ seni mükerrem itdi, Muhammed aleyhisselâm için yazdığı bir na’t şöyledir: Sana virdi emânet canı. “Yarattı Hak senin çün cism-ü canı yâ Resûlallah, Cümle mahlûkâtdan mükerremsin, Sen oldun âlemin rûhu revanı yâ Resûlallah, Nutkuna verdi emr-i fermanı. Sana dünyâda rü’yeti hâs mi’râc itdikte, Nefsini bil, odur zulm-ü-cühûl, Kelim aldı cevâbı, “Lenterânî” yâ Resûlallah, Sen seni bilme, ânı bil ânı, Münevver itdi ey bedr-i risâlet mihr-ü-mâh âsâ, “Men arefe” sırrına olup ârif, Yüzün nûru zemin-ü-âsumânı yâ Resûlallah, Eyle tahsîl hakk-u irfânı. Olan rûhsâ-ı hâk dergâhın zâhirde bâtında, Cânu dilden ibâdete sa’y it. Bulur feyz-i hayât-ı câvidânı yâ Resûlallah. Âlemin tâ ki olsun canı. Kapundan gayrı melce’ var mı muhtacın Emîn’e, “Yebne Âdem” hadîsi natıkdır, Şefaatle sevindir bî kesânî yâ Resûlallah.” Halk-ı eşyaya ey kerem kani. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Ne içün halk olundu mevcûdat, Anla bu râzî (sırrı) ey canımın canı. 1) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1078 Hilkatı cümlenin senin içündür. 2) Sefînet-ül-evliyâ sh. 34 Anla bu sırrı, ker tû insanî. Herbiri hizmette sa’îddir, Anlamasa bunu tû hayvanî. Emr-i Rabbânî’ye itaat kıl: Kuşûne (kulağına) koyma kavl-i şeytânı. “Nahnü akrabu” buyurdu, çün Allah, Sen ba’îd itme kendine anı. 3) Tuhfe-i hattâtîn sh. 9, 10, 11, 400 4) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 36 5) Hadîkat-ül-cevâmi’ cild-1, sh. 46, 137 6) Risâle-i sülûk (Mehmed Emîn Tokadî) Atıf Efendi Kütübhânesi No: 283 Varak 19-a, b, 20-a 35-a, b 7) Tezkire-i Sâlim sh. 97 8) Tezkire-i Şu’arây-ı Amid sh. 98 talebesi Mehmed Sa’îd Kindî’ye; “Bu genci, sen yeriştireceksin. Ümmet-i Muhammed’den birçoğu, onun 9) Risale (Mehmet Emîn Tokâdî) Süleymâniye Kütübhânesi vesilesiyle doğru yolu bulacaklar” dedi. Bundan sonra Es’ad Efendi bölümü No: 3430 Mehmed Sa’îd Efendi, uzun süre Mehmed Nûri Efendi’yi 10) Risale, Mehmed Emîn Tokâdî’nin menâkıbı (Seyyid Yahyâ Efendi) 11) Rehber Ansiklopedisi cild-16, sh. 298 göremedi. Onsekiz sene sonra bir Ramazân-ı şerîf ayında, va’z ve nasîhat etmek için İstanbul’a gelen Mehmed Sa’îd Efendi, hocasının işâret buyurduğu zamanı bekledi. 1244 (m. 1828) senesi Ramazân-ı şerîf ayında, Mehmed Nûri Efendi. Mehmed Sa’îd Efendi’nin huzûruna gelerek, kendisini talebeliğe kabûl etmesini rica etti. Mehmed Sa’îd Efendi, hocasının işâreti üzerine onu talebeliğe kabûl etti. Mehmed Nûri Efendi, 1252 (m. 1836) senesine kadar tasavvuf yolunun edebini ve esaslarını öğrendi. MEHMED NÛRİ EFENDİ Mehmed Nûri Efendi, 1252 (m. 1836) senesinde Mevlânâ Yahyâ Efendi dergâhında ders vermek üzere, Sultan İkinci İstanbulda yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Mehmed Mahmûd Hân tarafından ta’yin edildi. Daha sonra, Nusretiye Nûri bin Seyyid Hüseyn olup, lakabı Şemseddîn’dir. Seyyid Câmii’nde Şifâ-i şerîf dersleri vermeye başladı. Bu derslerin Abdülkâdir-i Geylânî’nin onbeşinci bâtından torunudur. 1216 ba’zısında, Sultan da hazır bulundu. 1257 (m. 1841) (m. 1801) senesinde İstanbul’da doğdu. 1282 (m. 1866) senesinde ikinci defa hacca gitti. Hac dönüşü derslerine ve senesi Şevval ayının ondördüncü gecesi İstanbul’da vefât etti. talebe yetiştirmeye devam etti. Cenâze namazı, Beşiktaş Sinân Paşa Câmii’nde kalabalık bir cemâat tarafından kılındı. Mevlânâ Yahyâ Efendi’nin türbesine Mehmed Nûri Efendi’nin herşeyi, dîn-i İslama ve sünet-i defnedildi. seniyyeye uygun idi. Güzel tabiatlı, zâhid, cömert ve kâmil bir zât idi. Çok talebe yetiştirdi. Mehmed Nûri Efendi, tahsil yaşına girdiğinde, evlerinin yakınlarında bulunan Mercanağa Mektebi’nde Kur’ân-ı kerîmi Mehmed Nûri Efendi’nin yazmış olduğu risalelerden ba’zıları ezberledi. Sonra Bâyezîd Câmii’nde ders veren, Baltacı şunlardır: 1- Miftâh-ül-kulûb, 2- Murâkabe, 3-Tasavvuf yolunun nâmıyla anılan Hasen Efendi’den; sarf, nahiv ve mantık ilmini şartları, 4- Vasıyyetname, 5- Pendiye, 6- Evrâd-ı Fethiyye öğrendi. 1242 (m. 1826) senesinde hac farizasını yerine Evrâd-ı Behâiyye. getirmek için Hicaz’a gitti. Hac dönüşünde Süleymâniye Câmii’nde ders veren, Şehri Hâfız Efendi olarak tanınan İstanbullu Hâfız Mehmed Efendi’nin derslerine devam etti. Me’ânî ilmini Buldanlı lakabı ile meşhûr olan Kayyûmî Mehmed Efendi’den, fıkıh ilmini Şalcı lakabı ile tanınmış Tosyalı Ali Efendi’den, usûl ilmini Kazanlı Mehmed Efendi’den öğrendi. Tanınmış hattâtlardan Mehmed Vasfi Efendi’den hat san’atını öğrendi. Miftâh-ül-kulûb’dan ba’zı bölümler: “Ey hakkı hak olmayandan ayırt ederek, Allahü teâlânın rızâsına tâlib olan ve Resûl-i ekremi ( aleyhisselâm ) çok seven kardeşlerim! Bilmiş olun ki, kâr ve zarar beldesi olan bu fâni dünyâ âlemine gelerek, îmân etmekle müşerref olan ve Kelime-i tevhîdi dilleri ile söyleyip kalbleri ile tasdik eden mü’minler, yaradılışının aslında bulunan ilâhî feyzlere ve Kayseri’nin tanınmış evliyâlarından ve Nakşibendiyye yolunun ihsânlara kavuşmuştur. Allahü teâlânın hazînesi olan kalb büyüklerinden olan Şeyh Mehmed Sa’îd Efendi, 1236 (m. kapısını, arzu, hırs, şehvet ve muhabbet gibi şeytanın aşağılık 1820) senesi ortalarında hocası Şeyh Ahmed Behcetî el- askerlerine karşı koru ve onları içeriye bırakma. Doğru yolu Kayserî ile birlikte İstanbul’a geldi. Bir süre sonra Mehmed gösteren bir rehber bulup, ona talebe olmaya çalış. Çünkü Nûri Efendi ile karşılaştılar. Şeyh Ahmed Behceti Efendi, rehbersiz yola çıkmak ve yolu bulmak, gecenin zifiri karanlığında bilinmeyen bir yolda, ışıksız ve tek başına gitmek etmekten son derece çekinmek ve sakınmak, 5- Hiç kimsenin gibidir. Böyle bir durumda, insan gittiği yeri görmez, bastığı aleyhinde olmayıp, kendi kusurlarının affedilmesi için duâ ile yeri bilmez. Önünde çukur mu yoksa uçurum mu var, meşgûl olmak. farkedemez. Bu şekilde yola çıkanların, tehlikeye düşmelerinden korkulur. Mürşid-i kâmilin huzûruna gidip Aç gözün, bak asumana kim nedir? geldiği için, o yolların hatâlarını ve tehlikelerini görüp Hep gelenler bu cihâna ondadır. anlamıştır. Mürşid-i kâmil, kendisine bağlanan talebesini o yollardan kolaylıkla geçirir. Mürşid-i kâmilin alâmeti çoktur. Fakat söyliyeceğim şu üç husûsu iyi dinle: 1- Huzûruna vardığın zaman bütün gamın ve kederin gider, içinde bir ferahlık ve muhabbet uyanır. 2- Meclisinden ayrılmayı istemezsin. Bir inci tanesi gibi olan sözleri, muhabbetini arttırır. Cümle gelmiş geçmişi seyret tamâm, Hâssü âmme olanı gör vesselâm. Ol kadar in’âm ve ihsân hep sana, Haktan oldu, eyleme vaktin heba. 3-Ziyâretine gelen herkes duâsını niyaz ile mesrûr olurlar. Bu Aç gözünü bir hoşça fikret, ey civan, üç sıfatı kendisinde toplayan zâtın bütün ahlâkı Resûl-i Geçti ömrün, hâb-ı gafletten uyan. ekremin ( aleyhisselâm ) ahlâkıdır. Bu üç sıfat ve alâmet, riyasız, gösterişsiz hangi zâtta görülür ve bilinirse, hemen o Kır bu benlik bendini ey hoca, gel, zâta tam bir teslimiyet ile teslim ol! Cenâze yıkayanın elindeki Mürşide kul ola gör, etme cedel. mevta gibi emrettiği yerde dur. Her emrine uy. Hizmetlerini ve emirlerini kendine ni’met bil. Nûri’yâ gel Hakka vâsıl olasın, Bîhesâb in’âma nâil Olasın Yâ Resûlallah Şu husûsa çok dikkat etmelidir. Babadan kalmış veya bir kolayını bulup gelir te’min etmek gayesiyle bir dergâh ele Yâ Resûlallah! Cemâlin bînikâb gördüm bugün. geçirmiş kimseler vardır. Bunlar tasavvuf yolunda, ba’zı kitap Hamdü lillah, nur-ı vechin bîhicâb gördüm bugün. ve risaleleri okuyarak âriflik iddia ederler. “Şeyhiz” diyerek, insanlara doğru yolu göstermek isterler. Fakat kendileri doğru yolun hangisi olduğunu bilmezler. Böyle kimseler kör bir insan gibidir. Bunların talebeleri de kör olur. Bunların, eninde sonunda tehlikeli bir uçuruma düşmelerinden korkulur. Bir başka grub daha vardır ki, bunların ne gusl abdesti, ne abdesti, ne namazı, ne de oruçları vardır. Her türlü yasakları mübah derecesinde işlerler. “Bizim guslümüz ezelîdir. Abdestimiz o zaman alınmıştır. Namaz ve oruçlarımız o zaman eda olmuştur”, “Biz cemâl âşıkıyız. Bizim Cennet ve Çünkü gark olmuştu ol mübârek kametin, Baktığım an, çeşmim aldı berk-i envârın senin, Gönlüm içre bir yüce dîvân kuruldu âmân, Bir mücellâ, hem mücevher kürsi dahî nâgihân, Şâh-ı kevneyn ol mücellâ kürsi üzre oturur, Çâr-ı yâr-ı Bâ-safâ eshâbı safbeste durur. Çünkü gördüm bir dahî ol Şâh-ı kevneyni hemân, Ol vakitte cümle aklım tarumar oldu âmân. Cehennemle işimiz yoktur” derler. Bu gibi kimselerden uzak olmak lâzımdır. Bu kimselerden uzak kalmak, Allahü teâlâya Mest olup kaldım orada bilmez oldum kendimi, yakın olmaktır. Bu gibiler pisliğe batmışlardır. Yanlarına Gördüm ancak evvel-ü âhir cihân-ı hemdemi. varanlara pislik bulaşır. Kaplamıştı nûr cihanı, kalmamıştı nesne hiç, Bir hoca, ilim öğrenmek isteyen talebesine şu beş şeyi Görünürdü nûr-ı Muhammed, kalmamıştı nesne hiç. emreder 1-Devamlı abdestli olmak. 2- Farz namazları, cemâati terk etmeyerek vaktinde kılmak, 3- Kazaya kalmış Nûri’yâ nûr etti canım nûr-ı Ahmed Mustafâ, namaz ve oruç borcu varsa, onları da en kısa zamanda tam Gel ki âşık Nûri’ye, kim kalbin olsun safa. olarak eda etmek, 4- Yalan söylemekten ve dedikodu Kalb Şöyle bil kim, bu cihan içre velî ol şâhdır, Ne ki olur ve olacak, cümleye agâhtır... Kalbim içre cevherden bir yapı, Gördüm onda bir kızıl yakut kapı. Ger der isen haktır ol, böyle güffâr söyledin, Hak sözün, doğru kelâmın, amma yanlış söyledin. Girip ondan ileri vardım hemân, Bir cevherden saray oldu ayan. Aç gözünü, kıl tefekkür, iş bu nazmı ey delî, Kul olan hiç Hak olur mu, kim meğer ola velî... Sarı yakuttandır onun kapısı, Dûrrü safiden yapılmış onun kapısı. Bu cihanda kutb-ül-aktâb ne kılarsa cümlesin, Emr-i Hakla kılar, ol arada koymaz kendisin. Orta yerde hemen kurulmuş bir çadır, Kapısı ahdar zebercedden durur. Se’âdete kavuşmak için, iki şey lâzımdır. Mes’ûd ve bahtiyar kimse, bu iki şeye kavuşan kimsedir. Bu iki şeyden birincisi, Çadırı da bir siyah nûr kaplamış, doğru ilim ve îmân sahibi olmaktır. Bu da fen derslerini ve Nûr-ı haktır, gözler onu görmemiş. Muhammed aleyhisselâmın hayâtını, ahlâkını öğrenmekle ele Girdim ondan dahî seyrettim hemân, Bir acep nûr var imiş onda nihân. Rengi turuncu idi, kendisi nûr, Pek mücellâ bakmağa göz kamaşır. Gördüm onu geçtim ileri hemân, Bir azîm iklim göründü ol zaman. Dağ ve sahra kasr-ı bünyân onun, Cümle zikrullah meşgûldür hemin. *** Edeble hoca huzûruna girenler, Onlar hep saadeti bulanlar, Dost ile dost olup, dîdâr görenler, Mülke sultan olup seyrân sürerler. **** Ne Güzel ihsândır bu, kul iken sultân olur, Âlem içre hükmedip, her dertliye Lokman olur. Evvelin ve âhirin, hem zâhirî ve bâtınî, Ne olursa bu cihanda, zâhiren hem bâtınî. geçer. İkincisi iyi huylu iyi hareketli insan olmaktır. Bu ise fıkıh ve ahlâk ilimlerini öğrenmek ve bunlara uymakla olur. Bu ikisini elde eden kimse, Allahü teâlânın rızâsına, sevgisine kavuşur. Eğer âşık isen zâhid, Hûda’ya, Bırak felek-i vücûdun bahr-ı la’ya. Atıp kendin bu deryaya eden gark, Göçer pervaz, urup birden Hûda’ya. Soyunup ol enâniyetten ol dem, Misâl-i zerre mahvolunca âdem. Dalarsa mahviyyet deryasına kul, Ulu sultan olup, Hakkı görür ol. Arada kalmaz ağyârın vücûdu, Visâl-i Hakka bulunca o kul yol. Eğer bilirse sende bir kusur var, Anı setredip, asla kılmaz izhâr. Hakkın kudret yedinde olduğunu, Kamu eşyanın, anlar, etmez inkâr. Verir hikmete cümle gördüğünü, Hem eşyadan tutar alçak, özünü. Ki zât-ı Hakta mahvolan kim ola, Yâ Rabbî! Senin indinde bizim korkularımızı giderecek, Görür cümle hak imiş yâverânı. dağınıklığımızı toplayacak, dargınlıklarımızı giderecek, hastalarımıza şifâ verecek, amellerimizi temizleyecek ve bize Edenler de cemâl-i dost rü’yet, doğru yolu ilham edecek rahmetini istiyoruz. Yâ Rabbî! Kalır mı mâsivâdan hiç muhabbet. ilmimizi, hilmimizi ve nûrumuzu arttır. Bize hem dünyevî hem Görür mü dîdesi ağyar artık, Nasîb öldükte çün dost ile vuslat. Kişi benliğini mahveyleyince, Âdem iklimin şahı olunca. Bilir Hakk’el-yakîn sırrını ol dem, Kamu ahlâkını tebdil edince. Kuru da’vâ sanıp, etme teennî, Çalış ihlâs ile, etme temenni. Bulursun Hak rızâsını mahviyyette, Sana mefrûn olur ilm-i ledünnî. Evrâd-ı Behâiyye’den ba’zı bölümler: “Yâ Rabbî! İlminden ve fadlından bize anlamak nasîb eyle. Bize devamlı yardımda bulun! Yâ Rabbî! Sana şükredenlerden, seni zikredenlerden, senden korkanlardan, sana itaat edenlerden, sana tevâzu gösterenlerden, sana bağlı olan ve sana dönen kullarından kıl! Yâ Rabbî! Tövbelerimizi kabûl eyle, günahlarımızı affeyle. Kalblerimizden; kini, kuruntuları, gizli düşmanlıkları, öfkeyi ve de uhrevî ni’metlerini ihsân et! Yâ Rabbî! Gönderdiğin resûllere îmân ettik. Yâ Rabbî! İndirdiğin kitablara da îmân ettik. Yâ Rabbî! Yüzümüzü senden utanmakla, kalblerimizi senin sevginle doldur! Yâ Rabbî! Bizi dünyâya meyl etmeyen cömertlerden ve nefsine uymayanlardan kıl. Cimri, dedikoducu, kibirli, fitne ve fesatçılardan kılma! Yâ Rabbî! Çok konuşmaktan, kibirden, kötü ahlâktan, içkiden, faizden, cimrilikten büyük fitnelerden ve geçim darlığından sana sığınırız. Yâ Rabbî! Bize ihsân buyurduğun ni’metlerine karşı şükredebilmeyi nasîb eyle! Yâ Rabbî! Bize bütün hayırları ver. Bütün şerlerden bizleri uzaklaştır!” ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 67 2) Evrâd-ı Behâıyye 3) Miftâh-ül-kulûb bütün kötülükleri yok eyle! Yâ Rabbî! Ansızın ölmekten, güçlüklerden, günahlardan, ateşte yanmaktan, doğru yoldan sapıtmaktan, gurûrdan, kinden, gafletten ve zararlı bütün işlerden sana sığınırız. MEHMED SA’DEDDÎN EFENDİ Yâ Rabbî! Korkundan öyle bir hisse ver ki, bizimle Osmanlı âlimlerinden. Yüzyedinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. günahlarımız arasına girsin. Tâatinden öyle bir hisse ver ki, İsmi Menmed Sa’deddîn olup, müderris Abdülhamîd bizleri Cennetine götürsün. Bizi iyi ve sâlih kullarınla hasret. Efendi’nin oğludur. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) Hayatta kalağımız müddetçe kulaklarımızı, gözlerimizi, temiz soyundan olup, Şeyhülislâm Hoca Sa’deddîn Efendi’nin kuvvetimizi bize faydalı hâle getir! torunlarındandır. 1213 (m. 1798) senesinde İstanbul’da doğdu. 1283 (m. 1866) senesinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih Câmii’nde cenâze namazı kılındıktan sonra, Üsküdar’da 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 122 Karacaahmed kabristanına defnedildi. 2) İlmiye salnamesi sh. 592 Zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimeri tahsil edip yükseldikten sonra, kadılık mesleğini tercih etti. Anadolu’nun 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 2568 birçok yerlerinde adâlet ve doğruluk üzere kadılık yaptı. Allahü teâlânın dîninin emirlerini yerine getirmek ve yasaklarından sakındırmak husûsunda çok gayret sarf etti. Aydın ilinde kadılık yaparken Kütahya’ya gönderildi. Daha sonra Manisa kadılığına ta’yin edildi. Manisa’da birkaç sene kaldıktan sonra MEHMED SA’ÎD EFENDİ (Halîl Efendi-zâde) vazîfeden alındı. Bir müddet devlet me’mûriyetinden uzak Osmanlı âlimlerinden. Altmışsekizinci Osmanlı kaldıktan sonra, 1255 (m. 1839) senesinde, “Tanzîmât-ı şeyhülislâmıdır. İsmi, Mehmed Sa’îddir. İki defa Anadolu Hayriye” ilân edilince, Aydın muhassıllığına (vergileri tahsil kadıaskerliği yapmış, Birgili Kara Halîl Efendi’nin oğludur. eden me’mûr) ta’yin edildi. 1257 (m. 1841) senesinde eyâlet İstanbul’da doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 1168 (m. teşkilâtında yapılan değişiklikte, defterdarlık idâresinin 1754) senesinde Bursa’da vefât etti. Emîr Sultan türbesi kurulması lüzumu ortaya çıktığından, İstanbul’a da’vet bitişiğindeki kabristana defnedildi. edilerek, mâliye bakanlığı başkâtipliği ile birlikte, zirâat meclisi üyeliğine ve evicâf müfettişliğine getirildi. 1262 (m. 1845) İlk tahsilini babasından gördükten sonra, zamanının senesinde eski me’mûriyetleri üzerinde kalmak üzere “Hâriç” âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Yüksek ilmî pâyesiyle, hudut tesbiti ve ba’zı müşkil mes’elelerin halli için dereceye ulaşıp, müderrislik rü’ûsunu (diplomasını) aldıktan Osmanlı-Rus sınırında ve Batum yakınlarında bulunan sonra, Yenişehir kadılığına ta’yin edildi. 1141 (m. 1728) Çürüksu’ya gönderildi. Oradan Trabzon’a evkaf müfettişliğine senesinde Bursa kadılığına nakledildi. 1148 (m. 1735)’de nakledildi. 1262 (m. 1845) senesinde Mekke-i mükerreme İstanbul kadılığına getirildi. İstanbul halkının takdîrini kazandı. payesine nail oldu. Sekiz sene müddetle yaptığı müfettişlikten Bu vazîfede dört yıl kaldı. 1152 (m. 1739) senesinde Anadolu sonra, başarılı çalışmaları üzerine, 1270 (m. 1853) senesinde kadıaskerliğine ve 1161 (m. 1748) senesinde Rumeli İstanbul pâyesiyle taltif edilip, “Meclis-i muhâsebe-i mâliye” kadıaskerliğine yükseldi. O güne kadar yaptığı bütün üyeliğine ta’yin edildi. 1272 (m. 1855) senesinde Anadolu vazîfelerinde üstün başarı gösteren Mehmed Sa’îd Efendi, kadıaskerliği payesine kavuştu. 1274 (m. 1857) senesinde 1162 (m. 1749) senesinde Sultan Birinci Mahmûd Hân “Meclis-i Vâlâ” üyeliğine ta’yin edildi. Şeyhülislâm Mehmed tarafından şeyhülislâmlık makamına ta’yin edildi. 9 ay 22 gün Ârif Efendi’nin vefât üzerine, 1275 (m. 1858) senesinde bu vazîfede kaldıktan sonra, 1163 (m. 1750) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. 4 yıl 10 ay 27 gün bu vazîfeden alınıp Bursa’ya gönderildi. Orada eser yazmakla ve makamda kaldıktan sonra, 1280 (m. 1863) senesinde Allahü teâlâya ibâdet etmekle meşgûl iken vefât etti. vazîfeden ayrılarak, kendi evine çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl oldu. Bu sırada tutulduğu hastalıktan kurtulamayarak Halîl Efendi-zâde Mehmed Sa’îd Efendi, aklî ve naklî ilimlerde vefât etti. derin âlim, kalemi kuvvetli, faziletli ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Hak bildiğini söylemekten çekinmezdi ve sert mizaçlı idi. Mehmed Sa’deddîn Efendi, âlim, fâzıl, doğruluk ve adâletten Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptığı zamanlarda doğruluk ve ayrılmayan, açık sözlü ve mert konuşan bir zât idi. Cömert ve adâletten ayrılmadı. Allahü teâlânın dîninin emirlerine kerem sahibi olup, birçok hayır eserleri bırakmıştır. Aksaray bağlanmak ve yasaklarından kaçınmakta çok dikkatli idi. Sofular mahallesindeki Şeyh Ömer Câmii’nin minberini yaptırmışdı. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır. Bursa’da bulunduğu sırada ilmî eserleri incelemiş ve “Aynî Târihi”ni Türkçeye tercüme etmiştir. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 97 Mehmed Sâlih Efendi, âlim ve faziletli bir zât idi. Tatlı dilli, güler yüzlü, hoş sohbet ve hâlim-selîm idi. Allahü teâlâdan çok 2) Kâmûs-ül-a’lâm cild-3, sh. 2056 3) İlmiye salnamesi sh. 525 korkardı. Temiz i’tikâdlı ve haya sahibi idi. Çok nükteli ve akıcı konuşurdu. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 100 2) İlmiye salnamesi sh. 531 MEHMED SÂLİH EFENDİ Osmanlı âlimlerinden. Yetmişüçüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed Sâlih’dir. Kırımlı Abdullah Efendi-zâde Yahyâ Efendi’nin oğludur. Evliyânın büyüklerinden Hüsâmeddîn Uşşâkî Efendi soyundandır. Doğum yeri ve târihi kesin olarak MEHMED URYÂNÎ DEDE bilinmemektedir. 1175 (m. 1761) senesinde İstanbul’da vefât etti. Râziye Kadın Dâmâdı Kadıasker Mehmed Efendi Rumeli evliyâsının büyüklerinden. Rumeli’nde Rusçuk Medresesi civarındaki kabristana defnedildi. yakınlarında Yergöğü kasabasında doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. Annesi sâliha bir hanım olup, asrının Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline yöneldi. İlk eğitim ve Râbi’a’sı diye bilinirdi. Her ikisinin de birçok kerâmetleri öğrenimini Kırım Yenişehiri’nde gördükten sonra İstanbul’a görüldü. Mehmed Dede, 990 (m. 1582) senesinde vefât edip, geldi. Elliyedinci şeyhülislâm Yenişehirli Abdullah Efendi’nin Yergöğü kasabasında annesinin yanına defnedildi. Her ikisinin hizmetinde bulunup, ondan aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. Bu kabri de ziyâretgâh olup, onları vesile ederek yapılan duâların arada Uşşâkiyye yolu büyüklerinin sohbetlerinde bulunup, kabûl olduğu çok kere müşâhede edilmiştir. ma’nevî feyz aldı. Daha sonra Yenişehirli Abdullah Efendi’nin kızıyla evlendi. Sultan İkinci Mustafa Hân’ın baş imamlığını Küçük yaşta ilim tahsili ile meşgûl olan Uryânî Dede, çeşitli yaptı. dallarda ilim sahibi olduktan sonra, aşk-ı ilâhî’nin cezbesine kapılıp kendinden geçti. Dizkapağı ile göbeği arası hâriç, diğer İlimde yüksek dereceye ulaştıktan sonra, Haremeyn taraflarına birşey giymez oldu. O şekilde etrâfta dolaşmaya müfettişliğine ta’yin edildi. Daha sonra sırasıyla; Haleb, Şam başladı Mısır’a kadar gitti. Birkaç sene Kâhire çevresinde ve Medine-i münevvere kadılığı vazîfelerinde bulundu. 3159 kalıp, sıkıntı ve riyâzetler çekti Vahşîlerle birlikte nice yıllar (m. 1746) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1163 (m. geçirdi. Yıllar sonra Kâhire’ye girdi. Gülşenî dergâhına vardı. 1749) senesinde Anadolu kadı-askerliğine yükseltildi. Aynı O sırada İbrâhim Gülşenî hazretleri vefât etmiş, oğlu Emîr sene içinde tekrar İstanbul kadılığına getirildi. 1167 (m. 1753) Ahmed Hayâlî onun yerine kalmıştı. Emîr Ahmed Hayalî, senesinde ikinci defa Anadolu kadıaskerliğine getirildiyse de, Uryânî Dede’yi görünce; “Hüner, insan olmaktır, hayvan gibi ot 1170 (m. 1757.) senesinde tekrar İstanbul kadılığına getirildi. otlamak değildir” deyip, nasihatte bulundu. O da orada kalıp, 1171 (m. 1758) senesinde Dâmâd-zâde Feyzullah Efendi’nin Hayâlî’nin ( radıyallahü anh ) feyz ve himmetinden istifâde etti. vazîfeden ayrılmasıyla şeyhülislâmlık makamına getirildi, 1 yıl Zâhir ve bâtın ilimlerinde kemâle geldi. Ahlâkı güzelleşti. 5 ay 5 gün bu vazîfede kaldıktan sonra, Sultan Üçüncü İbâdet ve hâlleri düzeldi. Allahü teâlânın emir ve yasaklarını, Mustafa Hân tarafından vazîfeden alındı. Kanlıca’daki evine Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) yolunu yaymak vazîfesi ile çekilip, ibâdet, tâat ve ilmî eserleri mütâlâa ile meşgûl iken memleketine geri gönderildi. Yergöğü’nde ikâmet edip, vefât etti. İbrâhim Gülşenî hazretlerinin mesnevî tarzında yazdığı “Ma’nevî” adlı eserini okuyup açıkladı, insanlara nasihatlerde Saf edince âyine-i rûşenim, bulundu. 990 (m. 1582) senesinde Yergöğü’nde vefât edip, Hatırıma geldi ol lahza benim. oraya defnedildi. “Yergöğü’nun kutbu vefât eyledi” şeklinde vefâtına târih düşürüldü. Bir gece evvelce görülmüş meğer, Var idi. bir vâkıa-i pür-ı ber (ibret dolu). Uryânî Dede, Yergöğü’nde birçok talebe yetiştirip, güzel nasihatleri, tatlı dil ve güleryüzü, güzel ahlâkı, faydalı ilmi ile Arza kılıp hazret-i pîrânî, insanlara doğru yolu gösterdi. Kendisinde görülen hâl ve Söyledim ol vâkıa-i rûşenî. kerâmetler, Allahü teâlânın izniyle birçok kimsenin sâlih müslüman olmakla şereflenmesine sebep oldu. Talebelerinden olan, “Şah-ü-Gedâ” adlı eserin müellifi Taşlıcalı Yahyâ Bey, “Gülşen-i envâr” adlı manzûm eserinde, hocası Uryânî Dede için ayırdığı bölümde; “Sâlik-i meczûbların yoldaşı, Başı kabak yalın ayaklar başı. Zâhirî virane ve uzletinde, Bâtınî ma’mûr Mehmed Dede.” Kıt’ası ile söze başlayıp, şöyle anlatır: “Mehmed Dede, bizim vilâyetimizi şereflendirmişti. Yolda giderken karşılaştık. Elini göğsüme koydu. Beş parmağını kalbimin üstüne adetâ resmetti. Bir gece önce rü’yâmda beş Arabca beyit söylemiştim. Fakat hatarlayamıyordum. Mehmed Dede’nin Lutfile ol pîr-i bülend-i i’tibâr, Eyledi ta’bîr abîrin-nisâr (anber saçan). Dedi. yürü mezde-i himmet sana, Nazımla tahrîre icâzet sana. Bend olunup rüşte der faal, Geldi o cem’iyyete çün inhilâl. Çekti hemen şu’le-i şevkim ilim, Kalıbıma sığmadı kalbim o dem. Verdi gönül ahterine iştigâl, Dembedem ol hâtıra-i bî-misâl. elini göğsüme koymasıyla birlikte beyitleri hatırladım. Ondan Gönlüm açıldı nefes-i pîrden, aldığım bu feyz ve bereketle, daha birçok şiirler yazdım. Bâd-ı sabâdan nitekim yasemin. Taşlıcalı Yahyâ Bey, Mehmed Dede ile karşılaşmasını bir Oldu vekâlet dediği galiba, şiirinde şöyle anlatır: Hidmet-i seccâde-i şer’i Hudâ Yergöğü’nün mühr-i bülendi ahteri, Dahî kefalet dediğinden murâd, Ya’nî Mehmed Dede hazretleri. Hemdemim olan fukarâ-yı ibâd. Nûr-i cemâliyle salıp cana tâb, Kim beni etmişti Hudâ-yı celîl, Girdi derihâneden ol âfitâb. Vech-i maaşine okumak kefil. Nâzil olup rahmet-i Mevlâ gibi, Bildim onu herkese bi-irtiyâb, Verdi selâm ol şefkat sahibi. Kendi, tarîkinden olur feth-i bâb. Eyledi ben bendesine iltifât, Gâlib edip himmet-i merdânemi, Lutfile sundu elime bir devât (divit). Etti kavî pençe-i şirânemi. Ya’nî ki ol rehrev-i mülk-i bekâ, Kendim olup hüsrev âver-nazm, Onu hediye diye verdi bana. Hamse içtin eyledim âhenin nazm. Ni’met-i gaybiyyeye bismil-künân, olmuyor? Muhakkak sen başka bir iş, Allahü teâlâ indinde Hums-i mübârek diye sundum hemân. affedilmeyen bir günah işlemiş olmalısın. Benden bunun sebebini gizleme. Başından geçen hâdiseyi anlat” dedim. Bu Açıp eski yolu basdım kadem, sözlerimi duyan adam, âh, vah edip iki gözünden yaşlar Köhne rakam üzre yürüttüm kalem. akarak; “Benim günahımla şeytanın günâhı aynı Nev’î-zâde Atâî de bir hâtırasını şöyle nakleder: “1020 (m. 1611) senesinde Rusçuk kadısı iken, Yergöğü kasabasına gittim. Uryânî Mehmed Dede’nin evlâtları ile görüştüm. Onların mütâlâa edip okuttukları “Mesnevî”yi gördüm. Her köşesinde acâib işâret ve rumuzlar vardı. Orada yazılanları ilm-i kaile (söz ilmi ile) anlamak mümkün değildi. Ancak hâl ilmine sahip olanlar bunun üstesinden gelebilirlerdi. Onun büyüklüğüne kanâat getirip, kabr-i şerîfini ziyâret etmekle şereflendim. Kabri açıktaydı. Sevenleri, kaç defa üstüne bir türbe yapalım diye niyetlendilerse, hepsinde de rü’yâlarında aldıkları işâretlerle vazgeçmişler. Kabr-i şerîflerini ziyâret ettiğimiz günün gecesinde, rü’yâ âleminde pek acâib şeyler gördüm.” Mehmed Dede’yi sevenlerden Rusçuklu Murâd Beyzâde Mustafa Bey isminde ihtiyâr ve gâzî bir sipâhi, Mehmed Dede’den şöyle nakleder: “Riyâzetle meşgûl olduğum sırada, birgün bir başka âleme dalıp gittim. Önümde ucu-kıyısı belirsiz bir boşluk peyda oldu. Zemini baştanbaşa yemyeşil, ortasında bir nehir vardı. Adetâ Cennetten bir köşe idi. Bir müddet seyreyledim. Nehrin kenarında bir ev gördüm. Evi ayakta tutan direkler suyun içinde idi. Direklerden birinde bir adam ayaklarından asılmış, başı suyun üstünde “Su, su!” deyip bağırıyor, susuzluktan yandığını söylüyordu. Hâlbuki birkaç santim aşağısında sular akıp gidiyordu. Beni görünce; “Lütfeyle, benim derdime derman ol, susuzluktan canımın çıkmasına ramak kaldı. Ayağımı çözmek için uğraşma, hemen avucunla bir iki damla suyu dudağıma değdiriver” diye yalvardı. Ona şöyle bir bakınca, merhametimden acele ile koşup onu kurtarmak istedim. O sırada gâibden bir ses gelip: mertebededir. Bütün insanlar, ömür boyu nefslerine tâbi olup günah işleseler, benim günâhımın onda birine bile yetişemezler. Ben Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek Eshâbına (r.anhüm) dil uzatıp, Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek torunu Hazreti Hüseyn’in Kerbelâ’da fecî şekilde şehâdetine rızâ gösteren bir kimse idim. Mahşere kadar bana böyle azap olunsa gerektir. Sen bana yaklaşma, yoluna git” deyip, hâline ağladı. Ben de istiğfar ve lâ havle okuyarak oradan uzaklaştım.” Yine Mustafa Bey anlatır: “990 (m. 1582) senelerinde İran’a yapılacak bir sefere katılmak için gidecektim, İzin ve duâ alıp, veda etmek için Mehmed Dede’nin yanına vardım. Hayır duâlarını istirhâm edip, ellerini öptüm. Himmet edip nasihat buyurduktan sonra hitâb edip; “Mustafa Çelebi, sefere gidersen bir çift Macar bıçağını yanından ayırma, zor zamanda insana ondan üstün silâh olmaz” buyurdu. Emîrlerini yerine getirip, yola revân oldum. Günler sonra Demirkapı kalesine ulaştık. Orada iki sene kaldık. Birgün buğday tedâriki için kaleden dışarı çıkıp, bir köyde geceledik. Düşmandan ses seda olmadığı için, herbirimiz bir köşeye çekilmiş, silâhlardan uzaklaşmış, uyumakla meşgûl idik. Birden kapı kırılıp, içeriye bir İran askeri girdi. Hiç aman vermeyip üstüme saldırdı. Uyku mahmurluğu ile yerimden fırladım. Yanımda hiç silâh yoktu, ölümle aramda bir bıçak boşluğu kadar yer kalmıştı. O anda iki senedir Mehmed Dede’nin emriyle yanımdan hiç ayırmadığım bıçağım hatırıma geldi. Elime alıp, hasmımın boşluğunu bekledim. Allahü teâlânın takdîri ile, beni öldürmek için saldıran düşmanın kılıcı evin direğine denk gelip kırıldı. Benim bıçağım vazîfesini yaptı, adamın işini bitirdi. Mehmed Dede’nin kerâmeti zâhir oldu.” “Koşma! Ona yardımdan sakın” dedi. Etrâfa baktım kimseyi göremedim. Yalnızlıktan hâsıl olmuş vehimdir diye düşündüm. Yoluma devam ettim. Aynı ses, daha yüksek bir tonda aynı sözleri tekrarladı. Yine aldırmadım. Yine men edildim. Bu duruma çok üzülüp, o kimseye bu hâlin sebebini sordum. “Behey dertli kişi, sen ne bedbaht kimsesin ki, böyle tenhâ yerde sana Hızır erişmiş iken yardım etmek mümkün 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 365 MEKHÛL EŞ-ŞÂMÎ İçki içmekten çok sakın.. Çünkü, içki, her çeşit kötülüğün anasıdır. Günâhtan da uzak dur. Ona yaklaşma. Günah, Tabiînden ve meşhûr hadîs hafızlarından. İsminin Şehrâp, Allahü teâlânın gazâbını celbeder (çeker).” olduğu söylenir. Künyeleri değişik şekillerde, Ebû Abdullah, Ebû Eyyûb ve Ebû Müslim olarak bildirilmiştir. Aslen İran’lıdır. “Ayıp araştırıcı olmayınız. Çok övücü de olmayınız. Onu bunu Kabil’de doğdu. Orada yaşı biraz ilerleyince, esîr edildi. lekeleyip kusur bulmayınız. Bir şey yapmadan, olduğunuz Mısır’da, Hüzel kabilesinden bir kadının âzâdlısıdır. Onun için yerde işsiz güçsüz kalmayınız.” Hûzelî denmiştir. “Ey Muaz! Emîre itaat et. Eshâbımdan hiç kimseye Zamanında, Şam’ın en büyük Fakîhi (İslâm hukuku âlimi) idi. sövme.” Resûlullahın ( aleyhisselâm ) hadîs-i şerîflerini öğrenmek için çok memleketleri dolaştı. Irak ve Medine’ye gitti. Enes bin Yine Enes bin Mâlik’den rivâyet etmiştir: “Kim sabah ve Mâlik, Ebû Umâme, Mahmûd bin Rebî’, Ubeydullah bin akşam olduğu zaman, “Allahümme innî eşhedüke ve eşhedü Muhayrız, Anbese bin Ebî Süfyân, Süleymân bin Yesâr, hamalete arşike ve melâiketike ve cemîi halkike. İnneke Tâvûs Irak bin Mâlik ve başkalarından (r.anhüm) hadîs-i şerîf entellah, lâ ilahe illâ ente vahdeke. Lâ şerike leke. Ve enne rivâyet etti. Evzâî, Abdurrahmân bin Yezîd bin Câbir, Sevr bin Muhammeden, abdüke ve Resûlüke” diye okursa, Allahü Yezîd, Süleymân bin Musa’da (r.anhüm) ondan hadîs-i şerîf teâlâ onun dörtte birini Cehennemden âzâd eder. İki kerre bildirmişlerdir. Hadîs ilminde sika (güvenilir) bir âlimdir. derse, yarısını, üç kerre derse, dörtte üçünü, dört kerre Mekhûl hazretleri kendisine sorulan suâllerin hepsine cevap derse, bütün vücûdunu Cehennemden âzâd eder.” vermezdi. Teymî bin Atıyye el-Ansî, “Mekhûl’dan (bilmiyorum) diye cevap verdiğini çok işitmişimdir” der. Zührî: “Şu dört yerde, dört büyük âlim yetişmiştir. Saîd bin Müseyyeb Medine’de, Şa’bî Kûfe’de, Hasan el-Basrî Basra’da, Mekhûl Şam’da. Şam’da, Mekhûl zamanında, fetvâ vermekte ondan daha yetkili kimse yoktu. Lâ havle ve lâ kuvvete illâ billahi demeden fetvâ vermezdi. Ben bu kadar anlıyabildim. Bu fetvâm, hatalı da olabilir, doğruda, derdi” diye bildirdi. Mekhûl eş-Şâmî hazretlerinin rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerden ba’zıları: Abdurrahmân Ganem’den rivâyet etti: Abdurrahmân ( radıyallahü anh ) bana “Sahâbe-i kiramdan, on kişi bana anlattı: Kubâ mescidinde idik. İlim müzâkeresi, yapıyorduk. Bu sırada Resûlullah ( aleyhisselâm ) çıkageldi. “İstediğiniz kadar, ilim öğrenin. Bildiğinizle amel etmediğiniz müddetçe, Allahü teâlâ size mükâfat vermez.” buyurdu. Ümmü Eymen’den rivâyet etmiştir. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) Eshâbına (r.anhüm) şöyle buyurdu: “Azap olunup, yakılsan bile, Allahü teâlâya, şirk koşma. Bütün servetini çıkarıp feda etmeni de söyleseler, anne ve babana itaat et. Onları kırma. Namazı bile bile terk etme. Kim namazı bilerek terk ederse, Allahü teâlânın emânı ondan uzak olur. Vâsıle’den rivâyet etmiştir: “Din kardeşinize şemâtet (başına gelen belâya ve zarara sevinmeyiniz) etmeyiniz. Şemâtet ederseniz. Allahü teâlâ belâyı ondan alır size verir.” Ebû Sa’lebe’den rivâyet etmiştir: “Sizden en çok sevdiğim ve bana en yakın olanınız, ahlâkı en güzel olanıdır. En uzak olanınız da ahlâken kötü, geveze, konuşurken lâfı çok uzatan ve cimrilerdir.” Şeddad bin Evs’den rivâyet etmiştir: Birisi Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrunda durdu: “Yâ Resûlallah! İlim ne ile artar bana bildirir misin? diye sordu. Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) “Öğrenmek ile” buyurdular. Kötü bir iş yaptıktan sonra iyilik yapmak fâide verir mi? diye sorunca, “Evet, tövbe, günahı silip götürür. İyilikler, kötülükleri ve günahları giderir, kul Rabbini genişlik vaktinde anınca, Allahü teâlâ, başına belâ geldiği zaman kuluna icabet eder” buyurdular. Ebû Eyyûb-il-Ensârî’den ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Bir kimse ibâdetini kırk gün Allah için ihlâslı yaparsa, kalbinden diline hikmet çeşmeleri dikilir.” “Allahü teâlâ, hakkı (doğruyu) Ömer’in dili üzerine koydu.” Âişe vâlidemizden ( radıyallahü anha ) bildirmiştir: Resûlullah Mekhûl eş-Şâmî, bir cenâze görünce “Siz sabahleyin ( aleyhisselâm ) Âişe vâlidemize ( radıyallahü anha ) gidiyorsanız, biz de akşamleyin geleceğiz. Şu cenâze açık bir hitaben: “Ey Âişe! Bu gece, hangi gecedir?” buyurduğunda, öğüt ve ibret alınacak bir şey. Fakat, gaflet çok. Öncekiler Aişe-i Sıddîka der ki: “Allahü teâlâ ve Resûlü daha iyi bilir” geçip, gidecekler, fakat arkadakiler hiç aldırış etmezler” dedim. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Bu gece buyurmuştu. Şa’bân-ı şerîfin onbeşinci gecesidir ki, bu gece dünyâda yapılan ameller ve kulların işleri çıkarılıp, Allahü teâlâya arz “Kim, bir gecesini Allahü teâlâyı zikir ile ihyâ eder geçirirse, olunur. Bu gece, Allahü teâlânın Cehennemden âzâd ettiği anadan doğmuş gibi günahsız ve tertemiz olarak sabahlar.” insanların sayısı, Benî Kelb kabilesinin koyunları sayısıncadır, (ya’nî çok fazladır). Sen, şimdi, bu geceyi ibâdetle geçirmem için bana izin verir misin?” diye buyurduğunda “Elbette” dedim. Resûlullah ( aleyhisselâm ) hemen namaza kalktı. Kıyamda fazla durmayıp Fâtiha-ı şerîfe ve kısa bir zamm-ı sûreden sonra, gece yarısına kadar secdede kaldı. Sonra ikinci rek’at için kalktı. Bunda da birinci rek’attaki gibi okuyup, secdeye indi. Secdesi o kadar uzamış, “Fazîlet cemâatte ise de, selâmet, kötülüklerden uzak kalabilmek için yalnızlıktadır.” “Bir ümmet içerisinde, her gün, yirmibeş kişi Allahü teâlâya, yirmibeş defa istiğfar ederse, (bağışlanmalarını dilerse), umûma âit azâbla Allahü teâlâ ümmeti muaheze etmez (yakalamaz).” kendinden o kadar geçmişti ki, rûhu kabz olunmuş sandım. “Kokusu güzel olanın, aklı fazla, elbisesi temiz olanın, kederi Yanına yaklaştım. Mübârek ayaklarına dokundum. Hareket az olur.” etti: Secdede “Eûzü biafvike min ikâbike ve eûzü birıdâke min sahatike ve eûzü bike minke celle senâük, lâ Uhsî senâen “Eğer sen Kur’ân-ı kerîm okuyup da, seni kötülüklerden aleyke kemâ esneyte a’lâ nefsike” deyip, yalvardığını ve sena uzaklaştırmıyorsa, senin gerçekten Kur’ân-ı kerîmi ettiğini duydum. “Yâ Resûlallah, secdede ba’zı şeyler okumadığın anlaşılır.” söylüyordunuz. Halbuki başka zaman bunları söylememiştiniz. Bunları hiç duymamıştım, dediğimde: “Ey “İlmi kendisine fayda vermeyen kimseye, cehâleti de zarar Âişe, söylediğim şeyleri öğrendin mi?” buyurdu. “Evet” verir.” dedim. “Siz onları öğretiniz. Çünkü Cebrâil (aleyhisselâm) onları secdede okumamı emretti” buyurdu. Ölüm hastalığında iken Mekhûl’un huzûruna birisi girdi. “Allahü teâlâ sana afiyet versin Yâ Ebâ Abdullah” dedi. Mekhûl hazretleri de “Affı umulan Allahü teâlâ ile olmak, “Can gargaraya gelmedikçe Allahü teâlâ kulun tövbesini kötülüğünden emîn olunmıyan kimse ile beraber olmaktan kabûl eder.” daha hayırlı ve iyidir.” Eş-Şâmî’nin kıymetli sözlerinden ba’zıları: “Namaz kılan birini “İnsanların en yumuşak ve ince kalblisi, günâhı az olanlardır.” gördüm. Her rüku’ ve secdeye gittiği zaman ağlıyordu. Onu riya yapmakla suçlamıştım. Bu yüzden, bir sene ağlamaktan mahrûm bırakıldım.” “Sâlih bir zâtı seven, dolayısıyle, Allahü teâlâyı sevmiş olur. İlim öğrenmeye giden kimse, dönünceye kadar, Cennet yolunda sayılır.” “Bir kimsenin yumuşak olup olmadığı, kötü kimselerin kendisine musallat olmasıyla anlaşılır.” Mekhûl eş-Şâmî ( radıyallahü anh ) Pazartesi ve Perşembe günleri oruç tutardı ve “Pazartesi günü Resûlullah ( “Dinde âlim olduktan sonra, dünyalık bir menfaat alırım aleyhisselâm ) dünyâya teşrîf buyurdular. Yine bugün, düşüncesiyle zarûret olmadan padişah ve sultanların yanına Peygamber olarak gönderildiler. Pazartesi günü âhırete irtihâl gidip, yaltaklık edenler, attıkları adımlar kadar, Cehennemin (vefât) buyurdular. Pazartesi ve Perşembe günü ameller derinliklerine, dalmış olurlar.” Allahü teâlâya arz olunur” dedi. “Mü’minler yumuşak ve müsamahakârdırlar. Eğer, onu çekip 5) Mîzân-ul-i’tidâl cild-4, sh. 177 götürürsen, karşı çıkmazlar, kabûl edip giderler.” 6) Tezkiret-ul-huffâz cild-4, sh. 107 “Âlimler bozuluncaya kadar, insanlara Allahü teâlânın azâbı gelmez.” 7) Tabakât-ı İbn-i Sa’d cild-7, sh. 453 “Ana-babaya itaat, büyük günâhlara keffârettir. Bir kimse 8) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 45 ailesi içinde yaşlılar bulunduğu müddetçe, Allahü teâlânın rızâsını kazanma imkânına sahiptir.” “Boynumun vurulmasını, kadılık (hâkimlik) makamına gelmeye, hüküm verme mertebesinde olmayı da, Beyt-ül-Mal’ın başında olmaya 9) Şezerât-üz-zeheb cild-1, sh. 146 10) El-İkmâl cild-5, sh. 1 tercih ederim.” Mekhûl hazretlerine birisi geldi. “Yâ Ebâ Abdullah! (Size düşen kendinizi korumakdır. Siz hidâyette olunca, dalâlet MEKKÎ (Muvaffak bin Ahmed) üzere olanlar size zarar veremez) âyet-i kerîmesinin tefsîrini yapar mısınız? deyince “Nasîhat eden korktuğu, nasîhati Hanefî mezhebi fıkıh âlimi, edîb. Künyesi, Ebü’l-Müeyyid veya dinliyen de kabûl etmediği zaman, senin vazîfen kendini Ebü’l-Velîd olup ismi, Muvaffak bin Ahmed bin Muhammed’dir. muhafaza etmektir. O zaman, dalâlette olan kimse sana zarar Aslen Mekkelidir. Harezm’de yerleşti. Mekkî ve Harezmî veremez” dedi. nisbet edildi. Arabî ilimleri, meşhûr nahiv âlimi Zemahşerî’den öğrendi. Mekhûl hazretleri: Tekâsür sûresi sekizinci âyetinin “Sonra andolsun siz, o gün elbette ni’metten yana sorguya Hanefî mezhebi fıkıh bilgilerinde ve hitâbette meşhûr oldu. çekileceksiniz” meâlindeki âyet-i kerîmeyi şöyle açıkladı: Harezm Câmii’nde hatîblik yaptı. Birçok talebe yetiştirdi. Nasır “Elbette içilen soğuk sudan, oturulan evin gölgesinden, karnın bin Abdüsseyyid Matrizî, ondan lügat ilimlerini öğrendi. tokluğundan, yaratılışın mükemmellik ve tamlığından, Kıymetli eserler yazdı. İmâm-ı a’zam hazretlerinin uykunun lezzet ve tadından hesaba çekileceğiz” buyurdu. üstünlüklerini anlatan “Menâkıb-ül-İmâm-il-a’zam Ebî Hanîfe” ve Hazreti Ali’nin menkıbelerini anlatan “Menâkıb-ı Emîr-ül- Mekhûl hazretleri, kendi cemâati ile beraber oturuyordu. O mü’minîn Ali bin Ebî Tâlib” adlı eserleri meşhûrdur. Her ikisi de sırada Mervan’ın torunu Yezîd bin Abdülmelik geldi. Orada basılmıştır. 568 (m. 1172) yılında Harezm’de vefât etti. bulunanlar, hemen ona yer ayırmak ve hazırlamak için kalktıklarında Mekhûl hazretleri: “Yerinizde oturunuz, bırakın, “Menâkıb-ül-İmâm-il-a’zam Ebî Hanîfe” adlı eserin, bulduğu bir yere otursun. Böylece tevâzuu öğrenmiş olur” Süleymâniye Kütüphânesi Dâmâd İbrâhim Paşa kısmı 665 buyurdu. numarada kayıtlı nüshasının çeşitli sayfalarında şöyle buyurulmaktadır: ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) uzun ömürlü, çok yaşamış 1) Hilyet-ül-evliyâ cild-5, sh. 177 2) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10, sh. 289 3) El-A’lâm cild-7, sh. 284 4) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 280 ba’zı Eshâb-ı Kirâm ile görüştüğünde ihtilâf yoktur. Kendilerine yetişip gördüğü Eshâbm ( radıyallahü anh ) isimlerini bildirirken; 93 hicri) yılında vefât eden Enes bin Mâlik’i, 87 senesinde vefât eden Abdullah bin Evfâ’yı, 85 senesinde vefât eden Vasile bin Eska’yı, 88 senesinde vefât eden Sehl bin Sâide’yi ve 102 senesinde Mekke’de en son vefât eden sahâbî, Ebü’t-Tufeyl Âmir bin Vâsile’yi zikretmektedirler. İmâm-ı a’zam hazretlerinin ileri gelen talebelerinden İmâm-ı çünkü mükellef olan insan, îmân edip i’tikâdını düzelttikten Ebû Yûsuf ( radıyallahü anh ), hocasının şöyle dediğini sonra ilk olarak namazla muhatab olur. Namaz, ibâdetlerin nakletmektedir: “Onaltı yaşında iken, babamla beraber hacca başıdır. gittim. Orada halkın etrâfına toplanarak birşeyler sorup öğrendiği mübârek bir zât gördüm. Babama onun kim Emevîler zamanında İbn-i Hübeyre Kûfe vâlisi idi. Irak’ta olduğunu sordum. Babam, “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kaynaşmalar başgösterdi. Irak fukahâsını kendi yanında Eshâbından (r.anhüm) Abdullah bin Haris Zebidî’dir. topladı. Aralarında İbn-i Ebî Leylâ, İbn-i Şübrime, Dâvûd bin Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) işittiği hadîs-i şerîfleri rivâyet Ebî Hind gibi müctehid âlimler vardı. Her birini, mühim devlet ediyor” dedi. Beraberce yanına gittik. O, Resûlullahın ( vazîfeleri başına geçirdi. Ebû Hanîfe’yi de da’vet etti. Mührü aleyhisselâm ): “Bir kimse fakîh olursa, Allahü teâlâ, onun onun eline vermek istedi. Ebû Hanîfe’nin elinden geçmeyince özlediği şeyleri ve rızkını ummadığı yerlerden gönderir” hiçbir emir ve fermanın hükmü olmıyacak, Beyt-ül-malden buyurduğunu söylüyordu.” çıkan her mal Ebû Hanîfe’nin elinden çıkmış olacaktı. Ebû Hanîfe bunu kabûl etmedi. İbn-i Hübeyre: “Eğer kabûl İmâm-ı a’zam hazretleri, ilim tahsiline nasıl başladığını şöyle etmezse onu döveceğim” diye yemîn etti. Diğer âlimler Ebû anlatır: Hanîfe’ye ( radıyallahü anh ): “Allah aşkına, kendini tehlikeye atma, şu işi kabûl et. Biz senin kardeşleriniz, hepimiz bu Birgün Şa’bî’nin yanından geçiyordum. Beni çağırdı. “Nereye işlerden nefret ediyoruz, fakat kabûlden başka çâre devam ediyorsun?” dedi. Ben de: “Çarşı-pazara” dedim. “Ne iş bulamadık, ister istemez vazîfe aldık” dediler. Ebû Hanîfe ( yapıyorsun demiyorum. Kimin dersine devam ettiğini radıyallahü anh ), “Vâsıt mescidinin kapılarını saymak gibi soruyorum” dedi. “Hiçbir âlimin dersine tam olarak devam basit bir vazîfeyi bile teklif etse, onu da yapmam. Nasıl olur edemiyorum deyince; “İlmi ve ulemâ ile görüşmeyi sakın ihmâl da, bu eğır işi kabûl ederim. O, boynunu vuracağı bir adamın etme! Ben senin uyanık ve canlı bir genç olduğunu ölüm fermanını yazacak, ben de ona mührü basacağım ha! görüyorum” buyurdu. Onun bu güzel nasihatleri, bende büyük Vallahi böyle bir işe kat’iyen girmem!” buyurdu. te’sîr yaptı. Çarşı-pazar işlerini bıraktım, ilim yolunu tuttum. Allahü teâlânın inâyetiyle Şa’bî hazretlerinin sözünün bana İbn-i Ebî Leylâ ( radıyallahü anh ), “Arkadaşımızı bırakalım, o çok faydası oldu.” haklıdır, hatâ başkasının” dedi. Ebû Hanîfe’yi ( radıyallahü anh ) hapse attılar. Ona hergün dayak attırıyorlardı. Cellâd, İbn-i İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), fıkıh ilmini ilk Hübeyre’ye gelerek: “Bu adam kırbaçtan ölecek” dedi. İbn-i tedvin edendir. Ondan önce kimse bunu yapmamıştır. Çünkü Hübeyre, “Söyle ona, bizi yemînimizden kurtarsın” dedi. O da Eshâb ve Tabiîn, fıkıh ilmini bâblara ayırmadılar ve kitaplar Ebû Hanîfe’ye ( radıyallahü anh ) bunu söyleyince: “Câminin tertîb etmediler. Onlar anlayış kudretlerine güvenirlerdi. İlmi, kapılarını saymamı iştese yine yapmam” dedi. Sonra o cellâd, kalblerinde ve hafızalarında muhafaza edip insanlara İbn-i Hübeyre ile görüştü: “Bu mahpusa bir nasîhatçı yok mu? yayarlardı. Onlardan sonra Ebû Hanîfe yetişti. İlmi yayılmış Mühlet istesin ki vereyim” dedi. Ebû Hanîfe’ye ( radıyallahü gördü. Sonra gelen kötü neslin onu zayi etmesinden korktu. anh ) haber gönderdiler. O da: “Arkadaşlarımla istişâre edip, Nitekim Peygamberimiz ( aleyhisselâm ): “Allahü teâlâ düşüneyim” dedi. İbn-i Hübeyre tahliyesini emretti. Ebû Hanîfe insanların elinden çekip almak sûretiyle ilmi ortadan ( radıyallahü anh ), hapisten çıkınca atına bindi, Mekke’ye kaldırmaz; ilim, ulemânın ölümü sebebiyle ortadan kalkar. kaçtı. Bu hâdise 130 (m. 747) senesinde idi. Mekke’de Câhil rüesâ kalır. İlimleri olmadığı hâlde fetvâ verirler. Hem yerleşti. Hilâfet Abbâsîlere geçinceye kadar orada kaldı. Ebû saparlar, hem sapıtırlar” buyurmuştur. Ebû Hanîfe ( Ca’fer Mensûr zamanında Kûfe’ye döndü. radıyallahü anh ), bunun için fıkhı tedvin etti. Onu bâblara ayırdı. Kitap hâlinde kısım kısım tertîb etti. Kitâb-ı Tahâret’le İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) Bağdad’a başladı. Sonra namaz, sonra diğer ibâdetleri yazdı. çağrılıp getirilmesinden bahsederken buyurdu ki: Arkasından muamelât kısımları geldi, sonra mirasla bitirdi. Evvelâ taharetle başlayıp ve arkasından namaz kısmına geçti, “Halîfe, beni kadılık için da’vet etti. Ben de ona bu işe lâyık mudur?” buyurunca, Dehrîler cevap vermeyip sustular ve olmadığımı bildirdim. Ben: “Beyyine’nin (Delîl göstermenin) orayı terkettiler. da’vâcıya, yemîn’in de da’vâlıya düştüğünü bilirim. Fakat kadılık için bu kadarı yetmez. Kâdılığa lâyık olacak kimse, Ömer bin Hammâd bin Ebû Hanîfe anlatır: Medine’de İmâm-ı senin aleyhine, oğlunun aleyhine ve senin kumandanlarının Mâlik bin Enes’le ( radıyallahü anh ) görüştüm, onun yanına aleyhine hüküm verecek cesârette bir adam olmalıdır. Bu ise oturdum, onun ilmini dinledim, ondan ayrılacağım zaman ona; bende yok. Sen, beni öyle bir şeye da’vet ediyorsun ki, “Düşmanlık yapan hasedcilerin, sana Ebû Hanîfe’yi gönlüm ona asla râzı değil” dedim. Bunun üzerine Halîfe olduğundan başka türlü tanıtmağa çalışacaklarından korkarım. Mensûr: “Sen benim hediyelerimi neden kabûl etmiyorsun?” Ben sana onu olduğu gibi tanıtmak isterim. Onun fikirlerini dedi. Ben de şu cevâbı verdim: beğenirsen ne a’lâ, yoksa ondan daha iyisi varsa, onu da senden öğrenmiş olurum” dedim. O da; “Söyle dinleyeyim” “Emîr-ül-mü’minîn, bana sırf kendi malından birşey yollamadı dedi. Şöyle konuştuk: “Ebû Hanîfe, günahından dolayı ki, ben onu reddetmiş olayım. Eğer kendi malından birşey mü’minlerden kimseye kâfir oldu demez” dedim. “Ne güzel gönderse idi, onu kabûl ederdim. Emîr-ül-mü’minînin bana söylemiş” dedi. “O bundan daha büyüğünü söyledi: “Kötü gönderdiği hediyeler, müslümanların malından, Beyt-ül- günahlar işlese de tekfir etmem” dedi. “İsabet etmiş ve güzel mâl’dendir. Hâlbuki müslümanların Beyt-ül-mâl’ınde benim söylemiş” dedi. “Bundan daha büyüğünü söylerdi” dedim. hiçbir sûretle hakkım yok. Ben cepheye gidip savaşanlardan “Nedir o?” dedi. “Bir adam taammüden, kasden günah işlese, değilim ki, serhadlerdeki mücâhidler gibi Beyt-ül-mâl’den hisse yine tekfir etmem derdi” dedim. “Doğru söylemiş” dedi. “İşte alayım. Mücâhidlerin çocuklarından da değilim ki, kimsesiz onun dedikleri bunlardır, her kim ki sana onun sözlerinin yavrular gibi Beyt-ül-mâl’den bir pay alayım. Fakir de değilim bunlardan başka türlü olduğunu haber verirse ona kanma” ki, yoksullar gibi hisse alayım!” diye cevap verdim. Bunun dedim. üzerine Halîfe: “Öyle ise makamda dur, kadılar sana gelsinler, muhtaç oldukları zaman sana sorsunlar” dedi. Bozuk Kaderiyye fırkası âlimlerinden Cehm bin Safvan, Ebû Hanîfe’yle konuşmak arzusiyle onun yanına geldi ve: “Yâ Ebâ İmâm-ı a’zam hazretlerinin devrindeki Dehrîlerle, bu kâinatın Hanîfe, hazırladığım ba’zı mes’eleler üzerinde konuşmak bir yaratıcısı bulunduğuna, îmânın zarurî olduğuna dâir yaptığı üzere sana geldim” dedi. Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), münâzara meşhûrdur. Dehrîlere şunu sorarak münâzaraya “Seninle konuşmak abestir, seninle münâkaşaya dalmak başladı: ateşe girmektir” dedi. “Sözümü dinlemeden benim hakkımda bu ağır hükmü nasıl veriyorsun?” “Bana senin öyle sözlerini “Bir adam size gelse ve şöyle birşey anlatsa: “Denizin ulaştırdılar ki, onları Ehl-i Kıble olan bir müslüman söylemez.” ortasında bir fırtına koptu, dalgalar ve rüzgâr çarpışırken “Benim hakkımda gayba göre mi hüküm veriyorsun?” “Bunlar birdenbire içi çeşitli mallarla dolu bir gemi meydkna geliverdi. senin hakkında öyle meşhûr olmuş şeyler ki, avamı da, Kuvvetli fırtınaya rağmen bu gemi kaptansız ve tayfasız kendi havvâsı da bunları duydu, herkes biliyor. Ben de ona göre kendine istikâmetini bulup hareket ediyordu” dese buna ne söyledim.” “Yâ Ebâ Hanîfe, ben sana başka birşey dersiniz. Akıl bunu kabûl eder mi?” buyurdu. “Hayır, böyle şey sormıyacağım, yalnız îmânı soracağım.” “Bu vakte kadar olmaz. Bu aklın kabûl etmeyeceği ve havsalanın almayacağı îmânın ne olduğunu öğrenmedin mi ki bana soracaksın?” birşeydir” dediler. “Evet öğrendim, fakat bir şeyde şüphem var.” “Îmânda şüphe “Mademki öyledir. Denizde bir geminin kendi kendine oluvereceğini ve kaptansız yüzeceğini kabûl etmiyorsunuz. Şu sonsuz âlemler, en ince nizâm üzere kurulmuş bu dünyâ, içindeki akıllara hayret verici varlıkları ve olaylarıyla kendi kendisine nasıl oluverir, bunların bir yaratıcısı, bir sahibi yok küfürdür.” “Küfrün bana hangi cihetten geldiğini beyân etmelisin.” “Sor, söyliyeyim” buyurdu. “Bana söyle bakalım, bir kimse kalbiyle Allahı tanıyor, O’nun bir olduğunu, şeriki ve dengi olmadığını biliyor, sıfatlarını tanıyor. Lisanıyla bunları söylemeden önce ölüyor. Bu kimse, mü’min olarak mı öldü, yoksa kâfir midir?” “Kâfirdir, kalbiyle bildiğini lisâniyle söylemedikçe Cehennem ehlindendir” buyurdu. “Allahı Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) şöyle buyurur: “La ilahe sıfatiyle bildiği hâlde neden mü’min olmuyor?” “Eğer Kur’âna illallah deyin, felah bulursunuz.” Felah bulmayı Kelime-i inanıyor ve onu delîl olarak kabûl ediyorsan, sana onunla şehâdeti söylemeden yalnız ma’rifete bağlamıyor. Yine cevap vereyim. Eğer Kur’âna inanmıyor ve onu delîl Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) buyurur: “Kim ki “Allahtan tutmuyorsan, yine söyle, İslâm milletine muhalif olanların başka ilâh yoktur” derse ve kalbinde de bu böyle ise, o konuştukları tarzda konuşup sana cevap vereyim” buyurdu. Cehennemden çıkar.” “Kur’âna îmânım var, onu delîl olarak kabûl ediyorum.” “Öyleyse dinle; Allahü teâlâ, kitabında îmânı, kalb ve lisana Allahı tanıyan Cehennemden çıkar demedi, diliyle söylemeğe ya’nî bu iki a’zâya bağlıyarak zikreder. Nitekim Mâide sûresi bağladı. 83 ve 85. âyet-i kerîmelerde meâlen şöyle buyurulmaktadır: Eğer sözle söylemek lâzım olmasa ve yalnız ma’rifet kâfi “Resûle indirileni dinledikleri zaman, onların gözlerinin yaşla gelseydi, lisâniyle Allahı red ve inkâr eden kimse, kalbiyle dolduğunu görürsün. Zira onlar, Hakkı tanırlar ve derler ki: Ey Allahı bildiği vakit mü’min sayılırdı.” Rabbimiz, Muhammed aleyhisselâma ve Kur’âna, îmân ettik, bizi O’nun nübüvvetine ve Kur’ânın Hak teâlânın kelâmı olduğuna şehâdet edenlerle beraber yaz.” “Rabbimizin bizi sâlihlerle Cennete koymasını ümid ederken, biz niçin Allaha ve bize gönderilen Peygambere ve Kur’âna imân etmiyelim.” Bunları dinleyince Cehm: “Benim aklıma birçok şeyler koydun. Yine gelip sana başvuracağım” dedi. Yezîd bin Hârûn’a, fetvâ verecek kimsenin nasıl olması gerektiği soruldu, O da: “Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) gibi olması lâzımdır. Ebû Hanîfe’den daha âlim ve vera’ sahibi (şüphelilerden sakınan) görmedim. Birgün onu, birisinin “İşte Allah da onları, bu söylediklerinden dolayı ebediyyen kapısının hizasında güneş altında otururken gördüm. “Ey Ebû içinde kalmak üzere, altından ırmaklar akan Cennetlerle Hanîfe! Şu evin gölgesine gelseydiniz” dedim. “Gölgesi olan o mükâfatlandırdı. İyi işler işleyenlerin mükâfatı budur.” evin sahibinde birkaç dirhem alacağım vardır. Alacaklımdan menfaat te’min etmiş olacağımdan, onun evinin gölgesine Cenâb-ı Hak, onları, Allahı tanıdıkları ve bunu dilleriyle gitmedim; zîrâ hadîs-i şerîfte; “Bir kimse borç verir ve bundan söyledikleri için Cennete koymaktadır. Ve onları, kalbiyle bir faide beklerse, faiz olur” buyuruldu” dedi. tasdik ve lisânla ikrârları yüzünden mü’minlerden saymaktadır. Fakîh Muhammed bin İbrâhim anlatan Birgün İmâm-ı a’zam Yine Allahü teâlâ meâlen buyuruyor ki: “Deyin ki: Biz Allaha hazretleri talebeleriyle otururken yanlarından bir kimse geçti, inandık, bize inen kitaba (Kur’âna), İbrâhim, İsmâil, İshâk, İmâm, “Şu kimse garîbdir, muallimdir ve koynunda tatlı vardır” Ya’kûb ve oğullarına indirilene, Mûsâ’ya verilen (Tevrat’a) ve buyurdu. İmâmın yanında olanlar o kimseye, bunları sordular, Îsâ’ya verilene (İncîl’e) ve bütün Peygamberlere verilen İmâmın dediği gibi çıkınca İmâma: “Bunu nasıl anladınız?” mu’cize ve kitapların hepsine îmân ettik. Onlardan hiç birini diye sordular; “Onu sağına soluna bakar, hâlinde değişmeler diğerlerinden ayırmayız. Biz Allahü teâlâya tâat ve teslim olduğunu gördüm. Anladım ki, bu memleketin yabancısıdır. üzereyiz.” Yine gördüm ki, yanına çocuklar gelse, onlara dikkatlice bakar, bundan muallim olduğunu anladım. Ve yine gördüm ki, “Eğer onlar da sizin îmân ettiğiniz gibi îmân ederlerse, koynuna sinekler giriyor, buradan, koynunda tatlı olduğunu dalâletten hidâyete ererler.” (Bekâra sûresi 136-137) anladım” buyurdu. Yine cenâb-ı Hak meâlen buyuruyor: “Allahü teâlâ, mü’minleri, Birgün İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri hasta oldu. İmâm’a, “Ebû dünyâda da, âhırette de sabit söz ile (Kelime-i tevhîde) tesbit Yûsuf öldü” dediler. İmâm-ı a’zam haberi duyunca, “Hayır eder.” (İbrâhim-27) ölmedi” buyurdu. “Ölmediğini nereden bildiniz?” diye sordular. Cevâbında, “İlme çok hizmet eylemiştir, meyvelerini toplamayınca ona ölüm gelmez” buyurdu. Hakîkaten ölüm edince çok üzülür, “Ben size birşey vermiş değilim. Sizi haberinin yanlış olduğu anlaşıldı. Ve ilmin meyvelerinden o birşeyden faydalandırmış da değilim. Ben sâdece bana verilen kadar pay aldı ki, çok fazla zengin oldu. Hârûn Reşîd’in şeyi emrolunan yere koyan bir bekçiyim” buyururdu. Âlimler, başkadılığını yaptı. onun için; “Allahü teâlâ Ebû Hanîfe’yi ilim, amel, cömertlik ile donatıp, Kur’ân-ı kerîm ahlâkı ile süslemiştir” derlerdi. Ebû Ca’fer Belhî anlatır: İmâm-ı a’zam hazretleri bir mes’elenin hâllinde güçlük çekince yanındakilere, “Herhalde Ahmet bin Muhammed Hemedânî anlatır: İmâm-ı a’zam Ebû bir günâhım vardır” buyurur, istiğfar eder, yeniden abdest alır, Hanîfe, “Hocam Hammâd bin Süleymân vefât ettiğinden beri iki rek’at namaz kılar, tekrar derse oturunca da, mes’eleyi her namazımda, babamla birlikte ona, Allahü teâlâdan af ve hallederdi. Onun bu hâli Fudayl bin lyad hazretlerine mağfiret diliyorum. Ben kendinden ilim öğrendiğim ve ilim bildirilince, “Allahü teâlâ, Ebû Hanîfe’ye rahmet eylesin. öğrettiğim kimse için af ve mağfiret dilerim” buyurdu. (Herhalde bir günâhım vardır) sözünü günâhının azlığından söylemiştir” buyurdu. Bekr bin Ma’rûf anlatır: Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Kimseye kötülük ile karşılık vermedim. Kimsenin Süfyân bin Ziyâd Bağdadî anlatır: İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe kötülüğünden bahsetmedim. Kimseyi kötülemedim.” şüphelilerden kaçınmada (vera’da) çok ileri idi. Ticâretle uğraşır, manifaturacılık yapardı. Alış-verişte bir yanlışlık İbn-i Dâvûd buyurdu ki: “Ebû Hanîfe hakkında iki kişiden olmamasına dikkat ederdi. Medîne-i münevvereli bir zât başkası konuşmaz: Biri, onun ilmini çekemeyip haset eden, Kûfe’ye gelmişti. Bir elbise satın almak istedi. Ona istediği diğeri de, ilimden haberi olmayan câhildir.” tipteki elbiseyi Ebû Hanîfe’nin dükkânında bulabileceğini söylediler. O şahıs Ebû Hanîfe’nin dükkânına gitti. Dükkânda “İmâm-ı a’zamın ortağı vardı. Arzu ettiği elbiseyi bin dirheme satın aldı. Daha sonra işini bitirip Medine’ye gitti. İmâm-ı a’zam, ortağına o elbiseyi sordu. O da, bin dirheme Medîneli bir kimseye sattığını söyledi. Hâlbuki o elbisenin fiatı dörtyüz dirhem idi. İmâm-ı a’zam hazretleri, ortağına; “Sen benim dükkânımda insanları aldatıyorsun” deyip ondan ayrıldı. Kendisi hazırlığını yapıp Medine’ye gitti. O şahsı üstündeki elbiseden tanıyıp buldu. Câmide namaz kılmaktaydı. Ebû Abdullah bin Mübârek’e Ebû Hanîfe’den soruldu: “Onun gibisi yoktur. Dünyalık ile imtihan olundu, sabretti. Kamçılar vurulmak sûretiyle imtihan olundu, yine sabretti. Öyleyse, onun gibi kim olabilir.” Atâ bin Cebele buyurdu ki: “Âlimler arasında Ebû Hanîfe’den daha fazla kendisine gidip-gelinen bir âlim görmedim, o, kavminin en fakîhi, en çok şüpheli şeylerden sakınanı, namaz ve ibâdeti en çok olanı idi.” Hanîfe de onunla beraber namaz kıldı. Namazdan sonra o Hasen bin Sâlih buyurdu ki: “Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), şahsa yaklaşıp: “Üzerindeki elbiseyi nereden aldın?” dedi. hâlis bir vera’ya sahipti. Haramdan çok korkar, şüpheye “Onu, Kûfe’de’Ebû Hanîfe’nin dükkânından aldım” dedi. İmâm- düşmek korkusu ile mübahların birçoğunu terk ederdi.” ı a’zam Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ): “Ben Ebû Hanîfe’yim, sen bunu bendenmi aldın?” deyince o şahıs, “Hayır, senden Ya’kûb bin Maîn buyurdu ki: “İmâm-ı a’zamın ( radıyallahü anh almadım” dedi. Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ), “Elbisenin fiatı ) Ramazân-ı şerîf ayında altmış defa Kur’ân-ı kerîmi hatmettiği dörtyüz dirhem idi. Sana alüyüz dirhemini geri vereyim” dedi. olurdu.” Fakat o şahıs, “Ben bin dirheme bu elbiz şeyi kabûl ettim. Senin paranı alamam’? dedi. İmâm-ı a’zam hazretleri adamı İmâm-ı Züfer buyurdu ki: “İmâm-ı a’zamın vera’sının ve gıybeti ikna edip, altıyüz dirhemi geri verdi. Şüpheli bir alış-verişte terketmesinin derecesine ulaşmaktan insanlar âcizdir. Sabrı malına haram karışması tehlikesinden kurtuldu. da son derece fazlaydı.” İmâm-ı Ebû Yûsuf hazretleri anlatır: İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe İmâm-ı a’zam hazretleri buyurdu ki: “İlmin yere düşmesinden ( radıyallahü anh ), tanıdığı herkese iyilik yapardı. İhtiyâcı olan dolayı Allahü teâlânın hesap soracağından korkmasaydım, herkese elli veya yüz dînâr verirdi. İnsanlar kendisine teşekkür kimseye fetvâ vermezdim.” Mensûr bin Haşîm anlatır: Biz Kadsiye’de, Abdullah bin İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe hazretlerinin, görmekle şereflendiği Mübârek ile beraber idik. Bu sırada Kûfeli bir kimse geldi. Eshâb-ı Kirâmdan (r.anhüm) rivâyet ettiği hadîs-i şerîflerde İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe aleyhinde konuştu. Abdullah bin Resûlullah ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: Mübârek hazretleri ona şöyle cevap verip susturdu: “Yazıklar olsun sana! Kırkbeş sene beş vakit namazı tek bir abdestle “Seni şüpheye düşüren şeyi bırak, gönlünü tırmalamıyan şeyi kılan, bir gecede iki rek’at namazda Kur’ân-ı kerîmi hatmeden al?” bir zât hakkında konuşuyorsun. Ben bütün fıkıh bilgimi Ebû Hanîfe’den öğrendim” buyurdu. İbn-i Sâlim anlatır: “Kûfe’nin ileri gelenlerinden olan bir zât’dan duydum: “Ebû Hanîfe ( radıyallahü anh ) dokuz sene yanımda kaldı, geceleyin onun hiç uyuduğunu görmedim” dedi.” Yahyâ bin Nasr bin Hacib Kureşî buyurdu ki: “Babam, Ebû Hanîfe’nin ( radıyallahü anh ) arkadaşı idi. Ba’zan Ebû “Allahü teâlâ, bîçârelerin imdâdına koşmayı sever.” “İlim öğrenmek her müslümana farzdır.” “Bir hayra delâlet eden, onu yapan gibidir.” “Kardeşinin başına gelene sevinme, zîrâ Allahü teâlâ onu kurtarır, seni o belâya düçâr ediverir.” Hanîfe’nin yanında sabahlardım. Ebû Hanîfe’nin gece namaz İmâm-ı a’zam hazretlerine Sümtî isminde bir kimse geldi. kıldığını, gözyaşlarının hasır üzerine yağmur gibi boşandığını Basra’ya gitmek istediğini söyleyerek nasihat istedi. Ebû görürdüm.” Hanîfe ( radıyallahü anh ) ona şöyle buyurdu: “Şunu iyi bil ki, Ebû Mütevekkil buyurdu ki: “Ebû Hanîfe’ye uzun zaman komşuluk yaptım. Hiçbir gece Kur’ân-ı kerîm okumaktan geri kalmazdı. Onun her gece sabaha kadar sesini duyardım.” İmâm-ı a’zamın oğlu Hammâd anlatır: Birgün babam mescidde oturuyordu. Mescidin tavanından büyük bir yılan düştü. Yemîn ederek söylüyorum, babam yerini değiştirmediği gibi, yerinden bile kımıldamadı. Yüzünde hiçbir değişiklik olmadı. Sonra; “Allahü teâlâ dilerse bize zarar vermez” deyip, sol eliyle yılanı aldı ve dışarı attı. İmâm-ı a’zam hazretleri buyurdu ki: insanlara kötü muâmelede bulunursan sana düşman olurlar, isterse kötülük yaptığın kimse annen ve baban olsun. Eğer insanlara iyi muâmele edersen, seninle akraba olmasalarda, sana annen ve baban gibi olurlar. Basra’ya girdiğin zaman, insanlar seni karşılar ve ziyâretine gelirler. Senin hakkını gözetirler. Herkesi kendi derecesinde tut. Şeref sahiplerine ikram et. İlim ehline hürmet et. Yaşlılara hürmet et. Gençlere iyi davran, insanlara yakınlık göster, tüccâra müdâra et. İyi kimselerle beraber ol. Hiç kimseyi hor görme. Sırrını kimseye söyleme. Sabırlı, tahammüllü ve güzel ahlâk sahibi ol. Göğsün geniş olsun. Namazlarına eksiksiz devam eyle. Başkasına yedir. Seni ziyâret edenin ve etmeyenin ziyâretine git. İyilik yapana da, kötülük yapana da iyilikle mukâbele et. Affa yapış, “Bir kimsenin ilmi, onu Allahü teâlânın haram kıldığı şeylerden iyiliği emret. Sana, dünyâ ve âhırette faydası olmayan şeyi men etmezse, o kimse hüsrana uğrayanlardandır”. terk et. Kendine sıkıntı verecek herşeyi bırak. Hak ve hukuka riâyet etmekte çok dikkatli ol. Hastalanan mü’min kardeşini “Eğer âlimler, dünyâda ve âhırette Allahü teâlânın dostu ziyâret et. Senin ile alâkayı kesenden alâkanı kesme, sen ona değilse, Allahü teâlânın hiçbir velî kulu yoktur.” git. Sana gelene ikram et. Sana kötülük yapanı affet. Senin “Tâatlerin en büyüğü Allahü teâlâya îmândır. En büyük günah küfürdür (kâfirliktir). Kim tâatlerin en büyüğü ile Allahü teâlâya itaat eder ve en büyük günahtan sakınırsa, onun af ve mağfirete kavuşacağını umarız.” “Kim âhırette Allahü teâlânın azâbından kurtulmak isterse, dünyâya gönül bağlamasın.” hakkında kötü konuşanın hakkında sen iyilik ile konuş. Onlardan vefât eden olursa, hakkını yerine getir, öde. Başına belâ ve musibet gelene ta’ziyede bulun. Senden yardım isteyene, yardım et. Mümkün olduğu kadar, insanlara olan sevginde samîmi ol. Bir mecliste bir mes’ele üzerinde konuşlurken, senin bildiğinin aksini söyleyecek olurlarsa, onlara muhalefet etme. Eğer sana bu mes’ele hakkında ne düşündüğünü soracak olurlarsa, onların söylediklerini yoksa, insanları dünyâya ve mala teşvik etmiş gibi olursun. Bu reddetmeden, “Sizin söylediğiniz bu mes’elede, başka bir kavil ise, insanların senin hakkında sû-i zan etmelerine ve daha vardır ki, o da şöyle şöyle ve delîli de şudur” dersin. Eğer kendilerinden birşey istediğini zannetmelerine sebeb olur. onlar seni can kulağı ile dinlerlerse, hem mes’eleyi, hem de senin dereceni anlarlar. Böylece de, sana gereken kıymeti Halkın arasında gülme. Fazla çarşıya çıkma. Çocuklar ile verirler ve hürmette kusur etmezler. konuşup, onların başlarını okşamakta bir mahzur yoktur. Yolun ortasında halktan yaşlılarla yürüme. Eğer onlardan Sana ilim öğrenmek için gelenlere, anlayabilecekleri şeyleri geride yürürsen ilmin şerefini ihmâl etmiş olursun. Yaşlılardan öğret. Onlara nasihat et. Ba’zan onlara latife yap. Onlara önde yürürsen, onlara hürmetsizlik etmiş olursun. Hâlbuki zaman zaman yemek yedir. İhtiyâçları varsa, ihtiyâçlarını Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Büyüğümüze hürmet, gider. Herbirinin ne derece ve mertebede olduklarını bil. küçüğümüze merhamet etmeyen bizden değildir” buyurdu. Yol Onların kusurlarına ve sürçmelerine bakma. Onlara yumuşak ortasında oturma. Oturmak istersen, mescidde otur. davran. Müsamaha göster. Hiçbirisine, canının sıkıldığını belli Mağazalarda oturma. Çarşıda ve mescidde birşey yeme. Su etme. Onlardan birisi gibi ol. İnsanlara kendi nefsine yaptığın satıcılarından su içme. İpek elbise giyme. muâmeleyi yap. Nefsini ve ahvâlini gözetip korumak sûretiyle hayırlı isteklerinde nefsine yardımcı ol. Sana karşı bıkkınlık ve Ailenin bütün ihtiyâçlarını yerine getirmeye gücün yeteceğini sıkılma göstermiyen kimseye bıkkınlık ve usanç gösterme, iyi iyice bilmeden evlenme. Önce ilim öğren. Sonra helâlinden niyet sahibi ol. Doğrulukla hareket et. Kibri üzerinden at. mal kazan, ilim öğrenme zamanında mal kazanmak için Ahdini bozmaktan sakın. Emâneti yerine ver. Vera’ ve takvâya uğraşırsan, ilim elde etmekten mahrûm kalırsın, ilimden önce sarıl. Bu nasîhatıma yapışırsan kötülüklerden korunacağını evlenirsen, çoluk çocuğun olur, onların ihtiyâçlarını te’min umarım. Senden ayrılmak beni mahzûn ediyor. Fakat seni etmek zorunda kalırsın. İlim elde etmeye ve helâlinden mal tanımam beni rahatlatıyor. Bizimle alâkayı kesme. Mektûp kazanmaya fırsat bulamazsın. İşinin azlığında, kalbin boş, yaz. İhtiyâçlarını bana bildir.” Sonra ona harçlık verdi. Azık zihnin meşgûl değilken, ilimle meşgûl ol. hazırlattı. Eşyalarını yükletti. Talebeleri ile beraber, onu Fırat kıyısına kadar uğurladılar. Allahü teâlâdan çok kork, takvâya sarıl. Emânete riâyet et. Herkese nasihat eyle. İnsanları aşağı görme. Hem kendine, İmâm-ı a’zam hazretleri, talebesi İmâm-ı Ebû Yûsuf diye hem de başkalarına hürmetkar ol. Onların seninle olan bilinen Ya’kûb bin İbrâhim’e şöyle nasihat buyurdu: “Ey işlerinin dışında, insanlarla fazla beraber olma. Sana bir Ya’kûb! Sultâna hürmetli ol. Onun mertebesini gözet. Yanında mes’ele sormak istiyenlerin suâllerinin dışında, başka yalan konuşmaktan pek sakın, ihtiyâç olmadan, olur olmaz mes’elelere girme. Sonra, suâlinin cevâbında zihinleri zamanda yanına girme. Yanına çok gidip gelme, sonra karışabilir. yanında kıymetin düşer, seni küçük ve hafif görür. Sultâna yaklaşma. Ondan dâima uzak dur. Yoksa seni, ateş gibi yakar. Çünkü sultan, kendisi için istediğini, başkası için istemez. Sultânın yanında çok konuşma, ilim ehlinden tanımadığın birisi varken, sultânın yanına girme. Belki senin durumun ondan aşağı olur da, sen ona üstünlüğünü göstermek istersin. Bu ise sana zarar verir. Eğer sen ondan üstün isen, ilmini göstermen sebebiyle belki sana kızılabilir. Böylece insanların nazarında kıymetin düşer. Sultan sana bir işini arzederse, o İşlerinde acele etme. İnsanların yanında Allahü teâlâyı çok an. Çünkü insanlar, bunu senden görerek, onlar da yaparlar. Namazlardan sonra kendine âdet edin. Meselâ, Kur’ân-ı kerîm okursun. Allahü teâlâyı anarsın. Sana verdiği sabır ve çeşitli ni’metler için O’na şükredersin. Her ayın belirli günlerinde oruç tut ki, insanlar senden görerek öyle yapsınlar. Fakat nefsini iyi murâkabe et ki, ibâdetlerde insanların mâsını gözetmeyesin. Nefsine güvenme, nefsine uyma. Dünyâya meyletme.” işin bilgine muvafık olduğunu bilmeden kabûl etme. İnsanların yanında, sâdece sana sorulan mes’ele üzerinde konuş. Ticâret ve dünyâ işinden, ilimle alâkalı ise konuş, 1) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 308 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 371 Kendisinden ise; Hibetullah eş-Şîrâzî, Ömer er-Râvvâsî, Muhammed bin Ali el-Mihrecâni, Ebû Saîd Âmmâr bin Tâhir, 3) Fevâid-ül-behiyye sh. 218 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 52 5) El-A’lâm cild-7, sh. 333 6) Menâkıb-ı İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe, İsmâil bin es-Semerkândî, Hamzâ bin Kıravvas, Gâlib bin Ahmed ve birçok âlim ilim öğrenip hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Mekkî bin Abdüsselâm için Mü’temin es-Sâcî, “Çeşitli memleketlerdeki insanların müşkülü olan mes’eleler ona sorulur, ondan fetvâlar istenirdi.” İbn-üs-Sem’ânî ise, “Mekkî bin Abdüsselâm büyük bir âlim olup, ilmin inceliklerine vâkıf ve 7) Süleymâniye Kütüphânesi. D. İbrâhim Paşa kısmı. Numara: vera’ sahibi, hıfzı kuvvetli bir zât idi. Târih ilminde çok geniş 665 bilgi sahibi olup, Beyt-i Makdis ve fazileti ile ilgili bir târih kitabı yazdı. Bu kitabında çok bilgileri bir araya getirdi” demektedir. Mekkî bin Abdüsselâm hazretlerinin yazmış olduğu tek eser, Târih-ü Beyt-il-makdis’tir. MEKKÎ BİN ABDÜSSELÂM Kudüs’de yetişen büyük hadîs âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Kâsım olup ismi Mekkî bin Abdüsselâm el-Makdisî er-Rumeylî’dir. Mekkî bin Abdüsselâm hazretleri, 432 (m. 1040) senesi. Aşure gününde doğdu. Vera’ sahibi, sika (güvenilir) bir zât idi. 492 (m. 1099) senesinde, Kudüs’de frenk kâfirleri tarafından şehid edildi. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 4 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-5, sh. 332 3) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 398 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 471 Onu şehîd edenler yakalandı. Kendilerinden bin miskâl diyet istendi. Hiçbiri kabûl etmediği için, hepsi öldürüldü. Daha sonra Hıristiyanlar Kudüs’ü işgal edip, pek azı müstesna, ne kadar çolukçocuk ve âlim varsa, hepsini şehîd ettiler. Çok büyük zulüm yaptılar. MEKKÎ BİN EBÎ TÂLİB Büyük kırâat ve tefsîr âlimi. Künyesi Ebû Muhammed olup Mekkî bin Abdüsselâm, Kudüs’de; Muhammed bin Ali bin ismi Mekkî bin Ebî Tâlib Hammuş bin Muhammed bin Muhtâr Yahyâ bin Selvan el-Mâzinî Ebû Osman Verkâ’ ve Abdülazîz el-Kaysî, el-Mukrî’dir. Fakîh, edîb bir zât idi. 355 (m. 966) bin Ahmed en-Nasîbînî’den, Mısır’da; Abdülbâkî bin Fâris el- senesi Şa’bân ayının son günlerinde, sabah vakti Kayrevan’da Mukrî ve Abdülazîz bin Hasen ed-Darrâb’dan, Şam’da; Ebü’l- dünyâya geldi. Kayrevan’da büyüyüp yetişen Ebû Kâsım İbrâhim bin Muhammed el-Hınnâiy ve Ali bin el- Muhammed, ilim öğrenmek için birçok beldeye gitti. Kur’ân-ı Hıdır’dan, Askalan’da; Ahmed bin Hüseyn eş-Şemmâ’dan, kerîme âit ilimlerde ve Arabî dil ilimlerinde derin âlim olan Ebû Sur’da; Ebû Bekr el-Hatîb Abdurrahmân bin Ali el-Kâmilî’den, Muhammed’in anlayışı ve ahlâkı çok güzel idi. 437 (m. 1045) Trablus’da; Hüseyn bin Ahmed’den, Bağdad’da; Ebû Ca’fer senesi Muharrem ayında, Kurtuba’da vefât etti. Rabda’ya bin Müslime ve Abdussamed bin el-Me’mûn’dan hadîs-i şerîf defnedildi. Namazını oğlu Ebû Tâlib Muhammed kıldırdı. rivâyet edip ilim öğrendi. Hadîs-i şerîf dinlemek için; Kûfe, Vâsıt, Tekrit, Musul gibi şehirlere gitti ve oralardaki birçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. Ebû Muhammed, Kayrevan’da Ebû Muhammed bin Ebî Zeyd ve Ebû Mutarrif el-Hasen el-Kâbisî’den ilim öğrendi. Onüç yaşında ilim öğrenmek için Mısır’a gitti. Orada edebiyat ve hesab ilimlerini tahsil etti. Bu öğrenimini tamamladıktan sonra, mensûhuhu (üç cüz), 10. El-İcâz fî nâsih-il-Kur’ân ve ondokuz yaşında iken Kayrevan’a geri döndü. Kayrevan’da mensûhuhu (bir cüz), 11. Ez-Zâhî fil-Lemi ed-Dâletü alâ mesta kırâat ilimlerini öğrendikten sonra, 377 (m. 987) senesinde milâfi’l i’râb (dört cüz), 12. El-İntisâf (üç cüz), 13. Et-Tenbîh alâ ikinci defa Mısır’a gitti. Buradan, hac mevsiminde hac görevini usûli kırâati Nâfiîn (üç cüz), 14. El-İbâne an Meân-il-kırâat (bir yerine getirmek için Mekke’ye gitti. 379 (m. 989) senesinde cüz), 15. El-Vakf alâ kellâ ve bellâ fil-Kur’ân (iki cüz), 16. Mekke’den Mısır’a geri döndü. Burada Ebû Adî Abdülazîz bin Tenzîh-ül-melâiketi aniz-zünûbi ve fadlihim alâ benî Âdem (bir Ali, Ebû Bekr Muhammed el-Udfuvî, Ebü’t-Tayyib cüz), 17. İhtilâf-ül-ulemâi fin-nefs ver-rûh (bir cüz), 18. İcâb-ül- Abdülmünîm, Ebü’l-Hasen Tâhir bin Abdülmünîm’den ilim cezâ alâ Kâfil-is-saydi fil-harâm hatâün alâ mezheb-il-İmâm-ı öğrendi. Mâlik (bir cüz), 19. Müşkilü garîb-il-Kur’ân (üç cüz), 20. Beyânül-amel fil-hacci evvel-il-ihrâm ilâ ziyâreti kabri Resûlullah ( Daha sonra Kayrevan’a dönen Ebû Muhammed, tahsilini aleyhisselâm ) (bir cüz), 21. Farz-ül-hacci alâ men istehâ’a tamamlamak için iki defa daha Mısır’a gitti. 387 (m. 997) ileyhi sebilâ (bir cüz), 22. Et-Tezkira li ihtilâf-il-Kurrâ (bir cüz), senesinde, Kayrevan’dan Mekke’ye gitti. Burada üç sene 23. Tesmiyet-ül-ahzâb (bir cüz), 24. Müşkil-il-meânî ve tefsîr kaldı. Bu sürede Ebü’l-Hasen Ahmed bin Firas, Ebû Tâhir (onbeş cüz), 25. Beyân-üs-sagâiri vel-kebâir, 26. El-İhtilâfu fiz- Muhammed bin Muhammed el-Uceyfi, Ebü’l-Kâsım es-Sekatî, zebihi menhûre, 27. El-Yâ’ât-il-müseddede fil-Kur’ân-i vel- Ebü’l-Hasen bin Züreyc el-Bağdâdî, Ebû Bekr Ahmed bin kelâm, 28. El-Hurûf-ül-müdgame Şerh-üt-tamâm vel-vakf, 29. İbrâhim el-Mervezî, Ebü’l-Abbâs eş-Süvâ ve birçok âlimden Er-Riyâd el-Müntekî fil-Ahbâr. ilim tahsil etti. Mekke’den Kayrevan’a dönen Ebû Muhammed buradan Endülüs’e hicret etti. Endülüs’e giden Ebû Muhammed Câmi-i Kurtuba’da ders 1) Şezerât-üz-zeheb cild-3, sh. 260 verdi. Ondan çok kimse ilim öğrendi. Ebû Muhammed, burada talebelere Kur’ân-ı kerîmin okunuşuna âit ilimleri öğretti. Sonra Câmi’-üz-Zâhire’de Âmiroğullarının saltanatı yıkılıncaya kadar Kur’ân-ı kerîm öğretti. Ebû Muhammed’den; büyük âlimlerden İbn-i Attab, Hatim bin Ahmed ve Ebü’l-Asbag bin Sehl ilim öğrenip, rivâyette bulundular. Mekkî bin Ebî Tâlib; hayır sahibi, faziletli, mütevâzi, dînine bağlı bir zât idi. Duâsının kabûl olmasıyla meşhûr oldu. Bu 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 275 3) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 298 4) El-Kırâatti bi efrikıyye sh. 333 5) Kitâb-us-sıla cild-2, sh. 597 6) Ed-Dîbâc-ül-müzehheb sh. 346 konuda şöyle bir olay anlatılır “Ebû Muhammed birgün hutbe okurken, birisi ona hakaret etti. Bunun üzerine Ebû 7) Tabakât-ül-müfessirîn cild-2, sh. 331, 392, 337, 338 Muhammed, “Yâ Rabbî, ona karşı sen bana kâfisin” diye duâ etti. Bu kişi, bir daha o câmiye giremedi.” 8) Mu’cem-ül-üdebâ cild-19, sh. 167 Ebû Muhammed’in Kur’ân-ı kerîm ilimlerine dâir yazdığı 9) Mir’at-ül-cinân cild-3, sh. 57 pekçok eseri vardır. Bu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1. ElHidâye fî bülûg-in-nihâye: Yetmiş cüzdür. 2. Müntehâb-ülhucce: Otuz cüzdür. 3. Et-Tebsire fil-kırâat: En meşhûr eseri olup beş cüzdür. 4. El-Mü’ciz fil-kırâat: iki cüzdür. 5. Kitâb-ülme’sûr an Mâlikin fî ahkâm-il-Kur’ân ve tefsîrihî: On cüzlük bir eserdir. 6. Er-Riâyetü li tecvîd-il-kırâat: Dört cüzdür. 7. İhtisar Ahkâm-il-Kur’ân: Dört cüzlük bir eserdir. 8. El-Kûşûf an vücûhil-kırâat ve ileliha (on cüz), 9. El-İzâh li nâsih-il-Kur’ân ve 10) Hediyyet-ül-ârifîn cild-1, sh. 85, cild-2, sh. 554 11) Keşf-üz-zünûn sh. 2, 33, 121, 206, 210, 339, 393, 404, 459, 495, 660, 908, 938 MEKKÎ MEHMED EFENDİ Âlim ve fâzıl bir zât olan Mekkî Mehmed Efendi’nin ba’zı eserleri şunlardır: 1- Hâşiye-i evâil-i Beydâvî: Beydâvî Osmanlı âlimlerinden. Seksendokuzuncu Osmanlı tefsîrinin bir kısmına yazmış olduğu haşiyedir. 2- Şerh-i şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed’dir. Daha önce Mekke kadılığı Kasîde-i Bürde, 3- Dîvân, 4- Hamd ve şükürle ilgili bir risale, 5- yapmış olan Halîl Efendi’nin oğludur. 1126 (m. 1714) Allahü teâlânın sıfatlarını açıklayan bir risale, 6- Fıkıh usûlüyle senesinde Mekke-i mükerremede doğdu. Bu sebeple “Mekkî” ilgili şiir türünde bir risale, 7 Tavzih adlı eserin dört bölümünü diye meşhûr olmuştur. 1212 (m. 1797) senesinde İstanbul’da açıklayan risale ve başka risâleleri vardır. vefât etti. Fâtih’de, Bahâî türbesine defnedildi. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Küçük yaşından i’tibâren, zamanının âlimlerinden ilim tahsil etti. 1147 (m. 1734) senesinde “Hâriç” rütbesiyle müderris 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 111 oldu. Bir müddet ders okutup talebe yetiştirdikten sonra, kadılık mesleğini tercih etti. 1179 (m. 1765) senesinde Selanik 2) İlmiye salnamesi sh. 557 mevleviyyetine (kadılığına), 1185 (m. 1771) senesinde Şam kadılığına, 1190 (m. 1776) senesinde Medîne-i münevvere kadılığına ta’yin edildi. Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) mübârek kabrini ziyâret edip, “Hac” ibâdetini îfâ ettikten sonra İstanbul’a döndü. 1198 (m. 1783) senesinde İstanbul MEKKÎ-ZÂDE MUSTAFA ÂSIM EFENDİ kadılığına yükseltildi. Kısa bir müddet sonra Anadolu ve Osmanlı âlimlerinden. Yüzüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi, arkasından Rumeli pâyesiyle taltif edildi. 1200 (m. 1785) Mustafa Âsım olup, seksendokuzuncu şeyhülislâm Mekkî senesinde bilfiil Anadolu kadıaskeri oldu. Aynı sene içinde Mehmed Efendi’nin oğludur. Mekkî-zâde diye bilinir. 1187 (m. Rumeli kadıaskerliğine yükseltildi. 1202 (m. 1787) senesinde 1773) senesinde İstanbul’da doğdu. 1262 (m. 1846) Müftî-zâde Ahmed Efendi’den boşalan şeyhülislâmlık senesinde İstanbul’da vefât etti. Fâtih’te Bahâî Efendi makamına getirildi. 3 ay 10 gün bu makamda kaldıktan sonra kabristanında babasının kabri yanına defnedildi. vazîfeden alındı. Babasından ve zamanının diğer âlimlerinden ilim tahsil edip, Bu arada evine çekilip, ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. 1205 (m. onüç yaşındayken “Hâriç” rütbesiyle müderris oldu. Çeşitli 1791) senesinde Şeyhülislâm Yahyâ Efendi’nin ayrılmasıyla medreselerde ders okuttuktan sonra, yirmibeş yaşındayken, boşalan şeyhülislâmlık makamına, ikinci defa getirildi, 1 yıl 3 1212 (m. 1797) senesinde Galata kadılığına ta’yin edildi. 1216 ay 16 gün şeyhülislâmlık yaptıktan sonra, ihtiyârlığı sebebiyle (m. 1801) senesinde Mekke-i mükerreme payesine nail oldu. 1206 (m. 1792) senesinde tekrar vazîfeden alındı. 1224 (m. 1809) senesinde İstanbul kadılığına getirildi. Rumelihisarı’ndaki yalısına çekilip, ömrünün son yıllarını ibâdet ve tâatla geçirdi. Bu hâl üzere devam ederken vefât Alemdar Mustafa Paşa’nın İstanbul’a gelişini, Üçüncü Selim etti. Hân’ın şehîd edilmesini, Kabakçı Mustafa isyanıyla İstanbul’un ve devlet düzeninin alt üst olduğunu gördü. Sultan İkinci Mekkî Mehmed Efendi; aklî ve naklî ilimlerde derin âlim, Mahmûd pâdişâh olduktan sonra, 1226 (m. 1811) senesinde tevâzu ve kanâat sahibi bir zât idi. Büyüklenme ve gösterişten Anadolu kadı-askerliğine, 1229 (m. 1813) senesinde Rumeli uzak, güzel ahlâk sahibi idi. Yumuşak huylu ve herkese güler kadıaskerliğine ta’yin edildi. Bir müddet sonra vazîfeden yüzlü idi. Kâdılık ve şeyhülislâmlık yaptığı müddet içinde alındı. Kendi köşesine çekilip, ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. adâlet ve doğrulukdan ayrılmadı. Cömert ve kerem sahibi olan Çelebi-zâde Mehmed Zeynî (Zeynel’âbidîn) Efendi’nin Mekkî Mehmed Efendi, birçok hayır ve hasenâtda şeyhülislâmlık vazîfesinden ayrılması üzerine, 1233 (m. 1818) bulunmuştur. Gelirinin bir kısmını fakirlere ve hayır işlerine senesinde şeyhülislâmlık makamına yükseldi. Şeyhülislâm vakfetti. olduğu zaman kırkdört yaşında bulunuyordu. 1 yıl 7 ay 7 gün bu vazîfede kaldıktan sonra, 1234 (m. 1819) senesinde Haddâd’dan, Bağdad’da el-Bâniyâsî’den ilim aldı. Vera’ sahibi, vazîfeden alındı. Konağına çekilip, ibâdet etmekle meşgûl hüsn-i sîret sahibi idi. Kendisinden bir fetvâ sorulunca istihâre iken, 1239 (m. 1823) senesinde tekrar şeyhülislâmlığa yapar, Kur’ân-ı kerîm okur, isâbetli fetvâ vermek için duâ getirildi. Bu defa 2 yıl 2 ay vazîfe yaptıktan sonra vazîfeden ederdi. ayrıldı. Bundan sonra kendi konağında ilim ve ibâdet etmekle meşgûl olan Mustafa Âsım Efendi, Yâsinci-zâde Abdülvehhâb İmâm-ı Râfiî “Emâli” kitabında, babasının ondan rivâyet Efendi’nin vazîfeden alınması üzerine üçüncü defa, 1248 (m. isnadım anlatırken onu şöyle methetmiştir: “Selefi sâlihînin 1833) senesinde yeniden şeyhülislâm oldu. Sultan İkinci (Eshâb-ı Kirâmın ve Tabiînin) yolunda olan bir âlim idi. Mahmûd Hân kendisini çok takdîr ediyordu. İkinci Mahmûd Gazvin’de senelerce fetvâ verdi. Faziletli, doğruyu bildiren, Hân’ın vefâtından sonra pâdişâh olan Sultan Birinci heybetli bir âlim idi. Hergün âdeti üzere erkenden câmiye ders Abdülmecîd Hân da onu vazîfede bıraktı. Sultan Abdülmecîd vermeye giderdi. Oğlu Muhammed, daha gençliğinin ilk Hân devrinde ondört yıla yakın bu şerefli vazîfeyi doğruluk ve yıllarında vefât etti. Ders verdiği bir sırada oğlunun vefât adâletle yürüttü. Bu vazîfeye devam ederken, bir gece evinde haberini aldı. Defn için hazırlıkların yapılmasını söyledi. O vefât etti. Üç defa olan şeyhülislâmlık müddeti toplam 17 yıl 1 anda, durumu dersinde bulunanlara söylemedi. Dersi bitirdi. ay kadardır. Sonra şöyle dedi: “Oğlum Muhammed çağırıldı, o da gitti (vefât etti). Arzu eden cenâze namazına gelsin.” Mekkî-zâde Mustafa Âsım Efendi, âlim, fâzıl, vazîfesinde dikkatli, doğruluk ve adâletten ayrılmayan gösteriş ve Ömrü boyunca ilme hizmet etmiş, bereketli, çok fâideli bir âlim sun’îlikten uzak bir zât idi. Her türlü kötü huylardan idi. Kendi memleketinden ve diğer memleketlerden pekçok temizlenmiş, güzel ahlâk sahibi ve Allahü teâlâya çok ibâdet kimse ondan ilim öğrenip icâzet (diploma) almıştır. ederdi. İlim ve ma’rifet ehlinin kıymetini bilirdi. Haram ve şüphelilerden şiddetle sakınır, din ve devlet işlerinde gayet çalışkan ve dirayetli idi. Tatlı dilli, güler yüzlü olup, herkesle iyi geçinirdi. Kaynaklarda eseriyle ilgili bilgiye rastlanmamıştır. 1) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 302 ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 124 2) İlmiye salnamesi sh. 580 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-1, sh. 3046 MENKÛBERS MÜSTENSIRÎ Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Künyesi, Ebû Şücâ olup ismi Menkûbers bin Yalınkılıç Abdullah’tır. Cemâlüddîn ve Necmüddîn lakabları verildi Müstensırî nisbet edildi. 652 (m. 1254) yılında vefât etti. Babasının isminden Türk asıllı olduğu anlaşılan Ebû Şücâ MELEKDÂD BİN ALİ Menkûbers Müstensıri’nin hayâtı hakkında, eserlerinin üzerinde yazılan müellif isminden başka bilgiye Fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebû Bekr’dir. Kendine çok kere rastlanmamaktadır. Eserlerinin hepsi de Hanefî mezhebine Abdullah (Allahın kulu) derdi. dâirdir. Eserlerinden: “Mukaddimet-üs-salât”, Tahâvî’nin “Muhtasar”ına yapmış olduğu “En-nûr-ül-lâmî vel-burhân-is- Şafiî mezhebinin fıkıh âlimlerinden olup, doğum târihi sâtî”si, “El-usûl-ül-i’tikâdiyye alâ mezheb-i İmâm-ı Ebû Hanîfe” bilinmemektedir. 535 (m. 1140)’de vefât etti. Fıkıh ilmini Muhy- adlı olanları bilinen kitapları arasındadır. is-Sünne el-Begavî’den öğrendi. Nişâbûr’da Ebû Bekr bin Halef’den, Herat’ta Ebû Atâ el-Melihiyyî’den, İsfehan’da Ali Süleymâniye Kütüphânesi İbrâhim Efendi kısmında, 372 Bütün Peygamberler aleyhimüsselâm, Allahü teâlânın numarada kayıtlı “El-Usûl-ül-i’tikâdiyye alâ mezheb-i İmâm-ı kullarına Allahü teâlâdan başka ilâh olmadığını ve Allahü Ebî Hanîfe” adlı eserinin mukaddimesinde şöyle teâlâya ibâdetin vâcib olduğunu bildirmek için gönderildiler. buyurmaktadır: Allahü teâlâ, Enbiyâ sûresi yirmibeşinci âyet-i “Bu kitapta, i’tikâda dâir bildirdiklerim, Ebû Hanîfe Nu’mân bin kerîmede meâlen şöyle buyurdu: “Senden önce Sabit, Ebû Yûsuf Ya’kûb bin İbrâhim, Muhammed bin hasen, hiçbir peygamber göndermedik ki, ona şöyle vahy Mâlik bin Enes, Muhammed bin İdrîs eş-Şâfiî, Ahmed bin etmiş olmayalım: Gerçek şu ki, benden başka Hanbel, Süfyân bin Uyeyne, Süfyân-ı Sevrî, Abdullah bin ilâh yoktur. Onun için bana ibâdet edin”. Yine, Mübârek, Abdürrahmân bin Ebû Leylâ, Haccâc bin Ertât, Vekî A’râf sûresi yüzellisekizinci âyet-i kerîmede bin Cerrah, Ömer bin Mürre, Mis’âr bin Kedâm, Mâlik bin meâlen; “(Resûlüm) de ki: “Ey insanlar!’ Mugavvel ve diğer din İmâmları ve âlimlerinin bildirdiği Ehl-i Gerçekten ben sizin hepinize gelen, Allahü sünnet ve cemâat i’tikâdıdır. teâlânın peygamberiyim. O Allah ki, yer ve göklerin tasarrufu O’nundur. Ondan başka hiçbir Bil ki; semâ (gök), direksiz ve bir yere bağlı olmadan ilâh yoktur, öldürür ve diriltir. Onun için hem durmakta, bu hâli üzere muhafaza olunmaktadır. Yer, Allahü teâlâya, hem de bütün kelimelerine îmân üzerindekiler için bir yatak gibi serilmiş, su buharı taşıyan getiren o ümmî peygambere, Resûlüne îmân edin bulutlar, altlarında bir direk, üstlerinde onları tutan bir ip ve o peygambere uyun ki, doğru yolu bulasınız” olmadığı hâlde duruyor, ba’zan ondan bir yağmur tanesi bile ve Bekâra sûresi yüzotuzaltıncı âyet-i kerîmede damlatmadan hareket ediyor, ba’zan yağmur hâlinde aşağı meâlen; “(Ey mü’minler, yahudi ve hıristiyanların iniyor. Bütün bunlar ve kâinatta canlı ve cansız varlıklarda sizi kendi dinlerine da’vetlerine karşı şöyle) deyin: görülen değişiklikler ve çeşitli hâller, bütün bu varlıkların, bir, “Biz Allaha ve bize indirilen Kur’âna, İbrâhim ve kadîm, semî’ (işitici), alîm (herşeyi bilen), hakîm (hikmet İsmâil ve İshâk ve Ya’kûb ve torunlarına sahibi), kadir (kudret sahibi) gibi kemâl sıfatları ile muttasıf ve indirilenlere, Mûsâ’ya, Îsâ’ya verilenlere noksan sıfatlardan münezzeh olan bir yaratıcısı olduğuna (kitaplara) ve bütün peygamberlere Rableri şehâdet eder. tarafından verilen kitaplara îmân ettik. Onların Allahü teâlâ, emir ve yasaklarını kullarına bildirmeleri için gönderdiği Peygamberlerini (aleyhisselâm) insanları âciz bırakan, mu’cizelerle kuvvetlendirmiştir. Mûsâ’yı hiçbirini diğerinden ayırd etmeyiz. Biz, ancak Allahü teâlâya boyun eğen müslimleriz” buyuruldu. (aleyhisselâm) asasının hareket eden bir yılana dönüşmesi, Resûlullah da ( aleyhisselâm ); “Kim, hâlis ve denizin yarılması, İbrâhim aleyhisselâma, ateşin serin ve muhlis olarak “La ilahe illallah” derse Cennete selâmet olması, Îsâ aleyhisselâma, ölüleri diriltmesi, girer” buyurdu. Muhammed aleyhisselâma ayın ikiye bölünmesi, mübârek parmaklarının arasından suyun akması, terkettiği için, kuru Bir başka hadîs-i şerîfte de; “Kim “La ilahe hurma kütüğünün inlemesi, mübârek avuçlarında bulunan illallah” der, bu kelâmın haddîni bilir ve hakkını çakıl taşlarının tesbîh etmesi mu’cizeleri verilmiştir. eda ederse, Cenete girer” buyuruldu. Muhammed aleyhisselâmın en büyük mu’cizesi Kur’ân-ı Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdiklerine göre, Allahü teâlânın kerîmdir, insanlar ve cinler, onun bir sûresinin benzerini emir ve yasaklarına muhatab olan kimse, ya’nî mükellef için yapabilmekten âcizdirler. Çünkü Kur’ân-ı kerîm, Allahü hâlis i’tikâd, îmân şöyledir: teâlânın kelâm-ı ilâhîsidir. Onda tevhîd (Bir olan Allahü teâlâya kulluk) i’tikâdı ve kıyâmete kadar devam edecek olan ilâhî “Allahü teâlâ, kadîm olan zâtı ile vardır. O’ndan başka herşey hükümler bildirilmektedir. O’nun var etmesi ile var olmuş, O’nun yaratması ile yokluktan varlığa gelmiştir. O, sonsuz olarak var idi. Kadimdir, ezelîdir. ve Resûlü, Peygamberlerin (aleyhisselâm) en Ya’nî hep var idi. Varlığından evvel yokluk olamaz. Ondan üstünü ve sonuncusu, Allahü teâlânın habîbi başka herşey yok idi. Bunların hepsini, O, sonradan yarattı. olduğuna inanır. Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde, Kadîm ve ezelî olan, bakî ve ebedî olur. Hadîs ve mahlûk Ahzab sûresi kırkıncı âyet-i kerîmede meâlen; olan, fânî ve muvakkat olur, ya’nî yok olur. Allahü teâlâ birdir. “Muhammed (aleyhisselâm, sizden olma Zeyd Ya’nî, varlığı lâzım olan, yalnız O’dur. İbâdete hakkı olan da, gibi) erkeklerinizden hiçbirinin babası değildir; yalnız O’dur. O’ndan başka herşeyin var olmasına lüzum fakat O, Allahü teâlânın Resûlü ve yoktur. Olsalar da olur, olmasalar da, O’ndan başka hiçbir şey, peygamberlerin sonuncusudur” buyurdu. ibâdet olunmağa lâyık değildir. Muhammed aleyhisselâmdan sonra peygamberlik iddiasında bulunan kimse kâfir olur. Allahü teâlânın kâmil sıfatları vardır. Bu sıfatları: Hayât, İlm, Sem’, Basar, Kudret, İrâde, Kelâm ve Tekvîn’dir. Bu sıfatları Mükellef olan kimse, kısaca; Allahü teâlâya, meleklerine, da kadîmdir, ezelîdir. Varlıkları Allahü teâlâ iledir. Mahlûkların kitaplarına, Peygamberlerine (aleyhisselâm), Allahü teâlânın sonradan yaratılması ve onlarda her ân meydana gelen kaza ve kaderine, önce ve sonra gelenlerin diriltildiği âhıret değişiklikler, sıfatların kadîm olmasını bozmaz. Sıfatların gününe, haşr ve neşre, Cennet ve Cehenneme ve diğer bağlandığı şeylerin sonradan var olması, sıfatların ezelî bildirilen şeylere inanması lâzımdır. Kur’ân-ı kerîm Allahü olmasına mâni olmaz. teâlânın kelâmıdır. Mahlûk değildir. Kader, Allahü teâlânın mahlûkları hakkındaki sırrıdır. Noksan sıfatlar, O’nda yoktur. Allahü teâlâ, maddelerin, cisimlerin, a’razların, ya’nî hâllerin Muhammed aleyhisselâmın bildirdikleri haktır ve gerçektir. sıfatlarından ve bunlara lâzım olan şeylerden O’ndan tevâtür yolu ile bildirilenler, sanki Resûlullahın ( münezzehtir, uzaktır. Allahü teâlâ, zamanlı aleyhisselâm ) bizzat kendisinden duyulmuş gibidir. Tevâtür; değildir. Mekânlı değildir, cihetli değildir. Bir müslüman âlimlerin, bir şeyin varlığı hakkında ittifâk etmesidir. yerde, bir tarafta değildir. Zamanı, yerleri, Havz-ı Kevser, Şefaat, Sırat, Mîzân, Münker ve Nekir’in cihetleri O yaratmıştır. Birşey bilmiyen bir kimse, kabirde suâl sorması, Mi’râc ya’nî Resûlullah ( aleyhisselâm ) O’nu arş’ın üstünde sanır, yukarıda bilir. Arş da, uyanık olarak beden ve rûhen semâlara götürülmesi, kıyâmet yukarısı da, aşağısı da O’nun mahlûkudur. gününde Cennetliklerin nasıl olduğu bilinmiyen bir şekilde Bunların hepsini, sonradan yaratmıştır. Sonradan Allahü teâlâyı görmesi haktır. Bunların hak olduğu hakkında yaratılan birşey kadîm olana, her zaman var İslâm âlimleri ittifâk etmişler, icmâ’ hâsıl olmuştur. Muhammed olana, yer olabilir mi? Yalnız şu kadar var ki; Arş, aleyhisselâmın ümmetinin icmâı haktır ve doğrudur. mahlûkların en şereflisidir. Herşeyden daha saf Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra insanların en üstünü, ve daha nurludur. Bunun için, ayna gibidir. Allahü Ebû Bekr-i Sıddîk, sonra Ömer bin Hattâb, sonra Osman bin teâlânın büyüklüğü oradan görünür. Bunun içindir Affân, sonra Ali bin Ebî Tâlib, sonra Eshâb-ı Kirâmın ki, ona “Arşullah” denir. Yoksa, Allahü teâlâya (r.anhüm) ecmâin seçkin ve önde gelenleridir. göre, Arş da, diğer eşya gibidir. Hepsi, O’nun mahlûkudur. O’ndan başka yaratıcı yoktur. Kitâb ve sünnete uymayan herşey bâtıldır, hükümsüzdür. “La O’ndan başkası yaratma kudretine ve gücüne ilahe illallah” mübârek sözünün hakları pekçoktur. Başlıca iki sahip değildir. Nitekim Allahü teâlâ, En’am sûresi kısma ayrılır. Birinci kısmı; farz ve vâcib olan amelleri eda 102. âyet-i kerîmede meâlen; “O’ndan başka ilâh etmek, yapmak, ikinci kısmı da; haram olanı terketmektir. Farz yoktur. Herşeyin hâlıkı ancak O’dur. O hâlde amellerden bir kısmı: İlki beş vakit namazdır. Beş vakit namaz, O’na kulluk (ibâdet) edin” buyurdu. Allahü erkek ve kadın her müslümana farzdır. Ramazân-ı şerîfte oruç teâlânın emrine muhatab olan mükellef kimse, tutmak, şartlarını taşıyan kimselerin zekât vermesi ve hacca Muhammed aleyhisselâmın Allahü teâlânın kulu gitmesi farzdır. Bu mübârek kelimenin haklarından biri de, haramlardan kaçınmaktır. Kâfirlik alâmeti olan şeyleri yapmak, zünnâr kuşanmak, haksız yere adam öldürmek, zinâ etmek, aleyhisselâm ) yetmişüç fırka olması, i’tikâddaki ayrılığı olup, livâta yapmak, içki içmek, iffetli kadına iftira etmek, erkeğin fer’î ve amelî mes’elelerde değildir. altın kullanması, ipek giymesi gibi haram olan şeylerden vesâir günah olan şeylerden uzak kalmak, bunları terketmek İ’tikâdın ve amelin düzgün olması, doğrusunu öğrenip bilmekle Kelime-i tevhîdin haklarındandır. mümkündür. Zâten ilim öğrenmek, her müslüman erkek ve kadına farzdır. Allahü teâlânın kitabı Kur’ân-ı kerîm, Bir kimsenin i’tikâdı doğru olunca, büyük günah işlemekle kâfir baştanbaşa ilimdir. Allahü teâlâ onda kullarına hitâb buyurup, olmaz. Eğer işlediği günâhın cezasını dünyâda çekerse, emir ve yasaklarını beyân eyledi. Kulların Kur’ân-ı kerîmde işlediği günah için keffâret olur. Ancak tövbe etmeden vefât bildirilen emirleri yapıp, yasaklardan kaçınması lâzımdır. Yine ederse, onun işi Allahü teâlâya kalmıştır. Onu Allahü teâlâ, Allahü teâlâ, Peygamberlerini (aleyhisselâm), kullarına Resûlullahın ( aleyhisselâm ) veya sâlihlerden birinin kendisinin ve insanların birbirlerine karşı haklarını öğretmek, şefaatiyle veya bir iyiliğinden dolayı af ve mağfiret eder. böylece ebedî saadete kavuşmalarını te’min etmek için Yahut, günahı kadar azâb ettikten sonra, onu yine Cennete gönderdi. Saâdet-i ebediyyeye kavuşabilmek için de, din kor, îmânı olduğu için Cehennemde ebedî kalmaz. Çünkü bilgilerini doğru olarak öğrenmek lâzımdır. Bu yüzden de ilim Cehennemde ebedî kalmak küfrün cezasıdır ve yalnız öğrenmek, nafile oruç tutmak ve geceleri nafile ibâdet kâfirlere mahsûstur. etmekten daha üstündür. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) bir hadîs-i Kıyâmetin alâmetlerinden birisi de, ilmin azalıp cehâletin şerîflerinde buyurdu ki: “Benî-İsrâil, yetmişbir çoğalması, insanların, câhil kimseleri başlarına geçirmeleridir. fırkaya ayrılmıştı. Bunlardan yetmişi Cehenneme Böyle kimseler, ilimsiz konuşurlar, kendileri doğru yoldan gidip, ancak bir fırkası kurtulmuştur. Nasârâ da, saptıkları gibi, başkalarını da kendi sapık yollarına sürüklerler. yetmişiki fırkaya ayrılmıştı. Yetmişbiri Cehenneme gitmiştir. Bir zaman sonra, benim Ebü’l-Kâsım Cüneyd-i Bağdâdî’ye; “Ba’zı kimseler, ümmetimde yetmişüç kısma ayrılır. Bunlardan kendilerinin ulaşılacak son mertebeye ulaştıklarını, artık amel yetmişikisi Cehenneme gidip, yalnız bir fırkası yapmaya ihtiyâçları olmadığını söylüyorlar, siz bunlar kurtulur.” Eshâb-ı Kirâm, bu bir fırkanın kimler hakkında ne dersiniz?” diye soruldu. Cüneyd-i Bağdâdî olduğunu sorunca, “Cehennemden kurtulan fırka, hazretleri; “Böyle yapan kimseler, içki içen ve zinâ yapan benim ve Eshâbımın gittiği yolda gidenlerdir” kimselerden daha şerlidir” cevâbını verdi. buyurdu. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Eshâbı Kirâmın gitmiş olduğu bu doğru yoldan kıl payı ayrılmak; dünyâ ve âhırette helak olmaya, felâkete sebep olur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Mi’râc gecesi, mübârek bedeni ile uyanık olarak semâlara, oradan Allahü teâlânın dilediği yerlere götürüldü. Allahü teâlâ ona pekçok ikram ve ihsânlarda bulundu. Hadîs-i şerîfte bildirilen fırkaların her biri, kendilerinin fırka-i nâciye, ya’nî, Cehennemden kurtulacağı haber verilen fırka olduklarını, söylüyorlar. Kimin fırka-i nâciye’den olduğunu tesbitte en sağlam ölçü, böyle olduklarını söyleyenlerin akidelerinin; mihenk taşı olan Eshâb-ı Kirâmın (r.anhüm) icmâına, Selef-i sâlihînin ve dört mezheb imamının bildirdiklerine uyup uymadığına bakılmasıdır. Eğer bir kimse, i’tikâdının o büyüklerin bildirdiklerine uymadığını görürse, derhal onların bildirdiklerini öğrenip, i’tikâdını ona göre düzeltsin. Bozuk i’tikâd üzere vefât ederse, fırsatı elinden kaçırmış olur. Hadîs-i şerîfte bildirilen ümmeti Muhammedin ( Şefaat haktır. Allahü teâlânın Âdem aleyhisselâm ve onun zürriyetinden aldığı ahd-ı misâk haktır. Allahü teâlâ Cennete ve Cehenneme girecek olanların adedlerini ve kimler olduğunu bilmektedir. Kader, Allahü teâlânın mahlûku hakkında bir sırrıdır. Allahü teâlâ, kader ile ilgili bilgiyi mahlûklarından gizlemiş, onu araştırmaktan kullarını menetmiştir. Nitekim Embiyâ sûresi 23. âyet-i kerîmede meâlen; “Allahü teâlâ yaptığından suâl olunmaz. Kullar ise suâl Cennete veya Cehenneme gönderilirler. Cennet olunurlar” buyuruldu. “Bu niçin böyle oldu?” ve Cehennem, sonradan yaratılmışlardır. Bugün dememelidir. Çünkü Allahü teâlâ, öyle dilemiş, Cennet ve Cehennem vardır. Her ikisini de Allahü öyle yaratmıştır. Mülkün sahibi O’dur. Dilediği gibi teâlâ, yoktan var etmiştir. Kıyâmette herşey yok tasarruf eder. Allahü teâlânın olmasını dilediği edilip, tekrar yaratıldıktan sonra insanlar, ebedî şey mutlaka olacaktır. Allahü teâlânın dilediği olarak varlıkta kalacaklar, hiç yok birşeyin olmaması için bütün mahlûkât bir araya olmayacaklardır. Suâl ve hesaptan sonra, gelse, mâni olmaya asla güç yetiremezler. Allahü mü’minler Cennete girince, burada sonsuz teâlânın olmasını dilemediği şeyin olması da kalacaklar, Cennetten hiç çıkmayacaklar. mümkün değildir. Cehenneme girenler ise, ebedî olarak azap çekecekler, azapları hiç hafifletilmeyecektir. Mü’minler, Allahü teâlânın evliyâsı, dostlarıdır. Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 86. âyet-i kerîmede Onların en üstünü, Allahü teâlâdan ençok korkan meâlen; “Onların azapları hafifletilmeyecek, ve O’na en fazla itaat edendir. Büyük günah onlara hiç yardım olunmayacaktır” buyurdu. işlemiş olanlar, tövbe etmeden imanlı olarak can Kalbinde zerre kadar îmânı bulunanı, verirlerse, onların işi Allahü teâlâya kalmıştır. günahlarının çokluğu sebebi ile Cehenneme Dilerse lütuf ve ihsânı ile af ve mağfiret eder. soksalar da, günahları kadar azâb edip, sonunda Nitekim Nisa sûresi kırksekizinci âyet-i kerîmede Cehennemden çıkarırlar ve onun yüzünü siyah meâlen; “Allahü teâlâ, şirki elbette affetmez. yapmazlar. Kâfirlerin yüzleri ise, siyah yapılır. Dilediği kimselerin, şirkten ya’nî imansızlıktan Mü’minleri, Cehennemde zincirlere bağlamazlar. başka günahlarını affeder.” buyurmuştur. Allahü Boyunlarına tasma takmazlar. Böylece teâlâ, dilerse günahkâr mü’mine günâhı kadar kalblerindeki zerre îmânın hürmeti, kıymeti belli azâb eder, sonra rahmeti ile veya şefaat olur. Kâfirleri ise, kelepçe ve zincirlere bağlarlar. edenlerin şefaati ile affederek Cehennemden çıkarıp Cennete gönderir”. Allahü teâlâ hiçbir kimseye gücünün yetmeyeceği birşeyi teklif etmez. Günah ve sevâblarımızı yazan Kirâmen kâtibîn meleklerine inanırız. Kulların işlerini de Allahü teâlâ yaratır. Allahü teâlânın bizim üzerimize muhafız olarak koyduğu, Dirilerin duâlarında ve ölüler için verdikleri sadakalarda ölüler hafaza melekleri vardır. için fayda vardır. Müstehak olan için kabir azâbı vardır. Mevta kabre konduktan Allahü teâlâ şartlarına uygun olarak yapılan duâ ve tövbeleri sonra, Münker ve Nekîr denen iki melek meyyite; “Rabbin kabûl eder. kim? Peygamberin kim? Dînin nedir?” gibi i’tikâdla ilgili suâller sorarlar. Kabir, müstehak olanlar için Cennet bahçelerinden Resûlullahın ( aleyhisselâm ) bütün Eshâbını (r.anhüm) bir bahçe, yine hak etmiş olanlar için Cehennem çukurlarından sevmek lâzımdır. Onlar hayırdan başka birşeyle anılmaz. bir çukurdur. Onları sevmek, dînin ve îmânın esâsı, onlara buğzetmek ise, Allahü teâlâya isyanın, münâfıklığın icâbıdır. Kıyâmet günü, ölmüş olan insanlar diriltilir. Amelleri tartılır, mü’minler Sırat köprüsünden Resûlullah ( aleyhisselâm ), Eshâbından (r.anhüm) on geçerler, kâfirler aşağı kayıp Cehenneme mübârek arkadaşını hayatta iken Cennetle müjdeledi. Bunlar; düşerler. Dünyâda yaptıklarının hesabını verirler. Ebû Bekr, Ömer, Osman, Ali, Talhâ, Zübeyr, Sa’d, Saîd, Hesap neticesinde mükâfat veya azap görürler. Abdurrahmân bin Avf, Ebû Ubeyde bin Cerrah’dır (r.anhüm). Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) sonra bu ümmetin en üstünleri, halifelik sırasıyla; Ebû Bekr, Ömer, Osman ve Ali’dir (r.anhüm). Bu dört mübârek zâtın hepsine birden Hulefâ-i fazla dünyalık toplamazdı. Gönlü zengin, şânı büyüktü. Tam vera’ ehlinden idi. Râşidin denir. Mensûr bin Ammâr; Ma’rûf bin Ebi’l-Hattâb, Leys bin Sa’d, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Eshâbı, mü’minlerin anneleri olan mübârek zevceleri ve mübârek soyu, ya’nî Ehl-i Beyt’i hakkında hayır söyleyen kimse, kendisini nifaktan, îmân bozukluğundan uzak tutmuş olur. Abdullah bin Lühey’a, Münkedir bin Muhammed ve Bişr bin Talha’dan ilim öğrenmiş ve hadîs-i şerîf dinlemiştir. Kendisinden oğlu Selîm, Ali bin Haşrem, Muhammed bin Ca’fer ve birçok âlim ilim öğrenmiş ve hadîs-i şerîf dinlemiştir. Evliyânın kerâmeti haktır. Sözüne güvenilir zâtların, İslâm âlimlerinin i’tibâr ettiği kimselerin bildirdiği rivâyetler doğrudur. Kıyâmetin alâmetleri vardır. Deccâl çıkacak, Mehdî (aleyhisselâm) gelecek, Îsâ (aleyhisselâm) gökten inecek, Tövbesinin sebebi şöyle anlatılır: Yolda giderken üzerinde. “Bismillâhirrahmânirrahîm” yazılı bir kâğıt bulmuş, kaldırıp koyacak uygun bir yer bulamayınca da kâğıdı yutmuştur. Dabbet-ül-ard çıkacak, güneş batıdan doğacak, “Allah” diyen Bunun üzerine rü’yâsında “O kâğıda göstermiş olduğun bir kişi kalmayınca kıyâmet kopacaktır. hürmetten dolayı, sana hikmetin kapısını açmış bulunuyoruz” diye bir ses duydu. Bir süre riyâzete çekildikten sonra, bir va’z meclisi kurdu. 1) Esmâ-ül-müellifîn, cild-2, sh. 477 Kendisi şöyle anlatır: “Birgün Mısır’a gitmiştim. Orada büyük 2) Keşf-üz-zünûn sh. 1802 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13 sh. 23 bir kuraklık ve kıtlık hüküm sürüyordu. Cum’a namazından sonra halk ağlayarak duâ ediyorlardı. Hatırımdan câminin ortasına gidip, bu cemâate nasîhatta bulunayım diye geçti. 4) El-Usûl-ül-i’tikâdiyye. Süleymâniye Kütüphânesi İbrâhim Efendi kısmı, No: 372 Aklımdan geçirdiğim gibi yaptım. Sonra câminin ortasına gidip onlara şöyle dedim: “Ey cemâat! Allahü teâlâya, sadaka vermek sûretiyle yaklaşınız. Allahü teâlâya en güzel yaklaşma şekli budur” dedim. Sonra “Ey Allahım! Benim üstümdeki cübbemden başka hiçbir şeyim yok, ancak bunu verebiliyorum, dedim ve cübbemi çıkarıp ortaya attım. Beni MENSÛR BİN AMMÂR Evliyânın büyüklerinden. Künyesi, Ebü’s-Sırrî Sülemî olup, adı Mensûr bin Ammâr bin Kesîr’dir. Çeşitli ilimlerde âlim, hitâbeti takip eden halk, cübbemin üzerine sadakalarını koymaya başladılar. Bunları fakîrlere dağıttık. Bir müddet sonra öyle bir yağmur yağdı ki, her taraf su ile doldu.” çok kuvvetli, va’zları te’sîrli bir va’izdi. Aslen Mervli olup, Şöyle anlatılır: Bir genç fesad ve içki meclisi kurup, eğlenirdi. Basra’da yaşamıştır. Yaklaşık 225 (m. 839) yılında vefât Kölesine dört dirhem (gümüş) verip, meze almasını söyledi. etmiştir. Mensûr bin Ammâr Iraklılar arasında sevilen, Köle yolda giderken Mensûr bin Ammâr’ın meclisine uğradı. Horasanlılar tarafından makbûl sayılan bir zât idi. Azla yetinir, “Biraz oturup ne söylediğini anlayayım”, diye düşündü. Mensûr, bir fakîr için birşey istiyor ve kim dört dirhem verirse, ona dört duâ edeceğim diyordu. Köle, bu dört dirhemi ondan çıkacağım. Acaba şu iki fırkadan hangisi ile beraber daha iyi bir yere veremem deyip, elindekinin hepsini Mensûr’a olacağım? Yazıklar olsun bana ki, ömrüm uzadıkça verdi. Mensûr hazretleri nasıl duâ istersin deyince, köle: günahlarım çoğalıyor. Bizlere tövbe eylemeyi nasîb eyle yâ Birincisi; âzâd olmayı, ikincisi; Allahü teâlânın efendime tövbe Rabbi!” nasîb etmesini, üçüncüsü; dört dirhemin karşılığında dörtyüz dirhem vermesini, dördüncüsü; bana, efendime, sana ve bu mecliste bulunanlara rahmet etmesini istiyorum” dedi. Mensûr hazretleri duâ etti. Köle evine döndü. Efendisi “Nerede kaldın ve ne getirdin?” diye sorunca, köle de: “Mensûr bin Ammâr’ın meclisinde idim. Verdiğin dört dirhemle dört duâ satın aldım. Efendisi nasıl duâlar deyince, köle durumu efendisine anlattı. Efendisi: Seni âzâd ettim, bir daha içki içmeyeceğime Allahü teâlâya söz verip tövbe ettim, dört dirhem yerine sana dörtyüz dirhem bağışladım. Dördüncü duân bana âid değildir. Ben elimden geleni yaptım, dedi. Efendi, gece rü’yâsında bir sesin; “Sen elinde olanı, kendi eksikliğin ile yaptın, bana havale ettiğini ise, eksiksiz yaptım: Sana, köleye, Mensûr’a ve mecliste bulunanlara merhamet ettim” dediğini işitti. Ebü’l-Hasen Şa’rânî şöyle anlatır: “Bir kerre Mensûr bin Ammâr’ı rü’yâmda gördüm ve Allahü teâlâ sana nasıl muâmelede bulundu? diye sordum. Şöyle cevap verdi: Bir ses duydum: “Mensûr bin Ammâr sen misin?” dedi. Evet yâ Rabbî, dedim. Bir yandan dünyâya rağbet ederken, öbür yandan halkı dünyâdan soğutup zühde teşvik eden sen misin?” dedi. Evet böyle olmuştu yâ Rabbî! Fakat önce sana hamdü sena etmeden, sonra Peygamberlerine salât ve selâm getirmeden, üçüncü olarak da kullarına samimî sûrette nasîhat etmeden, hiçbir sohbete başlamadım ve bitirmedim, dedim. Bunun üzerine Allahü teâlâ meleklerine: “O doğru söyledi, onun için bir kürsü kurun, üzerine çıksın, dünyâda kulların arasında şan ve şerefimin yüceliğini ilân ettiği gibi, bu defa da meleklerin arasında şan ve şerefimin yüceliğini ilân etsin” dedi. Hârûn Reşîd, Mensûr’a “Sana bir soru soracağım. Cevâbın için de, sana üç gün mühlet veriyorum. İnsanların en âlimi ve en câhili kimdir?” dedi. Mensûr kalkıp dışarı çıktı. Sonra yoldan geri dönüp geldi ve “Ey Emîr-ül-mü’minîn cevâbı dinleyiniz. İnsanların en âlimi tâat ve ibâdet ettiği halde korkan, en câhili de isyan ettiği halde emîn olandır” buyurdu. Mensûr bin Ammâr, Münkedir bin Muhammed’den, o da babasından, o da Câbir’den ( radıyallahü anh ) şöyle rivâyet eder: “Ensârdan Sa’lebe bin Abdurrahmân adlı bir genç vardı. Bu genç sevgisinden dolayı Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) yanından bir an bile ayrılmaz ve O’na dâima hizmet ederdi. Birgün Ensârdan birisinin kapısının önüne Mensûr bin Ammâr, Kûfe’de bir gece bir âbidin Allahü teâlâya geldi, içeriye baktı. Bu sırada içerde bir hanım yıkanıyordu. karşı şöyle duâ ettiğini bildirir: “Ey Rabbim! İzzet ve celâlin Sa’lebe birkaç defa içeriye baktı. Sonra bu hareketine pişman hakkı için, günah işlerken sana muhalefeti kasdetmedim. oldu. Yaptığı bu kötü hareketten dolayı, Resûlullaha vahy Nefsim beni aldattı. Şehvetim de buna yardımcı oldu. Seni, gelmesinden korktu. Peygamberimize ( aleyhisselâm ) karşı benim kusurlarımı gizlemen beni aldattı ve cehâletim utancından Medine’den kaçtı. Mekke ile Medine arasında bir sebebiyle sana isyan ettim ve hareketlerimle muhalefette dağa gitti ve orada yaşamaya başladı. Resûlullah efendimiz ( bulundum. Şimdi senin azâbından beni, kim kurtaracak? aleyhisselâm ) kırk gün Sa’lebe’yi sordu. Nihâyet Cebrâil Rahmetine nail olamazsam bana kim yardım edecek? (aleyhisselâm) gelerek Peygamber efendimize ( aleyhisselâm Kıyâmet gününde günahı olmayanlara “geçin”, günahı ) dedi ki: “Rabbin sana selâm ediyor ve sana haber veriyor ki; olanlara’ “durunuz” dendiği vakit, hangi yüzle senin huzûruna ümmetinden firar eden (Sa’lebe) dağlardadır. O kaçan kişi, Sa’lebe seni benden uzaklaştıran nedir?” diye sorduklarında, azâbımdan bana (Allahü teâlâya) sığınıyor.” Sa’lebe; “Günahımdır” diye cevap verdi. Peygamber efendimiz (s...v.) ona “Sana öğretmedim mi? Allahü teâlâ hatâ ve Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ) bunun üzerine, Hazreti Ömer ve Hazreti Selmân-ı Fârisî’ye, “Gidin Sa’lebe bin Abdurrahmân’ı getirin” buyurdu. Hazreti Ömer ve Selmân (r.anhüma) Medine’nin kenar evlerinin sonunda, koyun çobanlığı yapan Züfâfe ile karşılaştılar. Hazreti Ömer çobana, “Buralarda dağda yaşayan bir genç biliyor musun?” diye sordu. Züfâfe, “Herhalde sen Cehennemden kaçanı soruyorsun” dedi. Hazreti Ömer, “Cehennemden kaçtığını nereden biliyorsun?” deyince Züfâfe; “Gece yarısı olunca, şu taraftan elini başına koyarak ve ağlıyarak gelir ve şöyle söyler: “Keşke rûhum âlem-i ervâhda, cesedim âlem-i ecsâd’da kabz olsaydı ve rûhum bu iki âlemden ayrılmasaydı.” Hazreti Ömer, “Biz onu bulmak istiyoruz” dedi. Züfâfe; “Benimle beraber gelin. Sizi ona götüreyim” dedi. Gece yarısına doğru, genç aynı şeyleri söyleyerek geldi. Hazreti Ömer gence yaklaştı. Genç onu hissedince “el-Emân, elEmân, ateşten (azaptan) kurtuluş ne zaman” dedi. Hazreti Ömer ona, “Ben Hattâb oğlu Ömer’im” dedi. Sa’lebe bunun üzerine; “Resûlullah benim günahımı biliyor mu?” diye sorduğunda Hazreti Ömer, “Bilmiyorum. Ancak dün akşam seni bulmak üzere bizi gönderdi.” Sa’lebe, “Yâ Ömer, beni Resûlullahın huzûruna, o namaz kılarken veya Hazreti Bilâl kamet getirdiği zaman götürün” dedi. Hazreti Ömer, Sa’lebe’nin söylediklerini kabûl ederek onu Medine’ye getirdi ve sözünde durarak onu, Resûlullah namaz kılarken mescide getirdi. Sa’lebe, Resûlullahın mescidde kırâatini (Kur’ân-ı kerîm okumasını) işitince, bayılarak düştü. O baygın hâlde iken Hazreti Ömer ve Selmân-ı Fârisî de namaza durdular. Resûlullah selâm verince Hazreti Ömer ve Selmân’a, “Sa’lebeyi ne yaptınız?” buyurdu. Onlarda, “Ey Allahın Resûlü! Sa’lebe buradadır” dediler. Sa’lebe’yi ayıltarak Resûlullahın yanına getirdiler. Resûlullah efendimiz ona “Yâ günahları bağışlıyor”buyurunca, o da “Evet yâ Resûlallah!” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona “Ey Rabbimiz, bize dünyâda iyi hâl ver ve âhırette ihsân et ve Cehennem azâbından koru” (Bekâra 201)âyet-i kerîmesini oku” buyurdu. Sa’lebe “Yâ Resûlallah! Günahım bundan büyüktür” deyince, Resûlullah efendimiz, “Bilakis Allahın kelâmı en büyüktür” buyurdu. Bundan sonra Resûlullah ona evine gitmesini emretti. Sa’lebe evine gitti ve hastalandı. Üç gün hasta yattı. Selmân-ı Fârisî Resûlullaha gelerek, “Yâ Resûlallah! Sa’lebe yapmış olduğu şeyden dolayı hastalandı” dedi. Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) “Kalkınız Sa’lebe’ye gidelim” buyurdu. Resûlullah onun yanına geldi. Başını kucağına alınca, Sa’lebe başını mübârek kucağından çekti. Resûlullah “Niçin başını kucağımdan çektin?” diye suâl ettiklerinde, Sa’lebe “Yâ Resûlallah! O baş günahla doludur. Onu sizin mübârek kucağınıza lâyık görmedim” dedi. Resûlullah “Ne hissediyorsun?” buyurdu. Sa’lebe “Derimin ve kemiklerimin arasında karıncanın sessiz yürüyüşünü hissediyorum” dedi. Resûlullah, “Ne arzu ediyorsun?” diye buyurduklarında; Sa’lebe “Rabbimin mağfiretini” dedi. Bunun üzerine Resûlullah: “Cebrâil aleyhisselâm şimdi geldi ve “Ey kardeşim, Rabbin sana selâm ediyor ve “Şayet kulum yer (dünyâ) dolusu hatâ ile bana kavuşursa, ben de onu yer dolusu mağfiret ile karşılarım” buyuruyor dedi.” buyurdu. Resûlullah bunu Sa’lebe’ye söyler söylemez, Sa’lebe bir bağırış bağırdı ve vefât etti. Resûlullah kalktı, onu gasl etti, techîz ve tekfinini yaptı. Namazını kıldı. Sonra kabrine taşıdı. Kabir dönüşü Peygamber efendimizi parmaklarının ucuna basarak yürüdüğünü gören Eshâb-ı kiram, “Yâ Resûlallah! Siz niçin ayak parmaklarınızın ucuna basarak yürüyorsunuz?” diye sorduklarında Peygamber efendimiz ( aleyhisselâm ); “Sa’lebe’yi karşılayan melekler o kadar çok ki, onların kanadına basmayayım diye bu şekilde yürüyorum”buyurdu. 4) Târîh-i Bağdâd cild-13, sh. 71 5) Mîzân-ül-i’tidâl cild-4, sh. 187 6) Risâle-i Kuşeyrî sh. 23 Mensûr bin Ammâr’ın rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte Peygamber efendimiz buyurdular ki, “Cehennem mü’mine şöyle seslenir. Ey mü’min! Çabuk geç ki, nûrun ateşimi söndürüyor.” MENSÛR BİN İSMAİL Mensûr bin Ammâr’a, Kur’ân-ı kerîmin mahlûk olup Şafiî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Hasen’dir. 306 olmadığına dâir soru sorulunca, şöyle cevap verdi: “Allahü (m. 918) senesinde Mısır’da vefât etti. Fıkıh ilmini İmâm-ı teâlâ bizi ve sizi bu fitneden muhafaza buyursun. Kim fitneden uzak durursa, bu onun için büyük bir ni’mettir. Bu fitneden Şafiî’nin talebelerinden ve talebelerinin talebelerinden öğrendi. Diğer ilim dallarında da ilim sahibi olup, edîb ve şâirdir. Aslen Cezîre’de Re’s-ül-ayn denilen yerdendir. Remle’de yaşadı; uzak durmazsa, felâkettir. Bunun hakkında konuşmak da, sonra Mısır’a yerleşti. “El-Vâcib”, “El-Müsta’mel”, “El-Müsâfir”, bid’attir. Soruyu soranla, cevap veren bu bid’ate ortaktır. “El-Hidâye” adlı eserleri ve şiirleri vardır. Kur’ân-ı kerîm, kelâm-ı ilahîdir.” “Halkı anan, Hakkı anmaktan geri kalır.” “Nefsin selâmeti ona uymamakta, kişinin belâsı ise nefse Şiirlerinden bir kısmının tercümesi şöyledir: “Kendisinin çalışmasıyla; doyacak kadar ekmek, başını sokacak bir ev ve giyeceği bir elbisesi olan kimse, niçin kibir ve gurûr sahibi kimselere el açar. Niçin bayağı ve düşük uymaktadır.” kimselere boyun eğer, tenezzül eder?” “Sıkıntıdan kurtulmak istiyorsan, dünyâyı istemeği bırak, özür “İnsanların kötülüklerinden kendisini muhafaza etmek isteyen, dilemekten kurtulmak istiyorsan, diline hâkim ol.” onlardan mümkün mertebe uzak olmaya çalışsın. Böyle yapmak, derin bir denizde, gemiye binip, boğulmaktan “Şeytan bir kimseyle eğlenmek istediği zaman, ona koğuculuk (lâf taşıma) yapması için vesvese verir. Dedikodu yapmaya kurtulmak gibidir. Ben sana nasîhatimi yaptım. Artık sen bilirsin.” teşvik eder ve kötü sözler taşıtır. Bu koğuculuk yapan adam, “Nemmam (koğuculuk yapan) kimselere karşı kendimi yaptığı dedikodu sonunda öyle işler yapmaya başlar ki, şeytan muhafaza etmeye bir çârem var, fakat yalancılara karşı bir onların birini dahi yapmaktan utanır ve korkar.” “Bir kimse başına gelen dünyevî musibetlerden dolayı sızlanırsa, musîbet îmânına intikâl eder.” “Bir günahı işlediğin çârem yok. İftira eden kimselere ise çâre bulmak zor.” “Eğer günahımın çokluğu olmasaydı, bir an önce ölmek için can atardım. Fakat öyle insanlar arasındayım ki, onlara yakın olmam, bana hayatı zehir ediyor.” zaman duyduğun zevk, günahın kendisinden daha beterdir.” “Herkes yaşamayı medhettikleri zaman ben onlara; hayır, ölümü çok hatırlayınız. Çünkü onun pek çok fâidesi vardır 1) Tabakât-üs-sûfiyye sh. 130 2) Hilyet-ül-evliyâ cild-9, sh. 325 3) Nefehât-ül-üns sh. 114 diyerek onu şöyle anlatıyordum: Bunlardan birisi; insan ölümü hatırlamak sûretiyle, ölüm ve sonrası (âhıret) için hazırlık yaparak, sâlih ameller işlemeye başlar, birisi de; kendisini kötü kimselerden uzak tutar.” “Yardımlaşma genişlikte değil, darlık zamanında güzel olur...” Rızkından endişe eden kimsenin hâlini ise şöyle anlatmıştır: “Dîni ile Allah yolundadır. Fakat rızkı husûsunda Allaha tevekkül etmemektedir. Böyle olan kimse bu haliyle Allaha 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 10 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 289 3) Şezerât-üz-zeheb cild-2, sh. 249 4) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-3, sh. 478 yönelmemiş, O’ndan kaçıyor demektir.” “Dünyalık olan her şey, senin dünyâyı terketmen husûsunda aleyhindedir. Sana yardımcı olmaz. Şu üç sıfat evliyânın sıfatmdandır. Sen bunlara iyi yapış. 1. Her husûsda Allahü teâlâya dayanmak, tevekkül etmek. 2. Allaha dayanıp, hiçbir şeye düşkün olmamak. 3. Her halükârda Allahü teâlâya yönelmek.” MENSÛR EL-BETÂİHÎ Evliyânın büyüklerinden. El-Betâih topraklarında bir nehir kenarında ikâmet ederdi. Orada vefât etti. Hicrî altıncı asırda yaşamış olup, Rıfâî tarikatının şeyhi olan Seyyid Ahmed Rıfâî hazretlerinin dayısı ve hocasıdır. Daha o doğmadan annesi, akrabası olan meşhûr evliyâ Muhammed Şenbekî’nin “Tevekkül, bütün işleri Allahü teâlâya havale etmektir.” Ahmed Rıfâî şöyle demiştir: “Dayım Mensûr’dan işittim. Buyurdu ki: “Seven dâima kendinde değildir. Bu sarhoşluk hâlinden çıkamaz. Çıkarsa hayret hâline girer. Hayretten kurtulursa, sarhoşluğa (kendinden geçmeye) döner.” sohbetine giderdi. Muhammed Şenbekî, onun annesi içeri Muhabbet nedir? diye sorduklarında şöyle cevap vermiştir: girince ayağa kalkardı. Sebebi sorulunca, “Ben ona hürmeten “Muhabbet sahibi, seven, hayranlık şarâbı ile sarhoştur. değil, karnındaki çocuğa hürmeten kalkıyorum. O doğunca, Sarhoşluktan çıksa hayrete, hayretten çıksa sarhoşluğa yüce bir şan sahibi olacaktır” diye onun geleceğini döner” buyurdu ve şu ma’nâda bir şiir okudu: müjdelemiştir. Mensûr el-Betâihî hazretleri, zamanının âlim ve velîlerinden istifâde ederek yetişmiş, büyük bir velî olmuştur. “Sevgi (aşk) bir sarhoşluktur ki, ona düşen kendini kaybeder... Sevgi ölüm gibidir ki, her aşk sahibini yok eder. Kim onu Ondan istifâde etmek üzere pekçok kimse sohbetine tadarsa, aşkı onu telef eder. Aşklarında samîmi olanlar katılmıştır. (Rabbini gerçekten sevenler), bu sevgileri uğrunda öldüler. Güzel, sözlerinden bir kısmı şunlardır: “Dünyâyı tanıyan (fânî olduğunu anlayan), ona düşkün olmaz. Allahü teâlâyı tanıyan herşeyi bırakıp, O’nun rızâsını kazanmaya bakar. Nefsini tanımayan, bilmeyen büyük aldanış içindedir.” “İnsanın müptelâ kılındığı en çetin şey gaflettir. Allahü teâlâ bir kulunu severse, onu gafletten korur.” “Kalbin dereceleri yükseldikçe sıkıntılar artar. Sabır, darda kalmış olanlarının azığıdır. Rızâ ise, âriflerin derecesidir. Bir kimse sabrında sebat gösterirse, o sabredenlerin en iyisidir.” Eğer onlar sevgilerinde samimî olmasalardı, ne ölürlerdi, ne de telef olurlardı.” Bu şiiri söyledikten sonra kalkıp yeşil bir ağaç altına oturup, ağaca yaslandı, bir nefes aldı. Ağaç birden kuruyup, yaprakları dökülmeye başladı. Bu hâli görünce şu ma’nâda bir şiir söyledi: “Memleketler ve onlarda bulunan ağaçlar, aşk sebebiyle kurursa, onlara artık yağmur fayda vermez.” “Yeryüzü Allah aşkını tatsaydı, bu aşk ve muhabbet sebebiyle bir ateş parçası hâline gelen meyveleriyle, yeryüzündeki ağaçlar alev alev tutuşur, dalları yapraksız kupkuru bir çubuk hâline gelirdi. Bu aşk ateşine, ne demir, ne de sarp kayalar, insandan daha dayanıklı ve tahammüllü değildir.” Mensûr el-Betâihî hazretlerinin vefâtı yaklaşınca hanımı, Üç ay sonra Mısır mevleviyyetine gönderildi. 1117 (m. 1705) “Oğluna vasıyyet et, onu yerine vekîl bırak” dedi. “Hayır, senesinde İstanbul kadılığına getirildi. 1120 (m. 1708) kızkardeşimin oğlu Ahmed’i (Ahmed Rıfâî’yi) vekîl senesinde Anadolu, 1123 (m. 1711) senesinde Rumeli bırakacağım” buyurdu. Hanımı bu husûsta ısrar edince, kadıaskerliğine yükseltildi. Bir müddet sonra bu vazîfeden oğlunu ve kızkardeşinin oğlu Ahmed’i yanına çağırıp, “Gidin ayrıldı. 1125 (m. 1713) senesinde ikinci ve 1127 (m. 1715) bana biraz çiçek toplayıp getirin” dedi. Her ikisi de gitti, sonra senesinde de üçüncü defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. oğlu elinde bir demet çiçek getirdi. Kızkardeşinin oğlu ise eli 1127 (m. 1715) senesinde şeyhülislâmlık makamına boş döndü. “Neden toplamadın?” diye sorunca, “Elimi yükseltildi. Bu yüksek ve şerefli vazîfeyi 1 yıl 8 ay müddetle uzattığım her çiçek Allahü teâlâyı tesbih ediyordu. Koparmaya doğruluk ve adâlet üzere yürüttü. 1128 (m. 1716) senesinde kıyâmadım” dedi. Hanımı bu hâli görünce, onun kerâmetini ve ihtiyârlık ve hastalığı sebebiyle bu vazîfeden ayrıldı. Edirne’de Ahmed Rıfâî’nin üstünlüğünü anladı. Isrârından vazgeçti. istirahat edip, ibâdetle meşgûl olduğu sırada vefât etti. Menteşî-zâde Abdürrahîm Efendi, âlim ve fakîh bir zât idi. Güzel ahlâklı ve herkes tarafından sevilirdi. Fıkıh ilminde özel 1) Kalâid-ül-cevâhir sh. 83 2) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 134 3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 268 ihtisas sahibi olup, kıymetli fetvâlarının toplandığı, “Fetâvâ-i Abdürrahîm” veya “Abdürrahîm Efendi fetvâları” adlı eseri vardır. “Cerîdet-ül-ferâiz” ve “Ta’likâtü alel-Beyzâvî” adlı eserleri de kıymetlidir. Bu eserleri hâricinde başka haşiye ve risaleleri de vardır. Özel kütüphânesini Fâtih Câmii’ne vakfetmiştir. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ MENTEŞÎ-ZÂDE ABDÜRRAHÎM BURSÂVÎ EFENDİ Osmanlılar zamanında yetişen tefsîr ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinden. Ellibeşinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Abdürrahîm olup, aslen Bursa’lıdır. Bursa mahkeme başkâtibi Kurt Mehmed Efendi’nin oğludur. Menteşî-zâde diye meşhûr 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 84 2) İlmiye salnamesi sh. 504 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3075 olmuştur. Doğum târihi bilinmemektedir. Bursa’da doğdu. 1129 (m. 1717) senesinde Edirne’de vefât etti. Oradaki Zehr-i mâr Mescidi bahçesine defnedildi. MENÛFÎ (Abdullah bin Muhammed Magribî) Küçük yaşından i’tibâren Bursa’da ilim öğrendi. Daha sonra İstanbul’a gelip, Minkârî-zâde Yahyâ Efendi’nin hizmetinde ve Usûl, tefsîr, nahiv ve Mâlikî, mezhebi fıkıh âlimi, ilim meclislerinde bulundu. Ondan ilim tahsil edip, çok istifâde evliyânın büyüklerinden. İsmi, Abdullah bin etti ve akranları arasında yüksek derece sahibi oldu. Minkâri- Muhammed bin Süleymân olup, aslen Magriblidir. zâde Yahyâ Efendi’nin yanında mülâzim (stajyer) oldu. Daha 686 (m. 1287) yılında Mısır köylerinden Sâbûr’da sonra müderris oldu. Bir müddet müderrislik yaptıktan sonra, doğdu. Menûf’a yerleşti. Magribî ve Menûfî nisbet kadılık mesleğini tercih edip, ilk olarak Yenişehir kadılığında edildi. Abdullah Menûfî diye meşhûr oldu. 748 (m. vazîfelendirildi. 1105 (m. 1693) senesinde Edirne kadılığına 1347) yılında Mısır’da vefât etti. nakledildi. Bu vazîfeden ayrılıp on sene devlet hizmetinden uzak kaldı. On sene sonra Şeyhülislâm Seyyid Feyzullah Dokuz yaşında Süleymân Tenûhî Şâzilî’nin Efendi’nin tavsiye ve teşvikiyle Üsküdar kadılığına ta’yin edildi. terbiyesine verilen Abdullah Menûfî, küçük yaşta temel din bilgilerini öğrenip, Kur’ân-ı kerîmi ezberledi. Rükneddîn bin Kûbî, Şemsüddîn sonra talebeleri tarafından tertîb edildi. Mısır’da Tûnusî, Kâdı Nâsıruddîn’in babası, Serâfüddîn vefât ettiği zaman, insanlar onun cenâze Zevâvî, Şihâbüddîn Merhal, Celâlüddîn İmâm-ül- namazını kılmak için sokaklara döküldü. Mısır’da Fâdıliyyet-il-Mu’ber, Mecdüddîn Akfehsî ve daha onun ilminden istifâde etmeyen yok gibiydi. birçok âlimden ilim öğrendi. Süleymân Tenûhî Magribî Şâzilî’nin sohbetlerinde yetişip, vilâyet Cündî’nin yazdığı “Menâkıb-ı Abdullah Menûfî” derecelerinde yükseldi. Mâlikî mezhebi fıkıh adlı eserdeki menkıbe ve kerâmetleri, güzel bilgilerinde, tefsîr ve Arabî ilimlerde âlim oldu. sözleri, dilden dile, gönülden gönüle dolaştı. Evine kapandı. Evinde ibâdet ve ilimle meşgûl Kerâmet ve menkıbelerinden ba’zıları şöyledir: oldu. Yalnız Cum’a günleri, Cum’a namazı için çıkardı. Sultânın, vazîfe kabûl etmesi hakkındaki teklifini reddetti. Taliplerine devamlı ders verdi. Mâlikî mezhebi fıkıh âlimlerinin meşhûrlarından olan Halîl bin İshâk Cûndî onun talebelerinden idi. Cûndî, hocasının hayâtını ve menkıbelerini “Menâkıb-ı Abdullah Menûfî” adlı eserinde topladı. Abdullah Menûfî hazretleri, “Kuşeyrî Risalesi”, Kâdı Iyâd’ın “Şifâ”sını, “Tefsîr-i Vahidî” gibi eserleri talebelerine okuturdu. Eline yeni aldığı en ağır kitabı, hiç mütâlâa etmeden talebeye anlatırdı. Anlatmaya başladığı zaman, ağzından nûrların yükseldiği açıkça görülürdü. Zühd ve takvâda asrının bir tanesi idi. Tevâzu ve vera’ sahibi idi. Allahü teâlânın yasakladıklarından sakınır, emirlerini yapmak için gayret ederdi. Vakitlerini yalnız Allahü teâlânın dînini öğrenmek, O’nun kullarına öğretmek ve ibâdet etmek için harcardı. Gündüzleri oruç tutar, geceleri namaz kılardı. Kur’ân-ı kerîmi çok okurdu. İnsanlara Talebeleri arasında şekli ve hâlinin güzelliği ile meşhûr olan bir genç vardı. Bir kadın, ona âşık oldu. Hile ile, o talebenin kaldığı yere girdi. Kadın kendisini kabûl etmesini isteyip, üzerine geldi. Talebe de, hocası Abdullah Menûfî’den imdâd istedi. O anda duvar yarılıp, Abdullah Menûfî hazretleri içeri girdi. Kadın korkup bayıldı. Ayılınca tövbe edip, güzel ahlâk sahibi hanımlardan oldu. Hırsızlar, Abdullah Menûfî hazretlerinin talebelerinin kaldığı yere gidip, anbardan buğday yükleyip gittiler. Abdullah Menûfî ( radıyallahü anh ) hırsızlara haber gönderip; “O, fakirlerin hakkıdır, aldığınız gibi geri getirin!” dedi. Onlar çaldıklarını inkâr ettiler. Bir günde, hırsızların bütün merkepleri öldü. Bunun, o büyük zâtı üzmelerinin cezası olduğunu anlayıp, günahlarına tövbe ettiler. Ellerindekini getirip sahiplerine geri verdiler. Hak sahipleriyle helâllaştılar. karşı çok merhametli idi. Onlara devamlı emr-i Birgün hiç âdeti olmadığı hâlde bir kebabcı ma’rûfta bulunur. Allahü teâlânın emir ve dükkânına girdi. Kebabcının yeni kızarttığı bir yasaklarını öğretmeye gayret ederdi. Mâlikî kuzunun tamâmını satın aldı. Dükkândan mezhebine göre fetvâ verirdi. “Câmi’u kerâmât-il- uzaklaşınca, kuzuyu köpeklere attı. Çok evliyâ”da diyor ki: “Mısır”daki evliyâ arasında, geçmeden, kuzunun dînimizde yenmesinin İmâm-ı Şafiî’den sonra en üstünü Ahmed-i haram olduğu şekilde öldürüldüğü anlaşıldı. Bedevî’dir. Ondan sonra Seyyidet Nefise’dir. Sonra Şerâfeddîn-i Kürdî, sonra Abdullah Menûfî Talebelerinden birine haber gelip, annesinin Şâzilî’dir.” öldüğü bildirildi. O da hocasından, memleketine gitmek için izin istedi.” “Hiçbir yere gitme! Annen Birçok talebe yetiştirdi. Talebelerinden Halîl bin ölmedi” buyurdu. Çok geçmeden talebenin İshâk Cûndî meşhûr oldu. Eserleri, vefâtından annesinin ölmediği haberi geldi. Elini atarak sarığından altın alıp ihtiyâç oğlu Şemseddîn’in de derslerine uzun müddet devam etti. sahiplerine verdiği, parmaklarının arasında sular Bilhassa fıkıh ve hadîs ilimlerinde zamanının âlimlerinden aktığı, kısa zamanda bir yerden bir yere gittiği oldu. meşhûrdur. Hocası Süleymân Tenûhî Şâzilî’nin Menûfe’de vefâtında, oraya gidip cenâzesinde Menûfî’nin hayâtı hakkında kaynaklarda fazla bilgi bulundu. Cenâze namazını kıldı. Aynı gün tekrar verilmemektedir. Hayâtını ilim öğrenmek, ilmî kitapları Kâhire’ye döndü. müzâkere etmek ve kitap yazmakla geçirdi. Yazdığı kıymetli eserlerden bir kısmı şunlardır: 1- Umdet-üs-sâlik alâ mezhebi Mâlik ve bunun muhtasarı (özeti): 1) Tabakât-ül-evliyâ sh. 555 Mâlikî mezhebine göre yazılmış bir fıkıh kitabıdır. Esmâ-ülmüellifîn’de bu kitap, el-Mürid-üs-sâlik alâ mezheb-il-İmâm 2) Neyl-ül-ibtihâc sh. 121 3) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 119 4) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 525 5) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-2, sh. 312 Mâlik adıyla geçmektedir. 2- Tuhfet-ül-musallî ve şerhi Gâyetül-emânî, 4- Tahkîk-ül-mebânî, 5- Tavdîh-ül-elfâz vel-me’ânî, 6- Telhîs-üt-tahkîk, 7- El-Feyz-ür-Rahmânî, 8-Kifâyet-üt-tâlibir-Rabbânî, (Üçüncü, dördüncü, yedinci ve sekizinci eserleri, İbn-i Ebî Zeyd Kayravânî’nin Risale adlı eserinin şerhidir.) 9Şerh-ül-hutbe vel-akîde, 10- Şerh-ül-Kurtubiyye, 11Mukaddemet-ül-izziyye fî fıkh-il-Mâlikiyye, 12- Menâsik-ül-hac, 6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 980 13-El-Vesâil-üs-seniyye minelmekâsıd-is-Sehâviyye vel-Câmi’ vez-ziyâdet-il-Esyûtiyye: Hadîs ilmine dâir bir eserdir. 14- Şifâül-alîl fî lügati Halîl, 15- El-Cevheret-ül-ma’neviyye alelÂcurûmiyye: Nahiv ilmine dâir bir eserdir. 16- Hadîs-i Erbe’în, 17-Siyânet-ül-Kârî anilhatâ vellahni fil-Buhârî, 18- Me’ûnet-ül- MENÛFÎ (Ali bin Muhammed) Mâlikî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Ali bin Muhammed bin Muhammed bin Halef bin Cibril’dir. Hadîs, nahiv ve lügat ilimlerinde âlim olan Menûfî’nin lakabı Nûreddîn, künyesi, Ebü’l-Hasen’dir. Şâzilî tarikatına mensûb idi. 857 (m. 1453) senesi Ramazan ayında doğdu. 939 (m. 1532) senesi Safer Kârî, Şerh-ül-Buhârî, 19- Şerhu Müslim, 20-Şerhu Tergîb-ilMünzirî, 21- En-Necât fil-Ezkâr fî amel-ü-leyli ven-nehâr, 22Şerh-ül-akâid lit-Teftâzânî, 23- El-Vikâye fit-tecvîd, 24- Şerhül-medhal fil-me’ânî vel-beyân, 25- Necât-ül-mükellefîn, 26Hidâyet-ül-küffâr, 27-Şerhu menâzil-is-sâirîn, 28-Ravdat-ülmüteabbidîn. ayında, Kâhire’de vefât etti. Zamanın büyük âlimlerinden olan Nûreddîn; Senhûrî, 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 230 Şihâbüddîn bin Akta’, Abdülkâdir bin Takıyyüddîn, Abdülganî bin Takıyyüddîn ve Sirâcüddîn Ömer Netâî’den fıkıh ilmini 2) Neyl-ül-İbtihâc (Dîbâc kenarında) sh. 212 öğrendi. Nahiv ve diğer ilimleri de; Nûreddîn Feyûmî, Zeynüddîn Abdürrahmân Enfâsî, Takıyyüddîn Hısnî, 3) El-A’lâm cild-5, sh. 11 Şemseddîn Cevcerî, Kemâleddîn bin Ebî Şerîf ve Şihâbüddîn Sayrafî’den öğrendi. Hadîs-i şerîf hafızlarının sonuncularından olan büyük âlim Celâleddîn Süyûtî’den hadîs-i şerîf dinledi. Bunlardan başka Şerîf Nûreddîn Semhûdi, Zeynüddîn Abdülkâdir bin Şa’bân Şemseddîn Senbâvî, Hâfız Deymî, Abdülganî Heytemî, Abdüddâim Ezberi, Sirâcüddîn Nesâî ve 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 743 MER’Î 4) El-A’lâm cild-7, sh. 203 Hadîs, târih ve Hanbelî mezhebi fıkıh âlimi. İsmi, Mer’î bin 5) Brockelmann Sup-2, sh. 496 Yûsuf bin Ebû Bekr bin Ahmed el-Kermî el-Makdîsî’dir. Torkurum denilen yerde doğdu. Torkurum, Filistin’de 6) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1035 Nablus’un yakınında bir köydür. Doğum târihi bilinmemektedir. 1033 (m. 1623) senesinde Kâhire’de vefât etti. Mer’î; Şeyh Muhammed Mirdâvî ve Kâdı Yahyâ Hicâvî’den ilim öğrendi. Mısır’a gitti ve oraya yerleşti. Burada Vâ’iz Şeyh Muhammed Hicâzî, Ahmed Ganîmi ve daha birçok Mısır âliminden ders aldı. Câmi-ül-Ezher’de ders okutmak için icâzet MERDÂVÎ (diploma) aldı. Daha sonra Sultan Hasen Câmii müderrisi Hanbelî mezhebi fıkıh âlimlerinden. İsmi, Ali bin Süleymân bin oldu. Ahmed bin Muhammed es-Sa’dî ed-Dımeşkî es-Sâlihî’dir. Mer’î ilme çok düşkün idi. Zamanını tamamen fetvâ işleri, tedris, tahkîk ve eser yazmağa vermişti. Çok sayıda eser yazdı. Eserleri her tarafa yayıldı. Yetmişe yakın eseri vardır. Mer’î’nin yazmış olduğu eserlerin ba’zıları şunlardır: 1-Bedî-ülinşâd ves-sıfât: Mer’î’nin inşâsı olarak bilinir. Matbûdur. 2Dîvân-ı şi’r, 3-Ahkâm-ül-esâs, 4-Gâyet-ül-müntehî fil-cem’i Beynel iknâi vel-müntehî: Hanbelî mezhebi fıkhına dâir bir eserdir. 5-Delîl-üt-tâlib, 6-Ervâh-ül-eşbâh fil-kelâm alel-ervâh, 7-El-Kelimât-üs-seniyyât: Tefsîr ilmine dâir bir eserdir. 8Mesbûk-üz-zeheb fî fadl-ıl-Arab, 9-Riyâd-ül-ezhâr fî hukm-issimâ’ vel-evtâr, 10-Delîl-üt-tâlibîn li kelâm-in-nahviyyîn, 11Kalâid-ül-mercân fin-nâsih vel-mensûh min-el-Kur’ân, 12Ferâid-ül-fikr fil İmâm-il-Mehdiyy-il-müntezar, 13-Ekâvîl-ussikât fî te’vîl-il-esmâî ves-sıfât, 14-Nüzhet-ün-nâzırîn fî târihi men veliye Mısır min-el-hulefâi ves-selâtîn, 15-Tevkîf-ülferikayn alâ hulûdi ehl-id-dâreyn, 16-Tenvîru besâir-ülmukallidîn fî menâkıb-ıl-eimmet-il-müctehidîn, 17-Kalâid-ülukyân fî fedâil-i Âl-i Osman, 18-Behçet-ün-nâzırîn: Kâinattaki garip şeylere dâir bir eserdir. 19-Kevâkib-üd-düriyye: İki cild hâlinde matbûdur. Künyesi Ebü’l-Hasen ve lakabı Alâüddîn olup, Merdâvî diye tanınır. 818 (m. 1414) senesinde Filistin’de bulunan Merdâ şehrinde doğdu ve orada yetişti. 885 (m. 1480) senesi Rebî’ulevvel ayının altısında, Cum’a günü Dımeşk’da bulunan Sâlihiyye’de vefât etti. Ravda beldesi yakınında bulunan Sifh-i Kasyûn’da defnedildi. Doğum yeri olan Merdâ beldesinde yetişen Merdâvî, orada Kur’ân-ı kerîmi ezberledi ve Şihâbüddîn Ahmed bin Yûsuf’dan fıkıh öğrendi. Genç yaşında oradan ayrılarak Dımeşk’a gitti. Orada Ebû Amr Medresesi’ne yerleşti. Ebü’l-Ferec Abdürrahmân bin İbrâhim et-Trablûsî, Takıyyüddîn bin Kundüs, Zeynüddîn Abdürrahmân Ebî Şa’r, İbn-i Nâsıruddîn, Ebü’l-Kâsım en-Nüveyri, Şemseddîn-i Seylî, Ebü’r Ravh Îsâ el-Bağdâdî, Hasen bin İbrâhim es-Safdî, Zeynüddîn bin Tahhân ve daha birçok âlimden ilim öğrendi. Bu âlimlerin huzûrlarında; Mukni’, Elfiyetü İbn-i Mâlik, Muhtasar-ı Tûfi, Buhârî ve daha başka kitapları okudu. Hacca gittiğinde memleketine dönmeyip, Harem-i şerîfte bir müddet mücavir olarak ikâmet etti. Oradaki âlimlerin derslerinde bulundu. Tefsîr, hadîs, fıkıh, ferâiz, hesap, sarf, nahiv ve Arabî ilimlerde yüksek âlim oldu. Kâdı-ül-Harameyn Mahyevî el-Hasenî el-Fâsî, Bedrüddîn es- 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 218 2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 358 3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 426 Sa’dî ve daha başka âlimler ondan ilim öğrenip çok istifâde etmişlerdir. İnsanlar, Merdâvî’nin eserlerinden çok istifâde etmişlerdir. Bilhassa fıkıh ilminde yüksek, hafızası çok kuvvetli, zekâsı keskin, büyük bir zât idi. Çeşitli ilimlerde, ma’rifet ve mehâret sahibi idi. Haramlardan ve şüphelilerden çok sakınırdı. Vera’ MERKEZ EFENDİ sahibi idi. Güzel ahlâkı kendisinde taplamış idi. Îsâr sahibi idi. Başkalarını kendisine tercih eder, kendisinin ihtiyâcı olduğu Osmanlılar zamanında İstanbul’da yetişen evliyânın şeyi, başka ihtiyâç sahiplerine verirdi. Gayet mütevâzî, alçak büyüklerinden. İsmi Mûsâ olup, Merkez Muslihuddîn lakabıyla gönüllü ve çok iffetli idi. Kimseye zarar vermezdi. Dünyalık meşhûr oldu. Denizli’nin Sarhanlı köyünde, 868 (m. 1463) şeylere meyletmezdi. Dünyâya düşkün olanların yanlarına senesinde doğdu, İstanbul’da Molla Hızırbey oğlu Ahmed gitmezdi. Mâlâya’nî ile ya’nî fâidesiz boş şeyler ile kat’iyyen Paşa’dan okurken, Halvetî tarikatına mensûp olan Sünbül vakit geçirmezdi. Sinân hazretlerinin yanında yetişti. Önce Koğacı tekkesinde, sonra Eyüb’de Şah Sultan tekkesinde iken, Sultan Zamanındaki büyük zâtlar, önde gelenler, onu ziyâret etmek Süleymân’ın Topkapı dışında vâlidesi nâmına yaptırdığı ve ondan istifâde etmek üzere ziyâretine gelirler, tekkede yerleşti. Sünbül Efendi 936 (m. 1529)’da vefât edince, sohbetlerinde bulunurlardı. onun Koca Mustafa Paşa’daki tekkesine geçti. 959 (m. 1552) senesinde vefât etti. Birkaç defa hacca gitti. Defalarca Beyt-ül-makdîs’i ziyâret etti. İyilik, ihsân ve ikramları pekçok idi. İnsanlar arasında tanınıp Merkez Efendi, küçük yaşlarda ilim öğrenmeğe başladı. meşhûr oldu. Kuvvetli bir zekâsı ve ilim öğrenmeye aşırı bir hevesi vardı, önce kendi memleketinde, sonra Bursa’da ve İstanbul’daki Ebü’l-Hasen Ali bin Süleymân el-Merdâvî hazretlerinin yazmış medreselerde tahsil yaparak; tefsîr, hadîs, fıkıh ve tıb ilminde olduğu kıymetli eserlerden ba’zılarının isimleri şöyledir: El- yetişti. Kâdı Beydâvî tefsîrinin büyük bir kısmını ezberledi. İttisâf (veya insaf), Künûz-ül-husûn, Tahrîr-ül-menkûl fî Medrese tahsiline devam ettiği sıralarda tekkelere gidip, temhîdi ilm-il-usûl, et-Tahbîr fî şerh-ıt-Tahrir (Bu kitap, bir önce oradaki âlimlerin sohbetlerine de katılırdı. Onların feyz ve zikredilen kitabın şerhidir), el-Menhel-ül-azb-ül-karîr fî mevlîd- bereketlerine kavuştukça, rûhunda bir rahatlama, nefsinde bir il-Hâdî el-Beşîr-in-Nezîr, Tenkîb-il-müşbi’ fî tahrîm-il-mukni’ fî ezilme olduğunu görerek sevinirdi. Otuz yaşına geldiğinde, usûl-il-fıkh. medrese tahsilini bitirdi. Çevresinde sayılan bir alim oldu. Onun ilimdeki yüksekliğini, zamanının âlimleri tasdik ettiler. Nitekim, Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi’nin hürmet ve 1) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-5, sh. 225 2) Mu’cem-ül-müellifîn cild-7, sh. 102 3) Şezerât-üz-zeheb cild-7, sh. 340 muhabbetini kazandı. Merkez Efendi, Koca Mustafa Paşa’daki bir tekkede Şeyhlik yapan Sünbül Sinân hazretlerinin şöhretini işitti. Fakat ba’zı kimselerin onun hakkında yaptıkları dedikodular sebebiyle, bir türlü gidip sohbetine katılamamıştı. Birgün rü’yâsında Sünbül 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 736 Efendi’nin, kendi evine geldiğini gördü. Sünbül Efendi’yi içeri koymamak için hanımı ile kapının arkasına pekçok eşya 5) El-A’lâm cild-4, sh. 292 dayadılar ve üzerine de oturdular. Fakat Sünbül Efendi kapıyı zorlayınca, kapı arkasına kadar açıldı ve arkasındakiler yere 6) İzâh-ul-meknûn cild-1, sh. 134, 331 cild-2, sh. 389, 450, 594 7) Keşf-üz-zünûn sh. 357 yuvarlandılar. Bu sırada uyanan Merkez Efendi, yaptığı hatâyı anladı ve sabahleyin Sünbül Sinân hazretlerinin huzûruna gitmeye karar verdi. Sabahleyin Sünbül Sinân’ın câmiine gidip va’z ettiği kürsînin arkasına o görmeden oturdu. Sünbül Sinân, va’z esnasında Tâhâ sûresinin ba’zı âyet-i kerîmelerini tefsîre başladı. Tefsîrden sonra; “Ey cemâat! Bu tefsîrimi siz anladınız. Hattâ Merkez Efendi de anladı” buyurdu. Sonra aynı âyet-i kerîmeleri daha yüksek ma’nâlar vererek tefsîr ettikten sonra tekrar, “Ey cemâat’ Bu tefsîrimi siz anlamadınız, sevdiği kızı Rahime Hâtun’u, yine çok sevdiği talebesi Merkez Merkez Efendi de anlamadı” buyurdu. Merkez Efendi, Efendi’ye nikâh etti ve evlendirdi. hakîkaten bu anlatılanlardan birşey anlamamıştı. Sünbül Sinân hazretleri, o gün Tâhâ sûresini yedi türlü tefsîr etti. Düğünden birkaç gün sonra, Sünbül Efendi, kızı Rahime Merkez Efendi’nin kürsî arkasında olduğunu, zâhiren Hâtun’un evine gitti. Evde kızı yemek yapıyordu. Fakat ocakta, görmediği hâlde anlamıştı. odun yerine parmaklarından çıkan alevle yemeğini pişiriyordu. Kızının bu hâlini hayretle gören Sünbül Efendi; “Rahimecik ne Va’z bitti, namaz kılındı, herkes câmiden çıktı. Sâdece Sünbül yapıyordun?” diye sorunca, o da; “Talebelere çorba Efendi kalınca, Merkez Efendi onun huzûruna varıp elini pişiriyordum efendim” diye cevap verdi. öptükten sonra af diledi. Sünbül Efendi de: “Ey Muslihuddîn Mûsâ Efendi! Biz seni genç ve kuvvetli bir kimse sanırdık. Yavuz Sultan Selim Hân’ın kızı Şah Sultan, zevci Sadr-ı a’zam Meğer sen de hanımın da çok yaşlanmışsınız. Akşam bizi Lütfî Paşa ile Yanya’dan İstanbul’a gelirken, yolda eşkiyanın kapıdan içeri sokmamak için gösterdiğiniz gayrete ne baskınına uğradı. Bu kötü durumdan nasıl kurtulacaklarını dersiniz? Fakat neticede kapı açıldı ve ikinizde yere düşünürlerken, o anda Allahü teâlânın izni ile, zamanın yuvarlandınız!” buyurunca, Merkez Efendi iyice şaşırdı. evliyâsından Merkez Efendi orada görünüverdi. Önceden Pekçok özürler dileyerek ağlamaya başladı, af edilmesi ve orada olmadığı hâlde, bir anda karşılarına dikilen Merkez talebeliğe kabûl edilmesi için istekte bulundu. Sünbül Efendi, Efendi’yi gören eşkiyalar, şaşkına döndüler. Eşkiya reîsi, onu kabûl ettiğini, dergâhta hizmete başlamasını söyledikten Merkez Efendi’nin heybeti karşısında selâmeti kaçmakta sonra; “Artık Allahü teâlânın zâtı ve sıfatları hakkında ma’rifet bulunca, diğerleri de kaçarak orayı terkettiler. Eşkiyanın orayı sahibi olmak zamanıdır” buyurdu. terk etmesiyle, Merkez Efendi de bir anda oradan kayboldu. Bu hâli hayretle seyreden Lütfî Paşa ve zevcesi Şah Sultan, Bundan sonra Merkez Efendi hergün Sünbül Sinân’ın Merkez Efendi’yi tanımışlardı. Şah Sultan, Merkez Efendi’nin dergâhına gelip, ondan ders almağa ve hizmete başladı. bu kerâmetinden dolayı, İstanbul’da Eyüb Bahariye’de onun Sünbül Efendi’nin sohbetleri ile pişerek, teveccühleri adına bir câmi ve yanına medrese yaptırdı. Merkez Efendi’yi bereketiyle ma’nevî dereceleri kat etti. Pek zekî olan Merkez buraya ta’yin ettiler. Bir müddet orada talebe yetiştiren Merkez Efendi, hocasının terbiyesi altında riyâzet ve mücâhedeler Efendi’ye Kanunî Sultan Süleymân Hân, Topkapı surlarının yaparak, ya’nî nefsinin istediklerini yapmayıp, istemediklerini dışında yaptırdığı tekkede vazîfe verdi. Orada talebe yetiştiren yapmak sûretiyle, kısa zamanda tasavvufta yüksek Merkez Efendi, Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın annesinin derecelerin sahibi oldu. Hocasının kendisine icâzet (diploma) isteği ve Sünbül Efendi’nin tenbîhi üzerine Manisa’ya gitti. verdiği sıralarda, Aksaray’da Kovacı Dede dergâhına hoca Vâlide Sultan’ın Manisa’da yaptırdığı imâretin yanındaki olarak ta’yin edildi. Kısa sürede, dergâh talebelerle dolup taştı. dergâhta hocalık yaptı. Tıb bilgisi kuvvetli olan Merkez Efendi, Merkez Efendi’nin nâmı her tarafa yayıldı. Merkez Efendi, Manisa’da bulunduğu sırada kırkbir çeşit baharattan meydana hocası Sünbül Sinân’ın kızı Rahime Hâtun ile evlenmek isteği gelen bir macun yaptı. Bu macunu hastalar yiyerek şifâ olduğunu bildirince, Sünbül Efendi; “Bir deve yükü altın bulurdu, ilkbaharda yetişen çiçeklerden de istifâde edilerek getirebilirseniz kızımızı veririz” dedi. Merkez Efendi, bir yapılan bu macunu almak için, çevre kasabalardan gelirlerdi. devenin üzerine iki çuval toprak doldurdu. Devenin yularını Mesîr macunu diye şöhret bulan bu macun, şimdi dahî çekerek Sünbül Efendi’nin kapısına getirdi. Çuvalları kapıda yapılmaktadır. boşalttığında, çuvaldan toprak yerine çil çil altınlar döküldü. Sünbül Efendi ve çocukları, altınlara dönüp bakmadılar bile. Merkez Efendi, talebelerini iyi yetiştirmek için çok gayret Fakat hocası Merkez Efendi’ye; “Ey Mûsâ Efendi! Maksadımız gösterirdi. Onlara hem zâhirî ilimleri öğretir, hem de tasavvufta altın değildi. Evdekilerin de derecenin yüksekliğini yükseltmek için, bâtın, kalb ilimlerini öğretirdi. Onların anlamalarıydı, imtihanı kazandın” buyurdu. Sünbül Efendi, çok nefslerini terbiye etmek için riyâzet ve mücâhedeler yaptırırdı. Çocuklara karşı çok şefkatli idi. Cebinde şeker, yemiş gibi şeyler bulundurur, çocukları gördüğü yerde dağıtarak onları sevindirirdi. Çocuklara buyururdu ki; “Benim için hayr duâ dinlemektedirler” buyurdu ve va’zına devam etti. Biraz sonra ediniz. Siz günahsız ma’sûmsunuz. Sizin duâlarınızı Cenâb-ı câmiden gidenlerin hepsi geriye döndüler. O kadar çok insan Hak da kabûl eder. Bu yüzü kara, sakalı ak ihtiyâr için duâ toplandı ki, cemâati câmi almaz oldu. ediniz ki, kıyâmette yüzü ak olsun.” Çocuklar duâ edince de; “Yâ Rabbî! Bu ma’sumların duâlarını red eyleme” diye Allahü Mısır defterdarlığından emekliye ayrılan Dehânî-zâde’nin teâlâya yalvarırdı. Bütün hayvanlara karşı da çok merhametli babası Kâtip Mehmed Çelebi anlattı: “Sünbül Sinân Efendi idi. Merkebe suyunu verir, tavuklara yem atardı. benim hocam idi. O vefât ettikten sonra üç sene, halîfesi olan Merkez Efendi’ye hiç gitmemiştim. Bir gece rü’yâmda hocam Merkez Efendi, bülûğ çağına geldiği günden, ömrünün sonuna Sünbül Efendi’yi gördüm. Buyurdu ki: “Mehmed Efendi! Niçin kadar, hiç cemâatsiz namaz kılmamışlar. Eğer öğle ve yatsı gaflet edip Merkez Efendi’ye teslim olmazsın? O benden daha namazlarında cemâate yetişememiş ise, namazını kılmış üstündür. Hemen var, eksik kalan eğitimini tamamla!” olanlardan birkaç kimseye; “Hayâtımda hiç cemâatsiz farz Sabahleyin Merkez Efendi’nin huzûruna gittim. Beni görünce; namaz kılmadım, İmâm olayım da sizlerle namaz kılalım. Aynı “Ismarlamayınca gelmezsin. Fakat benden üstündür deyince namazı tekrar kılmanın zararı olmaz. Sonra kıldığınız nafile gelirsin. Hâlbuki hocamızın benden üstündür demesinin olmuş olur” buyururdu. sebebi, senin hakkımdaki kötü zannını bertaraf etmek içindir. Yoksa kıyâmet gününde yüksek hocamızın sancağı altında Bir tarafa giderken, yolda bir çiftçiyi tarlasında çalışırken haşrolmayı ümîd ederiz” dedi. Şaşırdım kaldım ve tövbe edip görse, yanına varır ve; “Îmânı bilir misin? Namazın farzları talebesi oldum.” hakkında ma’lûmâtın var mı?” der, bilmiyorsa anlatır. “Mü’min ile kâfiri ayıran fark, namazdır” hadîs-i şerîfini naklederdi. Merkez Efendi Manisa’da iken, Hocası Sünbül Sinân hazretleri Hayvanlara merhamet etmesini, götürebilecekleri kadar yük 936 (m. 1529)’da hastalandı. Vefâtından önce talebeleri; yüklemesini, onları aç bırakmamasını da tenbîh ederdi. İşe “Efendim! Sizden sonra acaba kime tâbi olalım?” diye başlarken; “Yâ Rabbî! Bütün müslümanlara faydalı olmak, sordular. Onlara; “Taşradan ilk gelecek olan dostumuz çocuklarıma helâlinden rızk kazanmak için çalışıyorum” diye yerimize geçecek” buyurdu. Sünbül Sinân’ın vefâtından sonra, niyet etmesini, böyle niyet ederse, her adımına sevâb talebeler, merakla taşradan gelecek olan dostu beklediler. Bu verileceğini ve günahlarının affolunacağını, yetiştirdiği sırada Manisa’da bulunan Merkez Efendi’nin gönlüne bir kor mahsûlün herbir tanesinin boşa gitmiyeceğini, hepsinin fayda düşüp yollara düştü. Hocasının vefâtından on gün sonra sağlayacağını ve mahsûlün uşrunu vermenin farz olduğunu İstanbul’a geldi. Sünbül Sinân’ın çok sevdiği talebelerinden anlatırdı. Bu şekilde, gördüğü insanlara mesleğiyle ilgili Ya’kûb Germiyanoğlu, Sünbül Efendi’nin yerine geçmiş, nasihatler ederdi. talebeleri okutmağa başlamıştı. Merkez Efendi, hocasının Koca Mustafa Paşa’daki dergâhına gitti. Dergâhta bulunan İnsanlara va’z ve nasihat verirken gözlerini kapayarak yeni talebeler Merkez Efendi’yi tanımıyorlardı. Ya’kûb anlatırdı. Fakat orada olanları kalb gözü ile görürdü. Merkez Germiyanoğlu, Merkez Efendi’yi kendi odasına da’vet etti. O Efendi Balıkesir’e gittiğinde, bir Cum’a günü namazdan sonra gece Ya’kûb Efendi, Sünbül Efendi’nin yerine kimin geçmesi kursîye çıkıp va’z etti. Halk, Merkez Efendi’yi tammadıkları lâzım geldiğini anlamak için istihâre namazı kılıp duâ etti. O için, pek iltifât etmediler. Va’zı dinlemeyip, teker teker câmiden gece rü’yâsında, büyük bir meydana kalabalık bir meclis çıkarak gittiler. Ve birbirlerine; “Halvetî yolunun kurulmuş, Peygamber efendimiz de ( aleyhisselâm ) hazır büyüklerindenmiş” diyorlardı. Herkes çıktıktan sonra, müezzin bulunmaktaydı. Sevgili Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) efendi elinde kapının anahtarı olduğu hâlde kürsînin yanına karşılarında bir kürsî vardı. Kürsînin üzerinde de Merkez varıp, gözü kapalı olarak konuşan Merkez Efendi’ye; “Hoca Efendi oturmakta ve “Tîn” sûresinin tefsîrini yapmaktaydı. efendi! Giderken câmiyi açık bırakma. Anahtarları buraya Tefsîri yaparken, başındaki sarığın ba’zan yeşil, ba’zan siyah bırakıyorum. Çıkarken kitlemeyi unutma!” dedi. Merkez Efendi olduğunu gördü. Yanındakilere bunun ma’nâsını sorduğunda; gözünü açmadan; “Müezzin efendi, sen de işine gidebilirsin. “Yeşil renk, dînin zâhirî ilimlerinde, siyah renk de dînin bâtınî Bizim sohbetimizi siz dinlemiyorsunuz, fakat melâike-i Kirâm ilimlerinde kemâl mertebesindeki olgunluğa işârettir” cevâbını Ebüssü’ûd Efendi’nin, Merkez Efendi’nin vefâtına târih verdiler. Ertesi gün Ya’kûb Germiyanoğlu, talebeleri düşürdüğü manzûmesi şöyledir: toplayarak rü’yâsını olduğu gibi anlatınca, hepsi Merkez Efendi’ye tâbi olup, hocaları Sünbül Sinân hazretlerinin Dâr-ı fenâdan göçüp gitti bekâya, halîfesi kabûl ettiler. O günden sonra, talebeleri Merkez Efendi Merkez Efendi ki, ana Hak ola hemrâh. yetiştirmeğe başladı. Sanmayın öldü ânı, halvete girdi, Yoldaş oluptur âna vird-i sehergâh. Merkez Efendi birgün dergâhın bahçesinde namaz kılarken, secdeye vardığı bir sırada, yerden bir ses işitti. Diyordu ki: “Ey Kutb-ı zaman idi, ol, işbu devirde, Merkez Efendi! Yedi senedir yeryüzüne çıkmak için emrini Döne döne akıbet ecel buldu râh. bekliyorum. Beni bu hapishâneden kurtar. Zîrâ Allahü teâlâ, Mâh-ı Rebî’ul-âhırın onyedisinde. beni sıtma hastalığına şifâ olarak yarattı.” Merkez Efendi Rûz-ı şenbihde o kıldı sefer, âh! namazdan sonra talebelerine; “Burayı kazınız. Sıtmalılara şifâ olacak bir su çıkacak” buyurdu. Kazdılar, kırmızımtırak bir su çıktı. Kuyu hâline getirdiler. Niyet kuyusu ismi verilen bu kuyudan, sıtma hastaları su alır içerlerdi. Bu suyu içen hastalar, Allahü teâlânın izniyle şifâ bulurlardı. Merkez Efendi, senelerce o dergâhta talebelere ders vererek, onlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını bildirdi. Zaman zaman İstanbul’un çeşitli câmilerinde halka va’z ve nasihatlerde bulundu. Onun va’zında câmiler dolar taşar, oturulacak yer kalmazdı. Merkez Efendi’nin ömrü, hep ibâdet etmekle, insanlara hakkı, Hâtif-i gaybî âna dedi ki, târih, Dâiresin Merkez’in nûr ede Allah. Merkez Efendi hazretleri şu ilâhiyi zaman zaman söylerdi: “Pak eyle gönül çeşmesini tâ durulunca, Dik tut gözünü, gönlün göz olunca, İnkârı ko, dil destini ol çeşmeye tut dur, Ol âb-ı safâbahş ile bu desti tâ dolunca.” Merkez Efendi’den sonra, yerine oğlu ve halîfesi Ahmed Efendi talebe yetiştirmeye devam etti. doğruyu anlatmakla, Ehl-i sünnet i’tikâdını yaymakla, hayr ve hasenat yapmakta halka ön ayak olmakla, fakir ve zayıfları himâye etmekle geçti. 959 (m. 1551) senesi Rebî’ul-âhır 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 522 ayının onyedisine rastlıyan Perşembe günü, talebelerine son vasıyyetini yaptıktan sonra, kelime-i şehâdet getirerek vefât 2) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1035 etti. Cenâzesini Şeyhülislâm Ebüssü’ûd Efendi yıkadı. Cum’a günü Fâtih Câmiinde, misli görülmemiş bir kalabalık toplandı. Ebüssü’ûd Efendi cenâze namazını kıldırdı. “Dünyâda bu kimseyi riyasız olarak görmüştük” dedi. Sonra, kabrine götürülmek üzere omuzlarda taşınmağa başlandı. Herkes, bu 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4265 4) Tezkire-i Halvetiye v: 24 b 5) Sefînet-ül-evliyâ cild-3, sh. 268 âlim ve velîye hizmet edip, âhırette şefaatine kavuşmak aşkıyle tabutu taşımak için birbirleriyle yarış ediyorlardı. Öyle ki, ba’zan kalabalıktan sıkışan, güç durumlara düşenler bile oluyordu. Kalabalığın çok olması sebebiyle, uzun bir sürede, Topkapı surlarının dışında Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın vâlidesi nâmına yaptırdığı tekkedeki kabrine Ebüssüûd Efendi’nin bizzat kendi eliyle defni yapıldı. MERRÂKÛŞÎ (Ebû Abdullah İbni Nu’mân Tilemsânî) Tasavvuf büyüklerinden ve Mâlikî mezhebi fıkıh âlimi. duâların kabûl olunduğunu uzun uzun anlatmaktadır. Bu Künyesi, Ebû Abdullah olup ismi, Muhammed bin Mûsâ bin şekilde duâ edip de, duâları kabûl olan müslümanların Nu’mân’dır. 607 (m. 1210) yılında doğdu. Aslen Cezayir’deki duâlarını ve neticelerini bildirmektedir. Tilemsan şehrindendir. Tilemsânî, Merrâkûşî, İşbili, Fâsi, Mezâlî ve Hentâti nisbet edildi. Tasavvuf âlimi olduğu için Sûfî, Ebû Abdullah Tilemsânî ( radıyallahü anh ), “Misbâh-üz- Allahü teâlânın dînine hizmetlerinden dolayı Şemseddîn lakabı zulâm” adlı eserinin mukaddimesinde, Allahü teâlâya hamd, verildi. 683 (m. 1284) yılında Kâhire’de vefât edip, Kurâfe Resûlü Muhammed aleyhisselâma, âline ve Eshâbına salât ve kabristanına defnedildi. Yazmış olduğu pek kıymetli selâmdan sonra, eserini niçin yazdığını açıklamakta ve şöyle eserlerinde, İbn-i Teymiyye ve onun yolunda olanların sapık buyurmaktadır. fikirlerine, onlar daha ortaya çıkmadan önce cevap vermesiyle meşhûr oldu. Bizden önce gelen âlimlerden birçoğu, sıkıntı ve darlıkta; Allahü teâlâya duâ edip yardım isteyenleri, Allahü teâlânın Genç yaşta İskenderiyye şehrine ilim tahsili için giden Ebû lütuf ve ihsân ederek sıkıntıdan kurtarıp dileklerine Abdullah Merrâkûşî, Muhammed bin Ammâd ve Faslı Safravî kavuşturduğuna dâir haberleri derleyip topladılar. Bu geniş gibi âlimlerden ilim tahsîl etti. Mâlikî mezhebi fıkıh bilgilerinde mevzûda pekçok kitaplar yazıldı. Hakkın rahmet kapısının âlim ve zamanının İmâmı oldu. Tasavvufta ince bilgilere, kullarına her zaman açık olduğu, O’nun lütuf ve ihsânlarının yüksek derecelere kavuştu. Allahü teâlânın dînine hizmet için sonsuz olduğu anlatıldı. İnsanlar, yeterki istemesini bilsinler. durmadan çalıştı, öğrendiklerini insanlara öğretti. Sapık yolda olanlara doğru yolu anlatmaya, doğru yoldakileri muhafaza etmeye gayret etti. Ömrü boyunca Allahü teâlânın dînini öğrenmek, öğretmek ve yaymak onun işi oldu. Diğer zamanlarını, ibâdet etmek ve kitap yazmakla geçirirdi. Güzel ahlâkı, tatlı dili, güler yüzü, cömertliği, insanlara şefkat ve merhameti, onu herkesin sevmesine vesile oldu. Onun güzel ahlâki sebebiyle, birçok kimse elinde tövbe edip, sâlih kimselerden oldu. Sık sık insanlara nasihatlerde bulunurdu. Ancak, Resûlullah efendimizi vesîle ederek, Allahü teâlâdan birşey istemek, Resûlullahla ( aleyhisselâm ) istigâse yapılmasına dâir yazılmış bir esere rastlamadım. Bu mevzûda birşeyler yazmayı arz edip, bunun için istihâre ettim. Bu arzum için Allahü teâlâdan hayır diledim. Bir müddet sonra, şöyle bir hâdise başımdan geçti: 637 (m. 1239) senesinde Sader kalesinden seçkin bir cemâatle beraber çıktık. Yanımızda bize kılavuzluk eden bir kimse de vardı. Bir müddet gittikten sonra, suyumuz tükendi. Durup su aramaya çıktık. Ben de bu arada Pekçok talebe yetiştirip, kıymetli eserler yazdı. Bu eserlerinde, ihtiyâcımı görmek için gittim. Bu sırada müthiş bir şekilde tasavvuftan ve tasavvuf büyüklerinin hâllerinden, kabir uykum geldi. Nasıl olsa giderken beni uyandırırlar deyip, ziyâretinden ve büyüklerin kabirlerini ziyâret ederken görülen başımı yere koydum. Uyandığımda kendimi çölün ortasında ba’zı harikulade hâllerden bahsetti. Hicri 661 (m. 1263)‘de yapayalnız buldum. Arkadaşlarım beni unutup gitmişlerdi. doğup, 728 (m. 1328)’de vefât eden İbn-i Teymiyye ve milâdî Yalnızlıktan büyük bir korkuya kapıldım. Çölde sağa sola onsekizinci asırda ortaya çıkan sapık fikirlere, daha onlar yürümeye başladım. Nerede bulunduğumu, nereye gideceğimi ortaya çıkmadan önce çok güzel cevaplar verdi. bilemiyordum. Her taraf dümdüz kumdu. Az sonra hava Müslümanların, onların sapık fikirlerine kanmaktan karardı. Yolculuk yaptığımız kâfilenin izi bile yoktu. Ben, gece korunmalarına vesîle oldu. Bu kıymetli eserlerinden ba’zıları karanlığında yapayalnızdım. Korkum daha da şiddetlendi. şunlardır: “En-Nûr-ul-vâdıh ilâ muhcet-il-münkir ales-sarîh fî Telâşla daha sür’atli yürümeye başladım. Bir müddet gittikten vücûh-is-sâih”, “Misbâh-Üz-zulâm fil-müstegîsîn bi-hayr-il- sonra, çok susamış ve yorulmuş bir hâlde yere düştüm. Artık enâm ( aleyhisselâm )”, “A’lâm-ül-ecnâd vel-ibbâd ehl-il-ictihâd hayâtımdan ümidimi kesmiş, telefimin yaklaştığını hissetmeye bi-fadl-ir-ribât vel-cihâd”. başlamıştım. Susuzluk ve yorgunluktan, ızdırap ve elemim son haddîne varmıştı. Birden aklıma geldi. Gece karanlığında: İmâm-ı Ebû Abdullah İbni Nu’mân Merrâkûşî Tilemsânî Mâlikî, “Yâ Muhammed! Yetiş! Senden Allahü teâlânın izniyle yardım “Misbâh-üz-zulâm fil-müstegîsîn bi-hayr-il-enâm” adındaki etmeni istiyorum?” diye inledim- Sözümü bitirir bitirmez, birinin eserinde, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesile ederek yapılan bana seslendiğini duydum. Sesin geldiği tarafa baktığımda; gece karanlığında, etrâfına ışıklar saçan, bembeyaz elbiseler zâlimlerin zulmüne uğrayan ba’zı kimselerin Resûlullah giyinmiş, o zamana kadar hiç görmediğim bir kimsenin beni efendimize ( aleyhisselâm ) hâllerini arzetmelerini, çağırdığını gördüm. Bana yaklaşıp, elimi tuttu. O ânda bütün karıncaların, yağmur ve kuraklık zamanlarında Resûlullahâ yorgunluğum ve susuzluğum kayboldu. Yeniden doğmuş gibi sığınmalarını, deve ve ceylan gibi hayvanların Resûlullahla oldum. olan hâllerini, Mescid-i Nebevî’deki hurma kütüğünün inlemesini, Ebû Bekr-i Sıddîk’ın Hicret esnasında, Sürâka Ona canım birden ısınıverdi. Elele bir müddet peşlerinden gelirken Resûlullah efendimizle istigâse etmesini, yürüdük. Hayâtımın en tatlı anlarından birini sıkıntı ve meşakkate düçâr olan ba’zı kimselerin Resûlullah yaşadığımı hissettim. Bir kum tepeciğini aşınca, efendimize hâllerini nasıl arz ettiklerini ve neticesinin nasıl beraber yolculuk yaptığım kâfilenin ışıklarını olduğunu anlatmaya çalışacağım. görüp, arkadaşlarımın seslerini duydum. Onların yanlarına doğru yaklaştık. Benim bindiğim Muhammed bin Münkedir anlatır: “Bir adam, babama seksen hayvan en arkada onları ta’kib ediyordu. Birden altın emânet edip, Allahü teâlânın rızâsı için cihâda çıkan gelip önümde durdu. Bineğimi önümde görünce, orduya iştirâk etti. Adam; “Bunları sakla. Çok muhtaç olana da sevinç çığlıkları attım. Ben bağırınca, benimle yardım edebilirsin” diye söylemişti. Medine’de kıtlık oldu. gelen zât elini elimden çekti. Daha sonra elimden Babam, altınların hepsini açlıktan bunalanlara dağıttı. tutup bineğime bindirdi Sonra da: “Bizden birşey Altınların sahibi cihâddan dönünce, gelip istedi. Babam; “Bir isteyeni ve yardım talebinde bulunan kimseyi biz gece sonra gel” dedi. O gece Resûlullahın ( aleyhisselâm ) boş çevirmeyiz” diyerek geri dönüp gitti. O zaman mescidine, Hücre-i saadete gidip sabaha kadar Resûlullahı ( onun Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) aleyhisselâm ) vesîle ederek yalvardı. Gece yarısı bir adam olduğunu anladım. O, geri dönüp giderken, geldi. “Uzat elini” deyip, eline bir kese altın koyarak uzaklaştı. çevresine yaydığı nûrların gece karanlığında O adamı ondan önce ve daha sonra hiç görmemişti. Babam, göğe doğru yükseldiği görülüyordu. O, gözümden eve geldiğinde keseyi açıp, içindeki altınları saydı. Tam kaybolunca, birden aklım başıma geldi; “Nasıl seksen tane olduğunu gördük. olup da ben, Resûlullah efendimizin elini ayağını öpmedim” diye çırpındım. Ama, iş işten geçmiş, Çok sevinip Allahü teâlâya şükrederek götürüp sahihine teslim fırsat elden kaçmıştı. Şiir: etti.” “Seven, hayattan hiç tat almaz, İbn-i Celâh anlatır: “Medîne-i münevvereye Resûlullahı ( o hayattan hoşlanmaz, lezzet alamaz. aleyhisselâm ) ziyâret edip, orada ibâdet etmekle şereflenmek için gittim. Çok fakir düştüm. Yiyecek birşey bulumadım. Ne zaman dünyâyı düşünsem, Açlıktan kıpırdayamaz hâle geldim. Binbir güçlükle Hücre-i ondan nasîbim olmadığını görürüm, saadete gelip; “Yâ Resûlallâh! ( aleyhisselâm ) Bugün sana misâfir geldim. Karnım da çok açtır” dedim. Bir kenara çekilip İnsanlar arasında sanki garîb gibiyim. uyudum. Resûlullah ( aleyhisselâm ), rü’yâda görünüp, elime Başa gelen belâ ve musibetlerin zeval vakti gelince; büyük bir ekmek verdi. Çok aç olduğum için hemen yemeye sıkıntıdan kurtulup rahata kavuşmak pek yakın oluyor.” başladım. Ekmeği yarıya kadar yedim. Uyanınca kalan İnşâallah bu kitapta; çöllerde, denizlerde, ıssız yerlerde, başka yarısını elimde buldum.” tehlikeli ve ıssız yerlerde, Resûlullah efendimizle ( Ebü’l-Hayr Akta’ hazretleri anlatır: “Medine’ye gittim. Beşgün aleyhisselâm ) istigâse eden, onu vesîle ederek Allahü hiçbir şey yemeden durdum. Takatim kesildi. Hücre-i saadetin teâlâdan yardım isteyenlerin nasıl arzularına kavuştuklarını, yanına gelip, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm verdim. Aç sıkıntıdan nasıl kurtulduklarını, çok acıkıp veya susayıp olduğumu arzettim. Bir kenara çekilip uyudum. Rü’yâda, yiyecek içecek birşey bulamayan, düşman eline esîr düşen, sağında Ebû Bekr-i Sıddîk, solunda Ömer-ül-Fârûk ve önünde Aliyyül-Mürtezâ (r.anhüm) olduğu hâlde, Resûlullahın ( İbn-üs-Saîd anlatır: “Arkadaşlarımla beraber, Medine’de aleyhisselâm ) geldiğini gördüm. Hazreti Ali gelip; “Yâ Ebe’l- parasız kaldık. Ödünç isteyebileceğimiz tanıdık kimse de Hayr! Kalk, ne yatıyorsun? Resûlullah geliyor” buyurdu. bulamadık. Hücre-i saadeti ziyâretten sonra; “Yâ Resûlallah! Hemen kalktım. Resûlullah ( aleyhisselâm ) gelip, büyükçe bir Paramız bitti, yiyeceğimiz de kalmadı” diye arzedip bir kenara ekmek verdi. Çok aç olduğum için hemen yemeye başladım. çekildim. Bir müddet sonra mescidin kapısından çıkarken, Yarısını bitirince uyandım. Kalan yarısını elimde buldum.” tanımadığım bir kimse elimden tuttu. Beni evine götürüp, ihtiyâcımızdan fazla hurma ve para verdi.” Ebû Abdullah Muhammed bin Ber’a hazretleri anlatır: “Babam ile Mekke’de parasız kaldık. Ebû Abdullah İbni Hafif Şîrâzî de Şerîf Ebû Muhammed Abdüsselâm Fâsî hazretleri anlatır: yanımızda idi. Güç hâl ile Medine’ye geldik. Ben daha çocuk “Medine’de üç gün kaldım. Minber önünde iki rek’at namaz yaştaydım. Açlıktan dayanamayıp, ikide bir, “Acıktım” diyerek kılıp; “Ey yüce ceddim! Açlığa dayanamayacak hâle geldim!” ağlardım. Babam çok üzüldü. Dayanamayıp, Hücre-i saadete dedim. Biraz sonra birisi gelip, bir tepsi yiyecek getirdi. Pişmiş geldi. “Yâ Resûlallah! Bu gece sana misâfiriz” dedi. Bir tarafa et, tereyağı ve ekmek vardı. “Bana biri yetişir” dedim ise de; çekilip oturdu. Gözlerini kapadı. Biraz sonra başını kaldırıp “Hepsini yiyiniz! Bunları Resûlullahın ( aleyhisselâm ) emriyle güldü. Sonra çok ağladı. Gözünü açıp, “Resûlullah ( getirdim. Çocuklarım için hazırlamıştım. Rü’yâda Resûlullahı aleyhisselâm ) elime para verdi” dedi. Avcunu açtı, paraları gördüm. “Bir parçasını da, mesciddeki din kardeşine götür, gördüm. Bunları hem kullandık, hem de sadaka verdik. O yesin!” buyurdu. Hemen alıp geldim” dedi.” paralarla; rahatça Şîrâz’daki evimize kadar geldik.” Şerîf Münhessir Kâsımî, Hücre-i saadetin Şam Ebü’l-Abbâs Ahmed bin Muhammed Sûfî Vâ’iz Endülüsî tarafındaki teheccüd mihrabı önünde uyumuştu. anlatır: Ansızın kalkıp. Hücre-i saadetin önüne geldi. Gülerek geri gitti. Mescid-i Nebî hizmetçilerinin “Hicaz çöllerinde üç ay kadar dolaştım. Hiçbir varlığım müdürü olan Şemseddîn Savâb, mihrabın kalmadı. Güçlükle medîne-i münevvereye ulaştım. Hücre-i yanında idi. Niçin güldüğünü sordu. “Birkaç saadete yaklaşıp Resûlullaha ( aleyhisselâm ) selâm verdim. günden beri evimde yiyecek birşey yoktu. Hazreti Bir tarafa oturup uyudum. Rü’yâmda Resûlullah ( Fâtıma’nın makamında, yâ Resûlallah! Aç kaldım aleyhisselâm ) görünüp; “Ahmed geldin mi? Avcunu aç!” deyip, buraya gelerek uyumuştum. Rü’yâda, buyurdu. Avcumu altınla doldurdu. Uyandığımda elim altın Yüce Ceddim bir kâse süt verdi. İçtim. dolu idi. Uyandığımda kâse elimde idi. Teşekkür için, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) âşıklarının temiz kalblerinden çıkan sözler, edebe, saygıya uygunsuz görünse de, bunlara Hücre-i tâhire önüne geldim. Oradaki zevkten, lezzetten güldüm, işte kâse!” dedi. birşey dememeli, susmalıdır. Buradaki edeblerden, Abbasî halîfesi Ebû Ca’fer Mensûr ile İmâm-ı saygılardan biri de susmaktır. Âşıklardan biri, Kabr-i saadetin Mâlik ( radıyallahü anh ), Medîne-i münevverede yanında her sabah ezan okur, “Namaz uykudan daha iyidir” Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) derdi. Mescid-i Nebî hizmetçilerinden birisi, “Resûlullahın ( mescidinde bulunuyorlardı. Ebû Ca’fer Mensûr, aleyhisselâm ) huzûrunda terbiyesizlik yapıyorsun” diyerek yüksek sesle birşeyler söyledi. Bunun üzerine bunu dövdü. Bu da; “Yâ Resûlallah! Yüksek huzûrunuzda İmâm-ı Mâlik; “Ey mü’minlerin emîri! Bu adam dövmek, sövmek edebsizlik sayılmaz mı?” dedi. Çok mescidde sesini yükseltme! Çünkü Allahü teâlâ, ağladı. Biraz sonra döven kimsenin felç olduğu, eli ayağı Hucurât sûresi ikinci âyet-i kerîmede meâlen; “Ey tutmadığı görüldü. Üç gün sonra da öldü. Bu hâdiseyi, 571 (m. îmân etmekle şereflenenler! Sesinizi, 1176) yılında Şam’da vefât eden Ebü’l-Kâsım Ali İbni Asâkir, Nebiyyullahın sesinden yukarı çıkarmayınız. O’na kitabında yazmaktadır. karşı, bir birinize bağırdığınız gibi seslenmeyiniz! O’na saygısızlık gösterenin ibâdetleri yok olur” buyurarak, bir kavmi terbiye eyledi. Yine Hucurât teâlâdan af dilerler, Resûlüm de onlar için istiğfar sûresi üçüncü âyet-i kerîmede meâlen; ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici “Resûlullahın yanında (nehye muhalefetten ve merhamet edici olarak bulurlar” sakınarak, edebe riâyet eyleyerek) seslerini buyurmaktadır. Yâ Resûlallah! Ben nefsime yavaşlatanlar o kimselerdir ki, Allahü teâlâ zulmettim. Onun için sana geldim. Benim için kalblerini takvâ için imtihan etmiştir. Onlar için Allahü teâlâdan af ve mağfiret dilemeni istiyorum” mağfiret ve pek büyük ecir vardır” buyurarak da, deyip, ağlayarak yalvardı. O sırada Kabr-i bir kavmi medh buyurdu. şerîften bir ses gelip; “Allahü teâlâ, seni af ve mağfiret buyurdu” denildi. İmâm-ı Mâlik; “Vefât ettikten sonra da Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hürmet, Muhammed bin Ravh Rakkâşî, Muhammed bin hayatlarındaki hürmet gibidir” buyurdu. İmâm-ı Harb Bâhilî’den nakletti. Muhammed bin Harb Mâlik’in bu nasihatlerini dinleyen halîfe Ebû şöyle anlattı: Medîne-i münevvereye gitmiş, Ca’fer Mensûr, sesini yavaşlattı, ve; “Yâ İmâm! Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i şerîflerine Resûlullahın huzûrunda duâ ederken. Kıbleye mi gelmiştim. Bu sırada devesi ile Kabr-i şerîfe gelen döneyim, yoksa Resûlullaha ( aleyhisselâm ) bir A’rabî ile karşılaştım. Resûlullahın ( yönelerek mi duâ edeyim?” diye sordu. İmâm-ı aleyhisselâm ) Kabr-i şerîflerine yaklaşınca, Mâlik; “Ey mü’minlerin emîri! Yüzünü Resûlullah devesini çökertip bağladı. Resûlullahın kabrinin efendimizden ( aleyhisselâm ) başka tarafa yanına geldi. Güzel ve âdabına uygun bir şekilde çevirme! Çünkü Resûlullah ( aleyhisselâm ), yaklaştı, selâm verip hoş duâlar yaptı. Sonra; Allahü teâlâ katında dileklerimiz için vesîlemizdir. “Babam-anam sana feda olsun yâ Resûlallah! Bundan dolayı da, yüzünü Resûlullaha dönmeli, Allahü teâlâ seni kendi vahyine mazhar kıldı. O’nun şefaatini istemelisin. O zaman Allahü Sana gelmiş ve geleceklerin ilmini ihtivâ eden bir teâlâ, O’nu sana şefaatçi kılar. Allahü teâlâ, Nisa kitâb indirdi. Bu kitabında meâlen; “Onlar sûresi altmışdördüncü âyet-i kerîmede meâlen; nefslerine zulmettikten sonra, gelirler, Allahü “Onlar nefslerine zulmettikten sonra, gelirler teâlâdan af dilerler, Resûlüm de onlar için istiğfar Allahü teâlâdan af dilerler, Resûlüm de onlar için ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri kabûl edici istiğfar ederse, Allahü teâlâyı elbette tövbeleri ve merhamet edici olarak bulurlar” buyurdu. kabûl edici ve merhamet edici olarak bulurlar” buyurmaktadır. Yâ Resûlallah! Sana çok günahla geldim. Senden Rabbinin katında şefaatini diliyorum” dedi ve sonra şu ma’nalı şiiri Hâfız Ebû Sa’d Sem’ânî, Hazreti Ali’den okudu: “Ey buraya defnedilmiş olanların en hayırlısı ve nakleder: Resûlullahın ( aleyhisselâm ) defnolunduğu yeri, toprakları da güzelleştiren. Sen, Sırat vefâtından üç gün sonra, çölden bir A’rabi geldi. köprüsünü geçerken ayaklar kaydığı zaman şefaati Kendisini Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Kabr-i umulansın. Canım, senin içerisinde bulunduğun kabre feda şerîflerine attı. Oradan toprak alıp başına serpti olsun! Afiflik de, cömertlik ve kerem de buradadır.” Bu şiiri ve; “Yâ Resûlallah! Allahü teâlâ, sana salât ve okuduktan sonra, o zât bineğine binip gitti. Ben, o zâtın selâm eylesin! Senin mübârek sözlerini dinledik. oradan mağfirete kavuşmuş olarak ayrıldığından asla şüphe Bize Allahü teâlânın emir ve yasaklarını öğrettin. etmedim.” Sana nâzil olan âyet-i kerîmelerden birisi de. Nisa sûresi altmışdördüncü âyet-i kerîmesidir. Allahü Muhammed bin Abdullah el-Utbe de, bu haberi bana anlatıp, teâlâ bu âyet-i kerîmede meâlen; “Onlar şunları ilâve etti. O zâtın durumu, söylediği sözler, bana te’sîr nefslerine zulmettikten sonra, gelirler, Allahü edip, gözlerim doldu. Sonra rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. Bana; “Ey Utbe! O A’rabî’ye yetiş, Allahü teâlânın kendisini af ve mağfiret “ettiğini bildirerek onu Abdullah İbni Abbâs anlattı: “Ömer bin Hattâb ( radıyallahü sevindir” buyurdu. Ben de A’rabî’yi bulup, Resûlullahın ( anh ) kuraklık senesi yağmur için Resûlullahın ( aleyhisselâm ) aleyhisselâm ) emrini yerine getirdim.” amcası Abbâs’ı ( radıyallahü anh ) vesile ederek; “Allahım! Bunlar senin kulların, sana geldiler, Habîbinin ( aleyhisselâm ) Ahmed bin Hanbel’in ( radıyallahü anh ) komşuları arasında, amcası Abbâs’ı ( radıyallahü anh ) senin yanında vesile günâhı ve kötülükleri ile meşhûr bir kimse vardı. Birgün, ediniyorlar. Bize faydalı yağmur ihsân eyle! Allahım senden, Ahmed bin Hanbel’in ( radıyallahü anh ) meclisine gelip selâm Habîbinin amcası Abbâs ( radıyallahü anh ) hürmetine verdi. Orada bulunan herkes, o kimsenin, o meclise gelmesine yağmur, istiyoruz!” diye duâ edince, Allahü teâlâ yağmur ihsân hayret etti. bunun üzerine o şahıs; “Niçin hayret ediyorsunuz? eyledi.” Ben, dün gece bir rü’yâ gördüm. Sonra da sizin bildiğiniz bütün kötülüklerime tövbe ettim!” dedi. “Neyi gördün?” diye İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) rivâyet etti: “Kıtlık senesi, sordular. “Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâmda Hazreti Ömer insanlarla beraber yağmur duâsına çıktı. gördüm. Sanki Resûlullah efendimiz yüksek bir yerde, Resûlullahın amcası Abbâs’ın elini tuttu. Sonra; “Allahım! kalabalık bir topluluk da orada oturuyordu. Onlar tek tek Peygamberinin amcasının hürmetine senden yağmur kalkıp; “Yâ Resûlallah! Bana duâ buyur” diyorlar. Resûlullah istiyoruz” dedi. Hutbede de; “Ey insanlar! Resûlullah ( efendimiz de onlara duâ ediyorlardı. Orada bulunan herkes, aleyhisselâm ) Abbâs’ı ( radıyallahü anh ) babası gibi kabûl Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) duâ istedi. Yalnız ben kaldım. eder, ona hürmette bulunur, iyilik ederdi. Ey insanlar! Abbâs ( Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ) bana; “Ey falanca! radıyallahü anh ) hakkında Resûlullaha ( aleyhisselâm ) Benden, sen duâ istemiyecek misin?” buyurdu. Ben de; “Yâ uyunuz. Onu vesile ediniz” buyurdu. Resûlallah! Bugüne kadar çok günah işledim. İşlerimin kötülüğü yüzünden, sizden duâ istemeğe haya ettim. Benim Ebü’l-Cevrâ rivâyet etti: “Medîne-i münevverede şiddetli bir gibi günahkâr bir kimsenin sizden duâ istemesi uygun olur kıtlık olmuştu. Bu durumu Âişe’ye ( radıyallahü anha ) arz mu?” dedim. Bunun üzerine! “Mademki, sen günahların ettiler. Âişe ( radıyallahü anha ); “Resûlullahın Kabr-i şerîfine sebebiyle benden haya ettin, kalk sen de benden iste, sana da gidip oradan toprak alın, onu semâya atın” buyurdu. Onlar da duâ edeyim. Bundan sonra, Eshâbımdan (r.anhüm) kimseye öyle yapıp duâ ettiler. Bunun üzerine yağmur yağdı. Her taraf dil uzatma!” buyurdu. Ben de kalktım selâm verip duâ istedim. yeşerip, develer çok iyi beslendi.” Resûlullah efendimiz ( aleyhisselâm ) bana da duâ buyurdu. Sonra uyanmışım. Kalkıp hemen tövbe ettim. Allahü teâlâ, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) duâsı hürmetine, günah ve kötülüklerden beni uzaklaştırdı” dedi. Ahmed bin Hanbel hazretleri, komşusunun tövbe etmesine çok sevinip, onu, ilim öğretmek için talebeleri arasına kabûl etti. O günden sonra o şahıs gelince ayağa kalkar, talebelerine onun hikâyesini unutmamalarını, o hâdiseden ders almalarını tenbîh ederdi. Enes bin Mâlik anlattı: “Ömer bin Hattab ( radıyallahü anh ), kuraklık sebebiyle kıtlık olduğu zaman, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcası Abbâs bin Abdülmuttalib’i ( radıyallahü anh ) vesile ederek; “Allahım! Biz kıtlığa düştüğümüz zaman Resûlullahı vesile ettiğimizde, sen bize yağmur verirdin. Şimdi Resûlullahın ( aleyhisselâm ) amcasını vesile ediyoruz, bize yağmur ver” der, Allahü teâlâ da onların bu dileklerini kabûl edip, yağmur verirdi.” Ârif-i Billâh Atîk (kuddise sirruh) anlattı: “Bir hac kâfilesinde idik. Yolculuk sırasında kâfile susuzluk ile karşı karşıya kaldı. Su pek az idi. Kâfilede bulunanlar bu durumu aralarında bulunan Şeyh Ebü’n-Necd Süleymân bin Ali’ye arzettiler. Bunun üzerine o, bir ara insanların arasından uzaklaştı. Allahü teâlâya duâ etti. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaatini istedi. Ondan sonra Allahü teâlâ bol yağmur gönderdi.” Büyük âlim Ebû Bekr Mukrî anlattı: “Ben, Taberânî ve Ebü’şŞeyh Mescid-i Nebevî’de bulunuyorduk. Yanımızda yiyecek birşeyimiz olmadığı için çok acıkmıştık. İki gündür birşey yiyemedik. Yatsı vakti olunca, Resûlullahın huzûruna varıp, aç olduğumuzu arz ettim. Sonra oradan ayrıldım. Ebû Kâsım ile Ebü’ş Şeyh; “Otur, çalışabilecek hâlimiz yok. Elbette Allahü teâlâ rızkımızı gönderir” dediler. Oturup bir miktar uyuduk. Az sonra bir kimse, yanında hizmetçileri ile birlikte gelip bizi uyandırdı, İki hizmetçisinin de ellerinde yiyecekler vardı. Hepsini bize bırakıp, yememizi istediler. Bu yiyecekleri, söylemenizi emrediyorum.” buyurdu. Avf bin nereden akıllarına gelipde getirdiklerini sorduk. Getiren, Mâlik evine döndü. Ailesine; “Resûlullah bana ve rü’yâsında Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüğünü, kendisine, sana, Lâ havle velâ kuvvete illâ billah’ı çok bizim hâlimizi anlatıp yiyecek istediğimizi ve yemek söylememizi emrediyor” dedi. Hanımı; götürmesini emir buyurmuş olduğunu söyledi.” “Resûlullahın bize emir buyurdukları şeyler ne güzeldir” dedi. Avf bin Mâlik ile hanımı, bu Yûsuf bin Ali Mücavir anlattı: “Medîne-i münevverede mübârek kelâmı devamlı söylemeye başladılar, bulunuyordum. Bir hayli de borcum vardı. Medîne-i öbür tarafta müşrikler, Avf bin Mâlik’in oğlunu münevvereden çıkmayı istedim. Bu arada Resûlullaha ( unuttular. Avf bin Mâlik’in oğlu, onların dörtbin aleyhisselâm ) borç durumumu arz eyledim. O anda uykum koyunluk sürülerini ganîmet olarak alıp, babasına geldi. Uyuyunca rü’yâda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. getirdi. Resûlullaha borcum olduğunu arz ettim. Bana; “Yerinde otur. Allahü teâlâ, sana borcunu ödemeyi nasîb eder” buyurdu. İki Ebû Muhammed Abdullah bin Muhammed Ezdî Kehhâlî gün geçtikten sonra, bir zât gelip, bana altın dolu bir kese Endülüsî, sâlih bir zât idi. O şöyle nakletti: “Endülüs’te, verdi. Ben de onunla borcumu ödedim. Gerisi yanımda kaldı. birisinin oğlu hıristiyanlar tarafından esîr alınmıştı. Bunun Oradan hiçbir tarafa da gitmedim.” üzerine o zât, memleketinden ayrılıp, çocuğunun kurtulması için Resûlullah efendimizi vesile ederek Allahü teâlâya Anlatılır ki: Ebü’l-Gays Rebî’ Mardânî’nin okuyup yazması yalvarmak üzere, Medîne-i münevvereye doğru yola çıktı. yoktu. Fakat Kur’ân-ı kerîme bakarak okuyordu. Ben onun Yolda ba’zı tanıdıkları ile karşılaştı. Ona, böyle nereye gittiğini daha önce okuyup yazması olmadan Kur’ân-ı kerîmi sordular. O da, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hâlini arzetmek okuyabileceğini kabûl etmiyordum. Birgün Mekke-i için gittiğini, Resûlullahın şefaatini isteyeceğini, oğlunu mükerremede onun yanına gittim. Onu gayet güzel bir şekilde hıristiyanların esîr aldığını, veremiyeceği miktarda para Kur’ân-ı kerîmi okurken buldum. Kendisine, daha önce okuyup istediklerini söyledi. O kimse, “Resûlullahtan her yerde şefaat yazması olmadığı hâlde, nasıl böyle okuyabildiğini sorunca, isteyebilirsin. Senin oraya kadar gitmene hacet yok” dediyse şöyle anlattı: “Ben, Medîne-i münevverede idim. Mescid-i de, o mutlaka Resûlullahın Kabr-i şerîflerine varacağını Nebevî’ye geldim. Resûlullahtan ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâ söyledi Uzun bir yolculuktan sonra, Medîne-i münevvereye katında bana şefaatçi olmasını istedim. Orada namaz kıldım. vardı. Doğruca Resûlullahın Kabr-i şerîflerine gitti. Hacetini Ve duâ ettim. Bu sırada uykum geldi. Uyuduğumda, Resûlullaha ( aleyhisselâm ) arz etti. Resûlullahı vesile edip, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Allahü duâlar etti. Sonra uyuyup, Resûlullahı rü’yâsında gördü. teâlâ duânı kabûl buyurdu. Kur’ân-ı kerîmi aç ve oku!” Rü’yâsında, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona; “Memleketine buyurdu. Uykudan uyanınca, Kur’ân-ı kerîmi açtım ve dön. Çocuğunu orada bulacaksın” buyurdu. Memleketine okumaya başladım. Ne zaman yanlış okusam, rü’yâmda, döndüğünde, oğlunu evinde buldu. Ona durumunu, nasıl bana; “Şu, şu yerleri yanlış okudun” denilip yanlışlarını kurtulduğunu sordu. Oğlu; “Allahü teâlâ, beni ve daha birçok düzeltiliyordu” dedi.” kişiyi falanca gece esîrlikten kurtardı” dedi. Hesâb etti. Vahidî anlattı: “Ve men yettekıllahe yec’al lehû mahrecen” âyet-i kerîmesi Avf bin Mâlik Esceî Çocuğunun kurtulduğu gece, kendisinin Medîne-i münevvereye vardığı geceye tesadüf ediyordu.” hakkında nâzil olmuştur. Müşrikler, onun oğlunu Ebû Muhammed Abdülazîm bin Abdülkavî Münzirî anlattı: Ebû esîr almışlardı, Avf bin Mâlik ( radıyallahü anh ), Ali Hasen bin Abdullah bin Revâha, Resûlullahı medheden bir Resûlullaha ( aleyhisselâm ) gelip durumu arz kaside yazdı. Mükâfatı olarak da, Allah yolunda şehîd olmayı etti. Çocuğun annesinin, pekçok üzüldüğünü taleb etti. O sene Akka hâdisesinde şehîd oldu. bildirdi. Resûlullah ( aleyhisselâm ), Avf bin Mâlik’e; “Allahü teâlâdan kork, sabret! Sana ve Yûsuf bin Ali ( radıyallahü anh ) anlattı: “Mekke-i ailene “Lâ havle velâ kuvvete illâ billah”ı çok mükerremeden, Medîne-i münevvereye doğru yola çıkmıştım. Bu sırada yolu kaybettim, şaşırıp kaldım. O zaman Resûlullah da ( aleyhisselâm ), o geyiği salıverdik. Geyik efendimizden yardım istedim. Bunun üzerine birisi ile tuzaktan kurtulunca, koşmaya başladı. Dağın karşılaştım. Bana; “Beni ta’kib et” diye işâret etti. Onu ta’kib tepesine varınca, üç kerre; “Eşhedü enneke ederek gittim ve Medîne-i münevvereye vardım.” Ebû Resûlullah” ya’nî, muhakkak ki sen, Allahın Abdullah Muhammed bin Ali Hazrecî anlattı: “Denize Resûlüsün” dedi. girmiştim. Bu sırada bana bir dalga vurdu. Neredeyse boğulacaktım. O zaman; “Yâ Resûlallah! Senden yardım Sâlih Ebû Zekeriyyâ İskenderânî, Resilî’den nakletti: Medîne-i diliyorum. Bana yardım et!” dedim. Sözümü bitirir bitirmez. münevverede Resûlullahın hareminde idim. Bu sırada Bâb-ür- Bana bir dal uzatıldı. Ona yapışarak denizden sağsâlim rahme’den gelen bir geyik gördüm. Tam Resûlullah çıktım.” Ebû Abdullah Muhammed bin Sâlim Sicilmâsî anlattı: efendimizin Kabr-i şerîflerinin karşısında durdu. Resûlullaha “Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ziyâreti için yola çıkmıştım. selâm verir gibi başı ile îmâ ediyor, fakat uzakta duruyordu. Yolda, bende bir hâlsizlik hâli ortaya çıktı. Bunun üzerine; “Yâ Gözleri yaşlarla dolmuştu. Resûlullaha hürmet ve ta’ziminden Resûlallah! Senin için yola çıktım” deyince, Resûlullahın ( dolayı, Resûlullahın hareminden çıkıncaya kadar sırtını aleyhisselâm ) bereketi ile, kendimde hissettiğim o hâlsizlik dönmeden geri geri gitti. Haremden çıkınca, dönüp uzaklaştı. hâli benden geçti. Rahat bir şekilde yoluma devam ettim.” Biz de bunu hayretle seyrettik. Bu geyiğin, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) serbest bıraktığı geyiğin soyundan olduğunu Abdete bin Hassan, Ensârdan (r.anhüm) anladık. birisinden nakletti. Biz, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile beraber bir eve gitmiştik. Resûlullah ( Ebü’l-Meâlî bin Abdürrahmân, Osman bin aleyhisselâm ), birara dışarı teşrîf buyurdular. Bu Huneyf’den şöyle bildirdi: Bir a’mâ Resûlullaha ( sırada, bir A’rabî’nin kurmuş olduğu tuzakları aleyhisselâm ) gelerek; “Yâ Nebiyyallah! Gözümü gördüler. Tuzaklardan birisinde de bir geyik vardı. kaybettim. Bana duâ et” dedi. O zaman Geyik, Resûlullahı görünce, fasîh bir lisân ile; “Yâ Resûlullah ( aleyhisselâm ) o şahsa; “Abdest al, Resûlallâh! Allaha yemîn ederim ki, bunlar beni iki rek’at namaz kıl, sonra; “Allahümme innî üç günden beri habsettiler. Benim de şu dağda es’elüke ve etevec-cehü ileyke bi-nebiyyike yavrularım var. Şimdi çok acıkmışlardır. Eğer Muhammedin nebiyyir-rahmeti yâ Muhammed! bana izin verirlerse, yavrularımı doyurup geleyim” İnnî esteşfiu bike fî reddi basarî Allahümme” de!” dedi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) onu salıverdi. buyurdu. O şahıs buyurulanı yaptı. Allahü teâlâ Geyik, yavrularını emzirip geldi. Resûlullah ( ona gözünün görmesini tekrar ihsân etti. aleyhisselâm ), onu önceki gibi bağladı. Sonra Resûlullah ( aleyhisselâm ) o şahsa; “Senin A’rabî’nin yanına gitti. Resûlullah ( aleyhisselâm ihtiyâcın olursa, yine böyle yap” buyurdu. ); “İster misiniz bağlı duran geyiğin söylediklerini size ben anlatayım? isterseniz, siz bana ona yaptığınızı anlatın” buyurdu. Tuzak sahipleri; “Yâ Resûlallah, bize siz anlatın” dediler. Bunun üzerine, Resûlullah ( aleyhisselâm ) onlara; “Siz geyiği üç günden beri bağlamışsınız. Hâlbuki onun şu dağda iki tane yavrusu varmış. Benden, yavrularını doyurup gelmesi için onu salıvermemi istedi. Ben de onun isteğini yerine getirdim. Fakat tekrar dönüp geldi” buyurdu. O zaman onlar, “Vallahi, yâ Resûlallah! Durum, geyiğin anlattığı gibidir. Onu sana feda ettik” dediler. Resûlullah Ebû Katâde’nin ( radıyallahü anh ) gözü, savaşta yanağı üzerine akmıştı. Resûlullaha gelip arz edince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) gözü yerine koydu ve Ebû Katâde’nin gözü eskisinden daha iyi görmeye başladı. Basra kadısı Ebû Hasen, bir şafak vakti kalkınca, gözünün görmediğini farketti. Namazdan sonra Resûlullahı ( aleyhisselâm ) vesile edip yardım istedi. Şaşkınlıktan uykusu gelip yattı. Rü’yâsında, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ), mübârek ellerini onun gözüne sürdü. Sabahleyin kalkınca, gözü görmeye başladı. Ondan sana iyi karşılıklar versin, dün geceden beri uyuyamadım. Dün sonra onun gözü herhangi bir şeyden asla zarar görmedi. gece Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Falanca attâra dörtyüz dinar ver, halini düzeltsin” buyurdu” Şerîf Kâsım bin Zeyd bin Ca’fer Hüseyn ( dedi. Attâr da vezire; “Ben de dün gece Resûlullahı ( radıyallahü anh ) çok büyük âlim idi. Sol eli aleyhisselâm ) rü’yâmda gördüm. Bana; “Vezir Ali bin Îsâ’ya kırılmış, sağ eli çıkmıştı. Geceleri uyku uyuyamaz git, ona, sana dörtyüz dinar vermesini emrettim” buyurdu” dedi olmuştu. Yorgunluktan bir gece kendinden geçti. vezir, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kendisinden Rü’yâsında üç zât gördü. Onlara kim olduklarını bahsetmesinin sevincinden çok ağladı. Attâra bin dinar sorunca, içlerinden biri; “Ben Ebû Bekr’im, bu verilmesini emretti. Hizmetçileri bin dinar getirdiler. Attâra; Ömer ( radıyallahü anh ), bu da Resûlullahdır ( “Dörtyüz dînârı, Resûlullahın emri üzerine, diğer altı yüz dînârı aleyhisselâm )” dedi. Ben, şiddetli bir şekilde da, ayrıca sana hibe ediyorum” dedi. Attâr ise fazlasını kabûl ağlamaya başladım. Sonra; “Yâ Resûlallah, etmeyip; “Resûlullahın verdiğinden ve ihsânından fazlasını hâlimi görüyorsun” dedim. O zaman Resûlullah ( istemem. Ben, Resûlullahın ihsânı olan bu dörtyüz dinardan aleyhisselâm ); kırık kolumu eline aldı. Mübârek başkasından bereket ummuyorum” dedi. Bu söz üzerine vezir, elini, kırık elime sürdü. “Zeytinyağı ile elini yağla! ağladı. Uygun olanı budur, nasıl istersen öyle yap” dedi. Attâr, Benim ile ve Ehl-i beytimle tevessül et” buyurdu. dörtyüz dînârı aldı. Bir kısmı ile borcunu ödedi. Resûlullahın ( Ben; “Ne diyeyim yâ Resûlallah?” diye sordum. aleyhisselâm ) bereketi ile hâli iyileşti ve malı çoğaldı. Resûlullah ( aleyhisselâm ); [Allahümme! innî es’elüke bi-câhi Muhammedin ve Ehl-i beytihi Abdullah Kavarîrî anlattı: Bizim kâtiblik yapan bir komşumuz indeke illâ afiyeti] de!” buyurdu. Ben de öyle duâ vardı. Vefâtından sonra onu rü’yâda görüp, “Allahü teâlâ sana ettim. Sabah olunca elime baktım, üzerinde sargı ne muâmele eyledi?” diye sordum. Bana; “Allahü teâlâ’, beni vardı. Sargıyı çözdüm. Resûlullahın ( af ve mağfiret etti” dedi. “Ne yaptın da Allahü teâlâ seni af ve aleyhisselâm ) bereketiyle elimin iyileşmiş mağfiret etti?” deyince de; “Ben Resûlullahın ( aleyhisselâm ) olduğunu gördüm. Resûlullahın emrine uymuş ismini yazdığım zaman, sallallahü aleyhi ve sellem diye de olmak için, elime zeytinyağı sürdüm. ilâve eder, O’na salât-ü selâm yazardım. Allahü teâlâ, beni bu yüzden af ve mağfiret buyurdu” dedi. Anlatılır ki, Bağdad’da Kerhli bir attâr var idi. Doğruluğu, iyiliği ve güvenilirliği ile meşhûr olmuştu. Fakat bir hayli borcu vardı. Sâlihlerden birisi, Hasen bin Resîk’i vefâtından sonra çok Hayasından evinden çıkamaz hâle geldi. Cum’a gecesi güzel bir hâlde gördü. Kendisine; “Bu hâle nasıl kavuştun?” olunca, âdeti üzere namaz kıldı. Resûlullaha ( aleyhisselâm ) diye sorulunca; Resûlullaha ( aleyhisselâm ) çok salât-ü selâm salât ve selâm getirdi ve duâ edip uyudu. Rü’yâda Resûlullahı getirirdim, onun için” dedi. ( aleyhisselâm ) gördü. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ona; “Vezîr Ali bin Îsâ’ya git. Ben ona, sana dörtyüz dînâr vermesi için Ebû Hüseyn Yahyâ bin Hüseyn, Berşânî İsfehânî’den şöyle emir verdim. Onları ondan al. Onlarla, ihtiyâclarını gider, hâlini nakleder. “Rü’yâmda Resûlullahı ( aleyhisselâm ) gördüm. “Yâ düzelt” buyurdu. Sabah olunca, attâr, vezirin yanına gitti. Resûlallah! Amcamın oğlu Muhammed bin İdrîs’e (İmâm-ı Fakat muhafızlar ohu içeri almadılar. Biraz sonra, vezirin Şafiî) bir yardımınız, oldu mu?” diye sordum. Resûlullah ( yakınlarından biri dışarı çıktı. O, attârı tanıyordu. Muhafızlara aleyhisselâm ); “Evet oldu. Allahü teâlâdan onu hesaba durumu anlatıp, attâra; “Vezîr, seher vaktinden beri seni çekmemesini diledim” buyurdu. “Niçin yâ Resûlallah?” bekliyor. Bana, seni ve kaldığın yeri sordu. Sen şimdi burada deyince, “Çünkü o, bana çok güzel salât okuyordu” buyurdu. bekle, ben vezirin yanına gidip geleyim” dedi. O şahıs sür’atle “O salât hangisidir?” diye sordum. “Allahümme salli alâ vezirin yanına gidip geldi. Attârı alıp vezirin huzûruna götürdü. Muhammedin küllemâ zekerehüz-zâkirûn ve salli alâ Vezîr attâra ismini sordu. O da kendisini tanıttı. Kerh ehlinden Muhammedin küllemâ gafele an zikrihil-gâfilîn” buyurdu. olduğunu söyledi. Bunun üzerine vezîr, attâra; “Allahü teâlâ Allahü teâlâya Resûlullahı vesile eden kimse, huşû’ ve hudû’ “Âdem aleyhisselâm zelleyi i’tirâf edince; “Yâ üzere olmalı. Allahü teâlânın Kur’ân-ı kerîmde emrettiği Rabbî! Muhammed aleyhisselâmın hakkı için şekilde Resûlullaha ( aleyhisselâm ) hayatta imiş de yüksek beni bağışla” dedi. Allahü teâlâ; “Ey Âdem! Sen huzûrlarında bulunuyormuş gibi edeb üzere bulunmalıdır. Muhammed aleyhisselâmı nereden biliyorsun? Sekinet ve vekarı terketmemelidir. Çünkü Selef-i sâlihîn böyle Ben henüz onu yaratmadım” buyurdu. Bunun bildirmiştir. üzerine Âdem aleyhisselâm; “Şuradan biliyorum ki, sen beni yed-i kudretinle yaratıp bana rûh Mâlik bin Enes’in ( radıyallahü anh ) yanında, Resûlullah ( üflediğin zaman, başımı kaldırıp, Arş üzerinde aleyhisselâm ) anıldığı zaman rengi değişir, iki büklüm olurdu. “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” Yanında bulunanlar onun bu hâlini görüp sordukları zaman, yazılmış olduğunu gördüm. Bildim ki, sen, şerefli onlara şöyle derdi: “Keşke siz benim gördüğümü görseydiniz. ismini hiç kimseye bağlamazsın. Ancak halkın en O zaman benim bu hâlime hak verirdiniz.” Kendisine ne sevgilisi olan bir kimsenin ismine bağışlarsın” gördüğü sorulunca, onlara şöyle anlattı: “Muhammed bin dedi. Bunun üzerine Allahü teâlâ; “Ey Âdem! Münkedir’i ( radıyallahü anh ) gördüm. O seyyid-ül-kurrâ idi. Doğru söyledin. O, bana halkın en sevgilisidir. Kimse ona Resûlullah efendimizin bir hadîs-i şerîfini sormaya Madem ki, onun hürmetine benden mağfiret cesâret edemezdi. Çünkü o, Resûlullah efendimiz yanında istedin, gerçek olarak ben de seni affettim. Eğer anılınca, pekçok ağlardı. Onun için yanında bulunanlar, ona Muhammed olmasaydı, seni yaratmazdım” merhametlerinden böyle bir şeyi soramazlardı. Sonra Ca’fer buyurdu. bin Muhammed’i gördüm. Çok mütevâzi ve devamlı güler yüzlüydü. Ancak yanında Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Allahü teâlâ, kıyâmet günü insanları biraraya toplar, insanlar, mübârek isimleri anılınca, rengi sararır, hâli değişiverirdi. bu sırada büyük bir korku içindedirler. Bu büyük ahvâli Abdestsiz Resûlullahtan bahsettiğini asla görmedim” dedi. görünce; “Rabbimizin yanında bize kim şefaat eder?” derler. Ba’zısı ba’zısına; “Âdem aleyhisselâma gidelim” der. Âdem Abdürrahmân bin Kâsım’ın yanında, Resûlullah efendimizin aleyhisselâma varırlar: “Yâ Ebe’l-beşer! Hâlimiz pek fenâdır!” mübârek isimleri anılıp yüzüne bakıldığında, yüzünden kanın derler. Kâfirler ise; “Yâ Rab! Bize merhamet et. Bizi bu şiddet çekilmiş, ağzında dilinin kurumuş olduğu görülürdü. ve meşakkatten kurtar” diye yalvarırlar. Abdullah bin Âmir Zübeyr’in yanında, Resûllullah ( İnsanlar Âdem aleyhisselâma derler ki: “Yâ Adem! Sen şol aleyhisselâm ) anıldığı zaman, gözlerinden artık yaş azîz ve şerîf zâtsın ki, Allahü teâlâ seni yed-i kudreti ile yarattı. gelmeyinceye kadar ağlardı. Melekleri sana secde ettirdi. Sana kendi rûhundan üfledi. Zührî’yi de gördüm. Çok nezîh bir yaşayışı vardı. Yanında Resûlullah ( aleyhisselâm ) anılınca, öyle bir hâl alırdı ki, onun o hâlini gören hiçbir kimse, “Bu Zührî’dir” diyemezdi. Şu iyi bilinmelidir ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ), hem hayatta iken ve hem de âhırete teşrîflerinden sonra, hem söz ve hem fiilleriyle güzel bir nümûnedir. O’nun bütün hâlleri O’na bakanlar için ibret, basiret sahipleri için bir müjdedir. Çünkü, Kaza ve hesaba başlaması için bize şefaat eyle ki, Allahü teâlâ ne murâd ederse onunla mahkûm olalım. Ve nereye emr ederse, herkes, oraya vâsıl olsun.” Hazret-i Âdem buyurur ki: “Ben, Allahın yasak ettiği ağacın meyvesinden yedim. Bu zamanda Allahtan utanırım. Lâkin siz, Nûh aleyhisselâma gidiniz.” Bunun üzerine, bin sene aralarında meşveret ederek dururlar. Allahü teâlânın indinde ondan daha üstün birisi yoktur. O ( Sonra Nûh aleyhisselâma gidip, “Hiç dayanılmayacak bir aleyhisselâm ), Allahü teâlânın habîbi, resûlü, nebîsidir. hâldeyiz. Bizim muhakememize çabuk bakılmak için şefaat Ömer bin Hattâb’dan ( radıyallahü anh ) rivâyet edildi. Resûlullah ( aleyhisselâm ) şöyle buyurdu: eyle! Bize şefaatiniz sebebiyle, şu mahşer cezasından kurtulalım” diye rica ederler. Hazret-i Nûh ise, onlara cevâp olarak; “Ben, Allahü teâlâya duâ eyledim. Yeryüzünde ne kadar insan varsa, o duâ sebebiyle suya garkolundu, boğuldu. kardeşlerine; “Şimdi sizin, başınıza kakmak yoktur. Bunun için Allahü teâlâdan utanırım. Lâkin siz, İbrâhim Erhamürrâhimîn olan cenâb-ı Allah size mağfiret eder” dediği aleyhisselâma gidiniz ki, o Halîlullahdır. Belki o size şefaat gibi der idi. Hazret-i Îsâ, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) eder” der. faziletlerini, onların kulaklarından çıkmayacak derecede beyân eder. Hattâ, rûhları hazret-i Muhammed aleyhisselâma Yine evvelki gibi aralarında bin sene daha konuşurlar. Sonra kavuşmak için can atar hâle gelirler. İbrâhim aleyhisselâma gelirler. “Yâ Ebe’l-Müslimin! Sen o zâtsın ki, Allahü teâlâ, seni halîl eyledi. Bize şefaat eyle! Ümîd Bunun üzerine hemen yürüyüverirler, Hazret-i Muhammed olunur ki, Allahü teâlâ, mahlûkât arasında, kaza ve hüküm aleyhisselâmın minberine, gelirler ve; “Sen Habîbullahsın! eyleye” derler, İbrâhim aleyhisselâm onlara; “Şimdi, Allahü Habîb ise, vâsıtaların en üstünüdür. Bize Rabbinden şefaat teâlâdan bu makamda şefaat izni istemekden utanırım. Lâkin iste! Zira büyükbabamız, Âdem aleyhisselâma gittik, bizi Nûh siz Mûsâ aleyhisselâma gidiniz. Zîrâ Allahü teâlâ onunla aleyhisselâma havale eyledi. Nûh aleyhisselâma gittik, konuştu ve kendisine ma’nevî yakınlık gösterdi. Umulur ki, İbrâhim aleyhisselâma havale eyledi. İbrâhim aleyhisselâma sizin için şefaat eder” buyurur. Bunun üzerine yine bin sene gittik. Mûsâ aleyhisselâma havale eyledi. Mûsâ aleyhisselâma durarak birbirleriyle müşavere ederler. Lâkin bu zamanda gittik, Îsâ aleyhisselâma havale etti. Îsâ aleyhisselâm ise, size hâlleri gayet güçleşir. Mahşer ise ziyâde daralır. Sonra Mûsâ havale eyledi. Yâ Resûlallah! ( aleyhisselâm ) Senden sonra aleyhisselâma gelip; “Yâ İbn-i İmrân! Sen o zâtsın ki, Aiiühü gidecek bir şefaatçi yoktur” derler. Resûlullah ( aleyhisselâm ); teâlâ seninle konuştu. Sana Tevrâtı inzal eyledi. Hesabın Ben şefaat ederim. Lâkin, cenâb-ı Allah izin verirse ve râzı başlaması için bize şefaat eyle. Zîrâ burada durmamız çok olursa” buyurur. uzadı. İzdiham pek ziyâde oldu. Ayaklar birbirleri üzerine birikti” derler. Hazret-i Mûsâ, onlara der ki: “Ben, Allahü teâlâ Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), Celâl perdesine varır. hazretlerinden Fir’avn’ın kavminin senelerce belâlarla Cenâb-ı Hak, Peygamber efendimize izin verir. Hicâb (örtü) cezalandırılmasını isteyip, sonra gelenlere ibret olmalarını rica kalkar. Arş-ı alaya gelir, secdeye kapanır. Bin sene secdede eyledim. Şimdi şefaat istemeğe utanırım. Lâkin cenâb-ı Hak, durur. Bundan sonra cenâb-ı Hakkı bir hamd ile hamd eder ki, rahmet, mağfiret sahibidir. Siz Îsâ aleyhisselâma gidiniz. Size hilkat-i âlemden beri, hiç kimse Allahü teâlâyı öyle o şefaat eder” buyurur. Bunlar aralarında bin sene müşavere methetmemiştir. Bu müddet içinde insanların meşekkat ve ederler. Bu arada onların hâlleri daha da kötüleşir. zahmetleri artar. Yerleri daralır. Hâlleri çok kötüleşir. Sonra Îsâ aleyhisselâma gidip; “Sen Allahü teâlânın rûhu ve Allahü teâlâ hazretleri buyurur ki: “Yâ Muhammed, başını kelimesisin, Allahü teâlâ senin için, “Dünyâda ve âhırette, secdeden kaldır! Söyle, dinlenir. Şefaat et. Kabûl olunur. “Vecîh” “ya’nî çok kıymetli” buyurdu. Bize Rabbinden şefaat Bunun üzerine, hazret-i Peygamber ( aleyhisselâm ); “Yâ iste!” derler. Îsâ aleyhisselâm buyurur ki “Benim kavmim, beni Rabbî! Kulların arasını kazânla fasl eyle, ya’nî iyileri ve ve vâlidemi, Allahtan başka ilâh ittihâz eylediler. Nasıl şefaat kötüleri ayır ki, zamanları gayet uzadı. Herbiri, günahlarıyla ederim ki, bana da ibâdet ettiler. Ve bana oğul ve cenâb-ı Arasat meydanında rezîl ve rüsvâ oldular” der. Hakka baba dediler. Lâkin siz gördünüzmü ki, birinizin kesesi olsun da, içinde nafakası olmasın. Ve ağzı da mühürlü olsun, o mührü bozmadan o nafakaya vâsıl olsun. Seyyid-ül-mürselîn ve Hâtem-ün-nebiyyin hazretlerine gidiniz. Zîrâ O, da’vetini ve şefaatini ümmeti, için hazırladı. Çünkü, kavmi O’na çok kerre eza ettiler. Alnını yardılar. Mübârek dişini kırdılar. Kendisine delîlik isnâd ettiler. Hâlbuki, hazret-i Peygamber ( aleyhisselâm ), onların tahammül olunmıyacak eza ve cefalarına mukabil, hazret-i Yûsuf aleyhisselâmın “Evet yâ Muhammed” nidası gelip, şefaati kabûl buyurulur. Cenâb-ı Hak, Cennete emr eder, her cins zîneti ile zînetlenir. Arasat meydanına getirilir. O derece güzel kokusu vardır ki, beşyüz senelik yoldan kokusu duyulur. Bu hâlden kalbler ferahlanır, Rûhlar dirilir. Lâkin kâfirler, mürtedler ve müslümanlarla alay edenler, Kur’ân-ı kerîme hakaret edenler, gençleri aldatarak îmânlarını çalanlar ve amelleri habis olanlar Cennetin kokusunu duymazlar. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) Cehennemdeki mü’minlere yanından geliyorum. Sana selâmları var” der. Resûlullah ( şefaat etmesi: İbn-i Abbâs ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: aleyhisselâm ); “Ümmetim Cennette ni’metler içerisinde Allahü teâlâ, Cebrâil’e (aleyhisselâm); “Ey Cebrâil! değiller mi?” diye suâl edince, Cebrâil aleyhisselâm; “Hayır! Muhammed aleyhisselâmın ümmetinden günahkârları ne Onlar Cennette değiller” der. Bunun üzerine Resûlullahın ( yaptı?” diye vahyeder. Cebrâil (aleyhisselâm); “Yâ Rabbî, sen aleyhisselâm ) gözü dolar ve rengi değişir. onların durumunu daha iyi bilirsin” der. Bunun üzerine Allahü teâlâ, Cebrâil’e (aleyhisselâm); “Onların ne durumda Resûlullah ( aleyhisselâm ) birçok makamları aşarak, Arş’a olduklarına bak?” buyurur. Cebrâil aleyhisselâm; Cehennemin kadar gelir. Burada secdeye varır. Allahü teâlâ; “Yâ ortasında ateşten tahtına oturan Mâlik ismindeki meleğe gider. Muhammed! Başını kaldır. Ne istersen sana verilecek, şefaat Mâlik, Cebrâil aleyhisselâmı görünce, ona olan hürmetinden et, şefaatin kabûl olunacak” buyurur. Resûlullah ( dolayı ayağa kalkar. “Yâ Cebrâil, seni buraya getiren nedir?” aleyhisselâm ), yine ümmetini ister. Allahü teâlâ; “Ey Cebrâil! diye sorar. Cebrâil (aleyhisselâm) Mâlik’e, “Muhammed Habîbim Muhammed ile beraber gidin, ümmetini görsün” aleyhisselâmın ümmetinden günahkârlara ne muâmele ettin?” buyurur. Cebrâil (aleyhisselâm), Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile der. Mâlik; “Onların hâlleri çok kötü, yerleri pek dardır. beraber Mâlik adlı meleğin yanına kadar giderler. Mâlik, Cehennem onların bedenlerini yaktı. Etlerini yedi, sâdece Resûlullahı ( aleyhisselâm ) görünce hürmetinden ayağa yüzleri ile kalbleri kaldı. Onlarda îmân parıldıyor” der. kalkar. Nereye gidiyorsunuz?” der. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Mâlik! Günahkâr ümmetimin hâli ne oldu?” der. Mâlik; Cebrâil (aleyhisselâm); “Ey Mâlik! Kapıyı aç, onları görevim” “Ey Muhammed! Onların hâli pek perişan ve yerleri pek dardır” der. Bunun üzerine Mâlik onların muhafızlarına emredip, der. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Mâlik! Cehennemin Cehennemin kapısını açarlar, içeride yananlar, Cebrâil kapısını aç” buyurur. Mâlik kapıyı açar. Resûlullah ( aleyhisselâmı ve yaratılışındaki güzelliği görünce, onun azap aleyhisselâm ) günahkâr mü’minlere yaklaşınca, Cehennem, meleklerinden olmadığını anlarlar. Resûlullaha hürmeten onları yakmaz olur. Mâlik onlara; “Bu gelen, Muhammed aleyhisselâma vahiy O zaman herkes birbirine, Cehennemin getiren melek Cebrâil’dir” der. Onlar, Muhammed kendilerini yakmadığım söylerler. Bu arada aleyhisselâmın ismini duyar duymaz hepsi birden bağırarak; başlarını kaldırırlar. Resûlullahı ( aleyhisselâm ) “Ey Cebrâil! Muhammed aleyhisselâma bizden selâm söyle, gördüklerinde; “Herhalde bu Cebrâil’dir. Herhalde günahlarımız sebebiyle kendisinden ayrı kaldığımızı, çok kötü bizi buradan kurtaracak” derler. Resûlullaha bir hâlde olduğumuzu ona bildir” derler. Cebrâil aleyhisselâm bakarlar. Sonra birbirlerine; “Bu Cebrâil değil, bu, oradan ayrılır. Allahü teâlânın huzûrunda durur. Allahü teâlâ, Cebrâilden daha güzel” derler. Hepsi birden; Cebrâil aleyhisselâma; “Habîbim Muhammed’in ( aleyhisselâm “Sen kimsin? Allahü teâlâ, senin hürmetine bize ) ümmetini nasıl buldun?” buyurunca, Cebrâil (aleyhisselâm); lütufda bulundu. Cehennem bizi yakmıyor” derler. “Yâ Rabbî! Onların hâli çok perişan ve yerleri pek dar” der. O zaman Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Ey Allahü teâlâ; “Ey Cebrâil, onlar senden birşey istediler mi?” Ümmetim! Ben sizin Peygamberinizim!” buyurur. buyurunca, Cebrâil aleyhisselâm! “Yâ Rabbî! Onlar, Bunun üzerine, Cehennemde yanan günahkâr Peygamberlerine selâm söylememi, çok perişan bir hâlde mü’minlerin hepsi birden; “Yâ Muhammed! Yâ olduklarını O’na bildirmemi söylediler” diye cevap verir. Bunun Ebe’l-Kâsım! Ey Peygamberimiz! Cehennem üzerine; Allahü teâlâ, “Git! Ümmetinin bu isteklerini, Habîbim tabakaları arasında bizi unuttun” derler. Bunun Muhammed’e ilet” buyurur. Cebrâil aleyhisselâm; “Esselâmü üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Sizi asla aleyke ve rahmetullahi ve berekatühü yâ Muhammed!” diye unutmuş değilim. Bugün size şefaat edeceğim” selâm verince, Resûlullah ( aleyhisselâm ), Cebrâil’in buyurur. Ve Cehennemin kenarında secdeye (aleyhisselâm) selâmını alır. Cebrâil aleyhisselâm; “Yâ varır. Allahü teâlâyı hiç kimsenin yapmadığı bir Muhammed! Cehennemde azap gören ümmetinin âsîlerinin şekilde sena eyler. Bunun üzerine; “Yâ Muhammed! Başını kaldır. Dile ne dilersen, himmetine bakarım” diye vahyetti. Zâhirî ilim ehline göre, verilecektir. Şefaat et, şefaatin kabûl olacaktır” insanlar iki kısımdır: Âlim ve müteâllim (talebe). Âlim, diye nidâ olununca, Resûlullah ( aleyhisselâm ); kendisine tâbi olunan, müteallim ise, tâbi olandır. Bâtın ehline “Yâ Rabbî! Ümmetimi isterim” diyecektir. O göre de, insanlar iki kısımdır: Mürid ve Murâd, Murâd, zaman Allahü teâlâ; “Ey Muhammed! Kalbinde sıddîkdır. Mürîd ise sâdıkdır. Sâdık olan mürîdde görülen zerre miktârı îmân olan Cehennemden herşey, sıddîk denilen ve kendisine tâbi olunan zâta tâbi çıkarılacaktır, râzı oldun mu?” buyuracak. olmanın neticesi ve meyvesidir. Sıddîk ve murâd olan zât, Ârif- Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Evet, râzı oldum yâ i billah’dır (Allahü teâlâyı tanıyan âhıret âlimidir). Bu zât, Rabbî!” diyecektir. Sonra yine, “Ey Muhammed! ma’rifetler hazinesidir. Bu âlim, zâhirî ilimlerle meşgûl olup, Kalbinde dank miktarı imânı olan kimse sahifelerden nakiller yapan âlimler gibi değildir. Cehennemden çıkacaktır, râzı oldun mu?” denilecektir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) de; Birisi, büyük âlim Ebû Ya’kûb Nehrecûrî’ye; “Allahü teâlâya “Evet, râzı oldum yâ Rabbi!” diye cevap nasıl kavuşulur? Bu yola nasıl girilir?” diye sorduğunda; verecektir. Yine şu nidâ gelir; “Ey Muhammed! “Âlimlerle beraber olur, câhillerden uzak durur, amele ve zikre Kalbinde imândan bir tâne olan kimse devam edersen, Allahü teâlâya kavuşursun” buyurdu. Cehennemden çıkacaktır, râzı oldun mu?” denir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Evet, râzı oldum yâ Rabbi!” cevâbını verir, ömründe bir kerre dahî “La ilahe illallah Muhammedün Resûlullah” diyen kimse o gün Cehennemden çıkarılır. Cennetin kapısında bulunan nehre götürülürler. Orada yıkanıp, genç olarak çıkarlar. Onların yüzleri, ondördüncü gecedeki dolunay gibidir. Sonra Cennete girerler. Sonra Cehennemdeki müşrikler, Cehennemde yanmakta iken, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) şefaati ile oradan çıkarılmış olan günahkâr mü’minleri göremezler. Onlara, Muhammed aleyhisselâmın şefaat ettiği, tevhîde inandıkları için onların Cehennemden kurtuldukları söylenir. Bunun üzerine onlar; “Keşke biz de müslüman olsaydık” derler. Ebû Abdullah ibnî Nu’mân Merrâkûşî ( radıyallahü anh ), Süleymâniye Kütüphânesi’ndeki “Siyer-i Ehl-is-Sülûk” adlı eserinde buyuruyor ki: Bil ki, her iki dünyâda (dünyâ ve âhırette), soyu ile, çok ilim sahibi olmakla, çok şeyler rivâyet edip, hikmetli sözler söylemekle, kişi şerefli ve azîz olmaz! Kişi, ancak (zâhiri ile beraber) bâtının da (kalbinin de) ma’nevî kirlerden ve kötülüklerden arınması ile, himmetinin yüksekliği ile bu şerefe ve izzete sahip olur. Allahü teâlâ, Dâvud aleyhisselâma; “Ben hakîm olan kişinin hikmetli sözlerine değil onun kalbine ve Mekke-i mükerremede bir zât, Nehrecûrî’ye gelip; “Kalbimde bir kasvet (katılık) var. Bunun için, falan falan zât ile istişâre ettim. Onlardan biri, bana oruç tutmamı tavsiye etti. Dediği gibi yaptım, fakat bu durumdan kurtulamadım. Diğeri ile istişâre ettim, o da yolculuk yaparsam bu hâlin benden gideceğini söyledi. Onun dediği gibi de yaptım, fakat yine bu hâlimden kurtulamadım” deyince, Ebû Ya’kûb Nehrecûrî hazretleri; “Onların tavsiyeleri hatalıdır. Sen, insanlar uyuduğu zaman Mültezem’e (Hacer-ül-esved ile Kâbe-i muazzamanın kapısı arası) git. Orada, Allahü teâlâya bu hâlinin geçmesi için yalvar” dedi. O kimse de dediği gibi yaptıktan sonra, “O kasvet hâli benden geçti” dedi. Mekke-i mükerremede, Mültezem’de bulunmayan kimse için de, her yerde Hakkın rahmet kapısı açıktır. Hakkın rahmet kapısı dâima Ehl-i İslâmın mültezemidir. Dâvûd aleyhisselâm buna işâret ederek; “İlâhî! Senin tabîblerine gittim. Hepsi de bana senin kapını gösterdiler” buyurmuştur. Bu kapı, uzakta ve yakında olanların hepsi içindir. Ancak, bu kapıya Allahü teâlânın hâs ve yakın kulları yapışmıştır. Bu kapının uzak-yakın herkese açık olduğuna, Allahü teâlâ, Bekâra sûresi 186. âyet-i kerîmede işâret buyurmuştur. Bu âyet-i kerîmede meâlen; “(Habîbim), kullarım sana beni sordukları zaman onlara, benim yakın olduğumu ve duâ edenin duâsını kabûl edeceğimi söyle” buyuruldu. Ebû Mervân Abdülmelik bin Ubeydullah ez-Zâhid anlatır: kerâmetleri meşhûrdur. O, size duâ ederse, şifâ bulmanız “Sâlihlerden bir cemâat, Fas şehri âlim ve fadıllarından birisine umulur. Ona birini gönderip da’vet ederseniz iyi olur” dedi. gelerek şöyle dediler: “Falancanın oğlu hapse düştü. Onun bırakılması husûsunda vâliye müracaat ettik, fakat o bizim bu Bunun üzerine vâli emir verip, Sehl bin Abdullah Tüsterî’yi arzumuzu kabûl etmedi. Bunun üzerine o âlim zât onlara; “Siz çağırttı. Sehl bin Abdullah vâlinin yanına gelince, vâli, ona; müracaat edilecek yerde hatâ etmişsiniz” deyip, Allahü “Efendim! Eğer benim hastalıktan kurtulup, şifâ bulmam için teâlâya, o şahsın hapishâneden kurtulması için yalvarmaya duâ buyurursanız, duânızın bereketiyle, sıhhat ve afiyete başladı. Nihâyet, Allahü teâlânın izni ve inâyeti ile, o şahıs kavuşacağımı umuyorum” dedi. Bunun üzerine Sehl bin hapishâneden kurtuldu.” Abdullah Tüsterî; “Kapında bunca mazlûm varken, zâlimler yardımcıların iken sana nasıl duâ ederim? Mazlûmlara yardım Tasavvuf büyüklerinden Ebû Abbâs bin Tamettit ( et! Zâlimleri yanından uzaklaştır! O zaman Allahü teâlâ sana radıyallahü anh ) anlattı: “Şeyh Ebû Ya’z, Fas şifâ verir” buyurdu. Bunun üzerine vâli Leys bin Rebî’, Sehl şehrine gelmişti. Kal’a mahallesinde indi. Burada hazretlerinin söylediklerinin derhal yerine getirilmesini emretti. meşhûr bir mescid vardı. Bu mescid, sâlih Yaptığı bütün haksızlık ve zulümlerden tövbe etti. Bunun kimselerin uğradığı bir yerdi. Ebû Ya’z üzerine Sehl bin Abdullah Tüsterî ellerini kaldırıp, onun için hazretlerinin yanına, onu sevenlerden ba’zı şöyle duâ etti: “Allahım! Ona ma’siyetin, günahın ve kötülüğün kimseler geldi. Biraz vakit geçince, Ebû Ya’z, zilletini, zulmün alçaklığını gösterdin. O bunu idrâk edip büyük âlim Ebû Hasen bin Hazm’i sordu. Orada anladı. Şimdi ona, sana olan itaatin izzetini, kıymetini ve bulunanlar da, onun hapiste olduğunu söylediler. üstünlüğünü göster ve sıhhatin tadını tattır.” Duâsını bitirir Bunun üzerine, Şeyh Ebû Ya’z mescide gitti. Bir bitirmez, vâli Leys bin Rebi’ ayağa kalktı. Sanki, daha önce hiç müddet orada kaldıktan sonra tekrar Ebû Hasen hasta değilmiş gibi oldu. Bunun üzerine vâli, Sehl bin Abdullah bin Hazm’i sordu. Yine onlar; “Efendim, daha Tüsterî’ye bin dinar verilmesini emretti. Fakat dinarları kabûl evvel arz ettiğimiz gibi, o hapistedir” dediler. O etmeyip, vâlinin yanından ayrıldı. Yanında bulunanlardan biri zaman Şeyh Ebû Ya’z; “Allahü teâlâya onu ona; “Efendim! O dinarları alıp da fakirlere dağıtsanız iyi olmaz kurtarması için yalvarmıştım da, onun için, acaba mıydı?” deyince, Sehl bin Abdullah Tüsterî eliyle deniz geldi mi diye sordum” dedi. O sırada Ebû Hasen tarafına doğru işâret etti. İşâret ettiği yere bakanlar, denizin de çıkageldi. Oradakiler, ona nasıl kurtulduğunu tamamen inci ile dolduğunu gördüler. Bunun üzerine Sehl bin sorduklarında; “Şimdi beni çıkardılar!” dedi. Ben, Abdullah onlara şunu söyledi: “Bu kadar incilere sâhib olan Allahü teâlânın Ebû Ya’z’ın duâsı hürmetine onu kimse, hiç Leys’in altınlarına muhtaç olur mu? Tabîbler bir hapisten kurtardığını anladım.” vâsıtadır. Şifâyı ancak Allahü teâlâ verir” buyurdu. Hakkın kapısına yapışmak, bütün derdlere deva, hastalıklara İşte böyle garip ve harikulade hâdiseler, Allahü teâlânın şifâdır. Şöyle anlatılır: “Zamanının meşhûr vâlilerinden Leys dostlarının ve velî kullarının hâlleridir. Hakîkatte, hakîkî sultan bin Rebî’, bir hastalığa yakalanmıştı. Zamanının en meşhûr ve pâdişâh bu büyüklerdir. Kim doğru yolda bulunmak isterse, tabîbleri onu tedâvi etmişler, ancak bir netice alamamışlardı. Resûlullahın ( aleyhisselâm ) ve Selef-i sâlihînin yolunda Onun hastalığı karşısında şaşırıp kalmışlardı. Vâlinin yakınları giden o büyüklerin yolundan gitsin, onların izinden yürüsün! ve akrabaları da, hastalığın bu kadar uzun sürmesinden dolayı ne yapacaklarını bilemez olmuşlardı. Birgün vâli Leys bin Allahım! Hasta kalblerimize deva ve şifâ ihsân eyle. Fadlınla, Rebî’; “Hastalığımın tedâvisinden ve şifâ bulmamdan hiç ümid rahmetinle günahlarımızı af ve mağfiret eyle! (Amin).” yok mu?” deyince, tabîbler; “Evet, yapacak bir şeyimiz kalmadı” dediler. Bu sırada içlerinden biri vâliye; “Efendim! Sehl bin Abdullah Tüsterî isminde sâlih bir zât vardır. Onun Ebû Abdullah İbni Nu’mân Merrâkûşî ( radıyallahü anh ) “Gunyet-üt-tâlib” adlı risalesinde buyurdu ki: “Mü’minlere takvâyı tavsiye ederim. Çünkü takvâ, arkadaş edin, dinine zarar getiren, işleri seni dünyâya teşvik mü’minler için en hayırlı elbisedir. Güzel amel eden kimse ile arkadaş olmaktan sakın” buyururdu. sahibi sâlih kimselerle beraber olmak, bozuk amelli fâsık kimselerden uzaklaşmak, takvâda Lokman Hakim de oğluna şöyle nasihatte bulundu: “Ey oğul! kolaylık sağlar. Kur’ân-ı kerîmde Zuhrûf suresi Diline sahip olmayan kimse, sonunda pişman olur. Çok altmışyedinci âyet-i kerîmede meâlen; “(Küfürde münâkaşa ve münâzara yapan kimse, kötülenir. Kötü işlerin birleşip sevişen) dostlar, o gün birbirlerine yapıldığı yerlere girenler, oralarda işlenen kötü işleri yapmakla düşmandırlar. Dostlukları ve birbirlerini sevmeleri, suçlanır ve töhmet altında kalırlar. Kötü kimse ile arkadaş olan Allahü teâlâ için olan takvâ sahipleri ise, kimse, kötülükten kurtulamaz. Emîn olamaz. İyi kimse ile birbirlerine şefaat ederler” buyuruldu. Hadîs-i arkadaş olan kimse, iyi şeylere kavuşur.” şerîfte, sâlih ve iyi kimselerle beraber bulunmak hakkında; “Sâlih arkadaşın hâli, güzel koku satan attârın hâli gibidir. Ondan koku satın almasan da, hiç olmazsa kokusundan istifâde edersin. Kötü arkadaşın durumu ise, demircinin durumu gibidir. Ateşi elbiseni yakmasa da, kötü kokusu bulaşır” buyuruldu. Allahü teâlâ, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) lâyık olduğu yüksek dereceleri mükâfat olarak versin. Çünkü O, bizi kötü ve bozuk kimselerle beraber olmaktan sakındırıp, iyi ve sâlih kimselerle beraber olmak için uyardı! En iyi arkadaş, beraber olmaya daha lâyık kimse, Resülullah efendimizin ( aleyhisselâm ) haber Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ), kendisinden nasihat isteyen bir kimseye; “Allahü teâlâdan kork! Allahü teâlânın sana lütfettiği nûru, günah işlemek sûretiyle söndürme!” buyurdu. İmâm-ı Şafiî ( radıyallahü anh ) bir nasihatinde; “Allahü teâlânın, kalbini açmasını, nurlandırmasını isteyen kimsenin, kendisini alâkadar etmiyen mevzûlarda konuşmaması, günahları terketmesi, onlardan uzak durması lâzımdır. Kim iyi ameller işlerse, Allahü teâlâ, başkasına nasîb etmediği şeyleri o kimseye nasîb eder” buyurdu. Allah ve Resûlü, ana-babaya itaat edip onlara teşekkür borcunu eda eden, onlara karşı gelmeyenlerden râzıdır. verdiği kimsedir. Resûlullaha ( aleyhisselâm ); İbn-i Vaddâh anlattı: Akşam ile yatsı arasında büyük zâtlardan “Yâ Resûlallah! En hayırlı, en iyi arkadaş birinin huzûruna girdim. Ona; “Bana nasihatte bulun” dedim. hangisidir?” diye sorulunca; “Kendisini Bunun üzerine bana nasihatte bulunup; “Allahü teâlâdan kork! gördüğünüzde Allahü teâlâyı hatırladığınız, Ana-babana itaat et! Onlara iyilikte bulun! Kur’ân-ı kerîmi çok konuşması ilminizi artıran, ameli ve yaptıkları size oku! Bunu hiç ihmâl etme! Mümkün mertebe insanlardan uzak âhıreti hatırlatan kimsedir” buyurdu. kal! Çünkü, hased de, nemime de (söz taşımak) hep iki veya Allahü teâlâ, Mûsâ aleyhisselâma vahyedip; “Yâ Mûsâ! Kendine dost, arkadaş ara! Sana benim rızâm için gelmeyen kimse ile dost ve arkadaş olma! Çünkü o vefasızdır” buyurdu. Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ) şöyle anlattı: Havariler, Îsâ aleyhisselâma; “Yâ Rûhullah! Kiminle arkadaş olalım?” diye sordular. Îsâ aleyhisselâm; “Görüldüğünde size Allahü teâlâyı hatırlatan, konuşması ilminizi artıran, işleri sizi âhırete teşvik eden kimse ile arkadaş olunuz” buyurdu. Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ) talebelerine bunu tavsiye eder, “Sözü ilmini artıran, işleri seni âhırete teşvik eden kimseyi daha fazla insan arasında olmaktadır. Fakat, yalnız ve tek başına olan kimse, bu durumlardan nefsini korumuş olur” buyurdu. Ben de şunu nasihat ederim: Kişinin, zâhirî ilimlerden herkesin bilmesi lâzım olan; namaz, oruç gibi farz-ı ayn olan vazîfelere dâir bilgileri öğrenmesi ve bilmesi zarurîdir. Çünkü kalblerin aydınlanması, kalblerin huzûru ve Allahü teâlânın rızâsı bunları öğrenip, yapmaktadır. Bu husûsta Mâlik bin Enes’in ( radıyallahü anh ) sözü ne güzeldir Bir kimse gelip. Mâlik bin Enes’den ( radıyallahü anh ) bâtın ilmi ile ilgili birşey sordu. Mâlik bin Enes ( radıyallahü anh ), onun bu suâlini hoş karşılamadı ve ona; “Bâtın ilmi, zâhir ilmini öğrendikten sonra 10) “Gunyet-üt-tâlib”, Süleymâniye Kütüphânesi Şehid Ali öğrenilir. Zâhirî ilimleri öğrenmiş, olan, bâtın ilmini öğrenir. Paşa kısmı. 1345 numaralı mecmûada. Zâhirî ilimleri öğrenip, onlar ile amel eden kimseye, Allahü teâlâ bâtın ilmini açar. Bâtın ilmi, ancak kalbin açık olup 11) “Misbâh-üz-zulâm, fil-müstegisî bi-hayr-il-enam nurlanması ile elde edilir” buyurup, suâli soran şahsa döndü Muhammed aleyhi efdalüs salâtü vesselâm fil-yakazati vel- ve şöyle dedi: “Sen, açık ve zâhir olan şeylere sarıl! menâm” Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmı, 57 Bilinmeyen yollara girmekten sakın! Bildiğin şeylere yapış, numaralı eser. bilmediklerini, anlayamadığın şeyleri bırak!” buyurdu. Allahü teâlâ, Kur’ân-ı kerîmde Bekâra suresi 282. âyet-i kerîmede meâlen; “Hak teâlânın emrine ve nehyine aykırı hareketten sakının, azâbından korkun! Allahü teâlâ, işlerinize âit hükümlerini size öğretiyor. Allahü azîmüşşân, her şeyi hakkıyla bilir” buyurdu. Takvâ, Allahü teâlânın emirlerini yapıp, yasaklarından sakınmaktır. Bu mühim bir kaidedir. Kim gizli ve açıkta iken bu kaideyi gözetmezse, helakı ve felâketi yakın demektir. Şâirlerden biri, bir beytinde şöyle demektedir: MERZÛK BİN HASEN BİN ALİ Zebid şehrinde yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Merzûk bin Hasen bin Ali es-Sârifî el-Yemenî’dir. Babası, Züâl’den gelip Zebid’de yerleşmiş idi. Merzûk hazretleri orada yetişti. İbrâhim-i Çeştî hazretlerinin sohbetlerinde bulundu. 619 (m. 1222) senesinde vefât etti. Bâb-ü sihâm kabristanında defnolundu. Kabri, orada büyük âlimlerin bulunduğu meşhûr kabirler arasında ziyâret edilmekte, ziyâret edenler mübârek rûhâniyetinden istifâde etmektedirler. Ziyâret edip, onu vesile “Ey kardeşim! Kendine takvâyı azık edin. Çünkü takvâyı ederek Allahü teâlâya duâ edenlerin duâlarının kabûl edildiği kendisine sermâye edinen kimse, pekçok hayır ve iyiliklere çok görülmüştür. nail olur.” Merzûk bin Hasen hazretleri, Ahmed-i Sayyâd Ebû Gays, Muhammed Hâkimî ve başka âlimlerden ilim öğrendi. Kendisi de birçok talebe yetiştirdi. Keşif ve kerâmet sahibi, evliyânın 1) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 522 büyüklerindendir. Ümmî idi. Ya’nî okuması yazması yoktu. Fakat Allahü teâlânın inâyeti, yardımı ile çok ilim sahibi 2) Tabakât-ül-evliyâ sh. 488 3) Şezerât-üz-zeheb cild-5, sh. 384 4) El-A’lâm cild-7, sh. 118 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 134 olmuştu. Her âlim ile, bildiği ilimlerle ilgili olarak konuşurdu. Ya’nî birçok ilimde söz ve ihtisas sahibi idi. Dostlarına çok fâideli olurdu. Herkes kendisinden çok istifâde ederdi. Talebelerini çok güzel yetiştirirdi. Evlâdından, soyundan çok âlim gelmiş olup, kendilerine Benî-Merzûk denilmiştir. Merzûk bin Hasen ( radıyallahü anh ), bu âlimler sülâlesinin ceddi, atasıdır. Zebid şehrinde ilim öğrenmek istiyen herkes 6) Kıyâmet ve Âhıret sh. 116 kendisine gelip, talebe olurdu. Herkes tarafından tanınır ve sevilirdi. Torunlarından Yahyâ-i Merzûkî, Benî-Merzûk 7) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 406, 997 evliyâsını, âlimlerini anlatan bir kitap yazmıştır. Bu kitapta şöyle anlatıyor: “Bir defasında, zamanın sultânı, Merzûk 8) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 68 9) “Siyer-i ehl-is-sülûk”. Süleymâniye Kütüphânesi. Şehid Ali Paşa kısmı, 1345 numaralı mecmûada. hazretlerini bir ziyâfete da’vet etti. Maksadı, onun hâlini iyice anlamak, imtihan etmek, denemek idi. Kerâmet sahibi olduğu söyleniyor, bakalım aslı var mı?” düşüncesiyle hareket ediyordu. Bir sığır ve bir de at kestirip, etlerini ayrı ayrı pişirttirdi. Ayrı ayrı tabaklara koydurdu. Sonra Merzûk borcu olmadığı hâlde oğlunun kendisinden para istediğini hazretlerini yemeğe da’vet ettiler. Merzûk ( radıyallahü anh ), bildirip, şikâyette bulundu. O da oğlunu çağırıp, ona; “Sen talebelerinden ba’zıları ile gelip sofraya oturdu. Sultânın borcu, alacağı, malı boşver! Nasıl olsa öleceksiniz. Zâten adamları da sofraya oturdular. Merzûk bin Hasen hazretleri, ecelin geldi” buyurdu. O oğlu, o mecliste vefât etti. içinde sığır etinin bulunduğu tabakları talebelerinin önlerine dağıttı, içinde at eti bulunan tabakları da sultânın adamlarının Merzûk bin Hasen hazretleri vefât edince, onu saltanat ehlinin önlerine koydu. Sultân dikkatle ta’kib ediyordu. Sığır etlerinin kabirleri arasına defnettiler. Kabri, Sultan Muzaffer bin hepsinin Merzûk hazretleri ve talebelerine, at etlerinin de Resûl’ün yanında idi. Vefâtından senelerce sonra idi. kendi adamlarına geldiğini görünce çok hayret etti. Tabaklar Emîrlerden (vâlilerden) İbn-i İydemir isminde birisi vefât etti. önceden, sâdece sultânın bileceği şekilde karıştırılmış idi. Merzûk hazretlerinin kabrinin yakınında bunu defnettiler. O Merzûk hazretleri ise, bu tabakları hiç yanlışlık olmadan zamandaki âdetlere göre, böyle birisi vefât edip defnedilince, ayırıyor, sığır etlerini kendi talebelerine, at etlerini de sultânın kabrin üzerine bir çadır kurulur, ölen kimsenin yakınlarından adamlarına ayırıyordu. Sultan bir ara; “Bunların hepsi temiz bir grup kimse o gece o çadırda yatardı. Bu ölen kimse için ettir. Niçin ayırıyorsunuz?” deyince, Merzûk ( radıyallahü anh kurulan çadırda da, amcasının oğlu ve bir grup kimse yattılar. ); “Bu tabaktaki etler, fakirlere (bizlere) lâyıktır. Diğer Ölen kimsenin amcasının oğlu olan kimse, o gece çadır da tabaklardaki etler de, sultanların adamlarına, hizmetçilerine uyurken rü’yâsında gördü ki, bir grup melek, deveyi andıran lâyıktır” buyurdu. Bunları işiten Sultan, Merzûk hazretlerinin bir ateş (ateşten bir deve) getirdiler. Üzerinde de ateşten bir fazilet ve yüksekliğini anlayarak, hemen yanına yaklaştı. mahmil (sandık) vardı. O gün vefât etmiş olan amcasının Merzûk’un elini öptü, ondan nasihat istedi. “Lütfen bana oğlunu, kabrinden çıkardılar ve getirdikleri ateşten sandığa emrediniz! Hüküm vermekte nasıl davranayım?” dedi. Merzûk koymak istediler. O ise ateşin şiddetinden, kendisine gelen bu hazretleri de ona nasıl davranması icâb ettiğini açıklıyarak, sıkıntıdan dolayı feryâd ediyor, imdâd istiyordu. Bu sırada, çok nasihatlerde bulundu.” Merzûk bin Hasen hazretleri kabrinden çıkıp oraya geldi ve meleklere; “Onu bırakınız!” buyurdu. Melekler onu görünce Rivâyet edildiğine göre, zamanın kadısı Zebid’de bir câmi çok hürmet ettiler ve; “Ey efendimiz! Biz buna böyle yapmakla yaptırmış idi. Câmi inşaatı tamamlanmış, mihrabın emrolunduk” dediler. O da; “Rabbim beni bu kimseye ve yerleştirilmesine sıra gelmişti. Kalabalık bir cemâat yakınımdaki kabirlerde bulunanlara şefaatçi eyledi” buyurdu. toplanmıştı. Merzûk hazretleri de cemâat arasında idi. Zaten Bunun üzerine melekler onu bırakıp gittiler. Sabah olunca, evi de, yeni yapılan mescidin hemen yakınında idi. Mihrabın rü’yâyı gören kimse rü’yâsını insanlara anlattı. O çadırı oradan tam düzgün yerleştirilmediğini görünce, kadıya müracaat kaldırdılar. O sırada, Merzûk hazretlerinin yerinde, insanları ederek durumu bildirdi. Kıble istikâmetinin tam o şekilde irşâd etmekle meşgûl olan zât, torunu, Muhammed bin Hasen olmadığını, biraz daha dönülmesi icâb ettiğini bildirdi. Kâdı ise bin Merzûk idi. Rü’yâyı gören kimse, rü’yâsını ona da anlattı. bunu kabûl etmedi ve muhalefet etti. Merzûk hazretleri, Bu da, dedesi ve babası gibi evliyâ zâtlardan idi. kadıya; “Kıble böyledir, inanmıyorsan bak. İşte Kâ’be-i muazzama!” buyurdu. Kâdı, Merzûk hazretlerinin bildirdiği şekilde durarak bakınca, Allahü teâlânın izni ile, Merzûk bin Hasen’in bereketi ile, tam karşısında Kâ’be-i muazzamayı 1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 250 gördü. Orada bulunan cemâatin hepsi de gördüler. Mihrabı da, Merzûk’un ( radıyallahü anh ) bildirdiği şekilde yerleştirdiler.” Merzûk hazretlerinin kerâmetlerinden birisi de şöyle anlatılmaktadır “Merzûk bin Hasen’in oğullarından birinin, bir MES’ÛD BEY (Şîr Hân Makbûlullah Dehlevî) kimsede alacağı vardı. Bir zaman sonra o kimseden alacağını Hindistan evliyâsından. İsmi Şîr Hân, lakabı Makbûlullah, istedi. O kimse borcunu inkâr ettiği gibi, Merzûk’a gelerek, mahlası Mes’ûd Bey’dir. Dehlevî nisbet edildi. Hindistan’ın en büyük hükümdârlarından Fîrûz Şâh’ın akrabasından ve anlaşılmaktadır. Vücüddan ayrılmasıyla, bu tasarrufları da ümerâsındandı. İlim, mal-mülk, makam ve mevki sahibi idi. gider. O hâlde, cesedde ki tasarruflarından, varlığı Şeyh Rükneddîn bin Şeyh Şihâbüddîn’i gördü. Allah aşkı galip anlaşılmaktadır. gelip, malı-mülkü, makamı, mevkiyi terketti. Şeyh Rükneddîn’in garip bir talebesi, Allah yolunun bendesi oldu. Dünyâ ile irtibâtını kesti. Malı-mülkü, dünyâ düşkünlerine, onları sevenlere bıraktı. Kendisi, yalnız ilim ve ibâdetle meşgûl oldu. Onun sekr hâli, Allah aşkından dolayı sarhoşluğu başkasına benzemezdi. Allah aşkından akan gözyaşlarının her damlası, kor gibi düştüğü yeri yakardı. Çeştî yolunda, 1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 176 2) Esmâ-ül-müellifîn cild-1, sh. 420 3) Keşf-üz-zünûn sh. 1648 hakîkat sırlarını bunun gibi ortaya döken olmadı. Tasavvuf ve tevhîd bilgilerine dâir çok eserler yazdı. “Temhîdât” ve “Mir’ât- 4) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 312 ül-ârifîn” adlı eserleri bunlardandır. “Yûsuf-ü-Züleyhâ”, “Dîvânı şi’r”, “Manzûmât-i Fârisiyye” adlı eserlerinde şiirleri toplandı. 5) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 321, cild-2, sh. 460 Dîvânında birçok kasideler vardır. Şiirlerinde “Mes’ûd” mahlasını kullandı. 836 (m. 1432) senesinde vefât edip, Dehlî’de Hâce Kutbüddîn Bahtiyar Kâkî’nin türbesi yolunda, Şeyh Rükneddîn’in kabri yanına defnedildi. “Mir’ât-ül-ârifîn” adlı eserinde, rûh hakkında şöyle buyurmaktadır: “Allahü teâlâ, rûhun sırrını ve nasıl olduğunu, bütün varlıklardan gizlemiştir. Akıl idrâki ve göz hissi ile onu kimse bilemedi ve göremedi. Allahü teâlânın, İsrâ sûresi seksenbeşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Sana rûhtan soruyorlar. Rûh, Rabbimin yarattığı varlıklardan biridir diye cevap ver” buyurması, rûhun var olduğunun ifadesidir. Allahü teâlâ aynı âyet-i kerîmenin devamında meâlen; “Size ilimden pek azı verildi” buyurarak, rûhu görmek istemekten menetmektedir. Rûh, eserleri ile belli olmaktadır ama, akıl onu idrâk etmekten âcizdir. Onun mâhiyetinden, özünden konuşmak zordur. Çünkü o, sözün had ve ölçüsünün dışındadır. Hakîkate ermiş âlimler derler ki; rûhu tanımak, rûhla olur. Akıl mumu ma’rifet nûru ile yanıp ışık saçmayınca, rûh bilinemez. Şâirin dediği gibi: Ben cisimle değil, rûhla insanım.” Herkes, kendi keşfi ölçüsünde rûhdan bahsetmiştir. Benim kalbime doğan, rûhun latîf birşey olmasıdır. Zâtı gizli, eserleri zâhirdir. Tasarrufu, cismle, bedenle alâkalı yedi sıfatla anlaşılır. Bedenden ayrılması ile, bedene olan tasarrufları kesilir. Rûhun en büyük fazilet ve olgunluğu; Hak teâlâ zâtı ile gizli, eserleri ile zâhir olduğu gibi, rûhun da zâtı olarak örtülü olmasıdır. Rûh, hayat eseri ile meşhûrdur. Vücüddaki tasarrufları yedi sıfatla MES’ÛD BİN AHMED EL-HÂRİSÎ Hanbelî mezhebi âlimlerindendir. Künyesi Ebû Muhammed ve Ebû Abdürrahmân’dır. Lakabı Kâdı’l-kudât Sa’düddîn’dir. 652 (m. 1254)’de Bağdad’ın Hârisiyye köyünde doğdu. Bu bakımdan Harisî ve Bağdadî nisbeti verilmiştir. 711 (m. 1311) senesinde Kâhire’de vefât etti. Kabri, Karâfe kabristanındadır. Fıkıh ilmini, zamanının fıkıh âlimlerinden olan Ali bin Ebû Amr ve diğerlerinden öğrenmiştir. Mısır’da; Radî bin Burhan, Necîb el-Harrânî, İbn-i Allâf ve diğerlerinden ve Bûsîrî’nin talebelerinden ve tabakasından, İskenderiyye’de; Osman bin Avf, İbn-i Furât’dan, Dımeşk’da; Ahmed bin Ebi’l-Hayr, Ebû Zekeriyyâ bin Sayrafi ve diğerlerinden hadîsi şerîf işitti. Ayrıca kendi kendine çok kitab okuyup bunlardan bir kısmını kendi hattı ile yazmıştır. Eserler yazmış ve ba’zı kitaplar üzerine şerhler yapmıştır. Sünen-i Ebû Davud’un bir kısmını şerh etmiştir. “El-Muknî” adlı fıkha dâir eserin de bir bölümünü şerh etmiştir. Hattı (yazısı) gayet güzel ve meşhûr idi. Hacca gitti ve Mensûriyye, Câmi-ül-Hâkim gibi değişik yerlerde ders verdi. İkibuçuk sene kadar kadılık yaptı. İmâm-ı Zehebî, Mu’cem’inde onun için şöyle verdi. Orada Şafiî mezhebinin en başta gelen âlimi oldu. Bu demiştir: “Fıkıh ilminde âlim, müftî, hadîs ilmi ve vasfından dolayı, hilâfet merkezi Bağdad’a elçi olarak gidip buna bağlı ilimlerde âlim, hoşsohbet, Arabcanın döndü. Kendisinden Ebü’l-Mevâhib bin Sasrî, Ebü’l-Kâsım bin usûlüne uygun ve güzel yazı yazan bir zât idi. Sasrî, Tâcüddîn Abdullah İbni Hammureyh ve diğer birçok zât Hanbelî mezhebinde meşhûr ve başta gelen bir ilim alıp, rivâyette bulunmuş ve pekçok kimse ondan icâzet âlim olup, bu husûsta ders vermiştir.” almıştır. Bir mescid yaptırdı ve kitaplarını Şam’da Adîliyye Medresesi kütüphânesine vakfetti, bağışladı. Kabri, Sufiyye Kendisinden; İsmâil bin Habbaz, Ebü’l-Haccâc el- kabristanının batısında bir türbededir. Edîb, vâ’iz ve sâlih bir Mezî, Ebû Muhammed el-Berzâlî ve diğerleri zât idi. Fıkıh ilmine dâir “El-Hâdis” adında bir eseri vardır. rivâyette bulunmuştur. Muhtasar (kısa) ve son derece faydalı bir eserdir. Bu eseri Behâ el-Kaftî şerh etmiştir. Bundan başka Selâhaddîn-i Eyyûbî için hazırladığı ve bir müslümana lâzım olan i’tikâd 1) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 347 2) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-2, sh. 362 bilgilerini anlatan bir eseri daha vardır. Selâhaddîn-i Eyyûbî, onun yazdığı bu bilgileri çocuklarına küçük yaşta öğretip, ezberletmiştir. 3) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 28 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 230 2) Tabakât-üş-Şâfiiyye cild-7, sh. 297 MES’ÛD BİN MUHAMMED TURAYSÎSÎ NİŞÂBÛRÎ Fıkıh âlimlerinden. Künyesi Ebü’l-Meâlî, lakabı Allâme Ebü’lMeâlî’dir. 505 (m. 1111) senesinde Nişâbûr’da doğdu. 578 (m. 1182) senesinde Şam’da vefât etti. Şafiî mezhebi fıkıh âlimidir. Fıkıh ilmini, İmâm-ı Gazâlî hazretlerinin talebelerinden olan Muhammed bin Yahyâ’dan, babasından, Ömer es-Sultan’dan, 3) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 96 4) El-Bidâye ven-nihâye cild-12, sh. 312 5) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 263 6) Tabakât-üş-Şafiiyye (Esnevî) cild-2, sh. 498 İbrâhim el-Merverrûzî’den öğrendi. Ebû Nasr bin Üstâd Ebû Kâsım el-Kuşeyrî’den rivâyette bulundu. Hibetullah es- 7) Keşf-üz-zünûn sh. 2026 Seyyidî’den, Abdülcebbâr Beyhekî’den ve diğer âlimlerden hadîs-i şerîf dinledi. 8) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 429 Daha küçük yaşta iken ilimde çok ilerledi. Tahsilini 9) Tabakât-ül-müfessirîn (Dâvûdî) cild-2, sh. 319 tamamladıktan sonra, Nişâbûr’da Nizamiye Medresesi’nde bir müddet ders verdi. Sonra Bağdad’a gitti. Bağdad’da büyük bir 10) Tezkiret-ül-huffâz cild-4, sh. 1341 alâka gördü. Bağdad’dan Şam’a geçip bir müddet de orada ikâmet edip, Mucâhidiyye Medresesi’nde ders verdi. Ebü’lFeth Nasrullah el-Mıssîsî’nin vefâtından sonra, Gazâliyye zaviyesinde ders verdi. Bundan sonra Haleb’e gitti. Orada MESRÛK BİN EL-ECD ( radıyallahü anh ) Nûreddîn ve Esedüddîn tarafından yaptırılan iki medresede ders verdi. Sonra Bağdad’a gitti. Bağdad’dan da Hemedân’a Tabiînden meşhûr fıkıh ve hadîs âlimi. İsmi Mesrûk bin El- gidip, bir müddet orada ders verdi. Burdan da Şam’a gitti. Ecdâ bin Mâlik bin Umeyy bin Abdullah bin Mûrr El-Hemedânî Şam’da yerleşip, Gazâliyye ve Carûhiyye medreselerinde ders El-Vedâî’ El-Kûfî olup, künyesi Ebû Âişe’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. Hazreti Ali zamanında 63 (m. 683)’de şehîd anlatmaktadır. Ramazanda imam olduğunda bir rekâtta oldu. Çok âbid (ibadet eden) bir zât olup sika (güvenilir, Ankebût sûresini baştan sona okurdu. sağlam) âlimlerdendir. Aslen Yemenli’dir. Hazreti Ebû Bekir zamanında Medine-i Münevvere’ye geldi. Daha sonra Kûfe’ye Hacca gittiği zaman secdeden başka bir şey için başını yere yerleşti. Kadisiye savaşına katıldı ve bu savaşta yaralandı. koymamış, hiç uyumamış hep ibadetle meşgûl olmuştur: Hissesine de bir câriye düştü. Geçimini Fırat nehrinden su Mesrûk ( radıyallahü anh ) son derece tevekkül sahibiydi. getirip satmakla temin ederdi. Hazreti Ömer ile karşılaştığı Tevekkül sahibi olanları da severdi. İmâm-ı Gazâlî ( zaman Hazreti Ömer “İsmin nedir?” diye sordu, “Mesrûk bin radıyallahü anh ) İhyâu ulûmiddîn kitabında şöyle El-Ecdâ” diye cevap verdi. Hazreti Ömer “Ecdâ” şeytandır. yazmaktadır. Mesrûk buyuruyor ki: Çölde yasayan bir Sen Mesrûk bin Abdurrahmân’sın buyurdu. Bundan sonra bu bedevînin bir merkebi, bir köpeği, bir de horozu vardı. Horoz isimle tanındı. Ecdâ’ lügatta, çekişip, kötü söz söyliyen kendilerini sabah namazı için uyandırır, köpek bekçilik yapar, mânâsına gelmektedir. merkeb de su ve çadırlarını taşırdı. Fakat bu bedevî son derece tevekkül eden ve herşeyi hayra yoran bir kimse idi. Hazreti Mesrûk; Hazreti Ebû Bekir, Hazreti Ömer, Hazreti Birgün tilki horozunu çaldı. Aile fertleri buna üzüldü. Fakat bu Osman, Hazreti Ali, Hazreti Muâz İbni Cebel, Habbâb bin Eret, zat, “Belki hakkımızda hayırlısı budur” dedi. Bir müddet sonra İbni Mes’ûd, Ubeyy bin Ka’b, Mugîre bin Şu’be, Zeyd bin kurt merkebini parçaladı. Yine çoluk çocuğu üzüldü. Adam Sabit, İbni Ömer, İbni Amr, Ma’kil bin Sinân ve Hazreti Âişe, “Belki hayırlısı budur” dedi. Bir müddet sonra köpek de öldü. Ümmü Seleme, Ubeyd bin Umeyr (r.anhüm) ve birçok Adam yine “Belki hakkımızda hayırlısı budur” dedi. Birgün Eshâbdan hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Muhammed bin sabahleyin baktılar ki, etrâflarındaki komşular eşkiyalar Münteşir, Ebû Vâil, Şa’bî, İbrâhîm Nehaî, Ebû İshâk Es-Sebîî’, tarafından esîr alınıp götürülmüşler. Çünkü gece onların Yahyâ bin Sabit, Abdurrahmân bin Mes’ûd, Eb-üş-Şa’sa hayvanları gürültü yaparak yerlerini belli edince, eşkiyalar Abdullah bin Mürre, Mekhül Eş-Şamî” ve birçok âlim Hazreti bunların yerlerini kolayca tesbit etmişler. Fakat bunların Mesrûk’dan hadîs-i şerîf rivâyet etmişlerdir. İlim öğrenmek için hayvanı olmadığı için, eşkiyalar karanlıkta bunları fark çok çalışırdı. Şa’bî: “Ondan daha çok ilim öğrenmek isteyen edemeyince bunlar kaldılar. Demek ki bunların hakkında bir kimse görmedim” sözleriyle bunu anlatmak istemiştir, hayırlısı adamın dediği gibi bunların alınması, ölmesi imiş. İbrâhîm Nehaî, “Mesrûk, İbni Mes’ûd’un ( radıyallahü anh ) Allahü teâlânın gizli lütuflarını ve ihsânlarını bilen ve O’na talebesi idi ve müslümanlara sünnet-i Resûlullah’ı öğretirdi.” tevekkül eden; O’nun işinden râzı olur.” buyurarak O’nun buyurmuştur. Tabiînin büyüklerinden Şa’bî; Mesrûk, fetvâyı tevekkül ve rızâsından haber veriyor, delîl gösteriyor. Kâdi Şüreyh’ten, Şüreyh de kadılığı (hakimliği) ondan daha iyi bilirdi, buyurmuştur. Abdullah İbni Mes’ûd’un ( radıyallahü anh Buyurdu ki: “Mezarında; Allahü teâlânın azâbından emîn, ) talebeleri içerisinde en eski olanı ve Hazreti Ebû Bekir, dünyâ sıkıntısından uzak ve rahat olan bir kimseye gıbta Hazreti Ömer ve Hazreti Ali arkasında namaz kılanı ettiğim kadar hiç kimseye gıbta etmem” her yaptığı işi Allah Mesrûk’tur. Iclî ise, “O Tabiînden Kûfeli sika bir râvidir. rızası için yapar, hep ahireti düşünür idi. Bir gün bir zâtın işine Abdullah bin Mes’ûd’dan Kur’ân-ı kerîm tilâveti ve fıkıh yardım etti. O zât da ona bir hizmetçi hediyye etti. Mesrûk öğrenirdi.” buyurmuştu. Rivâyet etmiş olduğu hadîs-i şerîfler buna üzüldü. Hizmetçiyi geri gönderdi ve işine yardım ettiğim sahih olup, Kütüb-i Sitte denilen meşhûr altı hadîs kitabında zaman kalbindekini bilseydim, işine hiç bakmazdım. Artık yer almıştır. İbni Hibbarî: Onun sika (güvenilir, sağlam) bundan sonra işinde sana yardımcı olmam” buyurdu. Hazreti râvilerden olduğunu zikredip: “Mesrûk, Kûfe ehlinin en çok Mesrûk arkadaşlık haklarına son derece riâyet eder ve verdiği ibâdet edenlerinden idi” demiştir. Hanımı diyor ki: “Mesrûk, o sözü yerine getirmeye çok dikkat ederdi. kadar uzun namaz kılardı ki, namazdan ayakları şişerdi. Allahü teâlâya yemîn ederim ki fırsat bulup O’nun arkasına oturduğum zaman haline acır ve ağlardım” diyerek onun halini Arkadaşı Hayseme’nin ağır borcunu ödemek için kendisi borç altına girmiş ve onun haberi olmadan borcunu ödemiştir. Kendisine “Bir mü’mini öldüren için tevbe uygun mudur, kabûl edilir mi?” diye sorulunca; “Allahü teâlânın açtığı kapıyı ben kapatamam” diye cevap verdi. Mesrûk ( radıyallahü anh ) 5) Tabakât-ı İbn-i Sa’d, cild-6, sh. 76 buyurdu ki: “Resûlullah efendimiz Muâz bin Cebel’i Yemen’e gönderdi ve Zekât olarak, “Her 30 sığırdan erkek veya dişi iki yaşında 1 dana, 40 sığırdan da üç yaşında 1 düve almasını” emretti. MEŞREB-ZÂDE MEHMED ÂRİF EFENDİ Osmanlı âlimlerinden. Yüzaltıncı Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mehmed Ârif olup, Kadıasker Meşreb Ali Efendi’nin Mesrûk ( radıyallahü anh ) Hazreti Âişe vâlidemize “Resûlullah torunu, Müderris Şâtır-zâde Emîn Efendi’nin oğludur. ( aleyhisselâm ) hangi ibadeti daha çok severdi?” diye sordu. Dedesinin ismine izafeten “Meşreb-zâde” diye bilinir. 1206 (m. Hazreti Âişe vâlidemiz “devamlı olanı” buyurmuştur. 1791) senesinde İstanbul’da doğdu. 1270 (m. 1853) senesinde İstanbul’da vefât etti. Edirnekapı dışında Mustafa Yine Mesrûk ( radıyallahü anh ) rivâyetinde; Hazreti Âişe Paşa Dergâhı bahçesinde defnedildi. vâlidemiz buyurdu ki: “Resûlullahı ( aleyhisselâm ) aç gördüğüm zaman ağlardım ve kendisine “Yâ Resûlallah! Çankırılı Abdullah Efendi ve Büyük Emîn Efendi’den aklî ve Allahü teâlâdan istesen de rızkını çok olarak verse” dediğim naklî ilimleri tahsil etti. İlim ve ma’rifette yüksek dereceye zaman:” ulaştıktan sonra, Şeyhülislâm Çelebi-zâde Zeynel’âbidîn Efendi’nin başkanlığındaki hey’et tarafından yapılan imtihanda “Yâ Âişe hayatım yed-i kudretinde olan Allahü teâlâya yemîn başarı gösterip, 1232 (m. 1816) senesinde müderris oldu. ederim ki; Eğer Rabbim’den bu dağların altın olup, gittiğim her Hâriç rütbesiyle müderrisler arasına girdi. Aynı sene içinde yere benimle gitmelerini istesem Rabbim ihsân ederdi. Fakat Şeyhülislâm Sıddîkî-zâde Ahmed Reşîd Efendi’nin kızıyla ben dünyânın açlığını tokluğuna, fakîrliğini zenginliğine, evlendi. 1236 (m. 1820) senesinde Terekât (ölen kimsenin sıkıntısını huzûruna tercih ettim. Ey Âişe, dünyâ Muhammed geride bıraktığı mal) kassâmlığı ve evkaf müfettişliğine aleyhisselâma ve onun Ehl-i beytine gerekmez. Yâ Âişe, getirildi. 1245 (m. 1829) senesinde nüfus sayımı vazîfesiyle Allahü teâlâ bütün Ülülazm Peygamberlerinden dünyânın Rumeli’ye gönderildi. Yaptığı bu vazîfelerde ve ilmiye mihnetine karşı sabrı istediği gibi, dünyânın sevimli mesleğinde üstün başarılar gösterdiğinden, 1251 (m. 1835) şeylerinden sabredip uzak kalmağı istemiştir. Benim hakkımda senesinde Galata kadılığına ta’yin edildi. Câmi-ül-İcâreteyn da buna râzı olmuş ve onlara neyi teklif etmiş ise, bana da adlı esere açıklamalar ve ba’zı sahih bilgiler ilâve ederek, onu teklif ederek; (Ülülazm Peygamberlerin sabrettiği gibi sen Sultan İkinci Mahmûd Hân’a takdim etti. Bunun üzerine de sabret). Vallahi ben O’na itaat ederim ve diğer Mekke-i mükerreme pâyesiyle taltif edildi. Fıkıh ilmindeki Peygamberlerin sabrettiği gibi ben de gücümün yettiği kadar üstün seviyesi sayesinde. 1253 (m. 1837) senesinde fetvâ sabrederim. Kuvvet ve kudret ancak Allahü emînliğine getirildi. 1254 (m. 1838) senesinde İstanbul kadılığı teâlâdandır.” buyurdu. payesine ulaştı. Bir yıl sonra Kudüs’de ortaya çıkan Kamâme Kilisesi mes’elesini tahkîk edip soruşturmak için Kudüs’e “Ölüler hakkında kötü konuşmayınız. Zira onlar dünyâdan gönderildi. İstanbul’a dönüşünde, 1256 (m. 1840) senesinde ahirete ne götürmüşlerse O’na kavuştular.” kendisine Anadolu payesi verildi. Bu sırada fetvâ emînliğinden ayrılıp, Anadolu’ya müfettiş olarak gönderildi. İstanbul’a dönüşünde 1259 (m. 1843) senesinde tekrar fetvâ emînliğine 1) İhyâu Ulûmiddîn, cild-4, sh. 434 2) Tehzîb-üt-tehzîb, cild-10, sh. 109 getirildi. Aynı sene içinde Âsım Efendi’nin isteği üzerine Bursalı Dede Efendi’nin “Siyâsetnâme” adlı eserini Türkçeye tercüme etti. 1262 (m. 1845) senesinde “Meclis-i Vâlây-ı Ahkâm-ı Adliyye” üyeliğine getirildi. 1263 (m. 1846) senesinde 3) El-İsâbe, cild-3, sh. 493 Anadolu kadıaskerliğine, 1268 (m. 1851) senesinde Rumeli kadıaskerliğine yükseldi. Bu sırada Şeyhülislâm Ârif Hikmet 4) El-A’lâm, cild-7, sh. 215 Bey’in isteği üzerine, yetim mallarının korunması için bir müdürlük kurdu. Ârif Hikmet Bey’in ayrılmasıyla boşalan şeyhülislâmlık makamına 1270 (m. 1854) senesinde yükseldi. Metbûlî, Birket-ül-hâc mevkiinde bulunan dergâhın ta’miri için, 4 yıl 9 ay 7 gün süren bu vazîfesi esnasında adâlet ve Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile istişârede bulundu. Resûlullah ( doğrulukla hükmedip, kadıların sosyal ve mâli durumlarını aleyhisselâm ) ona hitaben; “Ey İbrâhim! O dergâhı ta’mir et. düzeltmeye çalıştı. Kâdı yetiştirmek için Süleymâniye’de Allahü teâlânın izni ile o dergâh; hacılar, yolcular ve misâfirler Muallim hâne-i nüvvâb (Kâdı mektebi, Hukuk fakültesi) kurdu. için çok güzel bir barınak olacaktır. Doğu tarafından Mısır’a Okul beş sınıflı idi. Bu okulda fıkıh usûlü, fıkıh ve ferâiz gelen her çeşit belâya da kalkan ve siper olacaktır. Burası ilimlerinin okutulmasını kabûl ettirdi. Şeyhülislâmlık yüksek ma’mûr olduğu müddetçe, Mısır da ma’mûr olacaktır” buyurdu. vazîfesine devam ederken vefât etti. Metbûlî, Birket-ül-hâc mevkiine yakın yerde hurma ağaçlarını Meşreb-zâde Mehmed Ârif Efendi, aklî ve naklî ilimlerde derin dikerken, birkaç yerde kuyu açtırdığı hâlde su bulamadı. Bu âlim, fıkıh ilminde özel ihtisas sahibi idi. Vazifesinde doğruluk husûsta da Resûlullahtan izin istedi. Resûlullah da ( ve adâletten ayrılmaz, açık sözlü idi. Kurduğu okullar, daha aleyhisselâm ) buyurdu ki: “İnşâallahü teâlâ, yarın sana Ali bin sonraları Adâlet teşkilâtının kaynağı olmuştur. Ebî Tâlib’i gönderirim. O da sana, hazret-i Şuayb’ın vaktiyle koyunlarına su verdiği kuyusunu gösterir.” Ertesi gün, Metbûlî, Eserleri: 1- Siyâsetnâme tercümesi, 2- Ta’likât-ı Câmi-ül- kuyunun yerini gösteren ba’zı alâmet ve işâretleri gördü. İcâreteyn: Câmi-ül-İcâreteyn adlı esere ba’zı ta’lîkâtıdır. Orasını kazdırdı. Hazret-i Şuayb’ın kuyusuna rastladı ve bu ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 131 2) İlmiye salnamesi sh. 591 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-4, sh. 3041 kuyuyu açtı. O kuyu hâlâ açıktır ve istifâde edilmektedir. Metbûlî birgün, çok ibâdet eden, çok hayır ve hasenatta bulunan, herkesin hâlini övdüğü bir talebesine; “Evlâdım, çok ibâdet etmene rağmen dereceni düşük olarak görüyorum. Umulur ki, baban senden râzı değildir” buyurdu. Talebe de; “Evet efendim, babam benden râzı değildir” dedi. Bunun üzerine Metbûlî; “Babanın mezarını tanıyorsan, kalk oraya gidelim, ziyâret edelim. Belki senden râzı ve hoşnûd olur da, ameline uygun yüksek mertebelere çıkmış olursun” buyurdu. Gencin, “Peki efendim” demesi üzerine, beraberce kabristana METBÛLÎ gittiler. Bundan sonrasını, Yûsuf el-Kürdî şöyle anlatır: “Allahü teâlâya yemîn ederim ki, kabristana gidip o gencin babasının Evliyânın büyüklerinden. İsmi, İbrâhim bin Ali bin Ömer elEnsârî el-Metbûlî olup, lakabı Burhânüddîn’dir. Doğum târihi bilinmemektedir. 877 (m. 1473) senesinde Kudüs’e giderken, yolda Südûd denilen köyde vefât etti. Vera’, takvâ ve zühd sahibi olan Metbûlî’nin çok kerâmetleri görüldü. Metbûlî, eski Kâhire’nin el-Hüseyniyye mevkiindeki Emîr Şerefüddîn Câmii’nin yakınında leblebicilik yapardı. Metbûlî, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) rü’yâsında çok görürdü. Rü’yâlarını annesine anlatırdı. O da; “Er o kimsedir ki, Resûlullah ( aleyhisselâm ) ile uyanık iken görüşür” derdi. Bir zaman sonra, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) uyanık bir hâlde iken görüp konuştuğunu haber verdi. Annesi; “İşte evlâdım, şimdi sen erlik mertebesine kavuştun” dedi. mezarını ziyâret ettiğimizde, babası başını kabirden çıkardı ve başındaki toprakları sağa sola saçtı, sonra doğruldu. O zaman Metbûlî; “Ey Allahü teâlânın kulu! Bu sâlih kimseler, oğlun hakkında, senin hakkını helâl etmeni istemek için geldiler. Tâki o, kavuşamadığı ma’nevî derecelere yükselsin” buyurunca, babası; “Siz şâhid olunuz ki, ben ondan râzı oldum ve hakkımı helâl ettim” dedi. Metbûlî de; “Şimdi siz, rahatça mezarınıza giriniz” buyurdu. O gencin babası, kabrine girip uzandı. Bu kabir, Hüseyniyye’deki Şerâfüddîn Câmii’nin yakınında idi.” Bir kadın Metbûlî’ye gelip, yana yakıla ağlıyarak, oğlunun Frenkler tarafından esîr edilip götürüldüğünü, onun kurtarılmasını istedi. Metbûlî, derhâl Bismillah deyip duâ etti ve; “İşte oğlun geliyor” buyurdu. Kadıncağız, biraz öteden gelen oğluna doğru koşup boynuna sarıldı. Metbûlî, yanındaki talebelerine dönüp; “Yavrularım, şâhid olunuz ki, Allahü Malına ve makamına güvenip başkalarına zulmeden birisi, teâlânın bu asırda duâları ânında kabûl olan kulları vardır” Metbûlî’ye dil uzattı ve; “Varsın Şeyh beni üflesin” diye alay buyurdu. etmeye başladı. O kişinin bu küstahlığını işiten Metbûlî, haber gönderip; “Ben üfürükçü değilim. Ancak okumu hangi hedefe O zamanda yaşıyan İbn-i Bakarî adlı bir kişi, birisine zulm yöneltirsem tam isâbet eder” buyurdu. O esnada helaya girmiş edip, o kimse ve çocuklarının sütünü sağdıkları ineği gasbetti. bulunan o kişi gecikince, adamları helanın kapısını açtılar, O mazlûm kişi, gelip durumu Metbûlî’ye arzetti. Metbûlî de hela çukuruna yüzünü koymuş bir şekilde can verdiğini hemen merkebine bindi ve İbn-i Bakarî’nin evine gitti. İbn-i gördüler. Bakarî, Metbûli’yi görür görmez yaptıklarına pişman oldu ve gasbettiği malı geri gönderdi. Metbûlî’nin Mısır’da öğle namazını kıldığını hiç kimse görmediği için, ba’zı kimseler ileri geri konuştular. O Talebeleri çölde acıktıklarından, canları, çeşitli kaplar içinde kimselerden biri Şam’a gitti ve oranın Beyaz Câmii’nde çeşitli yiyecekleri istedi. Metbûlî onlara, temizliklerini yapıp, Metbûlî’nin namaz kıldığını gördü. Câminin imamına, onunla daha sonra gelmelerini söyledi. Talebeler geri döndüğünde, ilgili ba’zı şeyler sordu, İmâm da, Metbûlî’nin hergün burada hocalarının yanında kendileri için hazırlanmış, çeşitli porselen öğle namazını kıldığını söyledi. Bu hâli öğrenen kişi, kaplar içinde arzuladıkları yiyecekleri buldular. Yûsuf el-Kürdî yaptıklarına pişman olup tövbe etti. dedi ki: “Biz o yiyeceklerden yedik. Daha sonra hocamız ayrıldı. Biz de sofrayı yayılı bir hâlde bırakıp ayrıldık” Bir kadın, duâ etmesi için oğlunu alıp Metbûlî’ye geldi. Metbûlî buyurdu ki: “Hırsız olan kimseler, benim yanıma gelmesinler.” Metbûlî, bir şahısla görüştüğünde, o şahsın ne kabahatler Kadın bu sözlere çok kızdı. Çocuğunu alıp, götürdü. işlediğini bilirdi. Dergâhtan ayrıldıktan sonra, bu çocuğun birşeyler çalmış Sultan Kayıtbay zamanında kıtlık oldu. Metbûlî’nin dergâhına beşyüz kişi geldi. Metbûlî, hergün bunlara ölçek ölçek hamur olduğu meydana çıktı ve Metbûlî’nin sözünün doğruluğu anlaşıldı. yoğurtup, katıksız yavan ekmek verdi. Bir zaman geldi. İbrâhim el-Metbûlî, birgün, bir su kenârında olan birisinin Oradakiler Metbûlî’den katık istediler. O da hizmetçisine ziyâfetine gitti. Ev sahibi misâfirlere hizmet etmekle meşgûl emredip; “Hurmalığın ortasındaki hasırı kaldır ve ihtiyâç kadar iken, üç yaşındaki çocuğu suya düştü. Fakat kimse farkında parayı oradan al” buyurdu. Hizmetçi gidip baktığında, hasırın olmadı. Çok sonra haberi oldu. Telâşla Metbûlî’ye koşup altında; yukarıdan aşağı doğru oluk gibi akan altın ve durumu anlattı. O da; “Şimdi doğruca Zâhir Câmii’nin gümüşler gördü, ihtiyâç kadar alıp, gelen misâfirler için onunla karşısındaki köprüye gidiniz, orada olması lâzım” buyurdu. katık aldı. Bir ara dergâhın hizmet işleriyle uğraşan bu Hemen oraya gittiler ve orada buldular. O çocuk, uzun seneler hizmetçi, Metbûlî’ye; “Efendim, mademki bu kadar zenginsiniz, yaşadı. müsâade buyurun da bu paradan fakirlere bol bol verelim” dedi. Metbûlî; “İhtiyâç kadar vardır” buyurdu. Daha sonra İbrâhim el-Metbûlî bir bahçeye girdiğinde, o bahçenin ağaçları hizmetçi, parayı gördüğü yere gidip baktığında, hiç bir şey ve otları kendisine seslenir, fayda ve zarar olabilecek şeyleri göremedi. Orasını kazdığı hâlde, yine hiçbir şey bulamadı. söylerlerdi. Ba’zı kimseler, Metbûlî’nin aleyhinde konuşup, olmıyacak Necm-ül-Gazzî şöyle anlatır: “Kâdı’l-kudât Şeyhülislâm uygunsuz şeyler söylediler. Üstelik kadıya şikâyet ettiler. Kemâlüddîn et-Tarîl, neseb olarak Türk idi. Kemâlüddîn, Metbûlî, kadı huzûrunda hâdiseyi anlatınca, o iftiracı kimseler, çocukluğunda ez-Zeydâniyye denilen yerde güvercinlerle mahkemeyi terkedip sahralara çıktılar. Az zaman sonra da, oynardı. Birgün, İbrâhim el-Metbûlî talebeleri ile birlikte oradan onların hıristiyan oldukları işitildi. geçerken, kuşlarıyla oynamakta olan Kemâlüddîne dönüp; “Şeyhülislâm Kemâlüddîn’e merhaba” buyurdu. Talebeleri, hocalarının o çocuğa latife yaptığını zannettiler. Çocuk, o günden i’tibâren oyunu terkedip, Kur’ân-ı kerîmi öğrendi. İlim dergâha yerleştiler. Bunun üzerine Metbûlî bir elçi gönderip, tahsîl etti. İbrâhim el-Metbûlî’nin talebelerinden olup da Benî Haramlılarla barışmalarını teklif etti. Onlar da; “O, yaşayanlar, o gencin, çok önceleri hocalarının müjdelediği, talebeleriyle dağlarda bol bol gezip dursun. Böyle işlere fakat kendilerinin anlıyamadığı büyük âlim Şeyhülislâm burnunu sokmasın. Zîrâ biz, düşündüğümüzü yapacağız” diye Kemâlüddîn olduğunu gördüler.” Şeyh Zekeriyyâ ( radıyallahü bildirdiler. Bunun üzerine Metbûlî hiddetlendi ve; “Rabbime anh ) buyurdu ki: “Allahü teâlânın evliyâ kullarından birini yemîn ederim ki, bu ândan kıyâmete kadar, bu kabile baş sizinle birlikte cemâatle namazda görmediğiniz zaman, onun olamayacaktır” buyurdu. Şa’rânî dedi ki: “Zamanımıza kadar hakkında kötü söylemeyiniz. Allahü teâlânın öyle velî kulları bu kabile dağıldı ve başkalarının esâretinde yaşadı.” vardır ki, beş vakit namazlarını kendi memleketlerinden başka yerlerde kılarlar. Ba’zısı; Cum’a namazını Mekke-i El-Matariye civarında, koyun otlatan çobanlarla Metbûlî’nin mükerremede, Medîne-i münevveredeki Resûlullahın ( talebeleri arasında anlaşmazlık oldu. Bunun üzerine çobanlar, aleyhisselâm ) mescidinde, ba’zısı; öğleyi, ikindiyi, akşamı Mısır’dan gelmekte olan İbrâhim Metbûlî’nin üzerine Beyt-ül-makdîs’de, ba’zısı; yatsıyı, sabah namazını Cebel-ül- köpeklerini salıvermek sûretiyle intikam almak istediler. maktan’da kılarlar İbrâhim Metbûlî ve ba’zıları da, Remle’deki Boyunları demir halkalı ve çivili olan on kadar çoban köpeği, Câmi’ul-ebyâd’da kılarlar, Şeyh Cemâlüddîn Yûsuf el-Kürdî Metbûlî’nin üzerine saldıracakları sırada, onu görünce şöyle anlatır: “Bir gece, memleketim olan Hısn-i Kehf saldırmak yerine munisleştiler ve kuyruklarını sallamaya şehrindeki aile efradımı özledim. Metbûlî’ye, ikindi başladılar. Sonra da geri dönüp kendi sahiplerine saldırdılar namazından sonra bu arzumu arzettim. Bana; “Allahü teâlânın ve onları yaraladılar. Daha sonra köpekler, Metbûlî’nin yanına izni ile senin dileğin yerine gelecektir” buyurdu. Câmideki gelip, hizmetinde bulundular. halvethâneme girip, ikindiye mahsûs dersimi okudum. Kendimi, Hısn-i Kehf’de gördüm. Konu-komşu gelip, hâl ve hatırımı sordular. Evimize girdim. Anneme ve babama selâm verdim. Onların yanında bir müddet kaldım. Köy câmiinde hutbeler okudum. Sonra, hocam Metbûlî’yi görmeği arzuladım. Annem ve babamdan izin isteyip, şehrin dışında bir yere çıktım. O esnada kendimi Berket-ül-hâc’daki halvethânemde buldum. Dışarı çıkıp arkadaşlarıma selâm verdim. Hiç kimse, İbrâhim el-Metbûlî buyurdu ki: “Tekebbür etme, tevâzu sahibi ol. Böylece yüksek mertebelere kavuşursun.” “Kalbini dünyâ muhabbetinden temizle ki, kalbine îmân kanalları açılsın. Kalbini temizlemiyenin kalbine îmân kanalları açılmaz.” “San’atı olmayan kişiyi sevmem. Zîrâ herkesi dilenmekten kurtaracak şey, onun san’atıdır.” bana yolculuktan dönen kişi muâmelesi yapmadı. Onlara dokuz aydır ayrı olduğumu ve seferden geldiğimi söylediğimde, o esnada hocam Metbûlî gelip; “Yavrum, 1) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-1, sh. 243 yanındaki sırları herkese söyleme” buyurdu. Daha sonra vâlidem Mısır’a geldi ve hocama; “Efendi eğer güzel hatırınız 2) Ed-Dav-ül-lâmi’ cild-1, sh. 85 olmasaydı, bir seneye kadar biz Yûsuf’u kolay kolay bırakmazdık” dedi. “Yıllarca yapılacak şeylerin bir ânda yapılması çok görülmüştür. Allahü teâlâ, Peygamberlerin sonuncusu Muhammed aleyhisselâmı, Mi’râc gecesi bir ânda 3) El-A’lâm cild-1, sh. 52 4) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 83 göklere götürüp getirdi. Döndüğünde, yatmış olduğu yerin soğumamış olduğunu gördü. Allahü teâlâ, zamanı genişletmektedir. Herşeyin doğrusunu Allahü teâlâ bilir. MEVDÛD ÇEŞTÎ BİN EBÎ YÛSUF ÇEŞTÎ Şeyh Yûsuf el-Kürdî şöyle anlatır: “Bir zaman Benî Haram kabilesi mensûpları, Benî Vâil kabilesinin şerrinden Evliyânın büyüklerinden. Çeşt’de dünyâya geldi. Zamanının (zararından) kaçarak, İbrâhim el-Metbûlî’ye geldiler ve en büyük evliyâsından olup, lakabları Kutbüddîn, Şems-i Sûfîyân, Çenâg-ı Çeştîyân, Yegâne-i Rüzgâr, Mahbûb-i elini fitne korkusuyla yerden çekti. Bu haber muhterem Perverdigâr, Sâhib-ül-esrâr ve Mahzen-ül-envâr’dır. 527 (m. babalarına ulaşınca, onu huzûruna çağırdı. Böyle hâllerden 1133) senesinde doksanyedi (97) yaşında iken vefât etti. şiddetle onu men ettiler. Ve “Bizim hocalarımız kerâmetlerini Mevdûd Çeştî, daha yedi yaşında iken Kur’ân-ı kerîmi göstermekten çok utanırlardı. Sana ne oluyor ki, kerâmet izhâr ezberledi. Onaltı yaşında iken zâhirî ve bâtınî ilimleri tahsil etti. ediyorsun. Onlara muhalif olmaktan korkmuyor musun? Onlar Yirmidört yaşında iken babasını kaybetti. Babasının yardım etmezse, kıyâmette huzûr-i ilâhide ne cevap vefâtından sonra onun yerine geçerek talebe yetiştirmeye vereceksin?” buyurdu. Çocuk yaşta olmasına rağmen Hâce başladı. Mevdûd’un bu kerâmeti her tarafa yayıldı ve Kutb-ül-Aktâb olarak anıldı.” Mevdûd Çeştî hazretleri, babası Ebû Yûsuf, Ahmed-i Nâmıkî ve Necmüddîn Ömer’den ilim öğrendi. Ayncâ ilim tahsil etmek Şöyle nakledilir: “Hâce Mevdûd, birgün arkadaşları ile beraber için; Kudüs, Buhârâ, Belh ve daha birçok yere gitti. İlm-i zâhir şehir dışına çıkmıştı. Arkadaşları avlanmaya gittiler. O da, ve ilm-i bâtında yetişmiş bir âlim ve büyük bir evliyâ idi. Hâce Ebû Ahmed denilen zâttan kalma dergâha gitti. Orada Binlerce talebe yetiştiren Mevdûd Çeştî’nin meşhûr talebeleri Allahü teâlâya ibâdet etmeye başladı. Hâce Ebû Ahmed’in şunlardır: Oğlu Hâce Ebû Ahmed, Hacı Şerîf Zendenî, Şeyh daha önce talebelerinden olan binlerce cin oraya gelerek ona Şencan, Ebû Nasır, Şekîban Zâhid Hüseyn Tibetî, Ahmed hizmete ve onunla birlikte ibâdete başladı. O kadar kalabalıktı Bedrin, Serpuş Azerbeycânî, Osman Rûmî, Ebü’l-Hasen Bânî. ki, adım atacak yer yoktu. Bu sırada arkadaşları avlanma işini bitirmiş, onu arıyorlardı. Dergâha geldiler. Mevdûd Çeştî’ye, Talebelerinden birisi, nerede olursa olsun bir güçlükle tanımadıkları birçok kimsenin hizmet ettiğini gördüler. Hâce karşılaşıp Mevdûd Çeştî hazretlerinden yardım isteyince, Mevdûd, arkadaşlarının yakalamış olduğu süt veren Mevdûd Çeştî’nin ma’nevî yardımları ile müşkilleri çözülürdü. hayvanların sütlerinin sağılmasını istedi. Onlar da süt Vefâtından sonra kabrine gidip inanarak duâ edenin ne dileği sağmaya başladılar. O kadar çok süt sağdılar ki, orada varsa ekseriya yerine gelirdi. koyacak kap kalmadı. Oradakilere sütü içmelerini buyurdu. Şöyle anlatılır: “Mevdûd Çeştî, babasının sağlığında mektebe gidiyordu. Henüz daha çocuk yaşta idi. Bir bahar günü halk, şiddetle gürleyip akan bir seli uzaktan seyrediyorlardı. Onlar da sütü içtiler. Hiç böyle lezzetli bir süt içtiklerini hatırlamıyorlardı. Bu kerâmeti görenlerin hepsi, Mevdûd Çeştî’ye talebe oldular.” Gürleyerek akan bu şiddetli sel, taşları kaldırıp sürüklüyordu. Mevdûd Çeştî, herkese tevâzu ve hürmet gösterirdi. Büyük ve Herkes bu duruma hayretle bakıyor, baktıkça hayretleri küçük herkes istifâde etmek için onu ziyâret ederlerdi. O da arttırıyordu. Selin şiddetinden hiç kimse karşıya geçemiyor, gelenlerle, büyük, küçük, hizmetçi demeden ilgilenir, dertlerini kendinde karşıya geçecek gücü bulamıyordu. Mevdûd Çeştî dinlerdi. Huzûruna gelenlere önce selâm verir, ayağa kalkardı. ortaya çıkıp, “Ben bu selden geçerim” dedi. Orada bulunanlar Kendisine: “Yâ Hâce! Büyük ve küçükten ilk defa selâm şaşırdılar. Mevdûd Çeştî şiddetle kükreyip akan suya birden verecek kimdir?” diye suâl edildi. Buyurdu ki: “Büyük, küçüğe daldı. Bir ânda şimşek gibi karşıya geçti. Sonra tekrar sel selâm verir. Allahü teâlâ da, Peygamber efendimize ( üzerinde yürüyerek geri döndü. Bu hâlini ve kerâmetini aleyhisselâm ) mi’râcda önce selâm verdi ve “Esselâmü görenler, onun mübârek ve büyük bir insan olduğunu aleyke eyyühennebiyyü” buyurdu. Peygamber efendimiz de ( anladılar.” aleyhisselâm ), karşılaştığı kimseye önce kendisi selâm Şöyle anlatılır: “Mevdûd Çeştî hazretleri daha mekteb çağlarında idi. O sırada bulunduğu belde de bir kıtlık oldu. Birçok kimseler toplanarak, gelip Mevdûd Çeştî’den yardım verirdi. Peygamber efendimiz böyle yaparken, biz, nasıl olurda O’na muhalefet ederiz. Sonra Resûlullaha uymak, bize farz-ı ayndır.” istediler. Mevdûd Çeştî elini yere koydu. O ânda, elini koyduğu Şöyle nakledilir: “Hâce Mevdûd Çeştî’nin dergâhında, kaside yerden meyveler, çeşit çeşit şekerler ve bitkiler çıkıyordu. okuma, dinleme meclisleri olurdu. Hâce Mevdûd bu Orada bulunanlar toplamakla bitiremiyorlardı. Hâce Mevdûd, meclislerden çok zevk alırdı. Bu meclislere ulemâ, meşâyıh, büyük-küçük herkes gelirdi. Her çeşit nefis yemekler hazırlanır üzerinde duruyordu. Hâce Mevdûd Çeştî ise, nehir ve orada bulunanlara ikram edilirdi. Meclise Kur’ân-ı kerîm kenarındaki duvarın üstünde idi. Hâce Mevdûd, “Siz uzak okuyarak başlanır, Kur’ân-ı kerîm okuyarak bitirilirdi. Okunan yerden geldiniz. Bizim, sizin yanınıza gelmemiz uygundur” kasidelerde, Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) Eshâbının dedi. Besmele çekerek havada uçtu ve Ahmed-i Nâmıkî çektiği acılar ve âhıretle ilgili husûslar geçince, Hâce Mevdûd Câmî’nin yanına geldi. Ahmed-i Nâmıkî Câmî dostlarına, Çeştî ağlardı. Kaside okunurken Hâce Mevdûd bir ara gözden “Hâce Mevdûd hakkında korktuğumuza uğramadık. Hâce kaybolurdu. Kendisine, “Bunun sırrı nedir?” diye sorulunca, Mevdûd, veliy-yi kâmillerdendir. Onu görmekle şereflendik” “Ey Azîz! Bu fakir, mahbûbunun nûruna bürünmüştür. O’nunla dedi. Sonra Hâce Mevdûd ile beraber oturdular ve uzun uzun olup, O’nun muhabbetinin cezbesine kapılmış, başkasından konuştular. Hâce Mevdûd ona, “Garîbhânemizi alâkayı kesmiştir. Eğer size o ânda kavuşulan şeylerin hepsini şereflendirirseniz bizi memnun edersiniz” dedi. Ahmed-i anlatsam, Ayn-ül-kudât gibi beni yakarlardı. Bunun için Nâmıkî Câmî, “Bizim maksadımız sizinle görüşmek idi. Bu da hocalarımız, o ânda kavuşulan şeyleri, hafsalası almıyacak elhamdülillah en güzel şekilde hâsıl oldu” dedi. Hâce Mevdûd olan kimselere anlatmamışlardır” buyurdu.” ile Ahmed-i Nâmıkî Câmî bir müddet daha sohbet ettikten sonra, Hâce Mevdûd’un talebelerinden Ali Hakîm isimli bir Şöyle anlatılır: “Hâce Mevdûd Çeştî, pederi vefât ettiğinde zâtın evine gittiler. Orada üç gün sohbet ve Allahü teâlâyı zikr yirmidört yaşında idi. Pederinin yerine geçerek, talebe ettiler. Birgün bu iki zât, Allahü teâlâyı zikr ederek yetiştirmeye başladı. Babasının talebeleri, onu hoca kabûl kendilerinden geçmiş bir hâlde iken, ellerinde hançer olan iki ettiler. Hâce Mevdûd’un babasının vefât heberi, Şeyh-ül-İslâm münâfık içeri girdi. Maksadları her ikisini de hançer ile Ahmed-i Nâmıkî Câmî’ye ulaşınca, Ahmed-i Nâmıkî: “Hâce öldürmek idi. O sırada Hâce Mevdûd’un nazarları onlara Mevdûd, büyüklerin yetiştiği bir ailedendir ve daha çok gençtir. isâbet etti. Onlar derhal düşüp bayıldılar. Bir müddet sonra Bunun için, onun yanına gidip onun yetişmesini, terbiyesini onlar ayrılınca, Ahmed-i Nâmıkî Câmî: “Yâ Hâce Mevdûd! Bu tamamlıyayım. Onun vilâyetinde bir payım bulunsun. Eğer ne hâldir? Bunlar kimlerdir?” diye sorunca, Hâce Mevdûd böyle yapmazsam, onun mübârek ailesine karşı vazîfemi olanları ona anlattı. Bunun üzerine Ahmed-i Nâmıkî Câmî, yapmamış ve onlara ihânet etmiş olurum” buyurdu. Ahmed-i “Ben onları affettim. Fakat kurtulmaları için senin de affetmen Nâmıkî Câmî, yanında talebelerinden kalabalık bir grup ile lâzımdır” buyurdu. Bunun üzerine Hâce Mevdûd, “Ben de Cam’dan Çeşt’e doğru yola çıktı. Herat’a vardığında ba’zı onları affettim” dedi. Onun bu sözünden sonra adamların münâfıklar, Hâce Mevdûd’a gittiler ve “Şeyh-ül-İslâm Ahmed-i titremeleri geçti ve tövbe edip sâlih talebelerden oldular. Nâmıkî Câmî babanızın vefâtını işitmiş. Sizin için ise, o daha çok gençtir, gidip onun vilâyetine müdâhale edeyim Bundan sonra Hâce Mevdûd Çeşt’e, Ahmed-i Nâmıkî Câmî demektedir” dediler. Münâfıkların bu sözleri üzerine, Hâce de, Câm’a dönme hazırlığına başladılar. Ahmed-i Nâmıkî Mevdûd bir müddet murâkabe etti. Sonra başını kaldırarak Câmî, Hâce Mevdûd’a ilim tahsilini kuvvetle tavsiye ettikten onlara: “Sizin söylediklerinizin hepsi yanlıştır ve işitilmemiş sonra: “İlimsiz evliyâlık bir hiçtir. Her ne kadar ma’rifet ilimlerini şeylerdir. Ahmed-i Nâmıkî Câmî, muhabbet ve ihlâsla bizi kemâl derecesinde biliyorsan da, zâhir ve batının bir olması kuvvetlendirmeye geliyor” buyurdu. Bu sırada Ahmed-i Nâmıkî için, ilm-i zâhirde de kemâl derecesinde olman lâzımdır” dedi. Câmî hazretlerinin yakına geldiğini haber verdiler. Bunun Hâce Mevdûd bundan sonra onun nasîhatına göre hareket üzerine Hâce Mevdûd Çeştî onu karşılamaya çıktı. Orada etti. Daha sonra Mevdûd Çeştî oradan ayrılıp evine dönerken, bulunan ard niyetli münâfıklar, şayet Şeyh onu ister istemez yolun kenarından bir şahsın, “Yâ Mevdûd! Yâ Mevdûd!” diye karşılayacak ise, çok kalabalık bir grup ile karşılamamalıdır” bağırdığını duydu. O şahsın yanına giderek hâlini ve neden dediler. Hâce Mevdûd, bunların sözlerine hiç i’tibâr etmedi. böyle seslendiğini sordu. O kişi de uzun zamandan beri Dörtbin talebesi ile yola çıktı. Yolda Herat’a kadar kiminle gözlerim görmüyor, iyileşmem için Allahü teâlâya duâ karşılaştı ise, hepsi ona talebe oldu. O kadar çok kalabalık idi ediyorum. Hafiften bir ses duydum. “Mevdûd Çeştî bizim ki, o kadar kalabalık görülmemiş idi. Her iki büyük âlim Tunük sevgili kulumuzdur. Onu vesîle ederek duâ etmen gerekir. nehrinin kenarında durdular. Ahmed-i Nâmıkî Câmî bir arslan Onun buraya gelmesiyle gözlerin açılacaktır” diye bir nidâ geldi” dedi. Onun bu sözlerinden sonra Mevdûd-i Çeştî, elini o geçiriyordu. Hâce Mevdûd ve talebelerinin yanında hiç para kişinin gözlerine sürdü. O kişinin gözleri derhal açıldı. yoktu. Kayık sahibi onlara, “Para almadan sizi karşıya geçirmem” dedi. Bunun üzerine kayık ile geçilmeyeceğini Aynı sene zâhirî ilimlere devam etmek için Belh’e gitti. Hâce anlayan Hâce Mevdûd, Besmele çekerek nehre yürüdü ve Mevdûd, Belh şehrine geldiğinde, herkes onu karşılamağa talebelerinin de kendisini ta’kib etmelerini istedi. Onlar da çıktılar. Ona hürmette ve ta’zimde çok ileri gittiler. Onun Hâce Mevdûd’un peşini ta’kib ettiler. Göz açıp kapayıncaya sohbetleri ile bereketlendiler. İşleri güçleri hased etmek olan kadar selâmetle karşı kıyıya geçtiler. Daha sonra onları karşı ba’zı kimseler, onu kıskandılar. Onu imtihan etmek, zâhirî ve kıyıda gören kayık sahibi pişman olup, özür diledi ve bâtınî ilimlerdeki derecesini anlamak istediler. Aralarından talebelerinden oldu. Buhârâ’ya varan Hâce Mevdûd, orada ilim dörtyüz kişi topladılar. Bir Cum’a günü Belh Câmii’nde tahsili ile meşgûl olmaya devam etti. Daha çok Necmeddîn namazdan sonra, Mevdûd Çeştî’ye bu dörtyüz kişiden herbiri, Ömer’in derslerine devam etti. Ondan fıkıh ilmini öğrendi. zâhir ilimlerin en zor mes’elelerinden çeşitli sorular sordular. Necmeddîn Ömer de ona şefkat ve merhamet gösterdi. Bu Hâce Mevdûd herbirine öyle cevaplar verdi ki, hiçbirinin dersleri dinlemeye binlerce cin de gelirdi. Bu esnada cinlerle konuşacak hâli kalmadı. Bunun üzerine onlar, “Siz bu kadar aralarında dostluk peyda oldu. Cinler, Hâce Mevdûd soyundan ilim sahibi olduğunuz hâlde kasîde dinliyorsunuz?” diye gelenlere bu dostlukdan dolayı kötülük yapmamaktadır.” sordular. O da, “Bizim hocalarımız, zâhirî ve bâtınî ilimlerin hepsini kendilerinde toplamışlardı. Onlar dîne muhalif hiçbir Şöyle anlatılır: “Hâce Mevdûd, bir Aşure günü Hâce şey yapmadılar ve yapmazlar, Kasideyi onlar da dinlediler. Abdülhâlık Goncdüvânî ile sohbet ederken, zâhid kılıklı, ya’nî Sonra Evliyânın büyüklerinden İbrâhim bin Edhem de kasîde arkasında hırka, omuzunda seccade olan bir adam kapıdan dinler ve böyle yapanlara da mâni olmazdı, İbrâhim bin girip meclise oturdu. O zât Hâce Abdülhâlık’a, “Peygamber Edhem, müctehid, mürşid-i kâmil idi. Aynı zamanda sizin efendimiz ( aleyhisselâm ), “Mü’minin firâsetinden korkunuz. İmâmınızdir. Size ne oluyor ki, kasîde dinlemeye; karşı Çünkü o, Allahü teâlânın nûru ile bakar” buyurmuştur. Bu çıkıyorsunuz?” buyurdu. Bunun üzerine oradaki âlimler, hadîs-i şerîfin sırrı nedir?” diye sordu. Hâce Abdülhâlık da “İbrâhim bin Edhem, aynı zamanda havada uçardı. Eğer siz ona, “Sırrı; zünnârını kesip müslüman olmandır” buyurdu. O de havada uçarsanız, ona ittibâ ettiğinize inanacağız” dediler. zât, “Allah korusun! Bende zünnâr mı var?” diye sorunca, Daha sözlerini bitirmeden, Hâce Mevdûd duvarın üzerine Hâce Abdülhâlık hizmetçilerden birine, bu kişinin hırkasını sıçrıyarak uçmaya başladı, sonra gözden kayboldu. Bir çıkarmasını işâret etti. Hırkayı çıkardıklarında, orada müddet sonra geri geldi. Orada bulunanlar, “Bu yaptığını Cûkî bulunanlar onun belindeki zünnârı gördüler. O zât hemen denilen Hind Brehmenleri de yapıyor. Senin bu yaptığının tövbe edip İslâm dînini kabûl etti. Rahmânî mi, şeytanî mi olduğunu nasıl anlarız?” diye sordular. Sonra, “Eğer şu mescidin kenarındaki taş senin Şöyle anlatılır: “Mevdûd Çeştî, ölüm döşeğinde hastalığı iyice isteğinle gelir, sana şâhidlik ederse kabûl ederiz” dediler. artınca, sık sık yatağından başını kaldırıp kapıya doğru Bunun üzerine Hâce Mevdûd, Allahü teâlâya duâ ederek taşa bakıyordu. O esnada nûrânî yüzlü, temiz elbiseli bir zât içeriye işâret etti. Taş yuvarlana yuvarlana yaklaştı ve taştan şöyle bir girdi. Selâm vererek, üzerinde birkaç satır yeşil yazı bulunan ses işitildi: “Ey müslümanlar’ Hâce Mevdûd, vilâyet ve kerâmet bir ipek parçasını Mevdûd Çeştî’ye verdi. O da yazıya biraz sahibidir. Onun fiilleri dîne uygundur. Onun hâllerinin hepsi baktıktan sonra, onu gözlerinin üzerine koyarak vefât etti. Rahmânî’dir.” Bu taş, üç defa aynı sözleri tekrar etti. Orada Cenâzesi yıkanıp, kefenlenip, musalla taşına kondu. Tam bulunanların hepsi Hâce Mevdûd Çeştî’nin büyüklüğünü cenâze namazı kılınacağı zaman, müthiş bir ses duyuldu. O anladılar ve tövbe ettiler.” sesi duyanların büyük bir kısmı oradan kaçtı. Bunun üzerine, birçok evliyânın rûhları ve binlerce cinnî onun namazını Şöyle anlatılır: “Hâce Mevdûd, Belh’den talebeleriyle kıldılar. Bunlar her ne kadar görülmüyor idiler ise de, duâ ve Buhârâ’ya doğru yola çıktı. Bir nehir kenarına geldiler. Bu sesleri orada bulunanlar tarafından duyuldu. Daha sonra nehirde bir kayık çalışıyor, yolcuları ücretle karşıya talebeleri ve halk, cenâze namazını kıldılar. Namazdan sonra tabut, Allahü teâlânın izni ile kendi kendine hareket ederek oldu. Vefâtından sonra da hocasının yerine Nizamiye kabre kadar gitti. Bu kerâmeti gören binlerce gayrî müslimden Medresesi’nde hocalık yaptı. Ebû Kâsım el-Buşrî, Ebû Tâhir birçoğu müslüman olmakla şereflendiler.” bin Ebi’s-Sakr, Ebû Hasen Ali bin Muhammed, Tırâd-üz-Zeynî, Nasr bin Batr, Ebû Hüseyn bin Tuyûrî, Ca’fer es-Sirâc, Ebû Mevdûd Çeştî, “Minhâc-ül-ârifîn” ve “Hülâsa-i şeriat” isimli iki Tâhir bin Sevvâr ve pekçok âlimden hadîs-i şerîf dinledi. İbn-i eser yazmıştır. Nasır, İbn-i Sem’anî, İbn-i Cevzî, Ebü’l-Yemen ve pekçok âlim de Ebû Mensûr Cevâlikî’den ilim öğrendiler. 1) Hadîkat-ül-evliyâ kısım-2, sh. 146 2) Nefehat-ül-üns sh. 364 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 33 İbn-i Sem’ânî onun için şöyle demiştir: “Edebiyat ve lügatte İmâm, Bağdadlıların kendisi ile övündükleri, mütedeyyin, güvenilir, şüpheli şeylerden sakınan, fazilet sahibi, aklı üstün, ince ve keskin görüşlü, zabtı kuvvetli, çeşitli kitaplar yazmış, bu kitapları her yere yayılıp meşhûr olmuş. İsmi her yerde zikredilen bir zât idi.” 4) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 477 İbn-i Cevzî ise; “Lügat ilmi onunla son bulmuştur. Ya’nî en 5) Siyer-ül-aktâb sh. 77 yüksek seviyeye ulaşmıştır. Aklı kuvvetli, gayet mütevâzi elbise giyen, az konuşan, çok susan, uzun uzun düşünmeden ve incelemeden söz söylemiyen bir zât idi. Kendisine birşey sorulunca çoğu zaman, “Bilmiyorum” derdi. Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine sıkıca yapışırdı” buyurmuştur. MEVHÛB BİN AHMED EL-CEVÂLİKÎ Münzirî de; “İmâm Ebû Mensûr’un nahiv ve lügatte yüksek bir Hanbelî âlimlerinin büyüklerinden ve muhaddis. İsmi, Mevhûb bin Ahmed bin Muhammed bin Hadr bin Hasen bin derecesi vardı. Bağdadlıların iftihar vesilesi idi. Yazdığı meşhûr kitabları vardır” buyurmuştur. Muhammed el-Cevâlikî, künyesi Ebû Mensûr’dur. İbn-i Cevâlikî diye de tanınır. 466 (m. 1073) senesi Zilhicce ayında Halîfe Müktefî bin Müstazhir huzûruna ilk girdiği zaman, Bağdad’da doğdu. Küçük yaşında ilim tahsiline başladı. halîfenin hekimi İbn-i Tilmiz ile aralarında şöyle bir hâdise Edebiyat ve lügat ilimlerini çok iyi öğrendi. Çeşitli ilimlerde de cereyan etti: Ebû Mensûr Cevâlikî, halîfenin yanına girince, söz sahibi oldu. Zamanının en meşhûr medresesi olan “Esselâmü alâ Emîr-il-mü’minîn ve rahmetullahi teâlâ” diye Nizamiye Medresesi’nde müderrislik yaptı. Abbasî halîfesi selâm verdi. İbn-i Tilmiz de orada ayakta hazır bulunuyordu. Müktefî bin Müstazhir’in sevgisini kazanıp, ona yakın Sohbeti bozarak, “Emîr-ül-mü’minîne böyle selâm verilmez ey kimselerden oldu. Beş vakit namazda halîfeye İmâm olurdu. şeyh!” dedi. Ebû Mensûr Cevâlikî, bu sözlere hiç ehemmiyet vermedi ve halîfe Müktefî’ye: “Yâ Emîr-el-mü’minîn! Vermiş 540 (m. 1145) senesi Muharrem ayının onbeşinde, Bağdad’da vefât etti. Bâb-ı Harb kabristanına, babasının yanına defnedildi. Cenâzesi, çok kalabalık bir cemâat tarafından kaldırıldı. Âlimler ve devlet adamları cenâzesinde hazır bulundu. Ebû Mensûr Cevâlikî, zamanının en büyük lügat ve edebiyat âlimi Hatîb Ebû Zekeriyyâ et-Tebrîzî’ye talebe oldu. Arab edebiyatı ve lügatını ondan öğrendi. İlim öğrenmek için onun yanında onyedi sene kaldı. Onun yetiştirdiği en büyük talebesi olduğum selâm, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) sünnetine uygundur” buyurdu. Sonra sözünü te’yîd eden, selâmın verilme şeklini bildiren bir hadîs-i şerîf okudu. Sonra şöyle buyurdu: “Yâ Emîr-el-mü’minîn, eğer bir kimse yahûdî olayım, hıristiyan olayım diye yemîn etse, bu kimsenin kalbine Allahü teâlânın râzı olduğu ilimlerin hiç birisi girmez. Böyle kimseye yemîn bozmak keffâreti de gerekmez. Çünkü Allahü teâlâ, böyle kimselerin kalblerini mühürlemiştir. Allahü teâlânın bu mührü, îmândan başka hiçbir şeyle bozulmaz.” Müktefî bin Müstazhir: “Doğru söyledin ve iyi yaptın” dedi. Ebû Mensûr, böylece bir âlime yakışır şekilde İbn-i Tilmiz’e cevap vermiş büyük zâtın rûhlara hayat veren te’sîrli sohbetlerinde ve oldu. hizmetlerinde bulunarak evliyâlık yolunda ilerlemeye çalıştı. Ebû Mensûr’un ( radıyallahü anh ); Şerhü Edeb-ül-kitâb ve el- Bir taraftan Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin sohbetlerine devam Mu’reb min-el-kelâm il-el-a’cemî, el-Urûz ve Esmâ-ü hayl-ül- ederken, diğer taraftan zâhirî ilimleri okumaya devam etmekle Arab ve fürsânihâ gibi meşhûr kitapları vardır. bırakmak arasında tereddüt içinde idi. Her ân o zâtın yanında bulunmak, hiç ayrılmamak, gönlünü başka şeylerle meşgûl Ebû Hüreyre’nin ( radıyallahü anh ) rivâyet ettiği hadîs-i etmemek arzusunda idi. Bu düşünceler ile şehirden dışarı şerîfte, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) “Sefer (yolculuk), çıkıp, Emîr Fîrûz Şah Medresesi’ne vardı, içeri girip mihraba azâbdan bir parçadır. Kişiyi uykusundan, yemesinden, oturdu. O sırada içeride kimse yoktu. “Hep sohbete devam içmesinden men eder. Sizden biriniz bir yere gidince, işi eyle, rahata kavuş!” diyen bir ses duydu. Bu sözden, zâhirî bitince ehline (ailesine) dönmekte acele etsin” buyurdu. ilimlerle bu kadar meşgûl olmasının kâfi geldiğini, bundan sonra bütün gayreti ile tasavvuf yolunda ilerlemeye çalışması lâzım olduğunu anladı. Dışarı çıkıp giderken, evliyâdan 1) Zeyl-i Tabakât-ı Hanâbile cild-1, sh. 204 2) Vefeyât-ül-a’yân cild-5, sh. 342 Necmeddîn Ömer isimli bir zâtın bulunduğu köye vardı. Köyde o zâtı gördü. Gönlünden; “Acaba bu husûsta bu zât bana ne tavsiyede bulunur” diye düşünerek, Necmeddîn Ömer’in yanına yaklaştı. Necmeddîn Ömer buna; “Biraz önce 3) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 53 medresenin mescidindeyken sana söylediğim sözü duymadın mı? içinde hâlâ tereddüt mü var?” dedi. Bu söz karşısında 4) Şezerât-üz-zeheb cild-4, sh. 127 hayretler içinde kalan Alâüddîn Âbizî, bu ânda herşeyden alâkayı kesip, Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgârî’ye teslim olmaya 5) Bugyet-ül-vuât cild-2, sh. 308 6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 483 7) Keşf-üz-zünûn sh. 48, 741, 1577, 1586, 1738 kat’î karar verdi ve doğruca o büyük zâtın yanına vardı. Sa’düddîn-i Kaşgârî, bu sırada câmide bir köşeye çekilmiş, yalnız başına oturup murâkabe ile meşgûl olmakta idi. Mevlânâ Alâüddîn, büyük bir edeble yaklaşıp, hürmetle oturdu. Sa’düddîn ( radıyallahü anh ) başını kaldırıp, biraz önceki sözleri o da söyledi. “Verimi olmayan tahsili bırakıp, bu büyük ni’meti elde etmeye bak!” buyurdu. Gönlünde bulunan MEVLÂN ALÂÜDDÎN ÂBİZÎ şüphe ve tereddüt bulutları zâten sıyrılıp kalkmış olan Alâüddîn Âbizî, bu sözü duymakla çok değişti, içinde, insanı İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. İsmi, Allahü teâlâya kavuşturan bu yolda, bu büyük zât vasıtasıyla Muhammed bin Mü’min Âbizî olup, lakabı Alâüddîn’dir. ilerlemek, herşeyiyle ona teslim olmak arzusu kuvvetlendi ve Kûhistân’a bağlı Âbiz köyünde doğup yetişti. Buraya nisbetle şimdi bütün kalbi ile bu büyük zâta âşık olduğunu hissetti. Âbizî denilmiştir. Doğum târihi kat’î olarak tesbit edilememiştir. 892 (m. 1487) senesi Rebî’ul-evvel ayının ortalarında, bir Bundan sonra Mevlânâ Sa’düddîn’in sohbet ve hizmetinde Cumartesi günü vefât etti. Kabri Sa’düddîn-i Kaşgâri’nin kabri bulunmaktan hiç ayrılmadı. Ondan aldığı feyzlerin bereketi ile yakınındadır. ma’nevî derecelere, yüksek olgunluklara kavuştu. O büyük zâtın talebelerinin en önde gelenlerinden ve hizmetinde en İlk zamanlarda, Afganistan’ın kuzeybatısında bulunan Heri çok bulunanlardan oldu. Her ân Mevlânâ Sa’düddîn’in ma’nevî (şimdiki ismi Hirat) beldesinde zâhirî ilimleri tahsîl etmekle terbiyesi ve koruması altında idi. meşgûl iken, Sa’düddîn-i Kaşgârî’yi tanıdı. Bundan sonra, o Alâüddîn Âbizî, birgün hastalanmıştı. Hastalığın te’sîri ile öyle şerîfe o kadar kaptırmıştım ki, başka hiçbir yerde duramaz hâlsizleşti ki, hareket edecek takati kalmadı. Başında olmuştum. Birgün tavaf ederken, hafiften bir rüzgâr çıktı. bulunanlar, o gece vefât edeceğini zannettiler. Hastalığın Rüzgâr sebebiyle Kâ’be’nin örtüsü az bir şekilde kalktı ve verdiği şiddetli elem ile kendinden geçmiş olan Alâüddîn Âbizî, duvardan bir kısmı göründü. O ânda bana öyle bir hâl oldu ki, o hâlde uyuyakaldı. Rü’yâsında hocası Sa’düddîn hazretlerini kendimden geçip, yere yıkıldım. Bir zaman sonra kendime gördü. Hocası buna bir duâ öğretti. Bu duâyı okuyarak uyandı. geldiğimde, kalkıp doğruca Abdülkebîr Yemenî’nin yanına Hocasının öğrettiği bu duâ bereketi ile, üzerinde hastalıktan gittim. Bu hâlimi ona anlatmak istedim. Ben daha birşey hiçbir eser kalmadığını hissetti. Abdest alıp sabah namazını söylemeden bana şöyle dedi: “Senin Kâ’be ile ne işin var? gayet dinç ve rahat olarak kıldı. Sen Kâ’be’ye değil, onun sahibi olan Allahü teâlâya gönül ver. O Allahü teâlâ ki, evvel O’dur, âhır O’dur, zâhir O’dur, bâtın Evliyâdan Abdülkebîr Yemenî isimli bir zât, ilk zamanlarında O’dur ve O’ndan başka hak ma’bûd yoktur.” Daha bunun gibi, Arab ve Acem diyarlarında yirmi sene müddetle seyahat tasavvufa âit nice güzel şeyler söyledi. Onun teveccüh ve etmişti. Bu seyahatleri sırasında Mevlânâ Alâüddîn Âbizî ile de iltifâtları sebebiyle, çok yüksek hâllere kavuştum.” tanıştı. Birbirleriyle yakından alâkalanırlardı. Abdülkebîr Yemenî seyahati bırakıp, Mekke-i mükerremede, Harem-i Yine birgün Abdülkebîr Yemenî ( radıyallahü anh ), içlerinde şerîfte mücavir olarak kalmaya başladı. Orada yerleşti. Çeşitli Alâüddîn Âbizî’nin de bulunduğu, yüksek âlimlerden meydana memleketlerden, seyahatleri sırasında tanıştığı zâtlardan gelen bir cemâate sohbet ediyor, tasavvufî hakîkatlerden Harem-i şerîfe gelenler onun yanına da uğrarlar, sohbetinde anlatıyordu. O sırada oraya gelen ve tasavvuf büyüklerinin bulunurlardı. sözlerini inkâr etmekle tanınan, kaba ve câhil bir kimse yine i’tirâz etmeye yeltendi. Orada bulunanlar bu kimseyi ihtar Alâüddîn Âbizî ( radıyallahü anh ), bir defasında Harem-i ettiler ise de, o yine susmadı. “Tasavvuf ehlini medhederken şerîfte Abdülkebîr Yemenî ile buluştu. Abdülkebîr Yemenî, çok mübalağa ediyorsunuz. Kalbime şüphe geliyor. Onlara Alâüddîn’e; “Zulüm nedir?” diye sordu. O da; “Birşeyi, lâyık cevap istiyorum. Niye beni susturmak istiyorsunuz?” gibi olduğu yerden başka biryerde kullanmaktır. Gönül, hakkı sözler söyledi. Buna çok üzülen Abdülkebîr Yemenî anmak yeridir. O hâlde, gönüle, cenâb-ı Hakdan başka celallenerek; “Şüphen neymiş söyle?” dedi. Fakat o kimse birşeyin zikrini, düşüncesini, muhabbetini koymak zulüm olur” ağzını bile açamadan yüzüstü yere düştü. Onu bir kilime sarıp dedi. “Zikir nedir?” diye sordu. O da; “Tevhîd kelimesidir” dedi. dışarı çıkardılar. Biraz sonra acıklı bir şekilde can verdi. Abdülkebîr; “Bu tevhîd kelimesi ibâdettir” deyince, Alâüddîn; “O hâlde siz söyleyin zikir nedir?” dedi. Bunun üzerine Daha sonra sohbet esnasında, Alâüddîn Âbizî’nin kalbinden Abdülkebîr Yemenî; “Zikir, Allahü teâlâyı tanımanın mümkün şöyle bir düşünce geçti: “Allah adamları, kerem ve ihsân olmadığının bilinmesidir. Bilgisizliğe yönelmektir. Namaza; sahibidirler. O adam ise bu büyükleri anlayamayan zavallı “Ma’rifetini (Kendisini tanımayı) bilmekten âciz olduğum Allahü birisi idi. Affetseler daha iyi olmaz mı idi?” Abdülkebîr Yemenî, teâlâya ibâdet ediyorum” diye niyet etmelidir” buyurdu. onun bu düşüncesini anlayıp buyurdu ki: “Ey Alâüddîn! iki tarafı çok keskin olan bir kılıcı, kabzasından duvara sağlam bir Bundan sonra memleketi olan Hirat’a dönen Alâüddîn şekilde yerleştirseler, gâfil bir kimse de sür’atle gelerek o kılıca Âbizî’ye, birgün, hayâtında görmediği bir hâl oldu. Kendinden kendisini çarpsa ve böylece boynu kopsa, o kılıcın bunda ne geçti. Sanki şuurunu kaybetmişti. Bu anlıyamadığı hâlde iken, kabahati vardır. Evliyâ çekilmiş kılıç gibidir. Ona çarpan helak hocası Sa’düddîn-i Kaşgâri’yi gördü. Hocası ona; “Aman bu olur. Evliyâya dil uzatan kimse, o kılıca çarpan kimse gibidir. hâlini kaybetme, sıkı tut. Abdülkebîr’in; “Bilgisizliğe Evliyâya dil uzatan, sıkıntı veren kimseyi evliyâ affetse bile, yönelmelidir.” dediği hâl, işte bu hâldir” dedi. Hâlbuki o, Allahü teâlâ affetmez ve cezasını mutlaka verir.” Abdülkebîr’in sözünü hocasına hiç söylememişti. Bu hâdiseden bir zaman sonra, Mevlânâ Alâüddîn yine Harem-i Alâüddîn Âbizî, Abdülkebîr Yemenî’nin yanında bir müddet şerîfe gelmişti. Oradaki bir menkıbesini kendisi şöyle anlatır: kaldıktan sonra, hocası Sa’düddîn Kaşgârî’nin yanına döndü. “Harem-i şerîfte bulunduğum zamanlarda, gönlümü Kâ’be-i Onun sohbetlerinde bulundu. Onun vefâtından sonra, Mevlânâ Abdürrahmân Câmî’nin sohbetlerine devam etti. Mevlânâ “Biz yoktuk. Allahü teâlâ vardı. Allahü teâlânın varlığı, hem Câmî, bu kıymetli talebesini çok sever, onun yaratılışını; ezelî, hem de ebedîdir. Ya’nî O, hiç yok olmayacaktır.” temiz, pak bir toprağa benzetirdi. “Size mezarda fâidesi olmayacak herşeyle alâkanızı kesiniz. Mevlânâ Alâüddîn Âbizî, tasavvuf yolunda yetişip kemâle Dervişlik, elenmiş ve üzerine hafif su dökülmüş toprağa geldikten sonra, medreselerde, tekkelerde talebe okutmak, benzer. Ne üzerine basanın ayağını incitir, ne de o ayağa toz ders vermek yerine, küçük çocukları okutmaya başladı. bulaştırır. Bu ta’rîf, dervişliğin kendisinin değil, sıfatının Böylece büyüklük ve yükseklik hâllerini gizler, kendisini ta’rîfidir. Hakîkatte dervişlik, her zaman ve her işinde Allahü setrederdi. Kendisi şöyle anlatır: “Hâce Ubeydüllah-i Ahrâr teâlâyı unutmamaktır.” hazretleri Heri’ye teşrîf ettiği zaman, ona olan hürmet ve muhabbetlerimi arzetmek üzere ziyâretine gittim. Bana; “kimsiniz? Ne ile meşgûlsünüz?” diye sordu. “Efendim, Mevlânâ Sa’düddîn-i Kaşgârî’nin fukarasından bir fakirim. (Talebesiyim diyemediği için bu ifâdeyi kullanmaktadır.) Küçük talebelere muallimlik yapıyorum” dedim. Bunun üzerine Ubeydüllah-i Ahrâr hazretleri: “Mektep hocalığı, muallimlik yapmak büyük ve kıymetli bir iştir. Onun birçok fâideleri vardır” buyurup, bundan sonra, Sâ’düddîn-i Kaşgârî’nin üstünlüklerinden anlattı. Aralarındaki muhabbet ve yakınlığı bildirip, bana da teveccühde bulundu.” Mevlânâ Alâüddîn ( radıyallahü anh ), kerâmetler, faziletler ve yüksek hâller sahibi yüksek bir velî idi. Büyük oğlu Gıyâseddîn şöyle anlatır: “Bir yaz günü, yatsı namazından sonra, uyumak üzere odama çekilmiştim. Ayın ilk günleri idi. Ortalık ay ışığı ile aydınlanmış idi. Evimizin bitişiğinde bir ev vardı ki, içi bomboş görü nüyordu. O evde, ses ve ışık yoktu. Bir ara bu evden ba’zı sesler geldiğini hissettim. Ne olabileceğini merak edip, bir kenardan o evin içine baktım, içeride, gölge hâlinde, karşılıklı oturan bir erkekle bir kadının konuşmakta olduklarını gördüm. Sonra gelip yatağıma yattım, uyudum. Sabahleyin namazdan sonra, babam Mevlânâ Alâüddîn ile görüştüğümüzde bana; “Komşu evine bakıp içindekileri seyretmek caiz değildir. Yandaki “Allahü teâlâdan gâfil olmayan, O’nu unutmayan Cennettedir.” “Talebeye üç şey çok lâzımdır. Birincisi; her ân abdestli bulunmak, ikincisi; bulunduğu hâli çok iyi korumak. Üçüncüsü ise; yiyip içtiğinin helâlden olmasına dikkat etmektir.” “Zâhirî ve bâtınî bütün saadetlerin, rahatlıkların hepsi, Resûlullah efendimize ( aleyhisselâm ) tâbi olmakla ele geçer. O’na uymak nisbeti ne ise, huzûr ve saadet de o nisbettedir. Bu yolda ilerlemek, kabiliyet ile, gayret ve isteğin bir araya gelmesiyle mümkündür.” “İnsanoğluna verilen mükellefiyet ve mes’ûliyet, mahlûklardan hiçbirine verilmemiştir, insanın, ba’zı ibâdet ve tâatları yapmasıyla iş bitmez. Bunlarla beraber, kulluğa sımsıkı sarılmak, söz söylemekte, yemek yemekte, hattâ etrâfına bakınmakta fevkalâde dikkat etmek lâzımdır. Çünkü, her sözünden ve her hareketinden mes’ûldür ve hepsi için Allahü teâlâya hesap verecektir.” “Bir kimseye bir sıkıntı ve üzüntü geldiği zaman, eğer nefsi kuvvetli ise, o kimse üzülür, müteessir olur ve ızdırap çeker. Şayet o kimsenin Allahü teâlâya yakınlığı varsa, kendisine gelen sıkıntı ve üzüntüler sebebiyle hiç üzülmez ve müteessir olmaz.” evden duyulan sesin ne olduğunu araştırmak ve anlamaya, “İçinde hakîkî aşk acısı bulunmayan kimseye, bu yolda çalışmak senin vazîfen değil ki” buyurdu. ilerlemek nasîb olmaz.” Mevlânâ Alâüddîn hazretleri, sohbetlerinde kendiliğinden pek “Allahü teâlânın velî kulları, meclislerinde bulunan kimseleri birşey söylemez, umûmiyetle hocalarından ve diğer ma’nevî yönden fâidelendirirler.” büyüklerden naklederek konuşurdu. Hikmetli sözlerinden ba’zıları şöyledir: “Ağzına helva veren kimse ile, ensene tokat atan kimse arasında fark gözettiğin müddetçe îmânın kemâle gelmiş değildir.” Zamanının çoğunu, Allahü teâlâyı zikir ile geçirirdi. İnsanlarla sohbet esnasında dahî, kalbi Allahü teâlâyı zikrederdi. Gönlü, 1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 187 2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 258 sahibi ve yaratanı olan Allahü teâlâ ile meşgûl idi. Halk arasında Hak ile idi. Resûlullah efendimizin ( aleyhisselâm ) sevgisi, gönlünde o kadar çok idi ki, salevât-ı şerîfe söylediği zaman kendinden geçerdi. Namaza durduğu zaman da kendinden geçer, tamamen gönlünü Allahü teâlâya verirdi. MEVLÂN ªIK KÂSIM Osmanlı devri âlimlerinin büyüklerinden. İsmi Kâsım olup, Âşık Hastalandığı zaman, vücûdu iyice zayıfladı. Bir deri bir kemik kaldı. Vefât ettiği zaman, Edirne’de sağlığında yaptırdığı mektebin bahçesine defn edildi. Kâsım diye tanınır, İznik’te doğdu. Doğum târihi bilinmemektedir. 945 (m. 1538) senesinde Edirne’de vefât etti. Vefâtında yüzyetmiş yaşlarında olduğu rivâyet edilmiştir. Edirne’de yaptırdığı mektebin yanında defn olundu. Âşık Kâsım, zamanındaki birçok âlimden ders okudu. Bu âlimlerden çok çeşitli ilimler öğrendi. Sonra evliyâdan Mevlânâ 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 475 2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 263 3) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 47 Abdülkerîm Efendi’nin hizmetine girdi. Kısa zamanda hocasının en yüksek talebesi oldu. O zaman âdet, hocasının vefâtından sonra onun yerine müderris olunur idi. Bu da, Abdülkerîm Efendi’nin vefâtından sonra Balat Medresesi’ne onun yerine müderris oldu. Bundan sonra İnegöl Medresesi’nde, daha sonra da Edirne’de Taşlık Medresesi’ne müderris oldu. Bu mevki ve makamlara ulaşmasına rağmen, çok mütevâzî ve alçak gönüllü bir zât idi. Kendisinde gurûrlanma ve kibirlenme asla görülmezdi. Taşlık Medresesi’nde müderris iken, kendi isteği ile emekli oldu. Bundan sonraki ömrünü de, ibâdet ve tâat ile geçirdi. Âşık Kâsım ( radıyallahü anh ) çok hoşsohbet bir âlim idi. Sohbetinde bulunanları ince latifeleri ile neş’elendirir, ferahlandırır, üzüntülerini giderir idi. Aynı zamanda bu latifeleri ile kendi yüksekliğini de örterdi. Çok zekî idi. Anlayış kabiliyeti çok kuvvetli idi. Diğer büyük zâtlar gibi, o da sohbetlerinde boş söz konuşmaz idi. Latifeleri, neş’elendirmeleri ve nükteleri de hep hikmet dolu idi. Yaşayışını görenler, onun dünyâya düşkün olduğunu zannederlerdi. Hâlbuki gönlünde zerre kadar dünyâ sevgisi yoktu. Onu anlıyanlar; “Âşık Kâsım dünyâyı MEVLÂN BEHÂÜDDÎN BİN ŞEYH LÜTFULLAH İslâm âlimlerinden ve evliyânın büyüklerinden. Hacı Bayram-ı Velî hazretleri’nin önde gelen talebelerinden ve halîfelerinden olan Lütfullah Efendi’nin oğludur. İsmi, Mevlânâ Behâüddîn bin Şeyh Lütfullah’dır. Doğum târihi kaynaklarda bulunamamıştır. 895 (m. 1490) senesinde Edirne’de vefât etti. Zamanındaki büyük âlimlerden ilim öğrenerek yetişen Mevlânâ Behâüddîn, daha sonra Hâcezâde Muslihuddîn Mustafa bin Yûsuf’un hizmetine girdi. Kısa zamanda yükselerek, Hâcezâde’nin ders vekîli oldu. Önce gelen hakîkî İslâm âlimlerinin yaptıkları gibi edebe riâyet ile ilmini arttırdı ve büyük âlimlerden oldu. İlminin çokluğu ile beraber, fazilet ve güzel hâllerde de çok üstün idi. Vakitlerinin çoğunu ilim ve ibâdete tahsis etmiş idi. terketti” derlerdi. Kazancının çoğunu fakirlere ve talebelerine İlimde çok yükselip, insanlara fâideli olacak, ders verecek hâle dağıtırdı. Talebelerinin ihtiyâçlarının çoğunu kendi gelince, Balıkesir Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. kazancından te’min ederdi. Bundan sonra Bursa’da, Yıldırım Bâyezîd Hân Medresesi’nde müderris oldu. Daha sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından İstanbul’da yaptırılan Sahn-ı semân Doğum ve vefât târihleri kat’î olarak tesbit edilemeyen medreselerinden birine ta’yin edildi. Bir müddet sonra, bu Kışlâkî’nin, dokuzuncu asrın başlarında vefât ettiği vazîfeye Magnisâvîzâde’nin ta’yin edilmesi ile, tekrar bilinmektedir. Bursa’daki vazîfesine döndü. Bir zaman sonra, kendisini sırf ibâdet ve tâata vermek, başka hiçbir şeyle meşgûl olmamak Çevresinde bulunan büyük âlimlerin sohbetlerinde bulunarak istedi. Bunun için müderrislik vazîfesini bırakıp, Balıkesir’de yetişen Kışlâkî, ilimde yükselerek, zamanında bulunan yerleşti. İnsanlardan ayrı, kendi hâlinde yaşamayı tercih etti. âlimlerin önde gelenlerinden oldu. Bundan sonra, talebe okutmak, ders vermek sûretiyle hizmete başlayan Kışlâkî ( Sultan İkinci Bâyezîd Hân, Edirne’de büyük ve mükemmel bir radıyallahü anh ), Şâh-ı Nakşîbend Muhammed Behâüddîn-i medrese yaptırıp tamamlayınca, bizzat kendisi, ilk müderris Buhârî hazretlerinin hocalarındandır. olarak o medreseye Mevlânâ Behâüddîn’i ta’yin etti. O da böylece bu kıymetli vazîfeye tekrar başlamış oldu. 895 (m. Behâüddîn-i Buhârî hazretleri, tasavvuf yolunun daha başında 1490) senesinde vefât edinceye kadar, burada vazîfe yaptı, iken, Nesef beldesinde tesadüfen Mevlânâ Behâüddîn insanlar ondan çok istifâde ettiler. Kışlâkî’yi gördü. Bundan sonra onun sohbet ve hizmetine can atar oldu. Rivâyet olunur ki, Mevlânâ Behâüddîn hazretleri, Edirne’de birgün evliyâ zâtlardan birisine rastladı. O zât Mevlânâ’ya; Kışlâkî hazretleri, Şâh-ı Nakşîbend Behâüddîn-i Buhârî’yi “Yolculuk zamanı yaklaştı. Âhırete göç etmek zamanı geldi. daha ilk gördüğünde; “Sen öyle yükseklerde uçacak bir Devamlı olarak âhıret hazırlığında bulunmalı değil mi?” diye kuşsun ki, bu yolda senin arkadaşın ve uçuş yoldaşın Ârif hitâb etti. Mevlânâ tebessüm ederek; “Evet” ma’nâsına başını Dikgerânî olsa gerektir” dedi. Bu söz üzerine Şâh-ı salladı. Nakşîbend, Mevlânâ Ârif’i bir an evvel görmek iştiyâkıyla yanmaya başladı. Onun bu hâlini anlayan Kışlâkî, bu sırada Bu konuşmadan sonra evine gelen Mevlânâ, vasıyyetini yaptı. köyünde, tarlasında çift sürmekte olan Ârif Dikgerânî’yi Yedi gün hasta yattıktan sonra vefât etti. Onu sevenler, yanlarına getirmeyi düşündü ve Behâüddîn-i Buhârî’ye; vefâtına çok üzüldüler. “Gönlün Mevlânâ Ârifi çok çekiyorsa, çağırayım gelsin” buyurdu. Sonra evinin damına çıkarak; “Ârif, Ârif, Ârif!” diye üç defa seslendi. Bu sırada Mevlânâ Ârif tarladan gelip, öğle 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye (Arabî) cild-1, sh. 219 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 213 namazını kılmış, namazdan sonra yakınları ile sohbet ediyordu. Allahü teâlânın izni ile, Kışlâkî’nin kendisine seslendiğini duyup, yanındakilere; “Beni, Mevlânâ Behâüddîn Kışlâkî çağırıyor. Hemen gitmeliyim. Sizler evlerinize dönebilirsiniz” dedi. Acele ile yola çıktı. Aralarında ikibuçuk günlük mesafe vardı. Bu mesafeyi çok kısa zamanda aldı. Kışlâkî ile Behâüddîn-i Buhârî hazretlerinin bulundukları yere MEVLÂN BEHÂÜDDÎN KIŞLÂKÎ geldi. Behâüddîn-i Buhârî ile Ârif Dikgerânî’nin ilk karşılaşmaları, Kışlâkî hazretlerinin vâsıtası ile bu şekilde Buhârâ’da yetişen hadîs âlimlerinden ve evliyânın oldu. büyüklerinden. İsmi, Mevlânâ Behâüddîn Kışlâkî’dir. Buhârâ yakınlarında bulunan Kışlak köyünde doğdu. Buraya nisbetle Kışlâkî hazretleri, dergâhına gelenlere, büyükler yolunda Kışlâkî denilmiştir. Daha çok Behâüddîn Kışlâkî diye meşhûr hizmete ihlâsla başlamanın ehemmiyetini anlatırdı. Bir olmuştur. defasında, yeni gelen bir talebesine bu durumu îzâh etmek için; “Mutfakta bir derviş var. Git onu gör” buyurdu. Bu yeni talebe mutfağa gittiğinde, sırtına odun yüklenip mutfağa taşıyan birisini gördü. Bu yeni talebe, böylece hafif ve ağır demeden, ne hizmet varsa hemen el atmak îcâb ettiğini, sahip oldu. Din ve fen ilimlerindeki kudretiyle, bu geniş bilgi ve büyüklere hizmetin insana çok şeyler kazandıracağını anladı. derin görüşleriyle, zamanın bütün âlim ve velîlerinin takdîrlerini kazandı. Hangi ilimden ne sorulsa, derhal cevâbını verir, zekâ ve bilgisi karşısında akıllar hayrete düşerdi. 1) Reşehât ayn-ül-hayât (Arabî) sh. 49 2) Reşehât ayn-ül-hayât (Osmanlıca) sh. 78 Hocaları: Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, zamanının en büyük âlimlerinden olan; Muhammed bin Âdem-i Kürdî, Sâlih-i Kürdî, Abdürrahmân-ı Kürdî, Abdürrahîm Berzenci ve onun kardeşi Abdülkerîm Berzencî, Abdullah-ı Harpânî ve daha pekçok âlimden ilim öğrendi. İcâzet (diploma) aldı. MEVLÂN HÂLİD-İ BAĞDÂDÎ İlimdeki üstünlüğü: Mevlânâ Hâlid hazretleri, zamanındaki Bağdat âlimlerinin ve tasavvuf ehlinin, belki asrındaki bütün Evliyânın en büyüklerinden. İslâm bilgilerinin mütehassısı, âlimlerin en üstünü idi. Kur’ân-ı kerîmin esrârına vâkıf idi. insanlara doğru yolu göstererek, hakîkî saadete kavuşturan ve Bütün ömrü zühd ve takvâ ile geçti. Onu gören, ismini işiten kendilerine “Silsile-i aliyye” ismi verilen âlimler ve velîler her âlim, yüksekliğini, üstünlüğünü anlatırdı. Her ilimden, her zincirinin yirmidokuzuncusudur. Asrının müceddidi idi. İsmi, kitaptan sorulan suâllere rahatlıkla en uygun cevâbı verirdi. Bu Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî Osmânî olup, lakabı Ziyâüddîn’dir. hâli herkesi hayrette bırakırdı. Arabî ve Fârisî olarak yazdığı Hazret-i Osman bin Affân soyundandır. Annesinin soyu ise kaside ve manzûmeleri vardır. Çeşitli vesilelerle ve seyahatleri Hazret-i Ali’ye ulaşır. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî, 1192 (m. esnasında söylediği beytler, nâzik rûhunun terennümleridir. 1778) senesinde, Bağdat’ın kuzeyinde bulunan Zûr şehrinde “Dîvân”ını görenler hayran olur. doğdu. 1242 (m. 1826) senesinde, Şevval ayının yirmialtıncı günü Şam’da vefât etti. Cenâze namazını, talebesi olmakla Süleymâniye mutasarrıfı Abdürrahmân Paşa, Mevlânâ Hâlid-i şereflenen ve; “Beş vakit namazda Ettehiyyâtü okurken Bağdâdî’den rica edip; “Efendim, Süleymâniye Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) baş gözüyle medreselerinden hangisi hoşunuza giderse, hangisinde rahat görmezsem, o namazımı iade ederim” diyen, Hanefî ederseniz, oranın müderrisi olunuz. Bu köleniz, bulunduğunuz mezhebinde büyük fıkıh âlimi Seyyid Muhammed Emîn İbn-i medresenin her ihtiyâcını karşılayacak maddî yardımı Âbidîn (rahmetullahi aleyh) kıldırdı. Kasiyûn dağında bir yapmaya hazırım. Yeter ki bu ihtiyâçlar için sizi meşgul tepeye getirilip, Cum’a günü defnedildi. Şimdi bu yere etmesinler” dedi. Mevlânâ Hâlid, dünyâ malının işe karıştığını Sâlihiyye denir. Burada yediyüz peygamberin ve nice Eshâb-ı görünce; “Bu hizmetin ehli değilim” buyurup teklifi kabûl Kirâm ve evliyâ-yı kibârın medfûn olduğu rivâyet edilmiştir. etmedi. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri kabre konurken, mübârek na’şlarından çıkan güzel koku, her tarafa yayıldı ve bu kokuyu 1203 (m. 1788) senesinde, üstadı Seyyid Abdülkerîm almayan kimse kalmadı. Ziyâret edenler, bu güzel kokunun Berzencî tâ’ûndan vefât edince, onun talebesi bos kalmasın şimdi de kabirlerinden hissedildiğini söylemektedirler. Tahsili: diye ders vermeye başladı. Her taraftan âlimler dersine koştu. Mevlânâ Hâlid hazretleri, daha küçük yaşlardan i’tibâren, Her müşkili çözer her derde deva olurdu. Dünyâya ehemmiyet keskin zekâsı, kuvvetli hafızası, sağlam irâdesi ve çalışkanlığı vermez, gece gündüz ibâdet ederdi. Böylece yirmibir yaşında ile, aklî ve naklî ilimlerde üstün bir dereceye yükseldi. Tefsîr, iken, ulemâya ve talebeye üstâd olmuş, yedi sene ders hadîs, fıkıh, tasavvuf, akâid, sarf, nahiv, beyân, me’ânî, bedî’, okutmakla meşgûl olmuştur. vad’, arûz, edebiyat, lügat, usûl, mantik, hikmet (fen), hey’et (astronomi), geometri, hesâb ve diğer ilimleri öğrenip, Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) sevgisi, temiz kalbine Fîrûzâbâdî’nin “Kâmûs”unu ezberledi. Bütün ilimlerde, din ve aşk ateşi saldığından, dünyâ lezzet ve zevklerine bir defa fen adamlarına hocalık yapacak derecede üstün bir bilgiye olsun göz ucu ile bile bakmadı. Bütün düşüncesi. Allahü teâlânın sevgilisi olan Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) Karanlık yerlere saptım, bataklıklara saplandım, ziyâretine gitmek idi. Herkesten yüz çevirmiş, her işini Allahü Doğru yolu aydınlatan, ışık kaynağına geldim teâlâya ısmarlamıştı. Sözü te’sîrli, avâm ve havâs arasında sözü delîl olan şerefli bir zât idi. Çıkacak bir canım kaldı, ey bütün canların canı! Uygun olur mu söylemek, canımı fedaya geldim. 1220 (m. 1805) senesinde hacca gitti. Yolda Şam âlimlerinden çok saygı gördü. Tevâzu’undan dolayı, Allâme Muhammed Derdlilere tabibsin, ben ise gönül hastası, Kuzberî’den Kâdirî yolu icâzeti aldı. Kalb yarama deva için, kapını çalmağa geldim. Bir müddet Şam’da kaldıktan sonra, Hicaz’a gitmek için yola Cömerdlerin kapısına, birşey götürmek hatâdır. çıktı. Medîne-i münevvereye kavuştuğu zaman, kasîde-i Basmakla şeref verdiğin, toprağı öpmeğe geldim. Muhammediyye’yi Fârisî olarak yazdı. Bu kasidenin bir kısmı şöyledir: Günahlarım çok, dağ gibi, yüzüm kara, katran gibi, Bu yükten ve siyahlıktan tamam kurtulmağa geldim. “Gül, rûy-i Muhammed’e gıpta eder ( aleyhisselâm ). Kokumu, O’nun terinden aldım der...” Temizler elbet hepsini, ihsân deryandan bir damla, Gerçi yüzüm gibi kara, amel defterimle geldim. Ey güzeller güzeli, beni sevdanla yaktın! Görmüyor birşey gözüm, her an hülyanla aklım! Kapına yüz sürebilsem, ey canımdan azîz cânân! Su ile olmayan işler, hâsıl olur o topraktan!” Sen “Kabe kavseyn” şahı, ben ise azgın köle, Sana konuk olmağı, nasıl söyler bu şaşkın? Medîne-i münevvereye geldiğinde, kâmil bir velî bulup ona Acıyıp bir bakınca, ölü kalbler dirilttin, teslim olmak arzusundaydı. Birgün Yemenli fazilet sahibi bir Sonsuz merhametine sığınıp, kapın çaldım. zâta rastladı. Câhilin âlimden nasihat istemesi gibi ondan nasihat istedi. O zât dedi ki: “Ey Hâlid Mekke-i mükerremeye İyilik kaynağısın, dermanlar deryâsısın! gittiğin zaman edebe uymayan birşey görürsen hemen Bir damla lütf et bana, derde devasız kaldım! reddetme.” Mevlânâ Hâlid hazretleri Mekke-i mükerremede bir Cum’a günü Kâ’be-i şerîfe karşı Delâil-i hayrât’ı okurken câhil Herkes gelir Mekke’ye, Kâ’be, Safa, Merve’ye, kılıklı, siyah sakallı birinin, Kâ’be’ye sırt çevirip kendine Ben ise senin için, dağlar tepeler aştım. bakdığını gördü. “Utanmadan Kâ’be’ye arkasını çevirmiş. Edebi gözetmiyor!” diye düşünürken, o kimse; “Mü’mine Dün gece, bir rü’yâda, göklere değdi başım, hürmet, Kâ’be’ye hürmetden daha öncedir. Bunun için yüzümü Kapındaki uşaklar, enseme bastı sandım. sana çevirdim. Niçin beni kötülüyorsun. Medine’deki zâtın nasihatini unuttun mu?” dedi. Mevlânâ Hâlid hazretleri bunun Ey Câmî hazretleri, sevgilimin bülbülü! büyük velîlerden olduğunu anladı. Ondan af diledi ve; “Beni Şi’rlerin arasından, şu beyti seçtim aldım: talebeliğe kabûl et.” diye yalvardı. O da; “Sen burada olgunlaşamazsın” dedikten sonra eli ile Hindistan’ı göstererek: “Dili aşağı sarkık, uyuz köpekler gibi, “Senin işin orada tamam olur” dedi ve gitti. Bir damlacık umarak, ihsân deryana vardım.” Mevlânâ Hâlid hazretleri, memleketi Süleymâniye’ye dönüp Ey günahlılar sığınağı, sana sığınmağa geldim! ders vermeye başladı. Fakat gece-gündüz Hindistan’ı Çok kabahatler işledim, sana yalvarmağa geldim! düşünüyordu. Birgün bu düşünceler içinde iken, Hindistan’ın Dehlî şehrinde bulunan evliyânın en büyüklerinden Abdullah-i Dehlevî’nin (rahmetullahi aleyh) talebelerinden Mirzâ Mevlânâ Hâlid, Tahran’dan; Bistâm, Harkan, Semnân ve Abdürrahîm isimli bir zât çıkageldi. O talebe Abdullah-ı Nişâbur’a geçti. Geçtiği yerlerdeki evliyâyı, şiirleriyle Dehlevî’nin Mevlânâ Hâlid’e; “Selâmımızı söyle, bu tarafa medheyledi. Âriflerin kutbu Bâyezîd-i Bistâmî’nin (rahmetullahi gelsin!” buyurduğunu bildirdi. Uzun zaman başbaşa aleyh) kabrini ziyâret ettiği zaman meşhûr bir kaside söyledi: görüştüler. Mevlânâ Hâlid talebelerine ders vermeye gelmez oldu. Talebeler, Hindli’ye kızmaya başladı. Bir süre sonra, “Sultan Bâyezîd türbesi hürmetine yâ Rab! 1224 (m. 1809) senesinde ikisi birlikte İran ve Afganistan Burhan Bâyezîd tîneti hürmetine Yâ Rab! üzerinden Hind yolculuğuna çıktılar. Umulmadık bir zamanda medreseyi ve talebeyi bırakıp bu ani ayrılışına şehrin bütün Mekansızlık kartalı yuvası hürmetine yâ Rab! halk ve talebeleri çok üzüldüler. Yoldan çevirmek için çok ısrar Ya’nî Bâyezîd’in sana yakınlığı hürmetine yâ Rab! ettiler ve yalvardılarsa da fâide vermedi. Hindistan’ın karanlıklar ve tehlikeler içinde bulunduğunu söyleyip vaz Bu garîb bîçâre, şikeste Hâlid’e yâ Rab! geçirmek istediler. Onlara; “Âb-ı hayât zulümâtta bulunur” Bâyezîd’in irfanından bir kapı aç yâ Rab! şeklinde cevap veren Mevlânâ Hâlid hazretleri, gülün kokusunu, almış bülbül gibi kimseyi dinlemedi. Beni sana kavuştur kendimden kurtar yâ Rab! Onun kölelerinden biri olayım yâ Rab! Göz yaşları içinde uğurlandı. Herkes; “Bizleri hüzün ve eleme garkettiniz. İnşâallah yine huzûrunuz ile şerefleniriz” dedi. Sonra Tûs (Meşhed) şehrine geldi. Orada, oniki İmâmın dokuzuncusu Mûsâ Kâzım’ın (rahmetullahi aleyh) oğlu İmâm Mevlânâ Hâlid hazretleri, arkadaşı Mirzâ Abdürrahîm ile yaya Ali Rızâ’nın (rahmetullahi aleyh) türbesini ziyâretinde de, çok olarak önce Tahran’a geldiler. Burada meşhûr şiî âlimi İsmâil güzel bir kaside okuyarak onu medheyledi. Kâşî’yi, talebesinin önünde rezîl etti. Mevlânâ Hâlid, ba’zı şiî tefsîr kitaplarını okumuş, Kur’ân-ı kerîmin birçok âyet-i Mevlânâ Hâlid, Ahmed Nâmıkî Câmî’nin (rahmetullahi aleyh) kerîmelerinin şiîler tarafından değiştirilmiş olduğunu, kabrini ziyâret etti. Onu da Fârisî bir kasideyle medheyledi. ma’nâlarının tahrif edilmiş bulunduğunu görmüştü. Meselâ; Buradan Afganistan’a geçti. Hirat’a uğradı. Hirat’ın bütün Enfâl sûresi 70. âyetinde meâlen; “Bedr gazâsındaki esîrleri âlimleri, fazilet sahipleri, ziyâretine geldiler. Gelenler arasında salıverdiğin için Allahü teâlâ seni affeyledi” âyet-i kerîmesi Ebû Abdullah-i Hıratî (Hirevî) de vardı. Bu zât sonradan Mevlânâ Bekr-i Sıddîk’ın ( radıyallahü anh ) hakkındadır, şeklinde tefsîr Hâlid hazretlerinin talebesi oldu. Her şehirden ayrılırken; ediyorlardı. Mevlânâ Hâlid, İsmâil Kâşî’ ye; “Peygamberler âlimler, vâli ve kumandanlar ve halk ona âşık olup saatlerce günah işler mi?” dedi. Kâşî; “Bütün peygamberler ma’sûmdur, yola uğurluyorlardı. Kandehâr, Kabil, Peşâver âlimlerinin günah işlemezler” dedi. Mevlânâ Hâlid: “Peki, Kur’ân-ı suâllerine verdiği cevaplarla hepsini hayran bıraktı. kerîm’in; “Bedr gazâsındaki esîrleri salıverdiğin için Allahü Peşâver’de çok hürmet ve ta’zimle karşılandı. Âlimler onun teâlâ seni affeyledi” meâlindeki âyet-i kerîmede; “Af üstünlüğünü tasdik ve ikrâr ettiler. Sonra Lâhor şehrinin bir söylendiğine göre, günah işlemiş ma’nâsına gelmiyor mu? kasabasında kâmil bir velî olan Allâme Mevlânâ Senâullah’ı Hâlbuki peygamberlerden günah olan bir iş meydana (rahmetullahi aleyh) ziyâret etti. Mevlânâ Senâullah. Mazhar-ı gelmemiştir” deyince, Kâşî; “Bu âyet-i kerîme Ebû Bekr’i Cân-ı Cânân’ın (rahmetullahi aleyh) en üstün talebelerinden ezarlamaktadır, onun hakkındadır, Peygamberimizin hakkında idi. değildir” dedi. O zaman Mevlânâ Hâlid hazretleri; “O hâlde, Allahü teâlâ Ebû Bekr’i affettim buyuruyor da siz niçin Mevlânâ Hâlid (rahmetullahi aleyh); burada başından affetmiyorsunuz?” dedi. Kâşî cevap veremeyip, mahcup ve geçenleri şöyle anlatır: “Bu kasabada bir gece kaldım. rezîl oldu. Rü’yâda gördüm ki, Şah Abdullah-ı Dehlevî hazretleri yanağımdan tutup beni kuvvetle kendine çekiyordu. Sabahleyin Mevlânâ Senâullah’ın huzûruna gittiğim zaman, daha rü’yâmı anlatmadan; “Kardeşimiz ve seyyidimiz Abdullah-ı Dehlevî’nin huzûr ve hizmetlerini cana minnet “O mürşid (Abdullah-ı Dehlevî hazretleri), karanlık ufukları bilmeli, huzûr ve hizmetinde bulunmayı, sana va’dolunan aydınlatan ve herkesi dalâletten hidâyete kavuşturan zâttır.” ni’metlere kavuşmaya sebep bilmelisin” dedi. Daha sonra o kasabadan ayrıldım. Hindistan’ın başşehri olan Dehlî ismi ile “O reîs, “Gulâm Ali’dir” (Abdullah-ı Dehlevî hazretleridir). meşhûr Cihânâbâd’a geldim.” Bakışı ile, çürümüş ve dağılmış şeyler dirilir. Ma’nen ölmüş kimseler, onun feyziyle hayâta kavuşurlar.” Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri aylarca süren yolculuktan sonra tam bir senede Dehlî’ye (Cihânâbâd’a) geldi. Yolda “Gulâm Ali, bir ni’met denizi ve cömertlik dağıdır. Bütün fazilet başından geçen şeyleri bildiren Arabî ve Fârisî beytler söyledi. ve iyi hasletlerin de kaynağıdır.” Hocası Abdullah-ı Dehlevî hazretlerine kavuşma aşkını ifâde eden beytlerinde özetle şöyle demektedir: “O hidâyet yıldızı, karanlık gecelerin dolunayı, takvâ ummanı, feyzler definesi ve kerâmetler hazinesidir.” “Arzuların kıblesine (Abdullah-ı Dehlevî hazretlerine) giden yol ve aradaki mesafe sona erdi. Bu mesafeyi sona erdirmekle “Abdullah-ı Dehlevî sükûnette arz, sarsılmazlıkta dağ, her lütfeden, Allahü teâlâya hamd-ü senalar olsun.” tarafa ışık saçmakta güneş ve yücelikte gök gibidir. “Allahü teâlâ, bir işe yaramaz yorgun bineğimi artık geceleyin “İslâmiyet pınarı, irfan ma’deni, mahlûkların yardımcısı ve fazl- yürümekten, kâh konmak ve kâh göç etmek külfetinden...” ü ihsânın kaynağıdır.” “Beni, bukağı gibi insanın ayağını bağlayan akraba ve vatan “Halkın şeyhülislâmı, müslümanların gönül kıblesi, büyüklerin te’sîrinden, dostlar ile dünyâ servetine karşı duyulan reîsi ve zor işlerin merciidir.” alâkadan...” “Mahrem bir rehberlikte en iyiye götürücü ve yüksek sesle “Annemi düşünmekten, kardeşlerime hasret duymaktan, (alenen) halkı Allahü teâlâya da’vet edicidir.” amcam veya dayımı akla getirmekten...” “O, herşeyin Rabbi tarafından sevilmektedir. Kim onun “Bana “Abdullah-ı Dehlevî’ye gitme!” diyenlerin te’sîrleri irşâdına uyarsa, sen o kimseye; “Ey emsallerine örnek olan altında kalmaktan, çekemeyenler ile kınayanların sözlerine zât!” diye hitâb et.” kulak vermekten kurtardı.” “Abdullah-ı Dehlevî, kemâle ermemişlerin hepsine kemâl “Beni, haddinden fazla yalancı ve son derece câhil bir veren ve bütün kâmil insanların kusurlarını da giderendir.” cemâatin, bir zümrenin şerrinden korudu.” “Ey âlemlerin Rabbi! Mürşidin hatırı için, bu yüce zâta layık bir “Ya’nî iş ve davranışlarında mahlûkların en berbatı olan edeb ve terbiyeyi bize de nasîb eyle.” Âzerbeycan râfizîlerinin şerrinden muhafaza buyurdu. “Ömrümün bir kısmını onun ömrüne ekle. Onun himâyesi “Çünkü onları yoldan çıkaran “İsmâil Kâşî”, münâzara ve sebebi ile halkı rahatlık gölgesi altında dâim kıl.” mübâhase ateşini tutuşturunca yenilgiye uğradı.” “Beni hocamın hüsn-ü kabûlü ile mutlu kıl. Onu memnun “Allahü teâlâya hamd-ü senalar olsun ki, beni meram ve maksatların en yücesine erdirdi. Ya’nî çok faziletli kâmil mürşide kavuşmayı bana nasîb eyledi.” edecek hizmetleri bana nasîb eyle.” “Bütün hâllerde, hayatta kaldığım müddetçe, hergün benim kemâle geldi. Abdullah-ı Dehlevî’nin kalbindeki bütün esrâra kalbimde onun kadrini biraz daha arttır.” (ma’nevî üstünlüklere) mazhar oldu, kavuştu. “Ey Rabbim! Uhrevî kurtuluşu te’min edecek bir tarzda hocam Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, hocası Abdullah-ı Dehlevî benden râzı, ben de ondan râzı olarak canımı al.” hazretlerinin huzûruna kavuşmasını, bir mektûbunda şöyle anlatmaktadır: Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri Dehlî’ye vardığında, Abdullah-ı Dehlevî hazretlerinin bulunduğu şehre gelmenin “1224 (m. 1810) senesi Zilhicce ayının yirmialtasında Dehlî sevinci ile, seferde iken yanında bulunan şeylerin hepsini, şehrine ulaştım. Aynı gün ikindiden sonra, zamanın büyüğü ve fakirlere dağıttı. Sonra da, Hindistan’in en büyük velîsi, İmâmı, yüksek hocamın elini öpmek saadetine nail oldum. insanların imdâdına yetişici, hakîkatler menbâı, hikmet ve Sonra da onun ebedî saadet kaynağı olan feyzlerine ma’rifet ma’deni, ilim, irfan ve ilham rehberi, ma’nevî kavuştum. Bunun için Allahü teâlâya sayısız hamd olsun. üstünlükler sahibi, büyük İslâm âlimi, Şah Abdullah-ı Dehlevî’nin (rahmetullahi aleyh) huzûruna kavuştu. Allahü teâlâ bize hidâyet vermese, doğru ve hakîkî yolu göstermese, biz kendiliğimizden hidâyete kavuşamazdık. Abdullah-ı Dehlevî, onu talebeliğe kabûl etti. Ona nefsinin Hocamın feyz ve bereket yuvası olan yüksek kapısının terbiyesi için dergâhı temizleme vazîfesini verdi. Mevlânâ toprağını ümid gözümün sürmesi eyledim. Gece gündüz, Hâlid, bu kadar ilimde âlim olmasına rağmen, hiç i’tirâz aşikâre nûr deryası olan huzûrunda bulundum. Rabbimin sırf etmeden, eline kovasını, süpürgesini alarak hizmete başladı. mücerred ihsânı ile, yüzü kara, tepeden tırnağa kadar Kuyudan, kovasına suyu doldurur, kalın bir sopanın uçlarına günahlara batmış bu kuluna ihsân ettiği sonsuz devlet ve bağlayıp omuzunda taşırdı. Hergün defalarca kuyu ve dergâh saadetin şükrü için; Nûh aleyhisselâmın ömrü kadar, Eyyûb arasında gidip gelir, dergâhı temizler, abdest suyunu depolara aleyhisselâmın sabrı içinde, o cihan sultânının kapısının doldururdu. Eğer nefsi bu ağır vazîfeden kaçınsa, ona en süpürgesi olsam, haklarını ödeyemem. şiddetli cezayı verirdi. Birgün yerleri temizleme işi nefsine zor geldi. Derhal nefsine; “Eğer mübârek hocamın verdiği bu Bu fakirin dostlarına ve sevenlerine nasihati odur ki; herkes şerefli vazîfeden kaçarsan yerleri süpürge ile değil, bu elinden geldiği kadar Rabbine dönsün. Dünyâ, para ve sakalınla süpürtürüm” diyerek hitâb etti. Artık bundan sonra elbiseler değildir. Kul neye rağbet eder, neyi elde etmeye hatırına böyle hiçbir düşünce gelmedi. Aylarca canla başla bu canla başla çalışırsa, onun dünyâsı o olur. Sevdiklerimiz için hizmeti yapmak için uğraştı. Öyle ki, su taşıya taşıya mübârek Allahü teâlâdan isteğimiz, günbe gün Hakkın divânında omuzları yara oldu. Birgün yine böyle su taşırken, hocası yüzlerini ak edecek amellerle meşgûl olmalarıdır. Yüzleri Abdullah-ı Dehlevî hazretleri ile karşılaştı. Abdullah-ı Dehlevî, sarartan o dehşetli günden el-amân! “Sâlih amel eden onun mübârek omuzları üzerinden Arş’a doğru muazzam bir kendine, kötü amel işleyen de yine kendine etmiştir.” nûrun yükseldiğini ve meleklerin ona gıbta ve hayranlıkla Vesselâm.” baktıklarına şâhid oldu. Abdullah-ı Dehlevî, Mevlânâ’nın tasavvufta pek yüksek derecelere eriştiğini, kemâle gelip Abdullah-ı Dehlevî hazretleri de, yüksek talebesi Mevlânâ olgunlaştığını görünce, bu vazîfeden alıp, devamlı huzûrunda Hâlid’e (rahmetullahi aleyh) yazdığı bir mektûbunda, onun bulunmasını emretti. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, kıymet ve derecesini, üstünlüğünü şöyle bildirmektedir: orada da hocasına canla başla hizmet ederek, büyük mücâhede ve çetin riyâzetler çekti. Abdullah-ı Dehlevî’nin “Mektûbuma Rahmân ve Rahîm olan Allahü teâlânın şerefli huzûrunda beş ay çalışıp sohbetleri ve nazarlarıyla büyük ismi ile başlıyorum. Allahü teâlânın sevgili kulu mübârek velîlerden olmak saadetine erişti. Huzûr ve müşâhede Mevlânâ Hâlid! Esselâmü aleyküm ve rahmetullahi ve makamına kavuştu. Vilâyet-i kübrâ hâsıl oldu. Müceddidiyye, berakâtühü. Tepeden tırnağa kadar kusurlu olan bu fakire, her Kâdiriyye, Sühreverdiyye, Kübreviyye ve Çeştiyye yolunda an ziyâdesi ile gelmekte olan Allahü teâlânın ni’metlerine şükür ve hamd etmek yazıya ve söze sığmaz. Beyt: O memleketin âlimlerinin, şerîflerinin ve âmirlerinin üzerine lâzımdır ki: Mübârek varlığınızı ni’met bileler, sizden istifâde “Vücûdumun her kılı gelse de dile, edeler, size ta’zim ve hürmette kusur etmeyeler, Şükrünün binde birini edemez bile.” muhaliflerinize, size sû-i kasd edenlere ve sizi çekemeyenlere mâni olalar. Bu fakîr, bunları nasihat yollu yazdım. Resûlullah Ömrünü boşa geçirmiş bu ihtiyâr kuluna, Allahü teâlânın ihsân ( aleyhisselâm ); “Din nasihattir” buyurdu. ettiği ni’metlerden biri; sizin, Ebû Sa’îd’in ve oğlu Rauf Ahmed’in (ki bu üçü İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Allahü teâlâ, sizi, Şâh-ı Nakşibend’in, Müceddîd-i elf-i sânî’nin torunlarındandır), Beşâretullah’ın ve Fadıl Gulâm Muhyiddîn ve kalbimin kıblesi Mirzâ Sâhib’in halîfesi etmiştir. Hiç kimse gibi azîzlerin bizden inâbet almanızdır. Sizler kısa zamanda sizin yerinizi alamaz. Sizin eliniz, benim elimdir ve sizi görmek, hazret-i Müceddîd’in (İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin) beni görmektir. O uzak yerden buraya gelmeğe kalkmayın. nisbetlerine kavuştunuz. İhtiyâc yüzünü bu tarafa çevirmek ve kalb ile hatırlamak yetişir. Allahü teâlâ kendi rızâsına ve Habîbine uymağa Mübârek zâtınız, bu fakirin şeref ve iftihar vesîlesisiniz. Çünkü muvaffak eylesin! Âmîn.” bu yol, sizinle revaç bulmakta, yayılmakta, kuvvetlenmekte. Âlem yüksek teveccühlerinize kavuşmakla başka âlem Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, feyz ve kemâl bulunca, olmaktadır. Elhamdülillah! Elhamdülillah! Elhamdülillah! Hâce evliyânın kutbu, âriflerin önderi, feyz ve nûr menbâı olan Muhammed Bâkî’nin, hazret-i Müceddîd gibi (İmâm-ı Rabbânî Abdullah-ı Dehlevî hazretleri ona; “Ey Hâlid, şimdi Ahmed Fârûkî Serhendî hazretleri), hazret-i Müceddîd’in de memleketine ve Bağdat’a git! Oradaki Hak âşıklarını, Seyyid Âdem Bennûrî gibi talebeleri vardı. Tekrar tekrar sevdiklerine, ya’nî Allahü teâlâya kavuştur” buyurunca, söylemişimdir ki, Mevlânâ Hâlid, benim iftihar vesîlemdir. Mevlânâ Hâlid hazretleri; “Ey benim sebeb-i devletim, yüksek Allahü teâlâ, beğendiği bu yolda size ve bu kuluna istikâmet sığınağım, efendim! Orada Hayderî ve Berzencî seyyidleri versin! Âmin. çoktur, insanlara doğru yolu anlatmakla nasıl meşgûl olurum. Çünkü, onlar şöhret ve i’tibâr sahibi ve âlimlerin sığınağı Bu büyük yolun feyzlerini taliblere sunun. Hatırınıza hiçbir durumundadırlar. Böyle bir işe kalkışsam, diğer insanlar bile yaramaz düşünce getirmeyin. Sizi o memleketin feyz vâsıtası beni men ederler” diye arzetti. “Sen, memleketine git. İrşâd ile ve kutbu yapmışlardır. Kötü maksadlılar size zarar veremez. meşgûl ol. Bütün seyyidler, senin ayağının toprağına yüz İftirâları bizce makbûl değildir. Vel-hamdülillahi ve sallallahü sürerler ve şerefli zâtına hizmetçi olurlar. Oranın vâlileri, alâ seyyidinâ Muhammedin evvelen ve ahiren. emînleri, âlimleri, fazilet sahipleri, mübârek ayağını öperler. Şimdi ne istersen vereyim, iste yâ Hâlid!” buyurdu. “Din için Siz, istifâde etmek isteyenlere yardımcı olunuz. Onlar da dünyalık isterim” dedi. “Git, her istediğini verdim” deyip; “Yolun emredilen zikir ve diğer vazîfeleri yerine getirip, saadetlerini üzerinde, filân yerde, evliyânın büyüklerinden, iki seneden beri bunlardan bilsinler. Büyüklerin yolunu inkâr edenlerle yemez, içmez, konuşmaz, Hakka gönlünü vermiş, ölü gibi görüşmesinler.” “Hocana kötülük edenle iyi olursan, köpek hareketsiz durup, Hakkın sevgisine dalmış şerefli bir zât var. senden daha iyidir” sözü meşhûrdur. İmâm-ı Rabbânî Ona selâmımı söyle, hayırlı duâsını al ve şerefli elini öp!” hazretlerine i’tirâz edenlerden uzak olunuz. Âlimler ve ârifler buyurdu. Sonra bütün talebe ve sevdikleriyle, dört millik söylemişler ve yazmışlardır ki: “İmâm-ı Rabbânî hazretlerini mesafeye kadar Mevlânâ Hâlid’i uğurladı. Daha sonra; “Hâlid sevenler, mü’min ve müttekîlerdir. Ona buğz edenler münâfık bürd”, ya’nî “Hâlid herşeyi aldı götürdü” buyurdu. ve şakilerdir.” İslâm memleketleri hazret-i Müceddîd’in feyzleriyle doldu. Ve bütün müslümanlara, hazret-i Mevlânâ Hâlid, o velînin olduğu beldeye gelince, yerini sordu. Müceddîd’in (rahmetullahi aleyh) ni’metlerine şükür ve hamd Uzaktan gösterdiler. Bulunduğu yere doğru yürüyünce, velînin etmek vâcib oldu. heybetinden Mevlânâ Hâlid’i (rahmetullahi aleyh) bir korku ve dehşet kaplayıp, gidemedi, olduğu yerde kaldı. Hemen Şâh-ı diyerek sözüne kıymet vermedi. Mevlânâ Hâlid hazretleri bunu Dehlevî hazretlerini hatırladı. Korkusu gitti. O zâtın yanına işitince, Halîfe’ye hayır ve selâmetle duâ eyledi, ve; “Halet gidip, Farsça olarak hocasının selâmını bildirdi. O da başını Efendi’nin işi, pîri Celâleddîn-i Rûmî hazretlerine havale murâkabeden kaldırıp; “Aleyke ve aleyhisselâm” buyurdu. olundu. Onu, huzûruna çekip, cezasını verecektir” buyurdu. Az Sonra; “Ey Hâlid, senin fütuhatın ve irşâdının yayılma yeri zaman sonra Sultan Mahmûd Hân, Mora isyanına sebep Bağdat’tır” deyip, tekrar murâkabeye daldı. Mevlânâ Hâlid olduğu için, onu Konya’ya sürdü. Halet Efendi orada îdâm hazretleri, o zâtın, nisbet-i Muhammedi denizine olundu. gömülmesine, feyz nûrları içinde bir an cemâl-i Hakdan ve O’nu murâkabeden ayrılmamasına hayran kalarak oradan Mevlânâ Hâlid hazretleri, ikinci defa Bağdat’a teşrîflerinde, çok ayrıldı. Bender denilen yere gelinceye kadar, elli-altmış gün ne kimseler kendisine talebe oldu. İrşâd nûrları, gün gibi her tarafı birşey yedi, ne de birşey içti. aydınlattı. Bağdat’ta en önce kendisine talebe olan, Bağdat müftîsi Seyyid Abdullah Hayderî Efendi idi. Bu Müftî, Vâli Sa’îd Mevlânâ Hâlid Şîrâz’a, oradan İsfehan’a sonra Hemedan’a Paşa’nın yardımıyla, İhsâniyye Medresesi’ ni ta’mir ettirip, gitti. Güzel âdetlerinden idi ki, hangi şehre teşrîf etse, Allahü Mevlânâ Hâlid’e arzetti. Mevlânâ Hâlid hazretleri oraya teâlânın emirlerini ve yasaklarını hatırlatırdı. Bu şehirlerdeki yerleşip ilim ve edeb neşretmeye başladı. va’z ve nasihatlerini duyan i’tikâdı bozuk kimseler ona kötülük yapmak istedilerse de, Allahü teâlânın koruması ve Mevlânâ Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, irşâda (insanlara hak yolu Hâlid’in heybeti sebebiyle korkup birşey yapamadılar. Sonra gösterip, dünyâ ve âhıret saadetine kavuşmalarına çalışmak) Senendec’e, oradan da 1226 (m. 1811) senesinde vatanları başladığı günlerde, Bağdat vâlisi Sa’îd Paşa, ziyâretlerine olan Süleymâniye’ye gittiler. Bütün âlimler, fazilet sahipleri, geldi. Birçok âlimin sessiz, başları önüne eğik, hizmetçiler gibi talebe, şehrin ileri gelenleri ve halk sevinç ve neş’e ile onu edeble huzûrunda oturmuş olduklarını gördü. Mevlânâ Hâlid karşılamağa çıktı. Süleymâniye’de bir bayram havası yaşandı. hazretlerinin heybetini görünce, diz çöküp titremeğe başladı. Mevlânâ Hâlid’in celâl hâli gidince, Sa’îd Paşa’nın titremesi Bir müddet burada kalıp, evliyâyı ziyâret için ve hocasının geçti ve duâ istedi. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri ona ma’nevî işâreti ile, merhum Süleymân Paşa’nın oğlu Sa’îd duâ edip; “Kıyâmette, herkes kendi nefsinden suâl olunur. Sen Paşa’nın vâliliği zamanında, Bağdat’a teşrîf buyurdu. Orada ise nefsinden, ya’nî kendinden ve emrin altında olanların Seyyid Abdülkâdir-i Geylânî hazretlerinin yüksek dergâhına hepsinden suâl olunursun. Hak teâlâdan kork! Çünkü, senin yerleşti. Evliyâyı ziyâretten sonra beş ay kadar irşâdla için önünde öyle bir gün vardır ki, o günün korku ve (insanlara doğru yolu anlatmakla) meşgûl oldu. Sonra yine dehşetinden evlâdına süt veren analar, evlâdını unuturlar. hocasının ma’nevî işâretiyle Süleymâniye’ye döndü. Orada Hâmile olanlar, korkudan vakitsiz doğururlar. İnsanları sarhoş ilme susamışlara Hak ve hakîkati anlattı. Ba’zı hasedci ve görürsün. Onlar sarhoş değil, ancak Allahü teâlânın azâbı çok münkir kimseler ortaya çıkıp, söz ve yazı ile onu kötülemeye şiddetlidir” deyip, nasihat buyurunca, Sa’îd Paşa yine ve iftiraya başladılar. Türlü türlü iftiraları, açık yalanları ve titremeğe başladı ve yüksek sesle ağladı. düzme lafları etrâfa yaydılar. Mevlânâ Hâlid, iftiracılara ne kadar nasihat ettiyse de dinlemediler. Buna rağmen Mevlânâ Talebeleri: Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri ikinci defa, Hâlid hazretleri sünnete uyarak, Allahü teâlâdan, onların Bağdat’tan Süleymâniye’ye hicret etti. Yeni bir dergâh inşâ uyanmalarını doğru yolu görmelerini niyaz eyledi. edilip, orada talebe yetiştirmekle meşgûl oldu. Uzak memleketlerden birçok âlim ve fazilet sahipleri, ilim öğrenmek, Sultan Mahmûd’un saray nâzırlarından Halet Efendi, Mevlânâ feyz ve nûrlara kavuşmak için huzûruna geldi. Huzûrlarında Hâlid’in şöhret ve i’tibârını çekemeyerek, kendisini Halîfe’ye yüzlerce, binlerce âlim ve velî yetişti. Dörtbini, ilimde ve çekiştirdi ve; “Onbinlerle adamı vardır. Devlet ve saltanat için tasavvufta en yüksek dereceye çıkıp icâzet (diploma) aldı. tehlikelidir. Ortadan kaldırılması lâzımdır” dedi. Sultan Mevlânâ Hâlid hazretlerinin yetiştirdiği talebelerinden ba’zıları Mahmûd Hân da; “Din adamlarından devlete zarar gelmez” şunlardır: Rabbanî âlimlerinden meşhûr Seyyid Abdullah Geylânî Şemdînî Hakkâri (Mevlânâ’nın medrese arkadaşı idi.), Feyzullah Erzurûmî, Muhammed Hâni, Şeyh Fırâkî, Tâhir-i Seyyid Tâhâ Geylânî Şemdînî Hakkâri, Şeyh Muhammed Akrî, Şeyh Tekrîti, Mûsâ Bendenîhî, Âşık-ı Mısrî (Son icâzet Hâfız Urfalı, Şeyh Ahmed Eğribozî, Feyzullah Erzurûmî. verdiği talebesidir.), Hasen-ı Kudsî, Hüseyn Vâ’iz Malati, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, huzûrlarında kemâle gelen Ahmed Hicâr Halebî, Sâlih Kazzâz-ı Dımeşkî, Ahmed Bikâ’î, binlerce talebesini, insanları Cehennemin ebedî azâbından Ahmed bin Süleymân Trablûsî Ervâdî, Şeyh Ahmed Tevzeklî, kurtarmak için, çeşitli şehir ve memleketlere gönderdi. ilim ve fazilet sahibi mücâhid-i kâmil Şeyh Şâmil-i Dağıstânî, Abdürrahîm Bustânî Hamevî, Ahmed Kürdî Zemlikânî, Mekke, Medine, Kudüs, Şam, Haleb, Irak, Bağdat, Basra, Ahmed-i Kürdî, Şeyh Ali Paluvî (Bu zâta, Mevlânâ Hâlid Kerkük, Erbil, İmâdiye, Cezîre, Şemzîn (Şemdinli), Mardin, hazretleri, görmeden icâzet vermişlerdir. Kendileri kerâmet Ayıntab, Urfa, Diyarbekir, Anadolu’nun birçok şehirleri, sahibi bir zât idi. İstanbul, Hindistan, Afganistan, Dağıstan (Kafkasya), Mâverâünnehr, Mısır, Umman, Magrib, Girit ve diğer İslâm Sonra huzûruna kavuştu.). Bunlardan başka çok sayıda memleketleri, Mevlânâ Hâlid’in yetiştirdiği bu talebeler icâzetli talebeleri vardır. Meselâ bunlardan biri Şeyh İsrâil vesilesiyle Hak ile bâtılı öğrendiler. Peygamberimiz ( (Ezra’î) olup, Girit adasında insanlara va’z ve nasîhatla aleyhisselâm ) ve Eshâbının yolunda çalıştılar, insanlara meşgûl iken, Rumların Girit katliâmı üzerine bütün talebeleri hizmet için uğraştılar. Mevlânâ Hâlid hazretleri Bağdat’ta iken, ile bir gemiye binerek, Güney-Amerika’ya gidip orada Magrib’den, ya’nî Atlas ülkeleri denilen Kuzey Afrika’dan, İslâmiyeti anlatmaya devam etti. veliy-yi kâmil Şeyh Muhammed Magribî hazretleri gelip, icâzet aldı, sonra da memleketine döndü. Şeyh Seyyid Es’ad Yüksek kapılarından ilim ve edeb öğrenmekle şereflenen diğer Sadruddîn, Müftî Hayderî Bağdadî, Şeyh Abdürrahmân büyük âlimlerden ba’zıları da şunlardır: Bağdat’ta Hanefî Rûzbehânî, Abdullah Ceselî ve diğer nice tanınmış âlimler ve müftîsi Seyyid Şerîf Es’ad Sadreddîn Hayderî, Şafiî müftîsi müellifler, hizmetine koşup, feyz ve nûrlarından istifâde ettiler. Seyyid Sibgatullah Hayderî, Seyyid Abdülkâdir Sıdkî Hayderî, Şeyh Yahyâ Mervezî İmâdî, Abdürrahmân Rûzbehânî, Küçük Şeyh Muhammed Kudsî, Osmân-ı Kürdî Tavîlî, Ubeydullah Molla Erbîlî, Müderris Tâhâ Harîrî, Ahmed Nevdeşî, İsmâil Hayderî, İbrâhim Fasih Hayderî Efendi, Muhammed-i Cedîd, Köysancakî (Köysancalı müftîsi), Mahmûd Ömer Künbedi Seyyid Abdülgafûr, Mûsâ Cübûrî, İsmâil Enârenî (Ki bu zât Mustafa Erbîlî, Muhammed Rûzbe hânî, Muhammed îmâdî, hakkında Mevlânâ Hâlid; “Ey sevgili dostlar size İsmâil’i Osman bin Sindî Necdî, Muhammed Emîn, Muhammed Sa’îd, bıraktığım müddetçe ben diriyim” buyurdu.), Abdullah Herâti, Ebû Bekr-i Hamevî, Muhammed Erbîlî ve başkalarıdır. Abdülfettâh Akrî (Hâlid-i Bağdâdî’nin talebelerindendir. Senelerce İstanbul halkını irşâd etti. 1281 (m. 1865) senesi Talebeleri son derece kendisine bağlı idi. Bağdat müftîsi Şeyh Muharrem ayının dokuzunda Cum’a günü vefât etti. Kabri, Sadrüddîn hazretleri buyurdu ki: “Eğer bana hocam Mevlânâ Üsküdar’da Eski Vâlide Câmii’nden Karacaahmed mezarlığına Hâlid hazretleri, şu süt kasasını başının üstüne al, çarşı ve çıkan yol ile Selîmiye-Bağlarbaşı caddesinin kesiştiği pazarda sat, diye emir buyursalar, hiç karşı gelmez, emrine köşedeki, Şeyhülislâm Ârif Hikmet Bey’in kabristanındadır.), uyarak satardım.” Seyyid Abdullah Geylânî Şemdînî Hakkâri (Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin Süleymâniye kazâsındaki medrese arkadaşı ve Menkıbe ve kerâmetleri: Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî talebesinin büyüklerindendir.), Abdullah Erzincânî Mekkî, hazretlerinden sayılamıyacak kadar kerâmet görüldü. Hâlleri İsmâil Şirvânî, Ahmed Eğribozî, Şeyh Muhammed Hâfız Urfalı, ve kerâmetleri dilden dile dolaşıp her yere yayıldı. Menkıbe ve İsmâil Berzenci, Molla Ebû Bekr-i Bağdadî, Abdülgafûr Kürdî, kerâmetlerine dâir müstakil eserler yazıldı. En meşhûr Muhammed Meczûb İmâdî (Şeyda diye meşhûr), Şeyh Hasen menkıbelerinden ba’zıları şunlardır: Hâfız Kozani, Şeyh Hâlid-i Cezîrî, âlim, mürşid-i kâmil, Rabbanî ilimler sahibi Seyyid Tâhâ Geylânî Şemdînî Hakkâri, Süleymâniye’de iken, Berzenciler’den silâhlı ikiyüz kişi, Ahmed Hatîb Erbîlî, İsmâil-i Basrî, Şeyh Yûsuf-i İslâmbolî, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin öldürülmesine karar verdiler. Cum’a günü, silâhlı olarak mescidin dış kapısında de (rahmetullahi aleyh); “Mademki öyle, kaldır şu hasırı beklemeye başladılar. Cum’a namazı kılındıktan sonra, bütün istediğin kadar al” buyurdu. Mahmûd Efendi de hasırı kaldırdı halk câmiden dışarı çıktı. Hâlid-i Bağdadî hazretleri, her ve altında bir altın gördü. Altını aldı, başka bir altın gördü ve zaman câmiden en son çıkardı. Dışarı çıkanlar bu silâhlı böylece her aldığı altının yerinde yeni bir altın gördü. Yüzbin kişilerin Mevlânâ Hâlid hazretlerine kötülük yapmak niyetinde kuruş tamamlanıncaya kadar bu işe devam etti. Mahmûd olduklarını anladılar. Mevlânâ Hâlid hazretleri, mescidin Efendi bu kerâmeti görünce, Mevlânâ Hâlid’in ellerini öptü. kapısından çıkıp, bu silâhlı ve kötü niyetli kimselere öyle heybetli bir nazarla baktılar ki, bu nazarlar karşısında hepsinin İsmâil bin Ali adlı zât anlatır: “Şam-ı şerîfte iken birgün, kalbinde müthiş bir korku hâsıl oldu. Öldürmek için Mevlânâ Hâlid hazretlerinin bulundukları yere gittim. gelenlerden ba’zısı nâra atarak kaçıştılar, ba’zıları da yüzüstü Mukaddes iltifâtlarına nail olunca, cezbe hâli gelip, bir nevî düşerek perişan oldu. Bundan sonra, Mevlânâ Hâlid hazretleri gösteriş yaptım. Gözlerimi açınca Mevlânâ Hâlid, Şeyh ile bütün talebeleri, hiçbir şey olmamış gibi, Cennet misâli olan Muhammed Nâsih hazretlerine şöyle buyurdu: “İsmâil’e söyle, hânegâha gittiler. Kaçan bu düşmanların çoğu dediler ki: hâl ile cezbe ortaya çıktığında onu tutmak gerekir. Niye izhâr “Mevlânâ câmiden çıkınca, onun omuzlarında heybetli bir eder de cezbesini tutmaz. Zira zorla cezbe göstermek riyadır. arslanın ağzını açmış, üzerimize atlamak üzere olduğunu Riya ise zinâdan daha büyük günahtır. Hâline tövbe etsin.” gördük. O anda aklımız başımızdan gitti, kaçacak yer Mevlânâ hazretleri hâlimden kalbimi keşfetmişti. bulamadık.” Bağdat vâlisi Dâvûd Paşa’nın vezirliği esnasında, Osmanlı Bağdat’ta, sâlih ve faziletli bir insan olan İbrâhim Berzencî şehirlerinden birkaçını İranlılar işgal ettiler. O kasabalarda hazretleri vefât etmişti. Bu zât geriye ellibin kuruş borç bulunan halkın kitaplarını yağma ettiler. Oradaki âlimlerden bırakmıştı. Alacaklılar paralarını oğlu Muhammed Efendi’den birisi, Hâlid-i Bağdadî hazretlerine geldi. Huzûrlarına girip, istediler. Oğlu, bir evi ve kitaplarından başka birşeyi başından geçen hâdiseyi arzederek; “Efendim bir kitap olmadığını söyledi. Alacaklılar, ev ve kitapların, alacaklarına alamayacak hâle geldim. Ne yapayım? Hangi işte bulunayım? karşılık olmak üzere kendilerine verilmesini istediler. Sizin merhametinize güvenerek geldim” dedi. Mevlânâ Hâlid Muhammed Efendi de, derhal Mevlânâ Hâlid hazretlerine gidip hazretleri, yanlarındaki onyedibin kitabı o âlime hediye ettiler. durumu anlattı. Hâlid-i Bağdadî (rahmetullahi aleyh) Böylece yanlarında bir kitap bile kalmadı. alacaklıları yanına çağırarak; “Sizin alacağınızı ben vereceğim. Muhammed Efendi’den bir ay hiçbir şey Bağdat’ta, tasavvuf büyükleriyle alay eden birisi, ba’zı kendini istemeyeceksiniz. Ay sonunda size paranızın tamâmını bilmezleri de toplayarak, Hatm-ı Hâcegân-ı şerîf halkası gibi vereceğime senet veriyorum. Vakti gelince parayı benden alır, bir halka dizerek, alay etmeye kalkıştı. O saatte cinnet getirdi. senedi de Muhammed Efendi’ye verirsiniz” buyurdu. Ay Elbiselerini yırtarak attı. Serserice çıplak bir hâlde çöllere sonunda, alacaklılar gelip, Mevlânâ Hâlid’den parayı aldılar. düştü. Mevlânâ Hâlid (rahmetullahi aleyh) talebeleriyle Sevinerek gittiler. sahraya çıkmışlardı. Deliren adamın çocukları ve akrabası ağlayarak Mevlânâ Hâlid’in yanına geldiler. Mecnûnun Bağdat’ta iken Hacı Mahmûd Efendi isminde, servet sahibi, affedilmesi için yalvardılar. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri kendisine bağlı bir talebesi vardı. Bu zât, Mevlânâ Hâlid’in çok sevdiği talebesi Şeyh Mûsâ Cubûrî’nin elinden tutup; şerefli hânegâhlarına ve diğer yerlere kendi eliyle yüzbin kuruş “Şimdi o mecnûna doğru git. O hâlden kurtulduğunu bildir” harcayıp borçlanmıştı. Birgün Mevlânâ Hâlid’in huzûrlarına dedi. Talebe, buyurulanı yapmak için o mecnûna gittiğinde, gidip; “Efendim, borcumun çokluğundan dışarı çıkmağa mecnûnu iyileşmiş gördü, iyileşen mecnûn, yaptıklarına tövbe yüzüm kalmadı” deyince, Mevlânâ Hâlid (rahmetullahi aleyh) ve istiğfar etti. Duâ ve ibâdetlerle alay etmekten vazgeçti. buyurdular ki: “Bir ay sabret.” O, bunun üzerine; “Aman efendim, sabra takatim kalmadı” diyerek iki defa tekrarladı. Bu Hacca gitmek için, Şam’a uğradığında, bir yalancı ve fâsık, tekrar çok yakınlığından ve samimiyetinden idi. Mevlânâ Hâlid kadıya müracaat edip; “Üç ay önce katırım çalınmıştı. Şimdi Hâlid-i Bağdâdî’yi katırımın üstünde gördüm. Katırımı isterim” aramızda büyük bir engel teşkil etti. Artık kâfiledekileri dedi. Dînin emri gereğince, Mevlânâ Hâlid, hâkimin huzûruna seçemez olduk. Boyunun uzunluğu semâya kadar varan bir çağrıldı. Fâsık ve yalancı kişi, şâhidlerini de getirip büyük dağ misâli olan bu zâtı görünce, bir korku titremesi konuşturdu. Hâkim, katırın O iftiracının (yalancının) olduğuna gelerek, mızraklarımız elimizden düştü. Sonra da herkes hükmeyledi. Mevlânâ Hâlid hazretleri, katırı o yalancıya teslim hayvanlarından aşağı yuvarlandı. Bu hâdiseden sonra kâfilede etti ve: “Hâkimin hükmüyle hayvan senindir. Lâkin bende bir Allahın sevgili bir kulu olduğunu anladık. Bir ağızdan; “Aman şüphe var ki, bu hayvan benim yanımda dünyâya geldi, ama aman, affedin affedin!” diye bağırıştık. Daha sonra kâfile bunu kimse bilmez. Ey kişi, müslümanların şehâdeti ile, görünmeye başladı. Kâfilede Mevlânâ Hâlid’i görünce, hepimiz hayvan senindir. Ben ise, Hak teâlânın müslüman kullarına kusurlarımızın affını rica ve niyaz ettik. Ellerine sarılarak tövbe sû-i zan etmem. Allahü teâlâ, senin katırını getirip benim ve istiğfar eyledik.” evime, benim evimde doğan katırı alıp, senin evine koymağa kâdirdir. Irak’dan Şam’a kadar binme ücretini de vereyim. Fazilet sahibi bir zât olan Abdülbâkî Mûsulî anlatır: “Musul Hakkınız bende kalmasın” buyurup, ücreti de verdi. O anda vâlisi Yahyâ Paşa, beni, Bağdat vâlisi Dâvûd Paşa’ya ba’zı Allahü teâlânın izni ile, yalancının evindeki katır oraya geldi. işlerin halledilmesi için gönderdi. Bağdat’a ulaştığımda, geceyi Yalancının katırını gören iftiracı şâhidler, mübârek ellerine sarfiyat muhâsebecisi Muhammed Efendi’nin yanında kapanıp; “Efendim, bu adama verdiğiniz hayvan sizindir. Bizler geçirdim. Orada bir ay kalmama rağmen, işleri yoluna iftira eyledik. Sizi anlamadık. Hayvanı alınız” dediler. Hazret-i koyamamıştım. Param da kalmamıştı, öteden beri Mevlânâ Mevlânâ; “Müslümanların şehâdeti ile ve hâkimin hükmü ile, Hâlid-i Bağdadî hazretlerini severdim. Açlık ve üzüntü ile, bir hayvan onundur. Binme ücretini de verdik. Artık geri alınmaz” akşam uykuya dalmıştım. Sabahleyin gusl abdesti almam îcâb deyip gözden kayboldu. Hâkim durumu öğrendi. Mevlânâ etti. Hamam ücreti olmadığı için hamama gidemedim. Hâlimi Hâlid’i aradı, bulamadı. Bu işe sebep olanlar ise barınamayıp, hadememe açıkladım. Hademem de; “Efendim, Mevlânâ Hâlid o beldeden kaçtılar ve perişan bir hâle düştüler. hazretleri hakîki bir velî ise, hâlini keşfederek birkaç dirhem gönderir” dedi. Bu söz esnasında kapı çalındı. Elinde bir Mevlânâ Hâlid hazretleri, Şeyh Abdülvehhâb Sûsî’yi, beyaz mendil ile bir zât içeri girdi. Elindeki mendili teslim edip; kendilerine vekîl olarak İstanbul’a gönderdi. O da, devlet “Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin selâmı var. Bu hediyeyi adamları ile çok görüşüp, kibir ve ucba kapıldı. Büyüklerin kabûl etsinler buyurdu” dedi. Hemen gitti. Mendili açtığımızda, yolundan ayrıldı, talebelikten reddedildi. Şeyh Abdülvehhâb hepsi altın olmak üzere yirmibin kuruş vardı. Bu para ile, bütün Sûsî geri dönüp, Şeyh Yahyâ Mezverî’ye giderek af edilmek ihtiyâçlarımı gördüm. Daha sonra duâlarına kavuşmak üzere için tavassutunu rica etti. O da, Mevlânâ Hâlid hazretlerine hânegâhına gittim.” gidip durumu arzetti. Mevlânâ hazretleri; “Af etmek benim elimde olsaydı af ederdim. Ne çâre ki “Silsile-i aliyye” Âlim ve fazilet sahibi bir zât olan Şeyh Muhammed Hâfız Urfalı (evliyânın) büyüklerinin rûhları onu kapılarından tard anlatır: “Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, Bağdat’ta kalan etmişlerdir” buyurdu. hanımı ve oğlu Şihâbüddîn’in Şam’a gelmesi için mektûp yazdı. Onlar da yola çıkıp Urfa’ya geldiler. Bu esnada Mevlânâ Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, talebeleri ile, büyük bir Hâlid hazretleri bana hitaben; “Hâfız! Çoluk-çocuğumuz cemâat hâlinde, Bağdat’tan Şam-ı şerîfe hicret ediyorlardı. Urfa’ya geldiler. Sizin evinize indiler. Lâkin Şihâbüddîn vefât Şam arazisine geldikleri zaman, Safvek bin Fâris diye meşhûr eyledi” buyurdu. Bu sözün söylendiği târihi yazdım. Sonra Şemmer kabilesinden bir yol kesici, birçok yardımcıları ile Urfa’ya gittiğimde sordum. Tam buyurdukları zamanda beraber kâfileyi soymak istedi. Safvek bin Fâris, bu hâdiseyi Şihâbüddîn’in vefâtı vâki olmuştu.” şöyle anlatır: “Pekçok yardımcılarımla Mevlânâ Hâlid’in kâfilesine hücum edeceğim zaman, kâfileden beyaz elbiseli, Âlim ve fazilet sahibi olan Şeyh Ali Süveydî, büyük ata binmiş, heybetli birisi göründü. O zât gözlerimiz önünde o muhaddislerden (hadîs âlimi) idi. Hadîs-i şerîf senedlerinde kadar büyüdü ki, büyük bir dağ kadar oldu. Geçen kâfile ile kuvvetli bilgisi vardı. İmtihan etmek maksadıyla, Mevlânâ Hâlid hazretlerine geldi. Müsâfeha esnasında bir hadîs-i şerîf sonra tekrar kalktılar. Bu hâl üç defa tekrar etti. Mevlânâ Hâlid okudu. Mevlânâ hazretleri de bir hadîs-i şerîf okuyup hazretleri son defa kalktıklarında, Hacı Halîl Efendi’ye oturdular. Aynı zât, Kütüb-i sitte’de yazılı olan hadîslerden üç dönerek; “Hacı Halîl Efendi! Bizim sizde bir emânetimiz vardır” hadîsi senedleri ile, imtihan yollu okudu. Mevlânâ hazretleri buyurdu. Halîl Efendi de: “Efendim böyle bir emânet yoktur” de, bu hadîslerin asıl senedlerini sahîh olarak okuyunca, o dedi. Mevlânâ Hâlid hazretleri tekrar; “Elbet olacak. Cebinize muhaddis, hemen Mevlânâ Hâlid hazretlerinin ellerine ve eşyanıza baksanız” buyurdu. Halîl Efendi’nin hatırına kapanıp, kalbine gelen imtihan düşüncesinden tövbe ederek mektûp gelmeyince; “Halîl Efendi! Üsküdar kabristanlığından af diledi. Sonradan ilim meclislerinde; “Mevlânâ en büyük geçerken, şöyle şöyle bir zât size bir mektûp vermişti” velîlerden olup, zâhir ve bâtın ilimierinde sonsuz bir deniz, biz buyurdu. Hacı Halîl Efendi hatırladı ve derhal elini cebine ise bir damlayız” derdi. sokup mektûbu çıkarıp verdi. O zaman Mevlânâ Hâlid hazretleri buyurdu ki: “Hacı Halîl Efendi bizimdir (bizim Mevlânâ Hâlid hazretleri çok heybetli idi. Kalbleri çok temiz, misâfirimizdir).” Vâli de; “Biz köleniz de Efendimindir” dedi. berrak ayna gibi idi. Birgün Bağdat’ta talebeleri ile sohbet Mevlânâ Hâlid hazretleri; “O başka” buyurdular ve birkaç defa; esnasında; “Bir zulmet geliyor” buyurdular. Yarım saat sonra “Hacı Halîl Efendi bizimdir” buyurunca, Hacı Halîl Efendi: râfızî âlimlerinin büyüklerinden Mûsâ Necefi ve on arkadaşı, “İnşâallahü teâlâ hacdan sonra efendimizin ayaklarının imtihan için yüksek huzûrlarına geldiler. Beş dakika kadar toprağına yüz sürerim (ziyâret edip misâfir olurum)” dedi. O ayakta durdular. Hepsini bir titreme aldı. Mevlânâ Hâlid zaman Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri; “Hacdan sonra hazretleri parmakları ile, râfizîlere “Oturun!” diye işâret ettiler. gelirseniz bizi bulamazsınız” buyurdu. Hacı Halîl Efendi de; Oturduklarında titremenin çokluğundan başlarını yerlere “İnşâallah buluruz” dedi. Mevlânâ Hâlid hazretleri; “Nasîb!” vurdular. On dakika bu hâl devam etti. Mevlânâ Hâlid, onlara buyurdu. Daha sonra mektûbu açıp okudu ve; “Bize hüsn-i hiç iltifât etmedi. Dicleye doğru baktı. Sonra kalkıp nafile zan etmişler. Zannettikleri gibi olsun” buyurdu. Halîl Efendi namaz için mescide gitti. Bunu gören râfizîler dehşette hacdan sonra bizi bulamazsınız buyurmasının hikmetini kaldılar. Kendilerine geldiklerinde; “Bu âlimde büyük bir sır anlayamayıp Hicaz yoluna koyuldu. Mekke-i mükerremeye vardır. Hakîkatini biz bilemeyiz” deyip gittiler. geldi. Kalabalık bir topluluğun cenâze namazı kıldığını gördü. Onlara; “Ortada cenâze yok. Kimin namazını kılıyorsunuz?” Hacı Halîl Efendi, Sultan Mahmûd Hân’ın saray hizmetçisi idi. diye sordu. Onlar da: “Şam-ı şerîfte Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî Halîl Efendi hacca gitmeye niyet etti. İstanbul’dan Üsküdar’a hazretleri vefât etti. Onun namazını kılıyoruz” cevâbını geçtiğinde, Üsküdar mezarlıklarının içinden bir zât, elinde bir verdiler. Bu vefât haberini alınca, Halîl Efendi kendine geldi. mektûp olduğu hâlde hızlı adımlarla ona doğru koşarak geldi Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin kerâmetini anladı. Haccı ve; “Aman Hacı Halîl Efendi şu mektûbumu al! Lütfen Şam’a edadan sonra, Şam’a oradan da İstanbul’a gitti. Üsküdar’a vardığınızda, velîlerin önderi, âriflerin büyüğü Mevlânâ Hâlid-i geldiğinde kabristanlığın kenarında mektûbu veren zâtı gördü. Bağdadî hazretlerine ver. Buyurduklarını ve mektûbu O zât Halîl Efendi’ye; “Efendim! Siz mektûbu verdiniz, bizim verdiğiniz târihi de unutmayınız. Döndüğünüzde cevâbı alırız” de işimiz oldu” deyip, kabristanlığa doğru uzaklaştı. dedi ve yine kabristanlığa doğru yürüyüp uzaklaştı. Halîl Efendi Şam’a gidip, vâlinin konağına misâfir oldu. O akşam Mevlânâ Hâlid hazretleri, birgün yolda yürürken bir hıristiyana Mevlânâ Hâlid hazretleri, hizmetçisine feneri hazırlamasını nazar ve iltifât etti. Hıristiyan, feryâd edip cezbeye kapıldı ve emredip, vâlinin konağına gideceklerini bildirdi. Konağa ağlayarak Mevlânâ’nın arkasından yürüdü. Hânegâha girdi. teşrîflerinde vâli hürmetle karşılayıp; “Efendim, teşrîfinizden Müslüman oldu. Se’âdete kavuşanlar arasına girdi. Bu hâl çok memnun olduk. Bunun bu gecede olmasının bir hikmeti açıkta olduğundan herkes gördü. olsa gerek” dedi. Halîl Efendi de orada idi. Mevlânâ Hâlid hazretleri bir müddet oturup sonra ayağa kalktılar ve; Süleymâniye’nin meşhûr âlimlerinden ba’zısı, Mevlânâ Hâlid-i “Gidelim” buyurdular. Vâli ve Hacı Halîl Efendi de saygıyla Bağdadî hazretlerini, aklî ve naklî ilimlerin en zor ve ince kalktı. Mevlânâ Hâlid hazretleri gitmekten vazgeçip durdu. Az mes’eleîeri ile mağlup etmek istediler ise de, kendileri yenildiler. Yanlarında câhil gibi kaldılar. Çaresiz kalıp, Irak’ın Urfa’da vefât etti. Sonra Behâüddîn vefât etti. Ardından her bakımdan en büyük âlimlerinin allâmesi, müslümanların Abdürrahmân vefât etti. Dördüncü oğlu Necmüddîn, babasının âlimi olan ve huccet-ül-İslâm denen hucceti, efendimiz, vefâtından sonra dünyâya geldi. Onun da iki oğlu dünyâya üstadımız Şeyh Yahyâ Mezverî İmâdî hazretlerine mektûp gelmiştir. Temiz soyu devam etmektedir. yazıp; “Süleymâniye âlimleri tarafından, dîn dünyâ ilimlerinin allâmesi, müslülanların hucceti, efendimiz, üstâdımız Yahyâ Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin oğlu Muhammed Mezverî İmâdî hazretlerinedir. Hak teâlâ müslümanları uzun Behâüddîn’in beş yaşına girmesine birkaç ayı vardı ki, bu hayatınızla bereketlendirsin. Şehrimizde, Hâlid isminde bir zât yaşta çok güzel Kur’ân-ı kerîm okurdu. Muhterem hocaları, zuhur eyledi. Hindistan’a gidip geldikten sonra, vilâyet-i kübrâ Şeyh Muhammed Nâsih hazretleri idi. Arapça, Farsça ve ve insanları irşâd da’vâsında bulunuyor. Bu zât, din ilimlerini mahallî dilleri çok güzel konuşurdu. Şekil, tabiat, cömertlik ve mükemmel bir sûrette tahsîl ettikten sonra, terk eyledi. Yanlış merhamet bakımından Mevlânâ Hâlid hazretlerine çok yollara saptı. Bizler onu ilimde yenemedik. Büyüğümüz benzerdi. Çok küçük yaşta olmasına rağmen şefkatinin sizsiniz! Üzerinize vâcibdir ki, bu tarafa gelip, yanlışlığını ve çokluğundan, bir kimseye bir belâ ve âfet gelse, o kişinin bu zararlarını def edip, onu yenesiniz. Gelmeyecek olursanız, bu durumdan kurtulmasına çalışırdı. Tâ’ûna yakalandığı zaman, fikirleri bütün insanlara ve diğer şehirlere yayılacaktır” dediler. babasının nûr yüzünde hüzün alâmetleri belirmişti. Cum’a Bu mektûp, Şeyh Yahyâ’nın eline geçince, ba’zı talebesi ile gecesi sabaha kadar hastalığı devam etti. Şeyh İsmâil Gazzî birlikte, Süleymâniye yolunu tuttu. Şehre yaklaşınca, bütün hazretleri buyurdu ki: “Kapıcı kapımı çalınca, gözbebeğimin âlimler, karşılamağa çıkıp, eline yüz sürüp, herbiri kendi evine vefât ettiğini anladım. Hemen evin kapısından dışarı çıktım. da’vet ettiyse de, kabûl etmedi ve; “Bu saatte o zâtla Kapıcı vefât haberini söyleyerek; “Mevlânâ Hâlid hazretleri sizi görüşmem lâzımdır” deyip, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî’nin istiyor” dedi. Derhal yanına vardım. Evin güneşliğinde hânegâhına doğru gitti. O devlethâneye girince, Mevlânâ Hâlid oturduğunu gördüm ve hemen ellerini öptüm. hazretleri kalkıp kapıda karşıladı ve müsâfeha ettikten sonra, Sıkılganlığımdan, huzûrlarında ayakta durdum. Bir saat yanlarına oturttu. Şeyh Yahyâ’nın kalbinde, bir takım ince ve geçtikten sonra edeblice oturdum. Mübârek, nurlu elleriyle zor mes’eleler vardı. Bunları sorup imtihan edecekti. Daha başımdan tutup alnımdan öptü. Cenâb-ı Hakka şu şekilde duâ ağzını açmadan, hazret-i Mevlânâ, Şeyh’e hitaben; “Din etti: ilimlerinde çok müşkil mes’eleler vardır. İşte biri şudur ve cevâbı budur; diğeri şudur, cevâbı budur” buyurup, Şeyh’in “Ey Rabbim! Bu musibete sabır ve genişlik verip, beni sevinçle kalbindeki bütün suâlleri ve cevaplarını söyledi. Şeyh Yahyâ rızıklandırdın. Önümde rûhunu aldın. İnşâallah yüksek anladı ki, bu mübârek zât, evliyânın büyüklerindendir. Hemen katınızda büyük bir nasîbi olur. Oğlum Behâüddîn özür ve af diledi. Tövbe edip Mevlânâ hazretlerinin büyük mıknatısımızdır. Bizi kendisine çeker. Biz ona uyarız. talebelerinden oldu. İftiracılar bunu duyunca perişan oldular. Vekîlimizdir” buyurdu. Nûrlu yüzlerinde sevinç doğmuştu. Mevlânâ hazretleri, Şeyh Yahyâ’yı çok severdi. Merhum oğluna sabır ve tahammül etmenin faziletlerini içine alan sohbet ve va’za başladı. Âhırete göç eden bu temiz Şam’da tâ’ûn hastalığı vâki oldu. Mevlânâ Hâlid hazretleri yavrunun Kasiyûn dağındaki bir tepeye defnolunmasını oradan ayrılmak istemediler. Tâ’undan ölenlerin şehîd olacağı emretti. Bu yere bundan evvel kimse defnolunmamıştı. Şeyh hakkında hadîs-i şerîfleri okurlardı ve bu yüksek dereceye İsmâil ve Şeyh Muhammed Nâsih hazretlerine techiz ve kavuşmak isterlerdi. O sırada birisi gelip; “Efendim duâ edin tekfinini emir buyurdu. Cenâze yıkandıktan sonra, de bana tâ’ûn bulaşmasın” diye yalvarınca, ona duâ ettiler. O müslümanların omuzlarında, adı geçen yere götürüldü. Bizzat kişi kurtuldu. Kendileri için ise; “Rabbime kavuşmağı Mevlânâ Hâlid hazretleri İmâm olup, cenâze namazını istememekten haya ederim” buyurdu. kıldırdıktan sonra defneylediler. Ağlayanlara ve kalbi mahzûn olanlara teselli verip insanları teskin ederdi. Definden sonra Mevlânâ Hâlid hazretlerinin çocukları: Mevlânâ Hâlid-i Addâs Câmii’ne giderek, Cuma namazını kıldırdıktan sonra, Bağdadî hazretlerinin dört oğlu vardı. Biri Şihâbüddîn olup, adı geçen Câmi’nin hücresinde tâ’una tutulmuş değerli talebelerinden Molla Îsâ hazretlerinin yanına vararak, hâl ve yerime vasî olarak, İsmâil Enârenî’yi ta’yin ettim. Ondan sonra hatırını sorup, alâka gösterdi. Molla Îsâ’ya şöyle buyurdu: “Ey Muhammed Nâsih, sonra Abdülfettâh, ondan sonra da seni Îsâ!.. Ölümden hiç korkma. Dâima uyku ile uyanıklık arasında seçtim. Malımın üçte birini namaz, borcumun iskatı için ayırın. bulun. Zîrâ senin kalbine yöneldik. Artık şeytan tasallut Bir su sarnıcı inşâ edin. Ben zannederim ki, ümmetin iyi edemez. Oğlum Behâüddîn ile karşılaştığında selâmımı zâtlarından ba’zı ihlâs sahipleri, bu makamda, sevdiklerimiz ulaştır. Ona korkmamasını söyle. Yakın zamanda inşâallah biz için dergâh bina ederler. Malımın üçte birinden geri kalanı da, de geleceğiz.” Vedâdan sonra Cennet misâli yüksek kapımızda olan fakirlere ve yoksullara verilsin. Ölümümden hânegâhına gitti. daha büyük bir musibet size gelmez. Ona karşı sabır ve tahammül gösteriniz. İnsanlarla münâkaşa etmeyiniz” Behâüddîn’in vefâtından sonra, diğer oğlu Abdürrahmân da buyurdu. Şeyh İsmâil de; “Efendim, bugün kalblerimizi hüzün aynı senenin Zilka’de ayında tâ’ûndan vefât etti. Abdürrahmân ve kederle doldurdunuz. İnşâallah bu emir gelmez de ömrünüz gayet zekî, merhamet sahibi, akıllı bir çocuk idi. O da defin uzun olur” dedi. Mevlânâ Hâlid hazretleri, “Ey İsmâil! Biz hazırlıkları bitince Kasiyûn isimli tepeye, kardeşi Behâüddîn’in Şam’a ancak ölmek için geldik. Buraya geliş gayemiz başka mezarının kuzey tarafına defnedildi. Çok kalabalık bir cemâat bir şey değildir. Cenâb-ı Hak, Beyt-i mukaddesi ve Nebiyy-i cenâzesinde bulundu. zîşânı ziyâreti ve Hâcc-ı ekberi, bize geçmiş senelerde nasîb etti. İnşâallah saâdet-i ebediyyeye nail oluruz. Başka birşey Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, oğlu Behâüddîn’in defnine istemiyoruz. Ba’zı inkarcıların size yapacağı eza ve cefâdan gittiği zaman, kendisinin de yakında vefât edeceğini anladı. korkuyoruz. Bilhassa falan kimsenin eza ve cefâsından Bunun üzerine kabrinin kazılmasına dâir Şeyh Abdülkâdir korkuyoruz. Hak teâlâya yalvararak duâ ediyoruz ki, size Deymânî’ye emir verip, nerede defnolunacağını bildirdi. eziyet verecek olan o kimse fazla yaşamasın. Çünkü sevdiklerimize iftira ederek zahmet verir” buyurdu. Abdürrahmân’ın defninde, daha önce ta’yin ettiği kabrin Buyurdukları gibi, kendilerinden kısa bir müddet sonra o kimse kazılmamış ve hazırlanmamış olduğunu görünce üzüldü. Şeyh öldü. Abdülkâdir’e; “Zannedersem, kazıcıya verecek paran yoktur” buyurup, bu talebelerine birkaç gümüş verdi ve; “Muhakkak, Birgün Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, Şeyh İsmâil bugün kazın! Kazınca bir taşa rastlarsınız. Vefâtım günü, o Gazzî’ye buyurdular ki: “Bütün kitaplarımı vakfettim.” O kayayı kırma sebebiyle zahmet çekip, kabrimi belki vaktinde esnada içeriye Şeyh Muhammed Nâsih Efendi girdi ve; kazıp, yetiştiremezsiniz. Mezar, boyunuz derinliğinde olsun” “Efendim Seyyid Hüseyn Efendi ve beraberinde ba’zı âlim buyurdu. Gerçekten iki arşın miktarı kazıldıktan sonra, zâtlar, size ta’ziyeye geldiler” dedi. Daha sonra onları buyurdukları gibi, büyükçe bir taş göründü. Bu kerâmetini de karşılayıp, oturmalarına müsâade ettiler. Oğlu Abdürrahmân herkes gördü. Buyurdukları miktarda kazıldı. için ta’ziyelerini kabûl etti. Ziyâretçiler gidince, Şeyh İsmâil Efendi de izin alıp ayrılmak istedi. Mevlânâ hazretleri: “Bugün Vefâtı: Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, son zamanlarına burada kalınız” buyurdu. doğru, yanlarında bulunan emânet kitapları sahiplerine vermek için ayırmağa başladılar. Bir ara talebelerinden birini Sonra da; “İnsanların; “Mevlânâ Hâlid kerâmet izhar ediyor” gönderip, Şeyh İsmâil Angârî’yi çağırttı. Ona; “Buradan hiç bir demelerinden korkmasaydım, bütün arkadaş ve dostlarımla yere çıkmam. Ancak oğlum Behâüddîn’in yanına gitmeyi vedâlaşırdım. Bu Cum’a gecesi gideceğimizi zannediyorum” isterim? buyurdu. Şeyh İsmâil: “Efendim güneşin hararetinden buyurdu. Daha sonra kendisine yemek getirildiğinde; “Bu ve oraya gitmek ve orada oturmak mümkün olmaz” deyince bundan başka yemeklerden yiyemeyeceğim, ölümü isteyen Mevlânâ Hâlid hazretleri; “Güneşin harareti bize zarar vermez” hem de yemek yiyen hiç bir kimse gördünüz mü?” buyurdu. buyurdu. Daha sonra kütüphânesinin önünde oturdu ve; “Ey Uzun bir müddet dünyâ yemeklerinden yemedi. Sonra; “Dünyâ İsmâil; Beni dinle, asla muhalefet etme. Vefâtımdan sonra, yemeklerine doymuş olduğum hâlde, Rabbime kavuşmayı çoluk-çocuğum, fıkıh kitaplarım, diğer hukukî işlerim için arzu etmem” diyerek, evlâdı ile şakalaşan bir baba gibi, ayaklarını evin içinde yere vurdu. Bundan önce böyle bir hâl Daha sonra Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, sevdiklerine kendilerinden görülmemişti. Bundan sonra kitapların şöyle vasıyyette bulundu: “Muhammed aleyhisselâmın bulunduğu yere gitti. Emânet aldığı kitapları sahiplerine sünnetine uyunuz. Üzerinde bulunduğumuz doğru yol üzere göndermeğe başladı. Çoluk-çocuğuna teker teker nasihat ve olunuz. Karşılaşacağınız güçlüklere sabr ve tahammül vasıyyet ederek vedâlaştıktan sonra; “Biz bu Cum’a gidiyoruz” gösteriniz. Bizim vefâtımızdan daha büyük musibet size buyurdu. Sonra mescide teşrîf etti. İkindi namazını kıldıktan ulaşmaz. Şekil ve şemailimi sayarak, bağırıp çağırarak sonra, medresenin olduğu tarafa yöneldi. Kapısına ağlamak sûreti ile, rûhuma zahmet vermeyiniz. Etrâfa geldiklerinde, sevdiklerinden İsmâil Gazzî’yi yanına çağırıp mektûplar yazarak, vefâtıma hiçbir kimsenin üzülmemesini ve iltifât etti. Kütüphânesinin önünde oturdu, önceki vasıyyetini ve ağlamamasını tenbîh ediniz. Beni seven ve bana muhabbet nasihati tekrar etti. Şöyle buyurdu; “Namaz borcumun iskatı eden, Allah rızâsı için kurban kesip sevâbını benim rûhuma için vasıyyet ettim. Allahın birliğine yemîn ederim ki: Baliğ göndersin. Rûhuma Kur’ân-ı kerîm ve Fâtihalar, kıymetli olduğum zamandan bugüne kadar bir vakit namazımı kazaya duâlar göndersin. Dünyâ sevgisi ile gönülleri dolan kimseler bırakmadım. Kuşluk ve teheccüd namazlarını da eda ettim. Bu gibi sakın siz de; “Sadakaya muhtaç değilim. Ancak Fâtiha ve sözleri işitip de, “Mevlânâ Hâlid, hayrat ve hasenata muhtaç İhlâs-ı şerîflere muhtâcım” demeyiniz. Benim için iyiliklerde değildir” demeyiniz. Vefâtımdan sonra, hayır ve iyiliklerde bulununuz. Sadaka veriniz sizi bize yaklaştıracak işler bulunup, fakirlere yemek yediriniz. Fâtiha-i şerîfe ve İhlâs-ı işleyiniz, ömrümüz elliye ulaşmıştır. Otuzbeş senelik farzları şerîflerde bizi unutmayınız. Bir kimse yukarıda işâret ettiğim iskat ve kaza edersiniz, ömrümüzde kuşluk ve teheccüd haklarıma muhalefet ederse, âhırette beni göremez. Çoluk- namazlarını diğer beş vakit farz namazlar gibi hiç terk çocuğuma hoş nazarla bakınız. Seçtiğim vasim Şeyh İsmâil etmedim. Ey İsmâil, talebe ve arkadaşlarımın kıymetini Enârenî’dir. Benden sonra irşâd vazîfesinde bulunacak biliyorsun. Onlara sıkıntı verecek şeylerden sakın. seçtiğim talebemdir. Bu husûsu hiç kimse hatırından Zannederim ki, yakın zamanda talebelerim için bir dergâh inşâ çıkarmasın” buyurup, İsmâil Gazrî’ye: “Bana kalemi ver, vakıf edilir.” şartlarını yazayım” buyurdu ve mübârek ellerine kalem alıp; “Bu kitapları Allah için vakfettim. Vakfımın şartları şunlardır” Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri bu nasihatleri yaptığında, diyerek şartlarını yazdı. Sonunda da; “Bu yazılan şartlarla sıhhatleri ve afiyetleri yerinde idi. Sonra evlerine girdiler. Uzun vakfettiğim kitaplarımın küçük bir tanesi de olsa değiştiren, zaman evden çıkmadıkları görülünce, talebeler, evinin noksanlaştıran kimseler üzerine; Allahın, meleklerinin ve hizmetçisinden haber sorup, içeri girmek ve mübârek cemâlini bütün insanların la’neti yağsın” buyurdular. O esnada görmek arzularını bildirdiler. İçeri girmemeleri hakkında haber talebelerinden olan Hanefî mezhebi fıkıh âlimlerinin gelince, talebeleri bir hüzün ve elem kapladı. Bir daha büyüklerinden Seyyid Muhammed Emîn İbni Âbidîn içeri girdi yanlarına girmemek şartı ile tekrar izin istediler. O zaman içeri ve ba’zı sorular sordu. Mevlânâ Hâlid hazretleri, her soruya girilmesine müsâade ettiler. İsmâil Efendi beraberlerinde cevap verdikten sonra da, hangi kitaplarda olduğunu söyledi olduğu hâlde, yirmi kişi huzûrlarına girip, ziyârette bulundular. ve bu arada; “Şu kitabı getirin” buyurdu. O kitapdaki delîllerini Mevîânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, sağ yanlarına yatmış bir de gösterdi. O zaman İbn-i Âbidîn hazretleri; “Efendim! Dün vaziyette murâkabe hâlinde idi. Hâl ve hatırları sorulunca, gece rü’yâmda Hazreti Osman’ın vefât etmiş olduğunu teşekkür ve iltifât olarak gözlerini açıp, fazla kalmamalarını ve gördüm. Çok büyük bir kalabalık oldu. Cenâze namazını ben fazla konuşmamalarını işâret ettiler. Talebelerinden İsmâil kıldırdım” diyerek rü’yâsını anlattı. Mevlânâ Hâlid hazretleri Efendi; “Efendim zât-ı âlileriniz su isterler mi?” dedi. Mevlânâ de; “Ey İbn-i Âbidîn! Yakında ben vefât ederim. Sen de Hâlid hazretleri hâl ile; “Dünyâ ve içindekilerden vazgeçtim. Şu kalabalık bir cemâat ile cenâze namazımızı kıldırırsın. Çünkü anda Hak ile meşgûlüm” demek istediler. Bu hâllere şâhid ben, Hazreti Osman’ın evlâdındanım” buyurdu. İbn-i Âbidîn olanların hepsi, mübârek ellerini öpüp, titreyerek ve büyük bir bunu duyunca çok üzüldü ve rü’yâsını anlattığına çok pişman şaşkınlık içinde dışarı çıktılar. Dışarıda başka talebeler ve oldu. sevenleri, Mevlânâ Hâlid hazretlerinin hâlinin nasıl olduğunu haber almak için bekleşiyorlardı. Onlara gördüklerini anlattılar. hoş koku şimdiye kadar koklamış değildim. O güzel kokuyu Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, o gece yatsıdan sonra yüzüme ve gözüme sürmeye başlamıştım. Cân-ü gönlüm, çoluk-çocuğunu yanlarına çağırdılar. Onlara hitaben; şeker lezzeti bularak hayat buldu” diyerek o günkü hâllerini “Hepinize hakkımı helâl ediyorum. Birbirinizden ayrılmayınız. anlattı. Vefâtınıza kadar bu evde kalınız” buyurdular. Abdest alıp bir miktar namaz kıldıktan sonra; “Şu anda tâ’ûna tutuldum” Önde gelen talebeleri, Mevlânâ Hâlid hazretlerinin nâzik buyurdular. Mübârek yüzleri sarardı. Sabahleyin de çoluk- vücûdlarını tam bir hürmet ve saygı ile medresede kendileri çocuğuna dönerek tekrar buyurdu ki: “Bundan sonra beni için yaptırdıkları teneşir tahtasına koydular. Şeyh İsmâil meşgûl edip benden birşey istemeyiniz. Bir şey isterseniz Efendi, Şeyh Muhammed Nâsih Efendi, Şeyh Abdülfettâh vekîlimden isteyiniz. Beni Hakla meşgûl olmaktan Efendi, Şeyh Muhammed Efendi, Mevlânâ Hâlid hazretlerini alıkoymayınız. Hiçbir kimse ile sohbet etmek istemiyorum. yıkama, techiz ve tekfinleri ile meşgûl oldular. Sonra mescidde Rabbim ile meşgûlüm. Yanımda hiç kimse bulunmasın.” Göz yüksek bir mahalle konarak, bütün halka ziyâret için izin uçları ile kıbleye yönelip sağ yanı üzere yatarak, murâkabe ve verildi. Herkes girerek, mübârek na’şları etrâfında halka oldu. Allahü teâlânın kudretini tefekkürle meşgûl olmaya başladı. Sabaha kadar Kur’ân-ı kerîm, salât-ü selâm, Kelime-i tevhîd Hastalığının şiddetinden; “Ah! vah!” gibi sesler asla ve duâlar okundu. Sabah namazı kılındıktan sonra, Cennet duyulmayıp, her a’zâsından, hattâ mübârek saçlarından misâli hânegâhtan, Emevî Câmii’ne, müslümanların Hakkın zikrinin belirtileri görülüyordu. Müezzin ezan okumağa parmakları üzerinde kalabalık bir cemâat ile götürüldü. başladığında, Mevlânâ Hâlid hazretleri Fecr sûresinin son Kalabalık, çarşı ve pazarları doldurdu. âyetlerini okudu. Meâlen; “(Sonra Allah mü’min kimselere şöyle buyurur) Ey (îmânda sebat gösteren Allahı anmakta Çok dehşetli o günde, nurlu na’şlarını mezkûr câminin huzûra kavuşan) itaatkâr nefs, dön rabbine (Cennetle sana musallasına izzet, ihtiram ve şerefle koydukları zaman, hazırladığı ni’metlere) sen O’ndan (sana verdiklerinden ötürü) binlerce insan cenâze namazlarını kıldılar. Namazda, talebesi râzı, O da senden (îmânın sebebiyle) râzı olarak. Haydi gir ve Hanefî mezhebi fıkıh âlimi İbn-i Âbidîn hazretleri imamlık (sâlih) kullarımın içine. Gir Cennetime.” Bu âyet-i kerîmeleri yaptı. Kalabalıktan ötürü cenâze namazını kılamayan birçok okuyup bitirdikten sonra, mübârek rûhları Cennet-i a’lâya uçtu kimse, Şafiî mezhebine göre tekrar kılınan cenâze namazına ve Allahü teâlâya kavuştu. iştirâk ettiler. Şeyh İsmâil Enârenî, sonradan kılınan cenâze namazını kıldırmak için, Şeyh İsmâil el-Kuzberî’ye emir ve Kapısında bulunan âbidler, talebeleri, sevdikleri, vefâtlarını ruhsat verdi. Evliyâ kâfilesinin reîsi Mevlânâ Hâlid hazretlerinin işitince, müteessir olarak kendilerinden geçtiler. tabutu başında, Emevî Câmii baş müezzini; Talebelerinden İsmâil Efendi, oradakilere; “Evliyânın vefâtı, bir evden öteki eve gidişi gibidir” hadîs-i şerîfini naklederek, “Velîlerin reîsinin rûhu beden kafesinden uçup bekâ bahçesine nasihatte bulundu. Talebelerinin önde gelenlerinden İsmâil gitti” diyerek, yüksek sesle vefâtını îlân etti. Sonra duâ ederek; Efendi, Muhammed Nâsih, Ahmed Efendi, Ahmed Mekkî “Ezel ve ebedde yalnız olan, bir olan cenâb-ı Hakkı tesbih ve Efendi, Muhammed Sâlih Efendi ve Şeyh Abdülkâdir Efendi tenzih ederim. Kuvvetlilerin zarar veremediğini tenzih ve beraberce Mevlânâ Hâlid hazretlerinin vefât ettiği odasına tesbih ederim. Herşey yok olacaktır. Sâdece O’nun zâtı bakî girdiler. Onu saf ve temiz, ebedî istirahata çekilmiş bir şekilde kalacaktır. Hüküm O’nundür. O’na dönülecektir. Tâat ederek görünce, mübârek ayaklarından öpüp göz yaşı döktüler. Daha Allahü teâlâya yalvarın! Biliniz ki, muhakkak âlimlerin ölümü, sonra Şeyh İsmâil Efendi; “Kendimi, öldükten sonra âlemin ölümü gibidir. Duâlarımız, büyük velî ve bu âlemin dirileceğimiz yer olan haşr meydanında sanmıştım. Mevlânâ kutbu Mevlânâ Hâlid hazretlerinin üzerine olsun, ölmeyen ve Hâlid Efendimizin yüzleri, gözleri kamaştıracak derecede nurlu hayat sahibi olan Allahü teâlâyı tesbih ve tenzih ederim” dedi. idi. Her hâli ile nûr saçışları, veliliğine işâret ediyordu” dedi. Göz yaşartan bu duâyı okudukça, bütün cemâat ağlamaya Şeyh İsmâil sözlerine devamla, “Elini öptüğüm zaman, başladı. Ondan sonra tabut, müslümanların parmakları mübârek terlerinin misk gibi koktuğuna şâhid oldum. Böyle üzerinde taşınarak, Kasiyûn’da “Tel” denen tepeye getirildi. Bu yer, şimdi Sâlihiyye adı ile anılmaktadır. Cenâzenin defni tetimme ve ta’likleri vardır. Hele Fârisî dil ile yazdığı, ince sırasında hoş bir koku etrâfa yayıldı. Bunu orada bulunanların rûhunun terennümlerini bildiren “Dîvân”ı, bir şaheserdir. hepsi hissetti. O hoş kokunun hâlâ orada mevcût bulunduğu, Okuyanlar, zekâsının kuvvetini, görüşünün keskinliğini, aklının ziyâret edenlerce söylenmektedir. üstünlüğünü, kalbinin temizliğini, san’atkârâne üslûbunu, evliyâlıktaki derecesini ve muhabbetinin çokluğunu görür. Talebelerinden dört kişi kabrin içerisine girip, mübârek cesedi Eserlerinden biri de “İ’tikâdnâme” olup bu kitap, İslâmın beş tam bir olgunlukla ve hürmetle, Allahü teâlâyı zikrederek, şartını ve îmânın altı şartını bildirmektedir. Mevlânâ Hâlid-i âşıkların gözlerinden gizlediler. Bu esnada halk ağlayarak Bağdadî hazretleri bu eserini Farsça olarak yazıp, ayrılış gözyaşları döktüler. “İ’tikâdnâme” adını verdi. Mevlânâ Hâlid hazretlerinin kardeşi, büyük velî Mevlânâ Mahmûd Sâhib’in talebelerinden Kemahlı Sünnet olan telkin, Şeyh Ebû Bekr hazretlerine havale edildi. Hacı Feyzullah Efendi de, bu kitabı Türkçeye tercüme ederek, Telkinden sonra Şeyh Ebû Bekr, mis kokulu kabirleri üzerine “Ferâid-ül-fevâid” ismini verdi. Her müslümanın okuması ve kapanıp, çok zaman geçtikten sonra kendisine gelebildi. çoluk-çocuğuna okutması gerekli olan bu eser, Hakîkat Sonra bütün cemâat yavaş yavaş geri döndü. Kitabevi yayınları arasında, “Herkese Lâzım Olan Îmân” ismiyle neşredilmiştir. Ayrıca bunun Almanca, Fransızca, Mevlânâ Hâlid hazretlerinin vefâtından sonra, sevenlerinden İngilizce ve Arapça tercümeleri de yapılarak bastırılmış, biri, rü’yâsında Muhyiddîn-i Arabî’nin kabirden çıktığını, Hakîkat Kitabevi tarafından bütün dünyâya dağıtılmıştır. Kasiyûn dağına gelip, Mevlânâ Hâlid hazretlerine selâm verip, ziyâret ettiğini gördü. Rü’yâsını şöyle anlattı: “Ben de onunla Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin bir de “Câliyet-ül-ekdâr” birlikte oraya gittim. Orada çok yüksek binaların bulunduğunu, adında, salevâtü şerîfe kitabı vardır. Okunması, keder ve Mevlânâ hazretlerinin de Muhyiddîn-i Arabî’ye kavuşmak için üzüntüleri giderir. Bundan başka; Cem’ul-fevâid min câmi’il- sür’atle yürüdüğünü, birbirlerinin boynuna sarıldıklarını, usûl ve mecmeu’z-zevâid, Hayâlî haşiyesi, Şerh-ur-Remlî selâmlaştıklarını gördüm. Muhyiddîn-i Arabî (rahmetullahi haşiyesi, Risâletün fil-ibâde, Arabî ve Fârisî mektûbât, aleyh); “Gözlerimiz yolda kaldı, neden bu kadar geciktiniz?” Risâletün fî isbât-ır-râbıta, Risâletün fî âdâb-il-mürîd dedi. Bunun üzerine Mevlânâ; “Ben meşgûlüm. Rabbim, bana maaşşeyhihî, Risâletün fit-tarîk, Makâmât-ı Harîri haşiyesi sekiz Cennet kapısını açtı. Her kapıya, bana tâbi olanlardan (tam değil), Zemahşerî’nin “Etbâk-üz-zeheb”i üzerine Fârisî bir birinin oturmasını buyurdu. Hattâ tâ’undan ölenleri de Cennete şerh, Siyâlkûti haşiyesi, Şerh-i akâid-i Adûdiyye, El-Ikd-ül- koyuyorlar” buyurdu. Bunun üzerine Cennetin sekiz kapısının cevherî fil-farkı beyne kesbî el-Mâtürîdî vel-Eş’arî v.b.dir. açıldığını ve içindeki ni’metlerin güzelliğini, her kapıda Mevlânâ Hâlid-i Bağdâdî’nin talebelerinden birinin, gelenleri Eserlerinden seçmeler: seyreder olduğunu gördüm. O anda Mevlânâ’dan yardım isteyip, tâ’unun Şam’dan kalkmasında şefaatçi olmasını Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî, hocası Abdullah-i Dehilevî istirhâm ettim ve; “Allahü teâlânın izni ile kalkar” buyurdu. Çok hazretlerinin, Hindistan’daki vekîli, Ebû Sa’îd Müceddidi geçmeden Şam’dan tâ’ûn (veba) kalktı. hazretlerine gönderdiği bir mektûbunda özetle buyuruyor ki: Mevlânâ Hâlid hazretleri; uzuna yakın boylu, iri yapılı, buğday “Ebû Sa’îd Müceddidi Ma’sûmi hazretlerinin yüksek tenli, burnunun ortası yüksekçe, gözleri iri ve siyah, sakalı huzûrlarına arz ederim. Büyük makamlar, yüksek mertebeler sünnete uygun olup, siyahı beyazından fazla idi. Güleryüzlü, sahibi, baba ve dedelerinizin nihâyetsiz feyz ve kolları uzunca, geniş göğüslü, vakarlı ve çok heybetli idi. yüksekliklerinden, eşsiz hocamızın (canım onu yaradana feda olsun) bu zavallıya ulaştırdıkları, yazıya ve söze sığacak Eserleri: Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, çeşitli ilimlerde cinsten değildir. Bu büyük ni’metin şükrü için olan eserler yazdı. Bilhassa “İrâde-i cüz’iyye” risalesinin bir benzeri çalışmalanmı arzediyorum. Bütün Anadolu, Arabistan (Hicaz), o zamana kadar yazılmamıştı. “Rabıta risalesi”nin birçok şerh, Irak, İran’ın bir kısmı, bütün Kuzey Mezopotamya, “Silsile-i aliyye” büyüklerinin cezbe ve te’sîrleriyle dolmuş olup, gece ve Birisi kalkar da; “Bâ’zı evliyâ; kendini büyük görmüş, söz ve gündüz; mahfil, meclis, mescid ve medreselerinde İmâm-ı hareketleri ile büyüklük taslamış, insanlar onlara kulluk, Rabbânî Müceddid ve Münevvir-i elf-i sânî’nin (rahmetullahi hizmetçilik yapmış, siz nasıl kendini büyük görmemelidir aleyh) medhi ve güzel zikri yapılmaktadır. Küçük-büyük dersiniz?” diye suâl ederse, cevâbında deriz ki: “Evliyâ, herkesin dilinde hep o anılmaktadır.” fânîfillah ve bâkîbillahlardır. Fenâ ve bekâ makamlarını aşmışlardır. Nefs-i emmârenin istek ve arzularından geçmiş, Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, muhtelif zamanlarda tamamen boşalmışlardır. Onlardan meydana gelen her yazdığı mektûplarından ba’zılarında şöyle demektedir: hareket, Allahü teâlânın kudret ve irâdesi iledir. Nefsin icâbı değildir. Bu sebeple bunun gibi işlerin onlarla alâkası yoktur. “Allahü teâlâya hamd, Muhammed aleyhisselâma, temiz âline Enfâl sûresi 17. âyetinde meâlen; “Attınsa da sen atmadın ve ve seçkin Eshâbına salât ve duâdan sonra biliniz ki, bir kimse lâkin Allah attı...” âyet-i kerîmesi bu makama işârettir. kendisini iyi sıfatlarla süslenmiş, güzel ahlâkla bezenmiş bilir ve görür, kendini bir başkasından üstün tutarsa, bu, ulûhiyyet Özet olarak deriz ki: Evliyânın işleri, görünüşte diğer insanların da’vâsına kalkışmak olup, sonsuz olarak tard olmasına sebep işlerine benzerse de, hakîkatte o seçilmişlerin amelleri olur. Allah korusun! Nitekim İblîs (şeytan); “Ben ondan (Âdem başkadır. Mektûba bu kadar yazılabilir.” aleyhisselâmdan) iyiyim” dedi ve bu sözü onun kovulmasına sebep oldu. Vasıyyettir: İstihâresiz kimseyi kabûl etmeyin. Çünkü sizin kabûlünüz, bu fakirin kabûlüdür. Bu fakirin kabûlü de, daha O hâlde son derece korkmalı ve titremelidir ki, hiçbir talebeyi, yukarılara gider. Kendiniz için ve size bağlı olanlar için sözde, hiçbir kimseyi hattâ içki içeni dahi, kendinden aşağı harekette, dışta, içte, Muhammed aleyhisselâmın dînine bilmemelidir. Bu, içki içmek haram ve kötü değildir ma’nâsına gevşeklik ve tembelliğe cevaz ve imkân vermeyiniz. Zîrâ bu düşünülmemelidir. Böyle i’tikâddan Allahü teâlâya sığınım. büyük devlet ve ni’metin yanında, yüzbinlerce keşf ve kerâmet Belki son nefeste kimin imânla gidip gidemeyeceğinin değersizdir. Keşf ve kerâmet, dînin emirlerine uymayı bilinmediğindendir. Çok içki içenler vardır ki, sonunda pişman arttırmaya sebep olmuyorsa, belâdır. olup, titreyen elleriyle, Hakîm-i mutlakın dergâhının istiğfar, pişmanlık ve tövbe eteklerine sıkıca tutunmuş, iyiler defterine Hiçbir yeri vatanın bilme! Hiç kimseyi bizzat sevgili tutma. Zira kayd olmuşlardır. Çok riyâzet çeken zâhidler vardır ki, vatan kabirdir ve sevgili, hakiki mahbûb olan Allahü teâlâdır. sonunda fâcirler tarafına kaymış, belki küfür alâmetlerini Bulunduğunuz yerdekilerin çok inkâr ve sıkıntı vermeleri işlemişlerdir. Allahü teâlâdan dünyâ ve âhırette bize afiyet sebebiyle kulluk vazîfelerinde eksiklik ve kusur görünmeye vermesini isteriz. başlarsa, oradan başka yere göçersiniz, ancak bu fakirden izin almayı unutmayınız. Büyüklerimizi incitecek hâl ve O hâlde talebenin çokluğu ve teveccühün te’sîrli oluşuna hareketlerden sakınınız.” gurûrlanmamalı, aldanmamalıdır. O te’sîr başka bir yerden olabilir. Bilmelidir ki, muhakkak başka yerdendir. Dünyâ leşini, Otuzuncu mektûpdan: “Defalarca söyledim. Bir daha ya’nî dünyalık sayılan şeyleri, mutlak olarak hiç kimseden, söylüyorum ki: Bütün velîler, dînimizin emir ve yasaklarına bilhassa talebeden kabûl etmeyiniz. Az veya çok, önemli uymayan tarikatçılığın, ilhad ve zındıklık olduğunda sözbirliği değildir. Çok kalb kırılmasına sebep olmadıkça, yahut bu halindedirler. Behâeddîn-i Buhârî hazretlerinin yolunda tarafdan (bizden) bir işâret olmadıkça bu minval üzere olmaya olmayan ba’zı kimseler dinimize dal ve kabuk, evliyâlık çalışınız. Bütün âlem münkiriniz ve düşmanınız olsa, yahut ma’rifetlerine de; kök, gövde ve öz demişlerdir. Bu söz, muhlisiniz ve dostunuz bulunsa, murâd olan şeyden kıl ucu büyüklerimiz katında değersizdir. Belki hakiki kök, gövde ve kadar sapmayınız. Sâdece hakiki sevgilinin rızâsını isteyiniz, öz, dînimiz İslâmiyet olup, bundan gayrisi dal, budaktır, isterse bu yeter. keşf ve kerâmet olsun. “Evliyâ bu kadar niye uğraşmışlar, bu kadar sıkıntılara niye Talebesi İsmâil Şirvânî’ye yazdığı mektûbunda buyurdu ki: katlanmışlar, sülûk ve dervişlik yolunun çilelerini niçin çekmişler ve ne için keşf ve kerâmetten iyi olan bu şeriat ve “Hidâyet yıldızı olan büyüklerin çoğu şöyle buyurdu: “Küfrân-ı zühd yolunu tutmamışlardır” denirse, cevâbında deriz ki: ni’met (ni’mete nankörlük etmek), kulun ni’metten istifâde Dinimizin yolunda yürüyüp ilerlemek, evliyâdan başkası için ederken, o ni’metle meşgûliyeti sebebiyle ni’meti vereni çok zordur, belki imkânsızdır. Çünkü nefs-i emmârenin çok unutmasıdır.” Yolumuzun büyükleri buyurdu ki: “Kendi belâ ve fitneleri vardır. Bir kimse kitaplardan öğrenilen bütün varlığından sıyrılmamış kimselerle kalben beraber olmak, belki ilimleri ezberlese, nefsin hilelerinden kurtulamaz. Bir mürşid-i o kişinin helakine sebep olur.” kâmilin rûhâniyetinin imdâdı ile, makamları geçip, seyr ve sülûk yapmadıkça, zâtın tecellilerine kavuşamaz. Nefs-i Diyarbakır’daki sevenlerinden birine yazdığı bir mektûpda emmâreyi terbiye eden, sahibini fenâ makamına kavuşturan buyurdu ki: bu tecellîlerdir. Böyle bir kimse, bu tecellîlerden sonra tekrar uyanık hâle gelirse, dînimizin yolunda ilerler. “Var olduğun müddetçe, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına iyi yapış. Size Allahü teâlâyı çok anmanızı, O’na sığınmanızı, Demek ki, bizim büyüklerimizin yolunda, tarikat; İslâm dininin geçici olan dünyâya gönül vermemenizi, devamlı ve sonsuz emirlerini yapmak içindir. Ama tarîkati hakkıyla yapmak da olan âhırete çok rağbet etmenizi, ölümü, kabirdeki yalnızlığı, herkesin işi değildir. Bâtınsız ilim vebal, dinimizin emir ve hesap gününe tam olarak hazırlanmayı, sünnet-i seniyyeye yasaklarına uymayan bâtın (ya’nî tarikat, tasavvuf) sapıklıktır. yapışmayı, bid’atlerden yüz çevirmeyi, müslümanların Sapıklık ve vebâldan Allahü teâlâya sığınırız. muvaffakiyeti, din düşmanlarının ve mürtedlerin hezimeti için duâ etmeyi tavsiye ederim.” Seyyid Ali ile gönderdiğiniz hediye ve mektûbunuz geldi. Nerede ise batınınız sizden tozlanıyor, bulanıyordu. Ama Yine Seyyid Ubeydullah Efendi’ye gönderdiği bir diğer şimdi temizlendi. Mahmûd’un mektûbunda yazdıklarımı mektûbunda buyurdu ki: yapınız ve talebelerin çokluğuna ve izzetinize kapılıp aldanmayınız. Perdenin arkasında çok oyunlar vardır. Zîrâ “Size; hilm sahibi (yumuşak huylu) olmayı, müsamahayı, büyüklerin yolunda, maksûd olan şey ma’bûddur. Vesselâm. câhillerden yüz çevirmeyi, dedikodu yapmamayı, az konuşmayı, iyi işlerle meşgûliyete devamı, son nefeste îmânla Otuzsekizinci mektûpdan: “Allahü teâlâ, kalbimin özlediği, gitmenize duâ etmeleri için fakirlere iyilik etmeyi, devamlı rûhumun gözlediği Seyyid Tâhâ’yı, fenâ ve bekâ yalvarma ve kırık kalp üzere bulunmayı tavsiye ederim.” mertebelerine kavuşmakla şereflendirsin. Allâmenin (ya’nî Seyyid Tâhâ hazretlerinin) bu fakire yazdığı mektûp geldi. Akkâ eyâleti hâkimi Abdullah Reşâ’ya yazdığı bir mektûbunda İslâmiyetin yayılmasına çalıştığınız ve Kur’ân-ı kerîmin hatmi buyurdu ki: hakkında yazıyorsunuz. Çok memnun olduk. İhlâs şartı ile Allahü teâlâya ne kadar ibâdet ederler, Resûlullahın ( “Zât-ı âlinize, müslüman sultanlara, vezirlere, devlet aleyhisselâm ) sünnetine ne kadar uyarlarsa, sizin vâsıtanızla büyüklerine, kumandanlara, kadılara ve müftilere duâ etmenin, olduğu için, her birinin sevâbı kadar sizin de amel defterinize bizlerin boynuna borç olduğunu bildiririm. Çünkü memleketin yazılacaktır. Resûlullahın ( aleyhisselâm ); “Bir kimse islamda ve içerisinde yaşayanların huzûr ve rahatı, onların iyi sünnet-i hasene yaparsa, bunun sevâbına ve bunu yapanların olmasındadır. Onların iyi olmasında umûmun iyiliği vardır. sevâblarına kavuşur. Bir kimse islamda bir sünnet-i seyyie Eğer onların durumu kötü olursa, umûmun durumu kötü olur. çığırı açarsa, bunun günâhı ve bunu yapanların günahları kendisine verilir” hadîs-i şerîfi bu sözümüze şâhiddir. Eğer kalb ehlinin nazarlarına tam olarak kavuşmak istersen, Vesselâmü aleyküm ve rahmetullahi ve berekâtühû.” inat ehlinin sözlerine kulak verme. Çünkü büyüklerimiz şöyle buyururlar: “Allahü teâlânın bir kulundan yüz çevirdiğinin alâmeti, o kimsenin Allahü teâlânın velî kullarına dil “Size önemle sünnet-i seniyyeye yapışmanızı, câhiliyye uzatmasıdır.” O büyüklere dil uzatanları dinleyen kimse de âdetlerinden ve pek aşağı olan bid’atlerden sakınmanızı, onlardandır. Bilakis o büyükleri inkâr edenlere, iftiracılara mâni gösteriş işlere kapılmamanızı, halktan, bedeni beslemeye çok olması lâzımdır.” ehemmiyet verenlere, kendilerinden bir şey beklemek sûretiyle makam ve mevki sahipleri ile görüşmeyi terk etmenizi tavsiye Süleymâniye’de, kardeşi Şeyh Mahmûd Sâhib’e yazdığı bir ederim. Çünkü bu şekilde onlarla görüşmek, onların mektûbunda buyurdu ki: lekelendiği şeylerle sizin de lekelenmenize sebep olur. Yapmak mecbûriyetinde olduğunuz iki bozuk işle “Size tavsiyem şudur ki: Takvâ üzere olun. Allahü teâlâya itaat karşılaştığınızda en hafif olanını yapmak lâzımdır. Devlet edin. İnsanlara eziyet ve sıkıntı vermeyin. Bilhassa Mekke-i reîslerine dil uzatmayınız, onların iyilikleri için duâ ediniz. mükerreme ve Medîne-i münevvere haremlerinde (içinde) Çünkü onların iyiliği, sizin iyiliğinize vesile olur. Şunu iyi biliniz böyle bir durumdan sakının. İnsanlar seni gıybet etseler de, ki, sizin bana en sevgiliniz; dünyâ ehline alâkası en az sen kimseyi gıybet etme! Kimseyi hor ve hakîr görme. Kendini olanınız, başkasına yük olmayanınız, fıkıh ve hadîsle meşgûl başkasından üstün tutma. Bütün gayretinle kalbi ve bedenî olanınızdır.” ibâdet ve tâatleri yerine getirmek için çalış. Kendini hiçbir hayır iş yapmamış kabûl et. Niyet, ibâdetin rûhudur. Niyet ise ihlâsla Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî Osmanî hazretleri, kardeşi Mevlânâ mu’teber olur. Ben doğduğumdan beri hiçbir hayır Muhammed Sâhib hazretlerine, İmâm-ı Nevevî’nin. yapmadığımı kabûl ediyorum. Hâlbuki sen, beni senden daha (rahmetullahi aleyh) “Hadîs-i erba’în” kitabındaki ikinci hadîs üstün biliyorsun. Eğer kendini her hayırda iflâs etmiş kabûl olan ve “Hadîs-i Cibril” adı ile meşhûr hadîs-i şerîfi okuturken, etsen bile, Allahü teâlânın rahmetinden ümit kesme. Mevlânâ Mahmûd-i Sâhib bu hadîs-i şerîfi açıklayarak yazmasını büyük kardeşinden dilemişti. Mevlânâ Hâlid Allahü teâlânın bir kimseye lütuf ve ihsânda bulunması, o hazretleri, kardeşinin nurlu kalbini hoş etmek için, bu dileği kimsenin insanlar ve cinlerin ameli kadar ameli olmasından kabûl buyurmuştu. Bu hadîs-i şerîfi Fârisî dil ile şerh etti. hayırlıdır. Ancak Allahü teâlânın fadl ve ihsânına tama’, ibâdetleri terke sebep olmamalıdır. Kalb zikrine ve Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri, bu eserine, İmâm-ı murâkabeye devam et. Bunlarda gevşek olma. Yürürken bile Rabbânî Ahmed Fârûkî Serhendî’nin “Mektûbât” kitabının olsa bunlara devam et. Bu yolun büyüklerinin rûhâniyetlerine üçüncü cildinin onyedinci mektûbu ile başlayarak, kitabına sarıl. İlim ve Kur’ân-ı kerîm ehline i’tibâr eyle. Mümkün olduğu zînet ve bereket vermek istemiştir. İmâm-ı Rabbânî kadar Kur’ân-ı kerîm okumakla meşgûl ol. Fıkıh ilmi ile çok (rahmetullahi aleyh), bu mektûbunda buyuruyor ki: meşgûl ol. Kalbi huzûru muhafaza etme düşüncesi seni bundan alıkoymasın. (Eğer kaza borcun yoksa) teheccüd, “Mektûbuma Besmele ile başlıyorum. Bizlere her ni’meti işrâk, duhâ, evvâbîn namazlarına devam et. Devamlı abdestli gönderen ve en büyük ni’met olarak müslüman yapmakla ol. Az uyu, “Sübhânallahi ve bi hamdihî adede halkihi ve rıdâe şereflendiren ve Muhammed aleyhisselâma ümmet kılmakla nefsihî ve zinete arşihî ve midâdi kelimâtihî” duâsını üç defa kıymetlendiren Allahü teâlâya hamd ve şükr olsun! oku. Sana teklif de etseler, siyâset işlerine girme. Başkalarını ıslâh işini, devlet reîsine bırak. Allahü teâlâdan, İslâm İyice düşünmeli, anlamalıdır ki, herkese her ni’meti gönderen, düşmanlarına karşı muzaffer kılmasını iste. Mevcûtla kanâat yalnız Allahü teâlâdır. Herşeyi var eden, ancak O’dur. Her eyle. Çok çalış. Resûlullah ( aleyhisselâm ) efendimizin varlığı, her an varlıkta durduran hep O’dur. Kullardaki üstün ve mübârek yoluna uy.” iyi sıfatlar, O’nun lütfu ve ihsânıdır. Hayâtımız, aklımız, bilgimiz, gücümüz, görmemiz, işitmemiz, söyleyebilmemiz, Bağdat’taki bir talebesine yazdığı mektûbunda buyurdu ki; hep O’ndandır. Saymakla bitirilemeyen çeşitli ni’metleri, iyilikleri gönderen O’dur. İnsanları güçlüklerden, sıkıntılardan kurtaran, duâları kabûl eden, derdleri, belâları gideren O’dur. Rızkları yaratan, ulaştıran yalnız O’dur. İhsânı o kadar boldur Allahü teâlâ tarafından bildirilmedikçe, övmek sanılan şeyler, ki, günah işleyenlerin rızkını kesmiyor. Günahları örtmesi o kötülemek olabilir. kadar çoktur ki, emrini dinlemeyen, yasaklarından sakınmayan azgınları, herkese rezîl ve rüsvâ etmiyor, namus perdelerini İşte, insanların Allahü teâlâya karşı, kalb, dil ve beden ile yırtmıyor. Affı ve merhameti o kadar çoktur ki, cezayı ve azâbı yapmaları ve inanmaları lâzım olan şükür borcu, kulluk hak edenlere azâb vermekte acele etmiyor. Ni’metlerini, vazîfeleri, Allahü teâlâ tarafından bildirilmiş ve O’nun sevgili ihsânlarını, dostlarına ve düşmanlarına saçıyor. Kimseden Peygamberi ( aleyhisselâm ) tarafından ortaya konmuştur. birşey esirgemiyor. Bütün ni’metlerinin en üstünü, en kıymetlisi Allahü teâlânın gösterdiği ve emrettiği kulluk vazîfelerine; olarak da, doğru yolu, saadet ve kurtuluş yolunu gösteriyor. “İslâmiyet” denir. Allahü teâlâya şükür, O’nun Peygamberinin Yoldan sapmamak, Cennete girmek için teşvik buyuruyor. getirdiği yola uymakla olur. Bu yola uymayan, bunun dışında kalan hiçbir şükrü, hiçbir ibâdeti Allahü teâlâ tarafından kabûl Cennetteki sonsuz ni’metlere, bitmez, tükenmez zevklere ve edilmez, beğenilmez. Çünkü insanların, iyi güzel sandıkları kendi rızâsına, sevgisine kavuşabilmemiz için, sevgili çok şey vardır ki, İslâmiyet, bunları beğenmemekte çirkin Peygamberine uymamızı emrediyor. İşte, Allahü teâlânın olduklarını bildirmektedir. ni’metleri güneş gibi meydandadır. Başkalarından gelen iyilikler, yine O’ndan gelmektedir. Başkalarını vâsıta kılan, Demek ki, aklı olan kimselerin, Allahü teâlâya şükür etmek onlara iyilik yapmak isteğini veren, onlara iyilik yapabilecek için, Muhammed aleyhisselâma uymaları lâzımdır. O’nun gücü, kuvveti veren yine O’dur. Bunun için, her yerden, yoluna “İslâmiyet” denir. Muhammed aleyhisselâma uyan herkesten gelen ni’metleri gönderen hep O’dur. O’ndan kimseye, “Müslüman” denir. Allahü teâlâya şükr etmeğe ya’nî başkasından iyilik, ihsân beklemek, emanetçiden, emanet Muhammed aleyhisselâma uymağa “İbâdet etmek” denir, olarak birşey istemeğe ve fakirden sadaka istemeğe benzer. İslâmiyet iki kısımdır: 1- Kalb ile i’tikâd edilmesi, inanılması Bu sözlerimizin, yerinde ve doğru olduğunu, câhil olanlar da, lâzım olanlar. Bunlara “Üsûl-i dîn” denir. 2- Beden ile ve kalb âlimler gibi; kalın kafalılar da, zeki, keskin görüşlü olanlar gibi ile yapılacak ibâdetler. Bunlara “Füru’i dîn” veya “Şeriat” bilir. Çünkü, anlatılanlar, meydanda olan, düşünmeğe bile denir.” lüzum olmayan bilgilerdir. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri i’tikâdnâme kitabında İnsanın, bu ni’metleri gönderen Allahü teâlâya, gücü yettiği özetle şöyle buyurdu: kadar şükretmesi, insanlık vazîfesidir. Aklın emrettiği bir vazîfe, bir borçdur. Fakat, Allahü teâlâya yapılması lüzumlu Bu i’tikâdnâme kitabında, Resûl-i ekrem efendimizin ( olan bu şükrü yerine getirebilmek kolay bir iş değildir. Çünkü aleyhisselâm ) îmânı ve İslâmı bildiren bir hadîs-i şerîfi insanlar, yok iken sonradan yaratılmış, zaif, muhtaç, ayıblı ve açıklanacaktır. Bu hadîs-i şerîfin bereketi ile, müslümanların kusurludur. Allahü teâlâ ise, hep var, sonsuz vardır. i’tikâdlarının tamamlanacağını, böylece, salâha ve saadete Ayıblardan, kusurlardan, uzaktır. Bütün Üstünlüklerin sahibidir. kavuşacaklarını ve cürmü, günahı çok olan bu Hâlid’in de İnsanların Allahü teâlâya hiçbir bakımdan benzerlikleri, (rahmetullahi aleyh) kurtulmasına sebep olacağını ümîd yakınlıkları yoktur. Böyle aşağı kullar, öyle bir yüce Allahın ediyorum. Hiçbir şeye muhtaç olmayan ve keremi, ihsânı bol şânına yakışacak bir şükür yapabilir mi? Çünkü, çok şey olan ve kullarına çok acıyan Hüdâ-yı teâlâya güzel i’tikâdım vardır ki, insanlar onları güzel ve kıymetli sanır. Fakat Allahü şöyledir ki, sermâyesi az, kalbi kara olan bu fakîr Hâlid’in teâlâ, bunları kötülük bilir ve beğenmez. Saygı ve şükür yersiz sözlerini af buyura ve kusurlu ibâdetlerini kabûl eyleye! sandığımız şeyler, beğenilmeyen, bayağı şeyler olabilir. Yalancı, aldatıcı şeytanın kötülüklerinden (ve İslâm Bunun içindir ki, insanlar, kendi kusurlu akılları, kısa görüşleri düşmanlarının yalan yanlış sözlerine ve yazılarına ile, Allahü teâlâya karşı şükür ve saygı olabilecek şeyleri aldanmaktan) koruyup, şad eyleye! Merhametlilerin en bulamaz. Şükretmeğe, saygı göstermeğe yarayan vazîfeler, merhametlisi ve ihsân sahiplerinin en cömerdi ancak O’dur. İslâm âlimleri buyurdu ki, “Mükellef” olan, ya’nî âkil baliğ olan, yanında bulunmakla şereflenmek, rûhlara gıda olan, canlara kadın, erkek her müslümanın, Allahü teâlânın sıfât-ı zevk ve safa veren cemâlini görmek nasîb olmuştu. Bu günün zâtıyyesini ve sıfât-ı sübûtiyyesini, doğru bilmesi ve inânması şerefini, kıymetini anlatabilmek için; “Öyle birgün idi ki...” lâzımdır. Herkese ilk farz olan şey budur. Bilmemek özür buyurdu. Cebrâil aleyhisselâmı insan şeklinde görmek, onun olmaz. Bilmemek günah olur. Ahmed oğlu Hâlid-i Bağdâdî’nin sesini işitmek, kulların muhtaç olduğu bilgiyi, gayet güzel ve bu kitabı yazması, başkalarına üstünlük ve bilgi satmak ve açık olarak, Resûlullahın ( aleyhisselâm ) mübârek ağzından şöhret sahibi olmak için değildir. Bir yadigâr, bir hizmet işitmek nasîb olan bir gün gibi, şerefli ve kıymetli bir vakit bırakmak içindir. Cenab-ı Hak, beceriksiz olan Hâlid’e, kendi bulunabilir mi? kuvveti ile ve Resûlünün mübârek rûhunun yardımı ile imdâd eylesin! Âmîn. “O vakit, ay doğar gibi, bir zât yanımıza geldi. Elbisesi çok beyaz, saçları pek siyah idi. Üzerinde toz-toprak, ter gibi Allahü teâlâdan başka olan herşeye, “Mâsivâ” veya “Âlem” yoculuk alâmetleri görünmüyordu. Resûlullahın ( aleyhisselâm denir. Şimdi “Tabiat” diyorlar. Âlemlerin hepsi yok idi. Hepsini ) Eshâbı olan bizlerden hiçbirimiz onu tanımıyorduk. Ya’nî, Allahü teâlâ yarattı. Âlemlerin hepsi mümkündür ve hâdisdir. görüp bildiğimiz kimselerden değildi. Resûlullahın ( Ya’nî, yok iken var olmuştur. “Allahü teâlâ var idi. Hiçbir şey aleyhisselâm ) huzûrunda oturdu. Dizlerini, mübârek dizlerine yok idi” hadîs-i şerîfi, böyle olduğunu bildiriyor. yanaştırdı.” Bu gelen Cebrâil ismindeki melek idi. İnsan şekline girmişti. Cebrâil aleyhisselâmın böyle oturması, edebe Âlemlerin şaşılacak bir düzen içinde olduklarını görüyoruz. uymuyor gibi görünüyor ise de, bu hâli, mühim birşeyi Fen, her yıl yeni düzenler bulmaktadır. Bu nizâmı yaratanın; bildirmektedir. Ya’nî, din bilgisi öğrenmek için utanmak doğru “Hay” diri, “Âlim” bilici, “Kadir” gücü yetici, “Mürid” dileyici, olmadığını ve üstada gurûr, kibir yakışmayacağını “Semi” işitici, “Basîr” görücü ve “Mütekellim” söyleyici, “Hâlık” göstermektedir. Herkesin, dinde öğrenmek istediklerini, yaratıcı olması lâzımdır, muallimlere serbestçe ve sıkılmadan sorması lâzım geldiğini Cebrâil aleyhisselâm, Eshâb-ı Kirâma, bu hâli ile Çünkü, “Ölmek”, “Câhil olmak”, “Gücü yetmemek”, “Zorla anlatmaktadır. Çünkü din öğrenmekte utanmak ve Allahü yapmak”, “Sağırlık”, “Körlük” ve “Söyleyememek” birer teâlânın hakkını ödemekte ve öğretmekte ve öğrenmekte kusurdur, utanılacak şeylerdir. Bu kâinatı, bu âlemi, bu nizâm sıkılmak doğru olmaz. üzere yaratanda ve yok olmaktan koruyanda böyle kusurlu sıfatların bulunması olacak şey değildir. “O zât-ı şerîf, ellerini Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) efendimizin mübârek dizleri üzerine koydu. Resûlullaha ( İslâmın Şartları: Bütün âlemleri, her an varlıkta durduran, aleyhisselâm ) sorarak; “Yâ Resûlallah! Bana İslâmiyeti, hiçbir an uyumaz olan, bütün iyiliklerin ve ni’metlerin vericisi müslümanlığı anlat” dedi.” olan Allahü teâlânın yardımı ile şimdi, Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) mübârek sözünü açıklamağa başlıyoruz. “İslâm” demek, lügatta, boyun bükerek teslim olmak demektir. Resûlullah ( aleyhisselâm ), İslâm kelimesinin, İslâmiyette beş Müslümanların kahraman İmâmı, Eshâb-ı Kirâmın temel direğin ismi olduğunu şöyle beyân buyurdu: yükseklerinden, hep doğru söyleyici olmakla meşhûr, sevgili büyüğümüz, Ömer İbni Hattâb ( radıyallahü anh ) hazretleri 1- Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ) buyurdu ki: İslâmın buyuruyor ki: şartlarından birincisi “Kelime-i şehadet” getirmektir.” Kelime-i şehâdet getirmek demek; “Eşhedü en lâ ilahe illallah ve “Öyle birgün idi ki, Eshâb-ı kirâmdan birkaçımız Resûlullah eşhedü enne Muhammeden abdühû ve resûlüh” söylemektir. efendimizin ( aleyhisselâm ) huzûrunda ve hizmetinde Ya’nî, âkil ve baliğ olan ve konuşabilen kimsenin; “Yerde ve bulunuyorduk.” O gün, o saat, öyle şerefli, öyle kıymetli ve hiç gökte, O’ndan başka, ibâdet edilmeğe hakkı olan ve tapılmağa ele geçmez bir gün idi. O gün, Resûlullahın sohbetinde, lâyık olan hiçbir şey ve hiçbir kimse yoktur. Hakîkî ma’bûd ancak, Allahü teâlâdır” O vâcib-ül-vücûddur. Her üstünlük zekâtıdır. Bu dördüncü zekâta, “Uşr” denir. Yerden mahsûl O’ndadır. O’nda hiçbir kusur yoktur. O’nun ismi “Allah” dır alınır alınmaz uşr verilir. Diğer üç zekât, nisâb miktarı olduktan demesi ve buna kalb ile kesin olarak inanmasıdır. Ve yine, o bir sene sonra verilir. gül renkli, beyaz kırmızı, parlak, sevimli yüzlü ve kara kaşlı ve kara gözlü, mübârek alnı açık, güzel huylu, gölgesi yere 4- İslâmın şartlarından dördüncüsü; “Ramazân-ı şerîf ayında, düşmez ve tatlı sözlü, Arabistan’da Mekke’de doğduğu için hergün oruç tutmaktır”. Oruç tutmağa “Savm” denir. Savm, Arab denilen, Hâşimî evlâdından; “Abdullah’ın oğlu lügatte, birşeyi birşeyden korumak demektir. İslâmiyette; Muhammed adındaki zât-ı âlî, Allahü teâlânın kulu ve şartlarını gözeterek, Ramazan ayında, hergün üç şeyden resûlüdür, ya’nî peygamberidir.” Veheb’in kızı olan hazret-i kendini korumak demektir. Bu üç şey; yemek, içmek ve Âmine’nin oğludur. (Milâdın 571) senesi, Nisan ayının cimadır. Ramazan ayı, gökte hilâli (yeni ayı) görmekle başlar. yirmisinde Pazartesi sabahı, fecr ağarırken), Mekke şehrinde Takvimle önceden hesab etmekle başlamaz. doğdu. Kırk yaşında iken peygamber olduğu kendisine bildirildi. Bu seneye “Bi’set yılı” denir. Bundan sonra, onüç 5- İslâmın şartlarından beşincisi; “Gücü yetenin, ömründe bir sene Mekke’de, insanları İslâm dînine çağırdı. Allahü teâlânın kerre hac etmesidir”. Yol emîn ve beden sağlam olarak izni ile, Medine şehrine hicret eyledi. Burada İslâmiyeti her Mekke-i mükerreme şehrine gidip gelinceye kadar, geride tarafa yaydı. On sene sonra, 632 senesi Haziran’ında bıraktığı çoluk-çocuğunu geçindirmeğe yetecek maldan fazla (Rebî’ul-evvel’in onikisinde Pazartesi günü) Medine’de vefât kalan para ile oraya gidip gelebilecek kimsenin, ömründe bir eyledi. kerre, Kâ’be-i muazzamayı tavaf etmesi ve Arafat meydanında durması farzdır. 2- İslâmın şartlarından ikincisi; şartlarına ve farzlarına uygun olarak, hergün beş kerre; “Vakti gelince, namaz kılmaktır”. O zât Resûlullahdan bu cevapları işitince; “Doğru söyledin yâ Namazları; Farzlarına, vâciblerine, sünnetlerine dikkat ederek Resûlallah” dedi. Biz dinleyiciler, onun bu sözüne şaştık. ve gönlünü Hakka vererek, vakitleri geçmeden kılmalıdır. Eshâb-ı Kirâmdan, orada bulunanların, o zâtın bu hâline Kur’ân-ı kerîmde, namaza “Salât” buyuruluyor. Salât; lügatte şaştıklarını, hazret-i Ömer haber yeriyor. Çünkü, hem soruyor, insanın duâ etmesi, meleklerin istiğfar etmesi, Allahü teâlânın hem de verilen cevâbın doğru olduğunu tasdik ediyor. Birşeyi merhamet etmesi, acıması demektir. İslâmiyette “Salât” sormak, bilmediğini öğrenmeği istemek demektir. Doğru demek; ilmihâl kitaplarında bildirildiği şekilde, belli hareketleri söyledin demek ise, bunları bildiğini gösterir. yapmak ve belli şeyleri okumak demektir. Namaz kılmağa “İftitâh tekbiri” ile başlanır. Ya’nî erkeklerin ellerini kulaklarına Yukarıda bildirilen beş temelden en üstünü; “Kelime-i şehâdet” kaldırıp göbek altına indirirken; “Allahü ekber” demeleri ile söylemek ve ma’nâsına inanmaktır. Bundan sonra üstünü, başlanır. Son oturuşta, başı sağ ve sol omuzlara döndürüp, namaz kılmaktır. Daha sonra, oruç tutmak, daha sonra, hac selâm vererek bitirilir. etmektir. En sonra, zekât vermektir. Kelime-i şehâdetin en üstün olduğu, sözbirliği ile bellidir. Geri kalan dördünün 3- İslâmın şartlarından üçüncüsü; “Malın zekâtını vermektir”. üstünlük sırasında, âlimlerin çoğunun sözü, yukarda Zekâtın ma’nâsı, temizlik ve övmek ve iyi güzel hâle gelmek bildirdiğimiz gibidir. Kelime-i şehâdet, müslümanlığın demektir. İslâmiyette zekât demek; ihtiyâcından fazla ve başlangıcında ve ilk olarak farz olan oldu. Beş vakit namaz, “Nisâb” denilen belli bir sınır miktarında “Zekât malı” olan bi’setin onikinci yılında ve hicretten bir sene ve birkaç ay önce kimsenin, malından belli miktarını ayırıp, Kur’ân-ı kerîmde adı mi’râc gecesinde farz oldu. Ramazân-ı şerîf orucu, hicretin bildirilen müslümanlara, başa kakmadan vermesi demektir. ikinci senesinde, Şa’bân ayında farz oldu. Zekât vermek, Zekât sekiz çeşit insana verilir. Dört mezhebde de, dört türlü orucun farz olduğu sene, Ramazan ayı içinde farz oldu. Hac zekât malı vardır: Altın ve gümüş zekâtı, ticâret malı zekâtı, ise, hicretin dokuzuncu senesinde farz oldu. Üstünlük senenin yarıdan fazlasında çayırda otlayan dört ayaklı kasap sırasında, en son zekât gelmekte, farz olma zamanları hayvanların zekâta ve yerden biten her çeşit ihtiyâç maddesi sırasında ise, en son hac gelmektedir. Bir kimse, İslâmın bu beş şartından birini inkâr ederse, ya’nî 1- “Önce Allahü teâlâya inanmaktır” buyurdu. İmân demek, inanmaz, kabûl etmezse, yahut alay eder, saygı göstermezse, keşf ile bularak veya vicdanla bularak, yâhut bir delîl ile aklın ne’ûzübillah, imansız olur. Bunlar gibi, helâl ve haram olduğu anlaması yolundan veya seçilmiş, beğenilmiş bir söze açık olarak ve sözbirliği ile bildirilmiş olan başka şeylerden güvenerek ve uyarak, belli altı şeye can ve gönülden inanmak birini de kabûl etmeyen, ya’nî helâle haram diyen veya ve dil ile de söylemektir. harama helâl diyen de imansız olur. Dinde zarurî ma’lûm olan, ya’nî İslâm memleketlerinde yaşayan câhillerin bile işittiği, Bu altı şeyden birincisi, Allahü teâlânın vâcib-ül-vücûd ve bildiği, din bilgilerinden birini inkâr eden, beğenmeyen, hakîkî ma’bûd ve bütün varlıkların yaratıcısı olduğuna imansız olur. inanmaktır. Dünyâ ve âhıret âleminde bulunan herşeyi, maddesiz, zamansız ve benzersiz olarak yoktan var eden, Îmânın şartları: Bu zât yine sorarak; “Yâ Resûlallah ( ancak Allahü teâlâdır diye kesin inanmaktır. (Her maddeyi, aleyhisselâm )! Îmânın ne olduğunu da bana bildir” dedi. atomları, molekülleri, elementleri, bileşikleri, organik cisimleri, İslâmın ne olduğunu sorduktan ve cevap verildikten sonra, hücreleri, hayâtı, ölümü, her olayı, her reaksiyonu, her çeşit Cebrâil (aleyhisselâm) Resûl-i ekrem efendimizden ( kuvveti, enerji nev’lerini, hareketleri, kânunları, rûhları, aleyhisselâm ), imânın hakîkatini ve mâhiyetini açıklamasını melekleri, canlı cansız her varı yoktan var eden ve hepsini, istedi. İmân, lügatta bir kimseyi tam doğru sözlü bilmek, ona her an varlıkta bulunduran yalnız O’dur.) Âlemlerde olan inanmak demektir. İslâmiyette îmân demek; Resûl-i ekrem herşeyi, (hiçbiri yok iken, bir anda) yarattığı gibi, (her zaman, efendimizin ( aleyhisselâm ), Allahın peygamberi olduğunu ve birbirlerinden de var etmektedir. Kıyâmet zamanı gelince, O’nun tarafından seçilmiş, haber verici nebî olduğunu doğru herşeyi bir anda) yine yok edecektir. Her varlığın yaratanı, bilmek, inanarak söylemek, O’nun Allahü teâlâ tarafından sahibi, hâkimi O’dur. O’nun hâkimi, âmiri, üstünü yoktur kısaca bildirdiklerine kısaca inanmak, geniş bildirdiklerine diyerek inanmak lâzımdır. Her üstünlük, her kemâl sıfat, etrâflıca inanmak ve gücü yettikçe Kelime-i şehâdeti dil ile de O’nundur. O’nda, hiçbir kusur, hiçbir noksan sıfat yoktur. söylemektir. Kuvvetli îmân şöyledir ki, ateşin yaktığına, yılanın Dilediğini yapabilir. Yaptıkları, kendine veya başkasına faydalı zehirleyip öldürdüğüne yakîn üzere inanıp kaçtığı gibi, olmak için değildir. Bir karşılık için yapmaz. Bununla beraber, gönülden tam olarak Allahü teâlâyı ve sıfatlarını büyük bilerek, her işinde, hikmetler, faydalar, lütuflar, ihsânlar vardır. O’nun rızâsına ve cemâline koşmak, gazâbından, celâletinden kaçmak ve îmânı, mermer üzerine yazılan yazı gibi sağlam Kullarına iyi olanı, yarar olanı vermeğe, kimisine sevâb, olarak gönlüne yerleştirmektir. kimisine azâb yapmağa mecbûr değildir. Âsilerin, günah işleyenlerin hepsini Cennete koysa, fadlına, ihsânına yakışır. Îmân ile İslâm birdir. Kelime-i şehâdetin ma’nâsına inanmak, İtaat, ibâdet edenlerin hepsini Cehenneme atsa, adâlete berikisinde de vardır. Umûm ve husûs ayrılıkları var ise de, muhalif olmaz. Fakat, müslümanları ve ibâdet edenleri lügat ma’nâları ayrı olmakla beraber, İslâmiyette ayrılıkları Cennete sokacağını, bunlara, sonsuz ni’metler, iyilikler yoktur. vereceğini, kâfirlere ise, Cehennemde sonsuz azâb edeceğini dilemiş ve bildirmiştir. O, sözünden dönmez. Bütün canlılar Bu hadîs-i şerîfte, îmânın lügat ma’nası kasdedilmemektedir. îmân etse, itaat etse, O’na hiçbir fâidesi olmaz. Bütün âlem Çünkü lügat ma’nâsı, tasdik ve inanmak demek olup, Arab kâfir olsa, azgın, taşkın olsa, karşı gelse, O’na hiçbir zarar câhillerinden, bu ma’nâyı bilmeyen kimse yoktur. Nerde kaldı vermez. Kul, birşey yapmak dileyince, O da isterse, o şeyi ki, Eshâb-ı Kirâm bilmemiş olsunlar. Cebrâil aleyhisselâm, yaratır. Kullarının her hareketini, her şeyi yaratan O’dur. O îmânın ma’nâsını Eshâb-ı Kirâma öğretmek istiyordu. Bunun dilemezse, yaratmazsa, hiçbir şey hareket edemez. O için, İslâmiyette neye îmân edildiğini sormaktadır. Resûlullah dilemezse kimse kâfir olamaz. Kimse isyan edemez. Küfrü, da ( aleyhisselâm ), îmânın belli altı şeye inanmak olduğunu günahları diler ise de, bunlardan râzı değildir. O’nun işine, şöyle bildirdi: kimse karışamaz. “Niçin böyle yaptı. Şöyle yapsaydı” demeğe, sebebini sormağa kimsenin gücü ve hakkı yoktur. Şirkten, fakîh dememiştir. Bunun gibi, “Allah” adı yerine tanrı demek küfürden başka, herhangi büyük günahı işleyip, tövbesiz ölen caiz değildir. Çünkü tanrı, ilâh, ma’bûd demektir. Meselâ; kimseyi dilerse affeder. Küçük günah için dilerse azâb eder. “Hindûların tanrıları öküzdür” denilmektedir. “Birdir Allah, Kâfir, mürted olarak ölenleri hiç affetmeyeceğini, bunlara O’ndan başka tanrı yok.” denilebilir. Başka dillerdeki Dieu, sonsuz azâb edeceğini bildirmiştir. Gott ve God kelimeleri de, ilâh, ma’bûd ma’nâsına kullanılabilir. “Allah” adı yerine kullanılamaz.) Müslüman olup, ehl-i kıble olup, ibâdet edip, fakat, i’tikâdı Ehl-i sünnet i’tikâdına uymayan ve tövbe etmeden ölen kimseye, Allahü teâlânın isimleri sonsuzdur. Bin bir ismi var diye Cehennemde azâb edecek ise de, böyle bid’at sahibi meşhûrdur. Ya’nî, isimlerinden bin bir tanesini insanlara müslümanlar, Cehennemde sonsuz kalmayacaktır. bildirmiştir. Muhammed aleyhisselâmın dininde, bunlardan doksandokuzu bildirilmiştir. Bunlara “Esmâ-i hüsnâ” denir. Allahü teâlâyı, dünyâda baş gözü ile görmek caizdir. Fakat, kimse görmemiştir. Kıyâmet günü, mahşer yerinde kâfirlere ve Allahü teâlânın “Sıfât-ı zâtıyye”si altıdır. (Bunlar yukarıda günahı olan mü’minlere, kahr ve celâl ile; sâlih olan bildirilmiştir.) “Sıfât-ı sübûtiyye” si, “Mâtürîdiyye” mezhebinde mü’minlere ise, lütuf ve cemâl ile görünecektir. Mü’minler, sekizdir. Eş’arîlerde ise yedidir. Bu sıfatları da, zâtı gibi Cennette, cemâl sıfatı ile görecektir. Melekler ve kadınlar da ezelîdir, ebedîdir. Ya’nî sonsuz olarak vardırlar. görecektir. Kâfirler, bundan mahrûm kalacaklardır. Cinnîlerin Mukaddestirler. Mahlûkların sıfatları gibi değildirler. Akıl ile, de mahrûm kalacaklarını bildiren haber kuvvetlidir. Âlimlerin zan ile ve dünyâdakilere benzetilerek anlaşılamazlar. Allahü çoğuna göre; “Mü’minlerin makbûl olanları, her sabah ve teâlâ, bu sıfatlarından birer örnek, insanlara ihsân akşam, derecesi aşağı olanlar ise, her Cum’a günü ve buyurmuştur. Bunları görerek, Allahü teâlânın sıfatları biraz kadınlar, dünyâ bayramı gibi yılda birkaç kerre, tecellî-i cemâl anlaşılabilir. İnsan, Allahü teâlâyı anlayamayacağı için, Allahü ile ve rü’yet ile müşerref olacaklardır.” teâlâyı düşünmek, anlamağa kalkışmak caiz değildir. Allahü teâlânın sekiz sıfât-ı sübûtiyyesi, zâtının aynı da değildir gayrı Allahü teâlâ üzerinden, gece-gündüz ve zaman geçmesi da değildir. Ya’nî sıfatları, kendisi değildir. Kendisinden başka düşünülemez. Allahü teâlâda, hiçbir bakımdan, hiçbir da değildir. değişiklik olmayacağı için, geçmişte, gelecekte şöyledir, böyledir denemez. Allahü teâlâ, hiçbir şeye hulul etmez. Hiçbir Bu sekiz sıfat: Hayât, ilm, sem’, basar, irâde, kudret, kelâm ve şeyle birleşmez. Allahü teâlânın zıddı, tersi, benzeri, ortağı, tekvîn’dir. Eş’ariyye mezhebinde, tekvin sıfatı, kudret sıfatı ile yardımcısı, koruyucusu yoktur. Anası, babası, oğlu, kızı, eşi birdir. Meşiyyet de, irâde demektir. yoktur. Allahü teâlânın sekiz sıfatından herbiri basitdir, bir hâldedir. Her zaman, herkes ile hâzır ve herşeyi muhit ve nâzırdır. Hiçbirinde, hiçbir değişiklik olmaz. Fakat, mahlûklara te’alluk Herkese can damarından daha yakındır. Fakat, hâzır olması, bakımından herbiri çoktur. Bir sıfatın mahlûklara te’alluku, ihata etmesi, beraber ve yakın olması bizim anladığımız gibi etkisi bakımından çok olması, bunun basit olmasına zarar değildir. O’nun yakınlığı âlimlerin ilmi, fen adamlarının zekâsı vermez. Bunun gibi, Allahü teâlâ, bu kadar çeşitli mahlûktan ve evliyânın keşf ve şühûdü ile anlaşılamaz. Bunların yaratmıştır ve hepsini, her an, yok olmaktan korumaktadır. içyüzünü, insan aklı kavrayamaz. Allahü teâlâ, zâtında ve Fakat, O, yine birdir. O’nda değişiklik olmaz. Her mahlûk, her sıfatlarında birdir, hiçbirinde değişiklik, başkalaşmak olmaz. an, her bakımdan O’na muhtaçtır. O, hiç kimseye muhtaç değildir. Allahü teâlânın isimleri “Tevkifi”dir. Ya’nî, İslâmiyette bildirilen isimleri söylemek caiz olup, bunlardan başkasını söylemek 2- Îmânın altı esâsından ikincisi; “O’nun meleklerine caiz değildir. (Meselâ Allahü teâlâya Alîm denir. Fakat âlim inanmaktır”. Melekler, cisimdir. Latiftir. Gaz hâlinden de daha demek olan fakîh denmez. Çünkü İslâmiyet, Allahü teâlâya latiftirler. Nûrânîdirler. Diridirler. Akıllıdırlar. İnsanlardaki kötülükler, meleklerde yoktur. Her şekle girebilirler. Gazlar, nasıl olduğunu bilemeyiz. Kiliselerde, ba’zı mecmû’a ve sıvı ve katı olduğu gibi ve katı olunca, şekil aldığı gibi, filimlerde, melek diye görülen kanatlı kadın resimleri melekler de güzel şekiller alabilirler. Melekler, büyük uydurmadır. Müslümanlar böyle resim yapmaz. Müslüman insanların bedeninden ayrılan rûhlar değildirler. Hıristiyanlar, olmayanların yaptığı bu bozuk resimleri doğru sanmamalı, melekleri, böyle rûh sanıyor. Enerji, kuvvet gibi, maddesiz de düşmanlara aldanmamalıdır.) Cennet melekleri, Cennettedir. değildirler. Eski filozoflardan bir kısmı, böyle zannetti. Hepsine Bunların büyüklerinin adı “Rıdvan”dır. Cehennem meleklerine “Melâike” denir. Melek; elçi, haber verici veya kuvvet demektir. “Zebanî” denir. Bunlar, Cehennemde emrolunan vazîfelerini Melekler, her canlıdan önce yaratıldı. Onun için, kitaplara yapar. Cehennem ateşi bunlara zarar vermez. Deniz, balığa îmândan önce, meleklere îmân edilmesi bildirildi. Kitaplar da zararlı olmadığı gibidir. Cehennem zebanîlerinin büyükleri peygamberlerden öncedir. Kur’ân-ı kerîmde inanılacak ondokuz tanedir. En büyüğünün adı “Mâlik”tir. şeylerin ismi, bu sıra ile bildirilmektedir. Her insanın hayr ve şer, bütün işlerini yazan, ikisi gece, ikisi Meleklere îmân şöyle olmalıdır Melekler, Allahü teâlânın gündüz gelen dört meleğe, “Kirâmen kâtibîn” veya “Hafaza kullarıdır. Ortakları değildir. Kızları değildir. Kâfirler, müşrikler, melekleri” denir. Hafaza meleklerinin, bunlardan başka olduğu öyle sandılar. Allahü teâlâ, meleklerin hepsinden râzıdır. da rivâyet edilmiştir. Sağ taraftaki melek, soldakinin âmiridir ve Allahü teâlânın emirlerine itaat ederler. Günah işlemezler. iyi işleri yazar. Soldaki, kötülükleri yazar. Kabirlerde, kâfirlere Emîrlere isyan etmezler. Erkek ve dişi değildirler. ve âsî müslümanlara azâb edecek melekler ve kabirde suâl Evlenmezler. Çocukları olmaz. Hayat sahibi ya’nî diridirler. soracak melekler vardır. Suâl meleklerine “Münker ve Nekîr” Allahü teâlâ, insanları yaratacağını buyurduğu zaman; “Yâ denir. Mü’minlere soranlara, “Mübeşşir ve Beşîr” de denir. Rabbî! Yer yüzünü ifsâd edecek ve kan dökecek mahlûkları mı yaratacaksın?” gibi meleklerin, “Zelle” denilen soruları, Meleklerin birbirlerinden üstünlükleri vardır. En üstünleri dört bunların ma’sûm, suçsuz olmalarına zarar vermez. tanedir. Bunların birincisi “Cebrâil” aleyhisselâmdır. Bunun vazîfesi, peygamberlere “Vahy” getirmek, emir ve yasakları Sayısı ençok olan mahlûk, meleklerdir. Bunların sayılarını bildirmektir. İkincisi “Sûr” denilen boruyu üfürecek olan “İsrafil” Allahü teâlâdan başka kimse bilmez. Göklerde, meleklerin aleyhisselâmdır. Sûru iki defa üfürecektir. Birincisinde, Allahü ibâdet etmedikleri, boş bir yer yoktur. Göklerin her yeri, teâlâdan başka her diri ölecektir. İkincisinde, hepsi tekrar rükû’da veya secdede olan meleklerle doludur. Göklerde, dirilecektir. Üçüncüsü, “Mîkâil” aleyhisselâmdır. Ucuzluk, yerlerde, otlarda, yıldızlarda, canlılarda, cansızlarda, yağmur pahalılık, kıtlık, bolluk yapmak ve her maddeyi hareket damlalarında, ağaçların yapraklarında, her molekülde, her ettirmek, bunun vazîfesidir. Dördüncüsü, “Azrail” atomda, her reaksiyonda, her harekette, herşeyde meleklerin aleyhisselâmdır. İnsanların rûhunu alan budur. (Fârisî dilinde vazîfeleri vardır. Her yerde, Allahü teâlânın emirlerini yaparlar. rûha, can denir.) Bu dört melekten sonra üstün olan, dört Allahü teâlâ ile mahlûkları arasında vâsıtadırlar. Ba’zıları, sınıftır. “Hamele-i Arş” denen melekler, dört tanedir. Kıyâmette başka meleklerin âmiridir. Ba’zıları, insanların sekiz olacaktır. Huzûr-i ilâhîde bulunan meleklere peygamberlerine haber getirir. Ba’zıları insanların kalbine iyi “Mukarrebîn” denir. Azâb meleklerinin büyüklerine “Kerûbiyân” düşünce getirir ki, buna “İlham” denir. Ba’zılarının, insanlardan denir. Rahmet meleklerine “Rûhâniyân” denir. Bunların hepsi, ve bütün mahlûklardan haberi yoktur. Allahü teâlânın cemâli meleklerin, havası, ya’nî üstünleridir. Bunlar, karşısında kendilerinden geçmişlerdir. Herbirinin belli yeri peygamberlerden başka, bütün insanlardan daha üstündür. vardır. Oradan ayrılamazlar. Ba’zısının iki, ba’zısının dört veya Müslümanların sâlihleri ve velîleri, meleklerin avamından, daha çok kanadı vardır. (Her hayvanın kanadı ve uçakların daha efdal, daha üstündür. Meleklerin avamı, müslümanların kanatları, kendilerinin yapısında olup, birbirlerine benzemediği avamından, ya’nî âsî ve fâsıklardan efdaldir. gibi, meleklerin kanadı da kendi cinslerindendir. İnsan, görmediği, bilmediği birşeyin adını işitince, bunu bildiği şeyler Kâfirler ise, her mahlûktan daha aşağıdır. Sûrun birinci gibi sanıp aldanır. Meleklerin kanatları vardır, inanırız. Fakat, Ufürülmesinde, dört büyük melekten ve hamele-i Arş’dan başka, bütün melekler de yok olacaktır. Bundan sonra, Kur’ân-ı kerîmin en kısa sûresi gibi bir söz söyleyebilmek için hamele-i Arş ve daha sonra dört melek yok olacaktır. uğraşsalar, söyleyemezler. Arabistan’ın belîğ, edîb, fasih İkincisinde, önce bütün melekler dirilecektir. Hamele-i Arş ile şâirleri bir araya geldi. Çok uğraştılar. Üç kısa âyet gibi bir söz bu dört melek, sûrun ikinci üfürülmesinden önce dirilecektir. söyleyemediler. Kur’ân-ı kerîme karşı duramadılar. Şaşkına Demek ki, bu melekler, bütün canlılardan önce yaratıldıkları döndüler. Allahü teâlâ, İslâm düşmanlarını, Kur’ân-ı kerîm gibi, her canlıdan sonra yok olacaklardır. karşısında âciz bırakıp, mağlûb etmektedir. Kur’ân-ı kerîmin belâgati, insan gücünün üstündedir. İnsanlar, O’nun gibi 3-Îmânın altı esâsından üçüncüsü; “Allahü teâlânın indirdiği söylemekten âciz kalmaktadır. Kur’ân-ı kerîmin âyetleri, kitaplarına inanmaktır.” Allahü teâlâ, bu kitapları, ba’zı insanların nazmına, vezinli olmayan neşrine, kafiyeli sözlerine peygamberlere, melekle okutarak, ba’zılarına ise, levha benzemiyor. Bununla beraber, Arabistan’daki edîblerin, üzerinde yazılı olarak, ba’zılarına da meleksiz işittirerek beliğlerin sözlerinin yapı taşı olan harflerle söylenmiştir. indirdi. Bu kitapların hepsi Allahü teâlânın kelâmıdır. Ebedî ve ezelîdirler. Mahlûk değildirler. Bunlar, meleklerin îcâdı veya Semâvî kitapların bize bildirileni yüzdörttür. Bunlardan on peygamberlerin kendi sözleri değildir. Allahü teâlânın kelâmı, suhûf Âdem aleyhisselâma, elli suhûf Şiş (Şît) aleyhisselâma, bizim yazdığımız ve zihinlerimizde tuttuğumuz ve söylediğimiz otuz suhûf İdrîs aleyhisselâma, on suhûf İbrâhim kelâm gibi değildir. Yazıda, sözde ve zihinde bulunmak gibi aleyhisselâma indirildiği meşhûrdur. Tevrat Mûsâ değildir. Harfli ve sesli değildir. Allahü teâlânın ve sıfatlarının aleyhisselâma, Zebur Dâvûd aleyhisselâma, İncîl Îsâ nasıl olduğunu, insan anlayamaz. Fakat, o kelâmı, insanlar aleyhisselâma ve Kur’ân-ı kerîm Muhammed aleyhissalâtü okur. Zihinlerde saklanır ve yazılır. Bizimle beraber olunca, vesselâma nâzil olmuş, inmiştir. hadîs olur. Demek ki, Allahü teâlânın kelâmının iki tarafı vardır. İnsanlarla beraber olunca, mahlûk ve hâdisdir. Allahü 4- İnanılacak altı esastan, dördüncüsü; “Allahü teâlânın teâlânın kelâmı olduğu düşünülünce, kadîmdir. peygamberlerine inanmaktır.” Peygamberler, insanları Allahü teâlânın beğendiği yola kavuşturmak, doğru yolu göstermek Allahü teâlânın indirdiği kitapların hepsi haktır, doğrudur. için gönderilmişlerdir. Resûl; gönderilmiş zât ve haberci Yalan, yanlış olmaz. Ceza, azâb yapacağım deyip de demektir. İslâmiyette “Resûl” demek, yaratılışı, huyu, ilmi, aklı, affetmesi caiz denildi ise de, bizim bilemediğimiz şartlara zamanında bulunan bütün inşalardan üstün, kıymetli, bağlıdır. Yahut O’nun irâdesine, isteğine bağlıdır. Yahut, kulun muhterem bir adam demektir. Hiçbir kötü huyu, hak ettiği azâbı affeder demektir. Cezayı, azâbı bildiren kelâm, beğenilmeyecek hâli yoktur. Peygamberlerde “İsmet” sıfatı birşeyi haber vermek değildir ki, affedince, yalancılık olsun. vardır. Ya’nî peygamber olduğu bildirilmeden önce ve Yahut, va’d ettiği ni’metleri vermemesi caiz değil ise de bildirildikten sonra, küçük ve büyük hiçbir günah işlemez. azâbları affetmesi caizdir. Akıl da, insanlar arası kânunlar da, (İslâmiyeti içerden yıkmak isteyen kâfirler, Muhammed âyet-i kerîmeler de, böyle olduğunu göstermektedir. aleyhisselâm peygamber olmadan önce, heykellerin önünde kurban keserdi diyorlar ve mezhebsizlerin kitaplarını da vesîka Allahü teâlânın indirdiği kitaplarda, ba’zı âyetlerin yalnız olarak gösteriyorlar. Bu çirkin iftiralarının yalan olduğu, okunması, yahut yalnız ma’nâsı veya ikisi birden nesh edilmiş, yukardaki satırlardan anlaşılmaktadır.) Peygamber olduğu Allahü teâlâ tarafından değiştirilmiştir. Kur’ân-ı kerîm, bütün bildirildikten sonra, peygamber olduğu yayılıncaya, kitapları nesh etmiş, hükümlerini yürürlükten kaldırmıştır. anlaşılıncaya kadar, körlük, sağırlık ve benzerleri ayıp ve Kur’ân-ı kerîmde, kıyâmete kadar, hiçbir zaman, yanlışlık, kusurları da olmaz. Her peygamberde şu yedi sıfatın unutulmak, ziyâde ve noksanlık olmaz. Geçmişteki ve bulunduğuna inanmak lâzımdır Emânet, sıdk, tebliğ, adâlet, gelecekteki bütün ilimler, Kur’ân-ı kerîmde vardır. Bunun için, ismet, fetânet ve emn-ül-azl. Ya’nî peygamberlikten azl bütün kitaplardan üstün ve kıymetlidir. Resûl-i ekrem edilmezler. Fetânet, çok akıllı, çok anlayışlı demektir. efendimizin ( aleyhisselâm ) en büyük mu’cizesi Kur’ân-ı kerîmdir. Bütün insanlar ve cinler bir araya gelse, hepsi Yeni bir din getiren peygamberlere “Resûl” denir. Yeni din bulunması gibi üstünlükler bakımından âhır zaman getirmeyip, insanları, önceki dîne da’vet eden peygamberlere peygamberi Muhammed aleyhisselâm, bütün “Nebî” denir. Emîrleri tebliğ etmekte ve insanları, Allahın peygamberlerden daha üstündür. Ülül’azm olan dînine çağırmakta, resûl ile nebî arasında bir ayrılık yoktur. peygamberler, böyle olmayanlardan ve resûller, resûl olmayan Peygamberlere îmân etmek, aralarında hiçbir fark nebilerden daha üstündürler. görmeyerek, hepsinin sâdık, doğru sözlü olduğuna inanmak demektir. Onlardan birine inanmayan kimse hiçbirine Peygamberlerin (aleyhisselâm) sayısı belli değildir. inanmamış olur. Peygamberlik; çalışmakla, açlık, sıkıntı Yüzyirmidörtbinden çok oldukları meşhûrdur. Bunlardan çekmekle ve çok ibâdet yapmakla ele geçmez. Yalnız Allahü üçyüzonüç veya üçyüzonbeş adedi. Resûldür. Bunların teâlânın ihsânı, seçmesi ile olur. İnsanların dünyâdaki ve içinden de, altısı daha yüksektir. Bunlara “Ülül’azm” âhıretteki işlerinin düzgün ve faydalı olması için ve onları Peygamberler denir. Ülül’azm Peygamberler, “Âdem, Nûh, zararlı işlerden koruyup, selâmete, hidâyete, rahata İbrâhim, Mûsâ, Îsâ ve Muhammed Mustafâ” aleyhimüssalâtü kavuşturmak için, peygamberler vâsıtası ile dinler vesselâm” hazretleridir. göndermiştir. Peygamberler, düşmanların çokluğuna, inanmayanların alay etmelerine, üzmelerine rağmen, Allahü Peygamberlerin içinde otuzüç adedi meşhûrdur. Bunların adı: teâlânın emirlerini insanlara tebliğ etmekte, bildirmekte, Âdem, İdrîs, Şît (Şiş), Nûh, Hûd, Sâlih, İbrâhim, Lût, İsmâil, düşmanlardan korkmamış göz kırpmamışlardır. Allahü teâlâ, İshâk, Ya’kûb, Yûsuf, Eyyûb, Şu’ayb, Mûsâ, Hârûn, Hıdır, peygamberlerin sıdk sahibi olduklarını, doğru söylediklerini Yûşa’ bin Nûn, İlyâs, Elyesâ’, Zülkifl, Şem’un, İşmoil, Yûnus göstermek için, onları mu’cizelerle kuvvetlendirdi. Hiç kimse bin Meta, Dâvûd, Süleymân, Lokman, Zekeriyyâ, Yahyâ, bu mu’cizelere karşı gelemedi. Peygamberi kabûl edip inanan Uzeyr, Îsâ bin Meryem, Zülkarneyn ve Muhammed aleyhi ve kimseye, o peygamberin “Ümmeti” denir. Kıyâmet gününde, aleyhimüssalâtü vesselâmdır. ümmetlerinden, günahı çok olanlara şefaat etmeleri için izin verilecek ve şefaatleri kabûl olacaktır. Ümmetlerinden, âlim, Bunlardan, yalnız yirmisekizinin isimleri Kur’ân-ı kerîmde sâlih, velî olanlarına da, şefaat etmeleri için Allahü teâlâ izin bildirilmiştir. Şît, Hıdır, Yûşa’, Şem’un ve İşmoil bildirilmemiştir. verecek ve şefaatlerini kabûl buyuracaktır. Peygamberler Bu yirmisekizden Zülkarneyn, Lokman ve Uzeyr’in peygamber “aleyhimüssalevâtü vetteslîmât”, mezarlarında, bizim olup olmadıkları kat’î belli değildir. Zülkifl aleyhisselâmın ikinci bilmediğimiz bir hayat ile diridir. Mübârek vücudlarını toprak adı Kartal’dır. Bunun İlyâs veya İdrîs yâhud Zekeriyyâ çürütmez. Bunun içindir ki, hadîs-i şerîfte; “Peygamberler, olduğunu söyleyenler de vardır. mezarlarında, namaz kılarlar ve hac ederler” buyuruldu. İbrâhim aleyhisselâm, Halîlullahdır. Çünkü, bunun kalbinde, Peygamberlerin (aleyhisselâm) mübârek gözleri uyurken, kalb Allah sevgisinden başka, hiçbir mahlûkun sevgisi yoktu. Mûsâ gözleri uyumaz. Peygamberlik vazîfelerini görmekte aleyhisselâm, Kelîmullahtır. Çünkü, Allahü teâlâ ile konuştu. peygamberlik üstünlüklerini taşımakta, bütün peygamberler Îsâ aleyhisselâm, Kelimetullahtır. Çünkü, babası yoktur. Yalnız müsavîdir. Yukarıda bildirilen yedi şey, hepsinde vardır. “Ol” kelime-i ilâhiyyesi ile anasından dünyâya geldi. Bundan Peygamberler, peygamberlikten azledilemez. Velîler ise, başka, Allahü teâlânın hikmet dolu kelimelerini, va’z vererek, evliyâlıktan ayrılabilir. Peygamberler (aleyhimüssalevâtü insanların kulaklarına ulaştırırdı. vetteslîmât) insandan olur. Cinden, melekten insanlara peygamber olmaz. Cin ve melek, peygamberlerin derecelerine Mahlûkların yaratılmasına sebep olan ve Âdemoğullarının en yükselemez. Peygamberlerin, birbirleri üzerinde, şerefleri, üstünü, en şereflisi, en kıymetlisi bulunan Muhammed üstünlükleri vardır. Meselâ ümmetlerinin çok olması, aleyhisselâm, Habîbullahtır. O’nun Habîbullah olduğunu ve gönderildikleri memleketlerin büyük olması, ilim ve büyüklüğünü, üstünlüğünü, gösteren şeyler pek çoktur. Bunun ma’rifetlerinin çok yerlere yayılması, mu’cizelerinin daha çok için O’na, “Mağlûb olmak”, “Bozguna uğramak” gibi sözler ve devamlı olması ve kendileri için ayrı kıymetler ve ihsânlar söylenemez. Kıyâmette, herkesten önce kabirden kalkacaktır. Mahşer yerine önce gidecektir. Cennete herkesten önce Zamansız ve mekansız olarak, âhırette Allahü teâlânın girecektir. Güzel ahlâkı, sayılmakla bitmez ve anlatmaya insan görüleceği gibi, anlaşılamayan ve anlatılamayan bir hâlde, gücü yetişmez ise de, birkaçını yazmakla, yazılarımızı Allahü teâlâyı gördü. Harfsiz ve sessiz olarak, Allahü teâlâ ile süsleyelim: konuştu. Allahü teâlâyı, tesbih, hamd ve sena eyledi. Sayısız ikramlara, şereflere kavuştu. Kendine ve ümmetine elli vakit Mu’cizelerinden biri, mi’râca çıkmasıdır. Yatağında iken namaz farz oldu ise de, Mûsâ aleyhisselâmın işâreti ile, yavaş uyandırılıp mübârek bedeni ile, Mekke şehrinden Kudüs’deki yavaş beş vakte kadar indirildi. Bundan önce, yalnız sabah ile Mescid-i aksâ’ya ve oradan göklere ve yedinci gökten sonra, ikindi yahut yatsı namazları kılınırdı. Bu kadar uzun Allahü teâlânın dilediği yerlere götürüldü. Mi’râca, böylece yolculuktan ve ikramlara, ihsânlara kavuştuktan sonra ve inanmak lâzımdır. (İsmâilî sapık fırkasında olanlar ve İslâm şaşılacak nice şeyler görüp işittikten sonra, yatağına geldi. âlimi şekline bürünen din düşmanları, mi’râc bir hâl idi, rûh ile Yeri daha soğumamış idi. Bildirdiklerimizin bir kısmı, âyet-i oldu. Beden ile gitmedi diyerek ve yazarak gençleri aldatmağa kerîmelerle, bir kısmı da, hadîs-i şerîflerle anlaşılmıştır. çalışıyorlar. Mi’râcın nasıl olduğu, birçok kıymetli kitapta, Hepsine inanmak vâcib değil ise de, Ehl-i sünnet âlimleri meselâ “Şifâ-i şerîf de uzun yazılıdır. Mekke-i mükerremeden bildirdiği için, bu haberleri kabûl etmeyen, Ehl-i sünnetten “Sidret-ül-müntehâ” ya kadar, Cebrâil aleyhisselâm ile birlikte ayrılmış olur. Âyet-i kerîmeye veya hadîs-i şerîflere gitti. “Sidret-ül-müntehâ” altıncı ve yedinci göklerde bir ağaçtır inanmayan ise, imansız olur. ki, bütün bilgiler ve bütün yükselişler, oradan ileri geçemez. Resûl-i ekrem efendimiz ( aleyhisselâm ), Sidre’de, Cebrâil Muhammed aleyhisselâmın seyyid-ül-enbiyâ olduğunu, ya’nî aleyhisselâmı, altıyüz kanadı ile kendi şeklinde gördü. Cebrâil peygamberlerin (aleyhisselâm) en üstünü olduğunu gösteren aleyhisselâm Sidre’de kaldı. Mekke’den Kudüs-i şerîfe kadar sayısız şeylerden birkaçını bildirelim: veya yedinci göke kadar, burak üstünde götürüldü. Burak, beyaz renkli, katırdan küçük ve merkebten büyük bir Cennet Kıyâmet günü, bütün peygamberler, O’nun sancağı altında hayvanıdır. Dünyâ hayvanlarından değildir. Erkekliği, dişiliği gölgeleneceklerdir. Allahü teâlâ, her peygambere emir yoktur. Çok hızlı giderdi. Gözün görebildiği uzaklığa ayağını buyurdu ki: Mahlûklarımın içinde, seçip sevdiğim, habîbim basardı. Resûlullah ( aleyhisselâm ) Mescid-i aksâ’da, Muhammed aleyhisselâmın peygamber olduğu zamana peygamberlere İmâm olup, yatsı yahut sabah namazını erişirseniz, O’na îmân ediniz ve yardımcı olunuz! Bütün kıldırdı. Peygamberlerin rûhları, kendi insan şekillerinde orada peygamberler de, ümmetlerine böyle vasıyyet ve emreyledi. bulundu. Kudüs’den yedinci göke kadar “Mi’râc” adındaki bilinmeyen bir merdivenle bir anda çıkarıldı. Yolda melekler, Muhammed aleyhisselâm, “Hâtem-ül-enbiyâ”dır. Ya’nî O’ndan sağa sola dizilmiş, Resûlullahı medh-ü sena ederlerdi. Her sonra hiç peygamber gelmeyecektir. Mübârek rûhu, her göke gelince, Cebrâil aleyhisselâm Resûlullahın teşrîf ettiğini peygamberden önce yaratıldı. Peygamberlik makamı, en önce haber ve müjde verirdi. Her birinde, bir peygamberi görüp O’na verildi. Peygamberlik, O’nun dünyâya teşrîf etmesi ile selâmlaştı. Sidre’de şaşılacak çok şeyler gördü. Cennetteki tamamlandı. Îsâ aleyhisselâm, kıyâmete doğru, hazret-i Mehdî ni’metleri, Cehennemdeki azâbları gördü. Cenâb-ı Hakkın zamanında gökten Şam’a inecek ise de, yer yüzüne, cemâlini görmek arzusundan ve zevkinden, Cennetteki Muhammed aleyhisselâmın dînini yayacaktır. O’nun ni’metlerin hiçbirine bakmadı. Sidre’den ileriye, yalnız olarak, ümmetinden olacaktır. nûrlar arasında ilerledi. Meleklerin kalemlerinin seslerini işitti. Yetmişbin perdeden geçti. İki perde arası, beşyüz senelik yol 5- îmân edilmesi lâzım olan esaslardan beşincisi: “Âhıret gibi idi. Bundan sonra, güneşten daha parlak “Refref” adında gününe inanmaktır.” Âhıret gününün başlangıcı, insanın bir döşek üzerinde Kürsî’den geçti. Arş-ı ilâhiye erişti. Arş’tan, öldüğü gündür. Kıyâmetin sonuna kadardır. Son gün zamandan, mekândan, madde âlemlerinden dışarı çıktı. denilmesi, arkasından gece gelmediği içindir. Yahut dünyâdan Cenâb-ı Hakkın kelâmını işitecek makama vardı. sonra geldiği içindir. Bu hadîs-i şerîfde bildirilen gün, bildiğimiz gece-gündüz demek değildir. Bir vakit, bir zaman demektir. Kıyâmetin ne zaman kopacağı bildirilmedi, zamanını kimse Allahü teâlâ yapacaktır. Bunların olacağını, Allahü teâlânın anlayamadı. Fakat, Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) birçok Resûlü ( aleyhisselâm ) haber vermiştir. O’nun söyledikleri alâmetlerini ve başlangıçlarını şöyle haber verdi: Hazret-i elbette doğrudur. Elbette hepsi olacaktır. Mehdî gelecek, Îsâ aleyhisselâm gökten Şam’a inecek, Deccâl çıkacak. Ye’cüc me’cüc denilen kimseler heryeri karıştıracak. Sâlihlerin, iyilerin defteri sağ tarafından, fâsıkların, kötülerin Güneş batıdan doğacak. Büyük zelzeleler olacak. Din bilgileri arka veya sol tarafından verilecektir. İyi ve kötü, büyük ve unutulacak. Fısk, kötülük çoğalacak. Dinsiz, ahlâksız, küçük, gizli ve meydanda yapılmış olan her şey defterde namussuz kimseler emîr olacak. Allahü teâlânın emirleri bulunacaktır. “Kirâmen kâtibîn” meleklerinin bilmediği işler yaptırılmayacak. Haramlar her yerde işlenecek, Yemen’den bile, a’zânın haber vermesi ile ve Allahü teâlânın bilmesi ile ateş çıkacak. Gökler ve dağlar parçalanacak. Güneş ve ay ortaya çıkarılacak, herşeyden suâl ve hesab olunacaktır. kararacak. Denizler birbirine karışacak ve kaynayıp Mahşerde, Allahü teâlânın dilediği her gizli şey meydana kuruyacaktır. çıkacaktır. Meleklere; “Yerlerde, göklerde neler yaptınız?”, Peygamberlere (aleyhisselâm); “Allahü teâlânın hükümlerini Günah işleri yapan müslümanlara fâsık denir. Fâsıklara ve kullara nasıl bildirdiniz?” herkese de; “Peygamberlere nasıl bütün kâfirlere kabirde azâb vardır. Bunlara elbette inanmak uydunuz, sizlere bildirilen vazîfeleri nasıl yaptınız? Birbiriniz lâzımdır. Mevta kabre konunca, bilinmeyen bir hayat ile arasında bulunan hakları nasıl gözettiniz?” diye sorulacaktır. dirilecek, rahat veya azâb görecektir. “Münker” ve “Nekir” Mahşerde, îmânı olup, ameli ve ahlâkı güzel olanlara mükâfat adındaki iki meleğin, bilinmeyen korkunç insan şeklinde ve ihsânlar olacak, kötü huylu, bozuk amelli olanlara ağır mezara gelip suâl soracaklarını hadîs-i şerîfler açıkça cezalar verilecektir. bildirmektedir. Kabir suâli, ba’zı âlimlere göre, ba’zı akâidden olacak, ba’zılarına göre ise, bütün akâidden olacaktır. (Bunun Allahü teâlâ, adâleti ile, ba’zı küçük günahlar için de azâb için çocuklara; “Rabbin kim? Dînin hangi dindir? Kimin yapacak, dilediği mü’minlerin büyük ve küçük bütün ümmetindensin? Kitabın nedir? Kıblen neresidir? İ’tikâdda ve günahlarını, fadlı ile, ihsânı ile affedecektir. Şirkden ve amelde mezhebin nedir?” suâllerinin cevaplarını öğretmelidir! küfürden başka, her günahı dilerse affedecek, dilerse, küçük Ehl-i sünnet olmayanın doğru cevap veremeyeceği, “Tezkire-i günah için de azâb edecektir. Müşrik ve kâfir olarak öleni hiç Kurtubî”de yazılıdır.) Güzel cevap verenlerin kabri affetmeyeceğini bildirmektedir. Kitâblı ve kitâbsız kâfirler, ya’nî genişleyecek, Cennetten bir pencere açılacaktır. Sabah ve Muhammed aleyhisselâmın bütün insanlara Peygamber akşam, Cennetteki yerlerini görüp, melekler tarafından iyilikler olduğuna inanmayan, O’nun bildirdiği ahkâmdan, ya’nî emir ve yapılacak müjdeler verilecektir. İyi cevap veremezse, demir yasaklardan birisini bile beğenmeyenler, bu hâlde ölürlerse, tokmaklarla öyle vurulacak ki, bağırmasını, insandan ve elbette Cehenneme sokulacak, sonsuz azâb çekeceklerdir. cinden başka her mahlûk işitecektir. Kabir o kadar daralır ki, kemiklerini birbirine geçirecek gibi sıkar, Cehennemden bir Kıyâmet günü, amelleri, işleri ölçmek için, bilmediğimiz bir delik açılır. Sabah ve akşam Cehennemdeki yerini görüp, “Mîzân” bir ölçü âleti, bir terazi vardır. Yer ve gök bir gözüne mezarda, mahşere kadar, acı azâblar çeker. sığar. Sevâb gözü, parlak olup, Arş’ın sağında Cennet tarafındadır. Günah tarafı Arş’ın solunda Cehennem tarafında, Öldükten sonra, yine dirilmeğe inanmak lâzımdır. Kemikler, karanlıktadır. Dünyâda yapılan işler, sözler, düşünceler, etler çürüyüp toprak ve gaz olduktan sonra, hepsi yine bir bakışlar, orada şekil alarak, iyilikler parlak, kötülükler karanlık araya gelecek, rûhlardan bedenlerine girip, herkes mezardan ve iğrenç görünüp, bu terazide tartılacaktır. Bu terazi, dünyâ kalkacaktır. Bunun için, bu zamana “Kıyâmet günü” denir. terazilerine benzemez. Ağır tarafı yukarı kalkar. Hafif tarafı aşağı iner denildi. Âlimlerin (rahmetullahi aleyhim) bir kısmına Bütün canlılar, “Mahşer” yerinde toplanacak. Her insanın amel defterleri uçarak sahibine gelecektir. Bunları, yerlerin, göklerin, zerrelerin, yıldızların yaratanı, sonsuz kudret sahibi olan göre, çeşitli teraziler olacaktır. “Sırat köprüsü” vardır. Sırat köprüsü, Allahü teâlânın emri ile, Beşincisi, Cennette sayısız ni’metler olacak ve sonsuz Cehennemin üstünde kurulacaktır. Herkese, bu köprüden kalınacak ise de, sekiz derecesi vardır. Herkesin derecesi, geçmesi emrolunacaktır. O gün, bütün peygamberler; “Yâ makamı, îmânının ve amellerinin miktârınca olacaktır. Rabbî! Selâmet ver” diye yalvaracaklardır. Cennetlik olanlar, Cennettekilerin derecelerinin yükselmeleri için de şefaat köprüden kolayca geçerek, Cennete gideceklerdir. Bunlardan olunacaktır. ba’zısı şimşek gibi, bir kısmı rüzgâr gibi, ba’zısı koşan at gibi geçeceklerdir. Sırat köprüsü kıldan ince, kılıçtan keskindir. Cennet ve Cehennem şimdi vardır. Cennet, yedi kat göklerin Dünyâda İslâmiyete uymak da böyledir. İslâmiyete tam üstündedir. Cehennem, herşeyin altındadır. Sekiz Cennet, uymağa uğraşmak, Sırat köprüsünden geçmek gibidir. yedi Cehennem vardır. Cennet, yer küresinde, güneşten ve Burada, nefs ile mücâdele güçlüğüne katlananlar, orada Sırât’ı göklerden daha büyüktür. Cehennem de güneşten büyüktür. kolay ve rahat geçecektir. İslâmiyete uymayan, nefslerine düşkün olanlar, Sırât’ı güç geçecektir. Bunun içindir ki, Allahü 6- İnanılması lâzım olan esaslardan altıncısı; “Kadere, hayır teâlâ İslâmiyetin gösterdiği doğru yola “Sırât-ı müstakim” adını ve şerlerin Allahü teâlâdan olduğuna inanmaktır”. İnsanlara verdi. Bu isim benzerliği de, İslâmiyet yolunda bulunmanın, gelen hayır ve şer, fayda ve zarar, kazanç ve ziyanların hepsi, Sırat köprüsünü geçmek gibi olduğunu göstermektedir. Allahü teâlânın takdîr etmesi iledir. “Kader” bir çokluğu Cehennemlik olanlar, Sırât’tan Cehenneme düşeceklerdir. ölçmek, hüküm ve emir demektir. Çokluk ve büyüklük ma’nâsına da gelir. Allahü teâlânın, birşeyin varlığını Peygamber efendimize ( aleyhisselâm ) mahsûs olan “Kevser dilemesine kader denilmiştir. Kaderin, ya’nî varlığı dilenilen havuzu” vardır. Büyüklüğü, bir aylık yol gibidir. Suyu sütten şeyin var olmasına “Kaza” denir. Kaza ve kader kelimeleri, daha beyaz, kokusu miskten daha güzeldir. Etrâfındaki birbirinin yerine de kullanılır. Buna göre kaza demek, ezelden kadehler, yıldızlardan daha çoktur. Bir içen, Cehennemde olsa ebede kadar yaratılmış ve yaratılacak şeyleri, Allahü teâlânın bile, bir daha susamaz. ezelde dilemesidir. Bütün bu eşyanın, kazaya uygun olarak, daha az ve daha çok olmayarak yaratılmasına kader denir. “Şefaat” haktır. Tövbesiz ölen mü’minlerin küçük ve büyük Allahü teâlâ, olacak herşeyi ezelde, sonsuz öncelerde, günahlarının affedilmesi için, peygamberler, velîler, sâlihler, biliyordu, işte bu bilgisine “Kaza ve kader” denir. Eski Yunan melekler ve Allahü teâlânın izin verdiği kimseler, şefaat felsefecileri, buna, “İnâyet-i ezeliyye” dedi. Bu varlıklar, o edecek ve kabûl edilecektir. Mahşerde, şefaat beş türlüdür. kazadan meydana gelmiştir. Bu ilme uygun olarak, eşyanın var olmasına da, “Kaza ve kader” denir. Kadere imân etmek Birincisi, kıyâmet günü, mahşer yerinde kalabalıktan, çok uzun için, iyi bilmeli ve inanmalıdır ki, Allahü teâlâ, birşeyi beklemekten usanan günahkârlar, feryâd ederek, hesabın bir yaratacağını ezelde irâde etti. Diledi ise, az veya daha çok ân önce yapılmasını isteyeceklerdir. Bunun için şefaat olmaksızın, dilediği gibi var olması lâzımdır. Olmasını dilediği olunacaktır. şeylerin var olmaması ve yok olduğunu dilediği eşyanın var olması imkânsızdır. İkincisi, suâlin ve hesabın kolay ve çabuk olması için, şefaat edilecektir. Bütün hayvanların, nebâtların, cansız varlıkların (katıların, sıvıların, gazların, yıldızların, moleküllerin, atomların, Üçüncüsü, günahı olan mü’minlerin, Sırât’tan Cehenneme elektronların, elektro-magnetik dalgaların, kısaca her varlığın düşmemeleri, Cehennem azâbından korunmaları için şefaat hareketi, fizik olayları, kimya tepkimeleri, çekirdek olunacaktır. reaksiyonları, enerji alış-verişleri, canlılardaki fizyolojik faaliyetler), herşeyin olup olmaması, kulların iyi ve kötü işleri, Dördüncüsü, günahı çok olan mü’minleri, Cehennemden dünyâda ve âhırette, bunların cezasını görmeleri ve herşey, çıkarmak için şefaat olunacaktır. ezelde, Allahü teâlânın ilminde var idi. Bunların hepsini ezelde biliyordu. Ezelden ebede kadar olacak; eşyayı, özellikleri, hareketleri, olayları, ezelde bildiğine uygun olarak gizledi. Kudretini sebepler altında sakladı. O’nun birşeyi yaratmaktadır. İnsanların iyi ve kötü bütün işlerini, müslüman yaratmasını isteyen, o şeyin sebebine yapışır, o şeye kavuşur. olmalarını, küfürlerini, istekli ve isteksiz bütün işlerini, Allahü teâlâ yaratmaktadır. Yaratan, yapan yalnız O’dur. Sebeplerin (Lâmbayı yakmak isteyen, kibrit kullanır. Zeytinyağı çıkarmak meydana getirdiği herşeyi yaratan O’dur. Herşeyi bir sebep ile isteyen, baskı âleti kullanır. Başı ağrıyan, aspirin kullanır. yaratmaktadır. Cennete gidip, sonsuz ni’metlere kavuşmak isteyen, İslâmiyete uyar. Kendine tabanca çeken ölür. Zehir içen ölür. Meselâ, ateş yakıcıdır. Hâlbuki, yakan Allahü teâlâdır. Ateşin, Terli iken su içen, hasta olur. Günah işleyen, îmânını gideren yakmakta, hiçbir ilgisi yoktur. Fakat, âdeti şöyledir ki, birşeye de, Cehenneme gider. Herkes hangi sebebe başvurursa, o ateş dokunmadıkça, yakmağı yaratmaz. (Ateş, tutuşma sebebin vâsıta kılındığı şeye kavuşur. Müslüman kitaplarını sıcaklığına kadar ısıtmaktan başka birşey yapmaz. Organik okuyan, müslümanlığı öğrenir, sever, müslüman olur. cisimlerin yapısında bulunan karbona, hidrojene, oksijenle Dinsizlerin arasında yaşayan, onların sözlerini dinleyen, din birleşmek ilgisi veren, elektron alış-verişlerini sağlayan, ateş câhili olur. Din câhillerinin çoğu imansız olur. İnsan hangi yerin değildir. Doğruyu göremeyenler, bunları ateş yapıyor sanır. vâsıtasına binerse, oraya gider.) Yakan, yanına tepkisini yapan, ateş değildir. Oksijen de değildir. Isı da değildir. Elektron alış-verişi de değildir. Yakan, Allahü teâlâ, işlerini sebeplerle yaratmamış olsaydı, kimse yalnız Allahü teâlâdır. Bunların hepsini, yanmak için sebep kimseye muhtaç olmazdı. Herkes, herşeyi Allahü teâlâdan olarak yaratmıştır. Bilgisi olmayan kimse, ateş yakıyor sanır. ister, hiçbir şeye başvurmazdı. Böyle olunca, insanlar İlkokulu bitiren bir kimse; “Ateş yakıyor” sözünü beğenmez. arasında, âmir, me’mûr, işçi, san’atkâr, talebe, hoca ve nice “Hava yakıyor” der. Orta okulu bitiren de, bunu kabûl etmez. insanlık bağları kalmaz, dünyâ ve âhıretin nizâmı bozulurdu. “Havadaki oksijen yakıyor” der. Liseyi bitiren; “Yakıcılık Güzel ile çirkin, iyi ile fenâ ve muti’ ile âsî arasında fark oksijene mahsûs değildir. Her elektron çeken element kalmazdı. yakıcıdır” der. Üniversiteli ise; “Madde ile birlikte enerjiyi de hesaba katar. Görülüyor ki, ilim ilerledikçe, işin içyüzüne Allahü teâlâ dileseydi, âdetini başka türlü yapardı. Herşeyi, yaklaşılmakta, sebep sanılan şeylerin arkasında, daha nice âdetine göre yaratırdı. Meselâ dileseydi, kâfirleri, dünyâda sebeplerin bulunduğu anlaşılmaktadır. İlmin, fennin en yüksek zevk ve safâsına düşkün olanları, can yakanları, aldatanları derecesinde bulunan, hakîkatleri tam gören peygamberler Cennete sokardı. İmânı olanları, ibâdet edenleri, iyilik (aleyhisselâm) ve o büyüklerin izinde giderek, ilim yapanları Cehenneme sokardı. Fakat, âyet-i kerîmeler ve deryalarından damlalara kavuşan İslâm âlimleri (rahmetullahi hadîs-i şerîfler, böyle dilemediğini göstermektedir. aleyhim), bugün yakıcı, yapıcı sanılan şeylerin, âciz, zavallı birer vasıta ve mahlûk olduklarını, hakiki yapıcının, yaratıcının İnsanların her işini, istekli ve isteksiz, bütün hareketlerini araya koyduğu sebepler olduklarını bildiriyor.) Yakıcı, Allahü yaratan O’dur. Kulların, ihtiyâri, ya’nî istekli hareketlerini, teâlâdır. Ateşsiz de yakar. Fakat, ateş ile yakmak âdetidir. işlerini yaratması için, kullarında “İrâde” yaratmış, bu Yakmak istemezse, ateş içinde de yakmaz. İbrâhim irâdelerini, dilemelerini, işleri yaratmasına sebep kılmıştır. Bir aleyhisselâmı ateşte yakmadı. Onu çok sevdiği için, âdetini kul, birşey yapmak isteyince, Allahü teâlâ da dilerse, o işi bozdu. (Nitekim ateşin yakmasını önleyen maddeler de yaratır. Kul istemezse, Allahü teâlâ da dilemezse, o şeyi yaratmıştır. Bu maddeleri, kimyagerler bulmaktadır.) yaratmaz. O şey, yalnız kulun dilemesi ile de yaratılmaz. O da dilerse yaratır. Kullarının istekli işlerini yaratması, birşeye ateş Allahü teâlâ dileseydi, herşeyi sebepsiz yaratırdı. Ateşsiz değerse, o şeyde yakmağı yaratması, ateş değmezse, yakardı. Yemeden doyururdu. Fakat lütfederek, kullarına iyilik yakmağı yaratmaması gibidir. Bıçak değince, kesmeği ederek, herşeyi yaratmasını bir sebebe bağladı. Belirli şeyleri, yaratmaktadır. Kesen, bıçak değildir. O’dur. Bıçağı, kesmek belli sebeplerle yaratmağı diledi. İşlerini, sebeplerin altında için sebep kılmıştır. Demek ki, kulların istekli hareketlerini, onların ihtiyâr etmeleri, dilemeleri sebebi ile yaratmaktadır. Fakat tabiattaki hareketler, kulların ihtiyâr etmelerine bağlı bu kesbin, işlerin yaratılmasında sebeb olduğunu, te’sîr ettiğini değildir. Bunlar, yalnız Allahü teâlâ dileyince, başka sebeplerle bildiriyor. “Bu kesbin ihtiyârî olan işin yaratılmasına te’sîri yaratılmaktadır. Herşeyin, güneşlerin, zerrelerin, damlaların, olmaz” demek de zarar vermez. Çünkü yaratılan iş ile kulun hücrelerin, mikropların, atomların maddelerini, özelliklerini, istediği iş, başka değildir. Demek ki, kul her istediğini hareketlerini yaratan yalnız O’dur. O’ndan başka yaratıcı yapamaz, istemedikleri de olabilir. Kulun, her istediğini yoktur. Ancak, cansız maddelerin hareketleri ile, insan ve yapması, her istemediğinin olmaması, kulluk değildir. hayvanların istekli hareketleri arasında şu ayrılık vardır ki, Ülûhiyyete kalkışmaktır. Allahü teâlâ, lütf ederek, ihsân kullar dileyince, O da dilerse, kulu harekete geçiriyor ve ederek, acıyarak, kullarına muhtaç oldukları kadar ve emirlere, yaratıyor. Kulun hareket etmesi kulun elinde değildir. Hattâ yasaklara uyabilecek kadar kuvvet ve kudret, ya’nî enerji nasıl hareket ettiğinden haberi bile yoktur. (İnsanın hareketi, vermiştir. Meselâ, sıhhati ve parası olan kimse, ömründe bir nice fizik ve kimya olayları ile hâsıl olmaktadır.) Cansızların kerre hacca gidebilir. Gökte Ramazan hilâlini görünce, her hareketlerinde “İhtiyâr etmek” yoktur. Ateş değdiği zaman, sene bir ay oruç tutabilir. Yirmidört saatte, beş vakit farz olan yakmak yaratılması, ateşin dilemesi ile değildir. namazı kılabilir. Nisâb miktarı malı, parası olan, bir hicrî sene sonra, bunun kırkta bir miktarı altın ve gümüşü ayırıp (Sevdiği, acıdığı kullarının, iyi fâideli isteklerini, O da ister ve müslümanlara zekât verebilir. Görülüyor ki, insan kendi istekli yaratır. Bunların kötü ve zararlı isteklerini, O istemez ve işlerini, isterse yapar, istemezse, yapmaz. Allahü teâlânın yaratmaz. Bu kullarından hep iyi, fâideli işler hâsıl olur. Bunlar, büyüklüğü, buradan da anlaşılmaktadır. Câhil ve ahmak birçok işlerinin hâsıl olmadığı için üzülürler. Bu işlerin zararlı olanlar, kaza ve kader bilgilerini anlayamadıkları için, Ehl-i oldukları için yaratılmadığını düşünmüş, anlamış olsalardı, hiç sünnet âlimlerinin sözlerine inanmaz. Kulların kudret ve üzülmezlerdi. Bunun için sevinirler, Allahü teâlâya ihtiyârlarında şüphe ederler. İnsanı, istekli işlerinde âciz ve şükrederlerdi. Allahü teâlâ, insanların istekli işlerini, onların mecbûr sanırlar. Ba’zı işlerde kulların ihtiyârı olmadığını irâde etmelerinden sonra yaratmağı, ezelde irâde etmiş, böyle görerek, Ehl-i sünnete dil uzatırlar. Bu bozuk sözleri, olmasını dilemiştir. Ezelde böyle dilemeseydi, istekli kendilerinde irâde ve ihtiyâr bulunduğunu göstermektedir. hareketlerimizi de, biz istemeden, hep O zorla yaratırdı. İstekli işlerimizi biz istedikten sonra yaratması, ezelde, böyle istemiş Bir işi yapıp yapmamağa gücü yetmeğe “Kudret” denir olduğu içindir. Demek ki, O’nun irâdesi hâkim olmaktadır.) Yapmağı veya yapmamağı istemeğe “İrâde”, dilemek denir. Bir işi kabûl etmeğe, karşı gelmemeğe “Rızâ”, beğenmek Kulların istekli hareketleri, iki şeyden meydana gelmektedir denir. İşin yapılmasına te’sîr etmek şartı ile, irâde ile kudretin Birincisi; kulun irâde ve kudreti iledir. Bunun için, kulun bir araya gelmesine “Halk”, yaratmak denir. Te’sîrli olmayarak hareketlerine “Kesb etmek”, edinmek denir. Kesb, insanın bir araya gelmelerine “Kesb” denir. Te’sîr etmek ve etmemek sıfatıdır. İkincisi; Allahü teâlânın yaratması, var etmesi iledir. şart olmazsa “İhtiyâr” denir. Her ihtiyâr edenin, halik olması Allahü teâlânın emirler, yasaklar, sevâblar ve azâblar lâzım gelmez. Bunun gibi, her irâde edilen şeyden, râzı olmak yapması, insanda kesb bulunduğu içindir. Sâffât sûresinin 96. lâzım gelmez, ihtiyâr ve kesb, birlikte bulunabilir. İhtiyâr, halk âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Allahü teâlâ, sizi ile de birlikte bulunabilir. Bunun için, Allahü teâlâya “Halik” ve yarattı ve işlerinizi yarattı.” Bu âyet-i kerîme, hem, insanlarda “Muhtâr” denir. Kula, “Kâsib” ve “Muhtâr” denir. kesb, ya’nî hareketlerinde “İrâde-i cüz’iyye” bulunduğunu göstermektedir. Cebr olmadığını açıkça isbât etmektedir. Allahü teâlâ, kullarının tâatlarını, günahlarını irâde eder ve Bunun için “İnsanın işi” denilmektedir. Meselâ, “Ah” vurdu, yaratır. Fakat, tâatten râzıdır. Günahdan râzı değildir, kırdı” denir. Hem de, herşeyin kaza ve kaderle yaratıldığını beğenmez. Herşey, O’nun irâde ve halk etmesi ile var belli etmektedir. olmaktadır. En’âm sûresinin 102. âyet-i kerîmesinin meâli şöyledir: “O’ndan başka ilâh yoktur. Herşeyin hâlıkı, ancak Kulun işinin yapılmasında, yaratılmasında, önce, kulun bu işi irâde etmesi lâzımdır. Bu isteğe “Kesb” denir. Âmidî merhum, O’dur” Dîvân’ından ba’zı kısımlar: Ülül-ebsâr gözüne, ondan sürme oluyor. Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretlerinin Fârisî Dîvân’ı bir Peygamberler, boynun bendleri olup da, şaheserdir. Dîvân’ında Allahü teâlânın sevgili Peygamberini O’na göstermek için, salınarak yürüyor. ve O’nun insan hayâlinin varamayacağı yükseldiğini, ince rûhunun terennümleri, edebiyattaki büyük mahareti ve san’atı Kanlı yaşım damlası Cem yüzüğünün taşı, ile, pek veciz ve çok güzel anlatmıştır. Okuyup anlayabilenleri O’na kavuşmak şevki, gözden kan yağdırıyor. hayran bırakmaktadır. Türkçeye tercümesinde o ince san’ata ve derin ma’nâları anlatmak mümkün değil ise de birşeyler Uyan gönül, ezelî güzel zuhuru burda, duyurabilmek için, Kabr-i saadeti ziyâret ederken söylemiş Bitmez tecelli burda, hûşyâr kalbe oluyor. olduğu beytlerden birkaçının tercümesi yazıldı: Rü’yâda görmediğim, uyanıkken elverdi, Ey âsîler melcei! Ben himâyene geldim, Se’âdetime bak ki, uyanıkken geliyor. Ancak sayısız hatâ, huzûruna getirdim. Hâlid, sözü kes artık, sabah rüzgârı ile, Dalâlet sahrasında dolaştım senelerce, Kûy-i Ahmed muhtârın, bûy-u hâki geliyor. Şimdi yüzüm, hidâyet güneşine getirdim. Lî me’allah emîni, mâ evhâ sır mahremi, Bu dağın eteğinden çok hoş koku geliyor, Vasfını söyleyemem, izaha zor geliyor. Dersin ki, nesîm-i subh, bûy-ı yâr getiriyor. Leamrük tahtı şahı levlâke şehsuvân, Adâlet sahibi Hak, seni çok medhediyor. Toprağından kalbimin yaraları düzeldi, Ayağını öpmekle, yer Arş’tan üstün oldu, Teâlâllah hangi misk, bu devayı veriyor. Bedbaht olan zavallı bunu inkâr ediyor. Vasl-ı dost hilâlinden her an nişan belirir, Celâlin sarayından saf olmuş meleklere, Atın ayağından ki, sana doğru kopuyor. Kapıdan, pencereden “Açıl!” sesi geliyor. Nereden gelir bilmem, yalnız şunu bilirim, Ne büyük saraydır ki, en ednâ kölesinden, Tablâ-ı attârdan hep güzel koku geliyor. Şehinşâhi cihâna, hicâb ve ar geliyor. Gece-gündüz nişanı aradan kalktı, çünkü, Aşağı mertebenden fikir kuşu Arş’a dek, Arkası kesilmeden dâima nûr geliyor. Çıkar, maksada ermez, ağzından kan geliyor. O, misk gazellerinin en üstünü değilse, Ayağın öpmek aşkı, feleği mecnûn etti; Yâ niçin bu topraktan eşsiz koku geliyor! Bunun için dâima, böyle dönüp duruyor. Âlemin maşukunun zuhur yeri burası, Yolunda, inatçıdan kalbine diken batar; Misâlini anlatmak, akla çok zor geliyor. Gülçine, gül dikeni nasıl acı geliyor. Saatte bir an eğer, o can zuhur ederse, Zülfünün teli için kavgaya girişirim, O yerden mahşere dek, gül kokusu geliyor. Nerde en güzel miskten bir bahis açılıyor. Her menzilde göründü ayağından bir nişan, Öyle bir pâdişâh ki, O’nu anlatmak için, Arş-ı a’zamdan ancak, eşsiz inci geliyor. Uzun yolu, bir anda gitti ve geri geldi, Akl üstadına bunu, ölçmek çok zor geliyor. Saçının teli, tesbih san’atını yok eder; Güzelliğin yazıya ve şiire sığmıyor. Melekler sidreye dek, yolunda saf olmuşlar; Müjde, dikkatle bakın! Seyyid-i muhtâr geliyor. Akıl O’nu övmekte çok sıkıntıya düştü, Maazallah mümkün mü, o bu kadar anlıyor. Abaya yüzünün güneşi zâhir olsa, Yûsuf, can pahasına bu pazara geliyor. O’nu hulkuyla övmek, abes iştigal olun O’nu hakkıyle öven, ancak Rabbi oluyor. Hicrinden odun ağlar, sen ise ölmüyorsun, Merd isen, bu yaşaman, sana çok ar geliyor. Âlemi bir zerreye sığdırmak mümkün olur. O’nu sözle anlatmak, bundan da zor geliyor. Boy ve yüzünü tesbih olamaz taze güle, Bu uygunsuz fikirden, akıl çok mahcûb oluyor. Bir zât ki hürmetine var oldu iki cihan, Her yüksekten yüksektir desem, ne kâr yeriyor. Güneş nûr saçıyorsa, O’nun nûrlarındandır, Güldeki ter damlam, gül yüzünden geliyor. Kalbindeki esrârdan Cebrâil agâh olmaz, Gerçi kalbin şak için bir anda yüz kez geliyor. Yüzünden parlıyan nûr, aşkından cezbe olur, Yalvarmak âşıktan ve nâz maşuktan oluyor. Bu mevsimde sahrayı boşuna geçme, hacı! Vadi Eymen ağacı tesellisi O’ndandır, Kâ’be, şimdi Ravdâ’yı, tavaf için geliyor. Tûr’da Mûsâ’nın Hakla talebi, Ondan geliyor. Af edici ve kerîm ve o kadar cömerttir, Kuvvetinden bahsetmek faydalıdır; kısaca, Sudan inci; taşdan cevher, dikenden gül geliyor. Eli yeninden çıksa, pençe-i kahhâr oluyor. Eğer gül bahcesinde O’ndan bahsedilirse, Cûdunda, bulut kendine ağlasa yeridir; Mütebessim dudağın, herkes gonca buluyor. Köpüğü yüzbinlerce, deryalara gülüyor. Peygamberlerin bile âh eyledikleri gün, Hüsn-i iltifâtıyla, halâs mümkün oluyor. İhsânından toprağa bir damla damlar ise, Çorak toprak her yandan, taşıp deniz oluyor. Gah ay iki şak olur, parmağın hünerinden, Bu işte gâfil âlim, vâsıtayı görmeyip, Gah parmağı dibinden, berrak sular akıyor. Yanılıp, bunlar, dönen felekten olur diyor. Saç kıvrımını teşbih Çin miskine, hatâdır, Pak sinesi sırrından “Elem Neşrah” verir haber, Bu her yaraya merhem, oysa yara ediyor. Bunu bil yeter, esrâr ma’deni O oluyor. Mahşer günü mevkıfte eğer zâhir olmasa, Sâdece dağ geyiği, O’nu tasdik etmedi, Nebilerde cesâret, kalması olurdu zor. İ’câzını kara taş bile ikrâr ediyor. Perdeni kaldırmakla, Cebrâil pek övünür, Bu devlet meleklerde O’na nasîb oluyor. Affı sonsuzdur diyerek, pek azdım, O’nu vasfetmek bundan daha yüksektir amma, (Kahhâr) ismini unuttum âh yazık! Daha yüksek söylersem, ağyar inkâr ediyor. Daldım günaha, yapmadım hiç hayr, Niçin doğru yoldan saptım âh yazık. Melekler meclisinde, üstün insandan bahis, Olursa, önce Muhacir, sonra Ensâr geliyor. Mal için, makam için hep uğraştım, Sonsuz ni’metlerden oldum, âh yazık. Düşmanı yıkan mertler, konuşulsa bir yerde, Yol bozuk ve karanlık, önde şeytan, Hepsinde Peygamberin, evsâfı söyleniyor. Günah ağır, ağlarım hep, âh yazık. Cömertliğinden utan, sen ey Hâtem-i Tâî, Hesap defterimde yok bir iyilik, Ki O’nun Eshâbının, işar bahsi geçiyor. Nasıl kurtulur bu Hâlid? Âh yazık. Îmân sermâyeleri, başka kimsede yoktur, Mevlânâ Hâlid hazretlerinin mübârek sözlerinden ba’zıları: Ebrârın kitabında, önce onlar geliyor. “Sizlere vasıyyetim; hocaya i’tirâzı terk, Resûlullahın dînine Yârı Sıddîk-i Ekber ki, şânında Kur’ân’da, ittiba’ ve kendini aradan çekip, yok etmeği bu yolun esâsı “Sâniyesneyni iz hümâ fil gâri” bildiriyor. biliniz. Bu üçü olmadan bu yolda ilerleme olmaz.” Hep melekler örtündü, yamalı hırkasından, Birbirine Allahın, rızâsın müjdeliyor. “Bu yolun büyükleri kendilerine bağlı olanlardan gâfil değillerdir. Onlara kimse kafa tutamaz. Onlara kafa tutanın işi Sanma ta her muhabbet, böyle olur yâr için, de, başı da, saadeti de gider.” Ayağını yılanın, ağzına sokuyor. “Hanım, çocuklar, mal ve mülk, Allahü teâlânın emânetleridir. Azametinden şeytan, kaçıyor sinek gibi, Emânetlerini istediği zaman alır.” Ondan başka böyle iş, kimden zuhur ediyor. “Nefs-i emmâreden kurtulmanın alâmeti, insanların kabûlü ile İlim, hilim, adâlet ve fadl, ma’rifet ve kemâli, inkârını, övmesi ile ayıplamasını, kabûl veya red etmelerini Akıl anlayamayıp, hayret içre kalıyor. eşit görmektir. İnsanların rağbetine sevinip, aramamalarına, etrâfında dolaşmamalarına üzülmek, basitlik, büyük akılsızlık Medh olunmaz hiç biri, kalemi kenara koy, ve anlayışsızlıktır.” Çünkü sıra Allahın arslanına geliyor. “Binlerce keşf ve kerâmeti, bir sünneti ihyâ etmekle eşit Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî hazretleri bir şiirinde de şöyle tutmak, olgun olmamanın alâmetidir.” demektedir; “Hangi şekilde olursa olsun, bu büyüklere bağlılık büyük Âh Yazık: ni’mettir.” Ömrüm boş şeylerle geçti, âh yazık! “Bu büyüklerin yolunun azını çok biliniz. Bu büyük hânedana Yârını hiç düşünmedim, âh yazık. bağlanmayı, iki dünyâ devlet ve saadetinin sermâyesi kabûl Hep havaya bina kurdum, şaşkınca, ediniz.” Din temeli çürük oldu, âh yazık! “En mühim vasıyyetim şudur ki; ölümü, âhıret hâllerini ve ni’metlerin hakîkî sahibini unutmayınız. Elden geldiği kadar “Namazın şart ve rükünlerini, sünnet ve edeblerini anlatan peygamberlerin Efendisi’nin ( aleyhisselâm ) sünnetine kitapları insanlara okuyup, tavsiye ediniz ki, büyük devlettir.” ittiba’da (uymada) ileri gitmeye çalışınız. Günde bin kerre duyulmayacak kadar alçak sesle, Kelime-i tehlîl söyleyiniz. “İhlâsı olan kurtulur.” Hem kalbe yönelerek, hem de ma’nâsını düşünerek olsun. Böylece kalbte, hakikî matlûbdan başka birşey kalmasın. Zîrâ “İnsanlardan gelen sıkıntılara katlanmak, Allahü teâlânın büyüklerin yolunda, maksûd olan mâ’bûddur.” beğendiği, Resûlullahın sevdiği ve büyük evliyânın özendiği bir ahlâktır.” “Elden geldiği kadar kaç kötü arkadaştan, Kötü ahbâb kötüdür, en zehirli yılandan. “İslâmiyet yolunda en önemli edebler şunlardır: İslâm dininin ahkâmına tam tâbi olmak, genişlik ve darlıkta sabretmek, Yılan zehir akıtıp, insanı candan eder, rahatlık ve bollukta tam şükretmek, sünneti ihyâ etmek, Ama kötü arkadaş, can ve imândan eder.” bid’atten sakınmak, kırıklık içinde devamlı Rabbine yalvarıp yakarmak, Allahdan başkasının hatıra gelmemesi için çok “Günahların çokluğu ümidsizliğe düşürmesin ve bu yoldan çalışmak, görmek gözün işi olduğu gibi, huzûru da kalbin işi, şeytana fırsat verilmesin.” melekesi hâline getirmek, hattâ kalbin, dünyâ ve âhırete âit her şeyden yüz çevirip, hakikî mahbûb, ya’nî gerçek sevgili “İhlâs ne kadar çok olursa, evliyânın yardımı o kadar ziyâde olan Allahü teâlâdan başkasına bağlılığının kalmamasını olur.” sağlamak.” “Evliyânın kalbleri, ilâhî nûrların çıkıp geldiği kaynaklardır. “Mektûplaşmak, görüşmenin yarısıdır.” Onların hoşnut olduğundan, Hak teâlâ da hoşnuttur. Onların kalblerinde yer eden, büyük devlete kavuşmuştur.” “İnsanoğlu dünyâyı elde etmek uğruna, nice sonsuz devlet ve 1) Şems-üş-şümûs tercümesi (Hasen Şükrü) İstanbul 1302 saadetleri kaçırdı.” 2) Mecd-i tâlid tercümesi (İbrâhim Fasih Hayderi), “Bizim yolumuz, İslâm dînine ittiba’ (uyma) yoludur. Herkes Hüdâvendigâr vilâyeti (Bursa) 1308 elinden geldiği kadar buna çalışmalıdır.” 3) Tezkâr-ür-ricâl el-cüz-ül-evvel Mevlana Halid-in-Nakşibendî “Sahih keşfle sabittir ki, kalbi zikredene, imânının gitmesi için Bağdat 1399 şeytan musallat olamaz.” 4) Reşahât ayn-ül-hayât (Muhammed Murâd-ı Kazânî) sh. 160 “Allah adamlarının iğnesini (dokunaklı sözlerini) ilâç gibi bilmelidir. Çünkü bu taifenin celâli, cemâl ile karışıktır. Ya’nî 5) Hadâik-ül-verdiyye (Abdülmecîd Hâni) sh. 223 kızmalarında da merhamet vardır.” 6) İrgâm-ül-merîd (Muhammed Zâhid Düzcevî) İstanbul 1328, “Bütün gayretle, sünnetin yayılmasına ve bid’atlerin yok sh. 78 edilmesine çalışmalı, müslümanların, Ehl-i sünnet âlimlerinin bildirdikleri doğru i’tikâd üzere olmalarına uğraşmalıdır. Bu işle 7) Hadîkat-ün-nediyye (Muhammed bin Süleymân Bağdadî), uğraşmadan yapılan zühd ve ibâdeti; kör, kötürüm ve ihtiyârlar İstanbul 1981, sh. 49 da yapar.” 8) Kitâb-ül-Behçet-üs-seniyye (Muhammed Hâni) İstanbul meydana getirdi. 756 (m. 1355) senesinde 1977, sh. 3 tamamladığı bu eserine, Hayr-ül-mecâlis ismini verdi. Bu kitabında şöyle anlatır: “Bir iftar 9) Âdâb risalesi (Muhammed Hâni) 1326, sh. 67 yemeğinde, Hâce Nizâmüddîn ile beraber bulunuyorduk. Hâce hazretleri bir ekmeği bölüp, 10) Makâmât-ı Mazhariyye İstanbul 1986, sh. 179 yarısını bana verdi, yarısını kendisi yedi. Ben küçüktüm. O ekmeği yemedim. Birşeye sarıp, 11) Hadîkat-ül-evliyâ, İstanbul 1318, sh. 156 kaftanımın altına koydum. Dışarı çıktığımda, talebelerden ba’zıları yanıma gelip; “Bize birşey 12) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1066 ver!” dediler. “Bende ne var ki, size vereyim?” dedim. “Hocamızın sana verdikleri o yarım 13) Herkese Lâzım Olan Îmân (Kemahlı Feyzullah) ekmeği istiyoruz” dediler. O ekmeği çıkarıp, onlara verdim. Onlar mescidin yanında bir yere 14) Sefînet-ül-evliyâ cild-2, sh. 162 çekilip, sevinçle, şifâ niyetiyle o ekmeği yediler. Daha sonra babam geldi. Hâce’nin verdiği 15) Rehber Ansiklopedisi cild-7, sh. 54 ekmeği kaftanımın altına koyduğumu görmüştü. Heyecanla; “Ekmeği ne yaptın?” dedi. “Ba’zı 16) Osmanlı Müellifleri cild-1, sh. 66 arkadaşlar istediler; Onlara verdim” dedim. Üzüldü ve; “Niçin verdin? O çok büyük bir ni’met 17) El-lmân vel-İslâm (İstanbul 1984) idi. Onların elinden birşeye kavuşmak her zaman nasîb olur mu?” dedi. Tekrar Hâce’nin huzûruna 18) Divân (Mevlânâ Hâlid-i Bağdadî) vardığımızda, Allahü teâlânın izni ile babamın üzüntülü ve sıkıntılı hâlini ve sebebini anlamıştı. “Mevlânâ Tâceddîn! Üzülme! Bu çocuk kalender olacak” buyurdu. Babamı teselli etti. Daha sonra MEVLÂN HAMÎD Hindistan evliyâsının büyüklerinden. Hâce Nizâmüddîn-i Evliyâ’nın talebelerindendir. Kalender idi. Ya’nî, dünyâdan, dünyâya âit olan babam; “Madem ki, hocamız sana “Kalender” dedi. Artık ben de “Kalender” derim” dedi. “Onların hürmet ve bereketleri ile, Mevlânâ Hamîd “Kalender” oldu. işlerden elini ayağını çekmiş, kendisini âhıret “Bu yolda yürümedikçe, Allahü teâlâya yaklaşmak mümkün hazırlığına vermiş bir zât idi. Kimseye olmaz. Gayret etmeden oturduğu hâlde kavuşmak isteyen, karışmazdı. Kendi hâlinde bulunurdu. Kendisine maksada ulaşamaz. Bu kimsenin, kavuşmak arzusunda sâdık Hamîd-i kalender de denir. Sekizinci asrın olmadığı anlaşılır. Dinin emirlerine uymakta gevşek sonlarında vefât etti. davrananlar, bu yolda yürüyemez, ilerliyemez. Mücâhede Mevlânâ Hamîd, babasıyla birlikte, hazret-i Hâce Nizâmüddîn’in sohbetlerine devam ederek, o büyük velînin, kalblere, gönüllere te’sîr eden bereketli sohbetlerinden çok istifâde etti. Ayrıca Mevlânâ Garîb ve Çerağ-ı Dehlevî Hâce Nâsıruddîn gibi evliyânın sohbetlerinde de bulundu. Hâce Nizâmüddîn ve Hâce Nâsıruddîn hazretlerinin sözlerini toplayarak bir eser etmek şarttır. Ankebût sûresi 69. âyet-i kerîmesinde meâlen buyuruldu ki: “Bize itaat uğrunda (rızâmızı istiyerek, zâhirî ve bâtınî düşmanlarla) mücâhede edenlere gelince, elbette biz onlara, (bize vâsıl olacağı) yollarımızı gösteririz...” Mücâhededen maksad, kalbi, Allahü teâlâdan başka herşeyden ayırıp, sırf O’na itaate çevirmektir. Esas maksad, esas meşgûliyet, her ân Hak teâlâ ile olmaktır. Bundan başka herşey, bu asıl maksada yardımcı olduğu nisbette kıymetlidir. yüksek derecesi olduğu gibi, matematik ilmine de vâkıf idi ve Değilse hiçbir ma’nâ ifâde etmez.” özel ihtisası vardı. 1) Ahbâr-ül-ahyâr sh. 116 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 207 2) Tâc-üt-tevârih (ulemâ kısmı) MEVLÂN KÂDI-ZÂDE KÂSIM Osmanlılar zamanında yetişen âlimlerden. İsmi, Kâsım’dır. MEVLÂN KÂSIM ALİ BEDAHŞÎ Kastamonu kadısının oğlu olduğu için, Kâdızâde diye meşhûr olmuştur. Riyaziye (Matematik) ilmindeki yüksek derecesinden Hindistan’da yetişen büyük velîlerden. İsmi, Mevlânâ Kâsım ve derin bilgisinden dolayı, Riyaziyeci Kâsım diye de bilinir. Ali Bedahşî olup, önceleri Hâce Muhammed Bâkî-billah Kastamonulu olan Molla Kâsım’ın doğum târihi hazretlerinin talebelerinden iken, terbiyesi ve bu yolda bilinmemektedir. 899 (m. 1494) senesinde Bursa kadısı iken yetişmesi, İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale vefât etti. olunanlardandır. Doğum ve vefât târihleri tam olarak tesbit edilememiş ise de onbirinci asrın ortalarında vefât etmiş Zamanının âlimlerinden çeşitli ilimleri tahsil ettikten sonra, olduğu bilinmektedir. Mevlânâ Hızır Bey’in hizmetinde bulundu. Ondan da aklî ve naklî ilimleri tahsîl ettikten sonra, Tire’de İbn-i Melek Rivâyet edilir ki: Mevlânâ Kâsım Ali önceleri Hâce Muhammed Medresesi’ne müderris oldu. İlim tedrisiyle meşgûl iken, Fâtih Bâkî-billah hazretlerinin talebelerinden idi. Hâce hazretleri, Sultan Mehmed Hân’ın İstanbul’un fethinden sonra inşâ onun terbiyesini, ma’nevî olarak yetişmesini, İmâm-ı Rabbânî ettirdiği Sahn-ı semân medreselerinden birine müderris olarak hazretlerine havale etmiş, o da Mevlânâ’nın yetişmesi için çok ta’yin edildi. Orada Şakâyik müellifînin babası Seyyîd Şerîf gayret etmiştir, İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Bâkî-billah Cürcânî hazretlerinin, Şerh-i Mevâkıf adlı eserini ondan hazretlerine gönderdiği bir mektûpta Mevlânâ’nın hâlini şöyle okudu. Birçok talebe yetiştirdi. Daha sonra Bursa kadılığı ile anlatır: “Mevlânâ Kâsım’ın hâli daha iyidir. Hâllere gark oluyor vazîfelendirildi. Adâlet ve doğrulukla hüküm verip, şöhreti her ve kendini unutuyor. Adımını bütün cezbe makamlarından yerde duyuldu. Onun adâlet ve fazileti dillerde darb-ı mesel yukarıya attı....” olarak anlatılırdı. Bursa kadılığı vazîfesinden alınıp, tekrar Sahn-ı semân müderrisliğine getirildi. Sultan İkinci Bâyezîd Hân pâdişâh olunca, onun ismini ve şöhretini duyup, onu tekrar Bursa kadılığına ta’yin etti. Lâkin Molla Kâsım, bu vazîfeye gitmek istemedi. Pâdişâh; “Elbette gitmen gerekir” diye emredince, emre uyarak gitti. Yine adâletle ve doğrulukla hüküm vermeye devam etti. Bursa’da adâletin gereğini yerine getirirken vefât etti. Kâdızâde Molla Kâsım; nefsinin isteklerine boyun eğmeyen, yüksek akıl sahibi idi. Zekî, insaflı ve Ehl-i sünnet i’tikâdı üzere idi. Fakirlere ve sâlih kimselere muhabbet besler, fakirlere yardım ederdi. Güzel ahlâk ile ahlâklanmıştı. Bütün ilimlerde Yine İmâm-ı Rabbânî (kuddise sirruh), Bâkî-billah hazretlerine yazdığı başka bir mektûbunda; “Mevlânâ Kâsım Ali’nin herkesi en yüksek makama ulaştırmaktan nasîbi vardır. Herşeyin doğrusunu yine Allahü teâlâ bilir” diye yazmıştır. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin Mektûbât’ının birinci cild, 118. mektûbu Mevlânâ Kâsım Ali’ye yazılmış olup şöyledir: “Bizi sevenlerden Mevlânâ Kâsım Ali’nin yolladığı mektûp geldi. İçindekiler anlaşıldı. Fussilet sûresinin 46. âyet-i kerîmesinde meâlen: “İyi iş yapan kendine iyilik etmiş olur. Kötülük yapan da, kendine etmiş olur” buyuruldu. Hâce Abdullah-ı Ensârî (rahmetullahi aleyh) buyurdu ki: “Yâ Rabbî! Her kimi helak etmek istersen, bizim üzerimize saldırtırsın.” Mevlânâ Muhammed anlatır: “Hocam Yûsuf Mahdûm şöyle Fârisî beyt tercümesi: buyurmuştur: “Sadık olan talebe önce halvet ve uzlete çekilmeli, oruç tutmalıdır. Yeme, uyku ve konuşmanın az Korkarım ki, dertlilere gülenler, olmasına, devamlı abdestli olmaya ve beş vakit namazı Tard olurlar, îmânı gaybederler. cemâatle kılmaya dikkat etmelidir. Hergün Kur’ân-ı kerîmden Hak teâlâ, bütün müslümanları, bu fakirlere (tasavvuf büyüklerine) inanmamaktan ve onlara laf atmaktan korusun, insanların efendisi sevgili Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) hürmetine bu duâmızı kabûl buyursun Âmîn.” yüz âyet-i kerîme okumalıdır. Sonra Allahü teâlâyı çok zikr etmelidir. Hergün yüz İhlâs sûresi, yüz istiğfar ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) rûh-i şerîflerine yüz salevât-ı şerîfe okumalıdır. Buna devam eden kimsenin Ârif-i billah olması mümkündür. Bundan fazlasını yapmak daha iyidir. Büyüklerimiz buyurdular ki: “Susmak, açlık, az uyumak, uzlet ve zikre devam yolumuzun aslıdır.” 1) Berekât-ı Ahmediyye sh. 378 2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî cild-1, m. 118 Hadîs-i şerîfte buyuruldu ki: “Ya hayır söyle veya sus. Susan kurtulur.” Ya’nî sükût eden kimse, dünyâda düşmanlarından, âhırette ise ateşten kurtulur. Eshâb-ı Kirâmdan Ukbe bin Âmir 3) Tezkire-i İmâm-ı Rabbânî sh. 341 buyurdu ki: “Resûlullaha ( aleyhisselâm ); “Dünyâ ve âhırette kurtuluş ne ile olur?” diye suâl ettim. Resûlullah ( aleyhisselâm ); “Dilini muhafaza eyle. Zarûret olmadıkça evinden çıkma. Günahlarını hatırlayıp, ağla. Kurtuluş bunlarla olur” buyurdu. Dilin yirmibir âfeti vardır. Bu âfetler şunlardır: 1- Fâidesiz konuşmak. 2-Bâtıla dalmak, ya’nî içki meclislerini, fâsıkların MEVLÂN MUHAMMED RUKIYYE Evliyânın büyüklerinden. Hayâtı hakkında fazla bilgi yoktur. 900 (m. 1494) senesinden sonra vefât etti. Muhammed Rukıyye, zâhirî ilimlerde eşsiz bir âlim olup, tasavvuf yolunda makamı çok yüksekti. Va’z ve nasihat ettiği zaman, dünyâ sevgisini ve muhabbetini gönüllerden çıkarmaya çalışırdı. Çok sayıda talebe yetiştirdi. Mevlânâ Muhammed; ârif, âlim, takvâ ehli, dünyâ sevgisini kalbinden çıkarmış, kalbi Allahü teâlânın sevgisi ile dolu mübârek bir zât idi. Çok ibâdet ederdi. Tasavvuf yolunu Yûsuf Mahdûm’dan öğrendi. Mevlânâ Muhammed’in yedi tane oğlu oldu. Çocukları, kendisi hayatta iken talebe yetiştirmeğe ve insanlara doğru yolu göstermeğe başladılar. yaptığı işleri, zenginlerin rahatını, sultanların zulmünü güzel görerek anlatmak. 3- Sözde başkalarına galip gelmek için münâkaşa ve mücâdele etmek. 4- Düşmanlık. 5- Halk beğensin diye konuşmak. 6- Edebe mugayir sözler söylemek. 7- İki dilli ve iki yüzlü olmak. 8- Bir kimseyi yüzüne karşı medh etmek. 9- Günâhı ve suçu olmayan bir müslümanı alaya almak, 10- Günâha götürecek latifeler yapmak. 11- Bir müslümanla alay etmek 12- Bir müslümanı bir toplumda maskara yapmak. 13- Müslümanın sırrını başkasına duyurmak. 14- Verdiği sözü yerine getirmemek. 15- İki müslüman arasında söz taşımak. 16- Yalan söylemek. 17Yalan yere yemîn etmek. 18 Küfre sebep olan sözleri söylemek. 19 Konuşulmaması gerekeni konuşmak Şeyh Sa’dî buyuruyor ki: “Şu iki şey aklın noksanlığındandır: Konuşulacak yerde konuşmamak, konuşulmayacak yerde konuşmak.” 20- Mevlânâ Muhammed, talebelerine şöyle buyurdu: “Size bu İnsan ve hayvana la’net etmek. 21- Gıybet etmek. yolda lâzım olan, mücâhede ve riyâzeti elden bırakmamak, bu yolun âdabına gereği gibi riâyet etmek, bu yolun temeli olan doğru söz ve helâl yemek üzere devam etmektir.” Hadîs-i şerîfte; “Açlık nûr, tokluk zulmettir” buyurulmuştur. Yine hadîs-i şerîfte; “Melekût kapısını açlık ile çalın. Çünkü bu kapının anahtarı açlıktır” buyuruldu. Bir şiirde şöyle denilmiştir: “Eğer bedenini beslersen fil olursun, rûhunu beslersen melek gibi olursun.” Acıkmadıkça yememeli, yiyince helâlinden şöyle buyurdu: “Allahü teâlâyı zikreden, zikr ile ni’metlenir, yemelidir. Az yemelidir. Yemeğe Besmele ile başlamalı, sevâb kazanır, günahtan kurtulur.” yemekten sonra Allahü teâlâya hamdetmelidir. Yemeği, vücûdun sağlık, sıhhat, afiyet sahibi olup, ibâdet ve tâat için Bir mürşid-i kâmile talebe olmak istiyen kimse, dînin emir ve kuvvet kazanmak niyeti ile yemelidir. Ancak böyle yapılırsa, yasaklarına uymak ve tasavvuf yolunun edeblerine riâyet kemâl mertebesine ulaşılabilir. etmek sûretiyle, mürşid-i kâmilin işâret buyurduğu şekilde ibâdet ve tâatle meşgûl olunca, hem nefsini ıslâha, hem de Zünnûn-i Mısrî ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Ne zaman ilâhî ma’rifetlere kavuşur. “Nefsini tanıyan, Rabbini tanır” doyuncaya kadar yemek yesem, ya bir günah işlerdim veya bir hadîs-i şerîfi gereğince, cehâletten uzaklaşır, irfan günâha kasd ederdim.” Nefse, ancak açlıkla boyun eğdirilir. derecelerine ve Rabbine yakınlık makamına kavuşur ve Çok yemek öyle kötü bir mertebedir ki, Allahü teâlâ Kur’ân-ı evliyânın büyüklerinden olur. kerîmde meâlen; “Kâfir olanlar ise (dünyâda) zevklenmeye bakarlar. Hayvanlar gibi yerler, içerler. Hâlbuki ateş, (âhırette) onların yeridir” buyurmuştur (Muhammed-12). Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Onlar geceden pek az 1) Hediyyet-ül-ihvân; Süleymâniye Kütüphânesi, Hacı Mahmûd kısmı, No: 4587 (bir zaman) uyurlardı” buyurmaktadır (Zâriyât-17). Ya’nî takvâ sahipleri, Cennetteki köşklerde zevk ve safa içinde olacaklardır. Çünkü dünyâda iken gayet az uyurlardı. Yine Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “(Onlar, o kimselerdir ki, geceleyin namaz kılmak için) yataklarından kalkarlar. Rablerine, azâbından korkarak ve rahmetinden ümidvâr olarak duâ MEVLÂN ŞEHKUBÂD ŞİRVÂNÎ ederler. Kendilerine verdiğimiz rızıklardan da hayır yollarına harcarlar” buyuruluyor (Secde-16). Ya’nî âşıklar ve Hak ehli, Evliyânın büyüklerinden. Doğum târihi belli değildir. 910 (m. Allahü teâlânın aşk ve muhabbeti ile geceleyin yatmak 1504) senesinden sonra Şirvan’da vefât etti. Hocasının akıllarına gelmez. Allahü teâlâya ibâdet, tâat, zikir ve tesbihe türbesinin yanına defnedildi. Mevlânâ Rukıyye’nin talebesidir. devam ederler. Bir şiirde şöyle denilmektedir “Allah âşıkları, Mevlânâ Şehkubâd, Şirvan sultânı Kara Halîl’in akrabasıdır. Allahü teâlânın muhabbeti ile öyle bir ilâhî zevke dalmışlardır Uzun seneler muhtelif yerlerde vâlilik ve idârecilik yaptı. Allahü ki, uyku gözlerine haram olup, uyku nedir bilmezler.” Hattâ bu teâlânın lütuf ve ihsânı ile, dünyâ malını ve makamını fakire, bir zaman bir ay uyumak mümkün olmamıştı, insan terkedip, kendini Allahü teâlânın yoluna adadı. Muhammed olmam hasebiyle, vücûdumun sıhhati için uyumak istemiştim. Rukıyye’nin sohbetlerine devam ederek kemâle erdi. O vefât Fakat uzun süre yine uyumak nasîb olmamıştı. ettikten sonra, Mevlânâ Rukıyye’nin yerine geçti. Tasavvuf yolunun esâsı, devamlı Allahü teâlâyı zikir etmek, Mevlânâ Şehkubâd, tasavvuf yolunu Dede Ömer Rûşenî’den hatırlamaktır. Kur’ân-ı kerîmde meâlen; “Allahü teâlâyı her öğrendi ve onun halifesi oldu. Daha sonra Muhammed hâlinizle çok anın ki, (dünyâ ve âhıret saadetine kavuşup Rukıyye’nin sohbetlerine devam etti. Onun yüksek azâbdan) kurtulabilesiniz” buyurulmaktadır (Cum’a-10). Allahü himmetlerine ve terbiyelerine kavuşarak, ilâhî sırlara nail oldu. teâlâ, âyet-i kerîmede kurtuluşu, çok zikre bağlı kılmıştır. Ya’nî Şehkubâd ümmî idi. Fakat Allahü teâlânın lütuf ve ihsânına kişinin, istenmeyen kötü hâllerden kurtulup muradına kavuşarak, Levh-i mahfûz ona gösterildi. Pekçok âlim, kavuşması, çok zikre bağlıdır. Mu’âz bin Cebel’in ( radıyallahü müşkillerini ona gelip sorarlardı. Zira o, Allahü teâlânın ihsânı anh ) rivâyet ettiği hadîs-i şerîfte, Resûl-i ekrem ( aleyhisselâm ile âlim olmuştu. Yanına gelen büyük âlimler onu görünce, ); “Cennet ehli, dünyâda zikretmeden geçirdikleri zamanları kendilerini deryada bir damla su gibi görürlerdi. Mevlânâ için pişman olurlar” buyurmuştur. Fudayl bin Iyâd hazretleri de Şehkubâd’ın bütün evlâdı ve torunları âlim, fâzıl ve sâlih birer zât oldu. Beydâvî tefsîrine haşiye yazan Allâme Sadrüddîn- Şehkubâd başını önüne eğdi. Bu sırada Molla İvez zâde onun torunlarındandır. talebelerine; şimdi söze başlayın diye işâret etti. Fakat talebelerden hiçbiri, kendilerinde konuşma takati bulamadılar. Şehkubâd hazretleri ümmî olduğu hâlde, ibâdet ile alâkalı Konuşması için hocalarına rica ettiler. Molla İvez de konuşmak mes’eleleri çok iyi bilirdi. Âlimlere hatâlarını söylerdi. “Ben bir istedi. Fakat o da konuşamadı. Şeyh Şehkubâd’ın ümmî kişiyim. Fakat bu mes’eleyi şöyle bilirim” diyerek, o tasarrufunun kendilerini kapladığını anladı ve ona dönerek; âlimin hatâsını dolaylı yoldan söylerdi. Yanına gelen birçok büyük âlim, onun büyüklüğünü kabûl ederek yanından “Şeyh hazretleri, biz misâfiriz, bize ilim sofranızdan birşeyler ayrılırdı. ikram edin” diyerek ricada bulundu. Bunun üzerine Mevlânâ Şehkubâd; kelâm ilminden tasavvufî bir tarzda söze başladı. Şirvan’da Molla İvez ismi ile meşhûr olan, zühd ve vera’ Mevzûlar hâlinde anlatırken, kelâm ilminin derin mes’elelerine, sahibi, kâmil bir âlim zât vardı. Kırlık bir yerde, kırk odalı bir daldı. Orada bulunanlar, onun anlattıkları derin bilgiler bina yaptırdı. Burada bu zât, kırk büyük âlime ders verirdi. karşısında hayran kaldılar. Çünkü birkaç gün önce, Molla Ders verdiği bu kırk âlimin her birinin de ayrı ayrı ders İvez’den Şerh-i Mevâkıfı okurken, bir cümlenin izahı talebelere verdikleri meclisleri vardı. Bundan dolayı, Molla İvez’e kırk kapalı gelmiş, onu halletmeleri mümkün olmamıştı. Şeyh meclisli derlerdi. Bu zât, gündüzleri oruç tutar, geceleri Şehkubâd kelâm mevzûlarını anlatırken, onların anlamadıkları ibâdetle meşgûl olurdu. Fakat bu zât, tasavvuf büyüklerinin o cümleyi de kolay ve anlaşılır bir şekilde anlatıverdi. sohbetinde hiç bulunmamıştı. Sâdece zâhirî ilimlerle uğraşırdı. Talebeler şaşkın bir hâlde birbirlerine bakarlarken, Molla İvez Tasavvuf yolundakilere de iyi gözle bakmazdı. Birgün ba’zı de Şehkubâd hazretlerinin tasavvuf ilmindeki kuvvetini ve talebeler, onun yanında Şehkubâd hazretlerinin hakkında ileri gözleri önünde olan kerâmetini görünce, ister istemez; “İnsaf geri konuştular. “Şeyh Şehkubâd, okuma yazması olmayan bir dînin yarısıdır” diyerek, Şehkubâd hakkında söylediği sözlere câhildir. Onun yanında bulunanlar da ona uymuş câhillerdir” tövbe ederek, ondan helâllik diledi ve talebeliğe kabûl dediler. Molla İvez bu durum karşısında, ders verdiği kırk tane edilmesini rica etti. Bunun üzerine Mevlânâ Şehkubâd; “Sen âlim talebesine; “Herbiriniz tasavvuf yolunda bulunanların ki, Şirvan memleketinde kırk meclisli Molla İvez olasın da, bir küfür ve günah üzere olduklarını bildiren mes’eleleri ve ümmîyi hoca edinesin” dedi. Molla İvez; “Sultânım, Allahü fetvâları toplayıp getirin. Bizzat gidip onlara yanlış yolda teâlâya hamd olsun ki, bize hakîkat gösterildi. Bizim ve bizim olduklarını söyleriz. Şayet bu hâllerinden vazgeçerlerse, gibilerin sû-i zanlarından ve yanlış düşüncelerinden zât-ı âliniz onların dalâletten ve bu yanlış yoldan kurtulmalarına vesile uzak imişsiniz. Fakat şu âna kadar siyah çehremiz, saf, temiz olmuş oluruz. Eğer bu hâllerinden vazgeçmezlerse, hâkim ve parlak bir aynaya rastlamadı. Kendi ayıplarımızı görmeyip, haklarında gerekeni yapar” dedi. ayıplarımızı başkalarına isnâd ettik. Elhamdülillah şimdi kendi Hocalarının emri üzerine, talebelerin herbiri büyük gayret sarfedip, istenilen fetvâları hazırladılar. Mevlânâ Şehkubâd’ı sevenlerin geldikleri bir günde, ona, Molla İvez’in onun hakkında fetvâ hazırladığı ve gelmek üzere olduğu bildirilince, sadece; “Hasbünallah” dedi, asla alınmadı. Molla İvez talebeleri ile mahalle kenarına kadar geldiği hâlde, onda herhangi bir değişiklik olmadı ve normal hâlini bozmadı. Molla İvez bu duruma kızıp; “İlimdeki zayıflığını göstermemek için kötü cemâlimizi gördük. O parlak ayna ile şereflendik. “Mü’min, mü’minin aynasıdır” hadîs-i şerîfinin ma’nâsınca, sizin parlak ve cilalanmış aynanıza bakmak sûretiyle; kendi hatâlarımızı gördük” diyerek, hâlini arz etti. Şehkubâd hazretleri de, Molla İvez’i ve talebelerini affederek, hepsini talebeliğe kabûl etti. Molla İvez ve ona tâbi olan talebelerden ba’zıları, bu yolda çok yükseldiler. Zîrâ Mevlânâ Şehkubâd, onlara hizmeti kendisine vazîfe edinmişti. böyle yapıyor, dışarı çıkmıyor. Artık iyice anlaşıldı ki, hakkında Birgün Mevlânâ İvez, ahırda bulunan hayvanların yanına isnâd edilenler gerçekten doğru” diye düşündü. Bu düşünceler gidip, bir buzağının ipini çözüp kendi boynuna taktı. Orada içerisinde Şehkubâd’ın bulunduğu odaya girdi. Şehkubâd, bulunan hayvanların arasına katıldı. Bu hâli görenler, durumu onlar gelince ayağa kalktı ve; “Buyurun efendiler” diyerek Mevlânâ Şehkubâd’a bildirdiler. O da; “Kendi eli ile böyle yaptı oturmaları için yer gösterdi. Onlar oturduktan sonra, Mevlânâ ise ne kadar güzel; “Allahü teâlâ için tevâzu edeni, Allahü Sultan İkinci Murâd Hân zamanında, faziletli, irfanı ve teâlâ yükseltir” buyurmuşlardır” dedi. bilgisinin çokluğu ile övülen, devlet adamları ve halk tarafından sevilen bir kimse idi. Sultan Murâd Hân, Mevlânâ Yine birgün Mevlânâ İvez, ma’nevî perdeler açılınca aşka Şükrullah’ı çok sever ve i’timâd ederdi. Hattâ ba’zı mühim gelip, kendi nefsine; “Ey kabiliyetsiz İvez! Senin yerin işleri ona havale ederdi. Bir defasında Osmanlılar Avrupa’da hayvanlar ahırıdır. Hâlâ insan olmadın” dedikten sonra, ikinci haçlılarla uğraşırken, Karamanoğulları da Osmanlı sınırına defa bir hayvanın yularını başına geçirdi. Onun bu hâlini tekrar tecâvüz ettiler. Beyşehir’i alarak Isparta’ya kadar ilerlediler. Mevlânâ Şehkubâd’a bildirdiler. O da hemen gelip, onun Rumeli’de haçlılar yenilince, Osmanlılar Karamanoğulları ile boynundaki yuları çıkardı. Ona sarılıp; “Ey Molla İvez! Bizi olan anlaşmazlıklarını halletmek istediler. Derhâl yaktın, yeter artık” dedi. O anda Molla İvez, Allahü teâlânın Karamanoğulları üzerine ordu gönderildi. Zor durumda kalan birçok lütuf ve ihsânlarına kavuştu. Daha sonra Mevlânâ Karamanoğlu İbrâhim Bey, memleketinin en yüksek Şehkubâd ona hilâfet vererek, talebe yetiştirmesi için tekrar âlimlerinden Mevlânâ Hamza Karamânî’yi, özür dilemek ve dergâhına gönderdi. sulh yapmak için Sultan İkinci Murâd Hân’a gönderdi. Sultan Mevlânâ Şehkubâd’ın bir menkıbesi şöyle anlatılır: İran’da o zamanlar hüküm süren Şah İsmâil, Ehl-i sünnet âlimlerine ve tasavvuf büyüklerine çeşitli eziyetler yapıyor ve onları öldürüyordu. Birçok Ehl-i sünnet âlimi İran’dan Anadolu’ya hicret etti. Mevlânâ Şehkubâd ise, Allahü teâlâya tevekkül da, 839 (m. 1435)’da Karamanoğlu İbrâhim Bey’in özrünü kabûl ettiğini bildirmek için Mevlânâ Şükrullah’ı gönderdi. Mevlânâ Şükrullah, Sultan Murâd Hân’ın vefâtından sonra, Fâtih Sultan Mehmed Hân zamanında da aynı i’tibârı gördü. Fâtih Sultan Mehmed Hân tarafından da sevilirdi. ederek, bulunduğu yerden ayrılmadı. Onu sevenler, İran’dan Hacca gittiği sırada, Mısır âlimlerinden de istifâde etti. Çeşitli ayrılması için ne kadar ısrar ettiyseler de, o, oradan ayrılmadı. dînî ve fennî ilimlerde âlim idi. Yazdığı eserlerinden ba’zıları Şah İsmâil’in askerleri onu öldürmek için Şirvan’a geldi iseler şunlardır: 1- Minhâc-ur-reşâd: Bu kitabını, o zaman bilinen de, Allahü teâlânın izni ile Şirvan’a girdikleri anda, kimisi kör, 145 ilim ve fenden istifâde ederek yazdığını söyler. 2- Fütuhat kimisi kötürüm oldu. Mevlânâ Şehkubâd’a hiçbir kötülük fil-Cefr, 3-Câmi’ud-Duâvât, 4- Enîs-ül-ârifîn, 5-Şerhu Kasîdet- yapamadılar. Mevlânâ Şehkubâd hazretleri sayesinde, ehl-i il-Emâlî, 6- Behcet-üt-tevârih: Bu kitabı, 861 (m. 1456) sünnet olan birçok kimse belâ ve musibetten kurtuldu. senesinde yazmıştır. 13 bölüm hâlinde tertîb etmiştir, 1. Bölüm; kâinatın yaratılışından bahseder. 2. Bölüm; Peygamberlerden aleyhimüsselâm bahseder. 3. Bölüm; 1) Hediyyet-ül-ihvân; Süleymâniye Kütüphânesi Hacı Mahmûd kısmı, No: 4587 Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) nesebinden bahseder. 4. Bölüm; Peygamber efendimizin ( aleyhisselâm ) dünyâya teşrîf etmelerinden ve o andaki garîb hâdiselerden bahseder. 5. Bölüm; Peygamberimizin ( aleyhisselâm ) çocuklarını ve hanımlarını anlatır. 6. Bölüm; Aşere-i mübeşşere’den (r.anhüm) bahseder. 7. Bölüm; Sahâbe-i Kirâmın MEVLÂN ŞÜKRULLAH (Şükrullah bin Ahmed) büyüklerinden bahseder. 8. Bölüm; âlimleri anlatır. 9. Bölüm; tasavvuf büyüklerinden bahseder. 10. Bölüm; hakimlerden Sultan İkinci Murâd Hân zamanında yetişen Osmanlı bahseder. 11. ve 12. Bölüm; İran, Emevî ve Abbasî âlimlerinden. İsmi, Şükrullah bin Ahmed olup, nisbeti Rûmî’dir. sultanlarından bahseder. 13. Bölüm; Osmanlı sultanlarından bahseder. Farsça olan bu eser, İranlı şâir Muhlis tarafından Doğum târihi ve yeri kaynaklarda bildirilmemektedir. 864 (m. 1459) senesinde vefât etti. 894 (m. 1489) senesinde vefât ettiğini söyleyenler de vardır. Şeyh Vefât türbesinde medfûndur. Türkçeye çevrilerek. Kanunî Sultan Süleymân Hân’a hediye edilmiştir. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-4, sh. 303 misâfirlerin önüne koymak için acele ile gelirken ayağı takılıp düştü. Sıcak çorba da Meymûn hazretlerinin başından aşağı 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 114 3) Keşf-üz-zünun sh. 257, 258 4) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 353 döküldü. Hizmetçi mahcûb olup, bana kızacak diye çok korktu. Bunu gören Hazreti Meymûn bin Mihrân buyurdu ki: “Sana kızmıyorum. Seni affettim ve Allahü teâlânın rızâsı için seni serbest bıraktım. Artık hürsün.” Bir gün kendisine dediler ki, “Biz evimizde otururuz, (rızkımız bize gelir) diyen kimseler hakkında ne buyurursunuz?” Buyurdu ki, “Onlar ahmaktır, İbrâhîm aleyhisselâm gibi bir MEYMÛN BİN MİHRÂN yakîn (tam îmân) sahibi olsalardı, sebeplere yapışırlar, onun gibi çalışıp kazanarak geçimlerini sağlarlardı.” Meymûn bin Mihrân el-Cezerî, Tabiînin büyüklerinden. Hadîs ilminden sika (güvenilir), fıkıh ilminde ilmi çok olan büyük bir Arkadaşlarına şöyle derdi; “Bende hoş olmayan, sevimsiz bir âlimdir. Kûfe’de yetişti. Sonra Rika’ya yerleşti. Künyesi Ebû hâl görürseniz, onu yüzüme karşı söyleyiniz. Bir kimse, din Eyyûb’dur. 37 (m. 657)’de doğdu. 116 (m. 734)’de Cezîre’de kardeşinde uygun olmayan bir hâl görür de onu kendisine vefât etti. 117’de vefât ettiği de rivâyet edilmiştir. Halife bildirmezse ona fâideli olamaz.” Hazreti Ömer bin Abdülazîz tarafından kadı ve vâli olarak Cezîre’ye ta’yin edildi. Ta’yin edildiği vazîfesinin başına gitmek üzere halifenin yanından ayrılınca, Halife Hazreti Ömer bin Abdülazîz buyurdu ki, “Bu Ebû Eyyûb, Meymûn bin Mihrân ve onun emsali olan büyük âlimler, aradan gider (vefât ederlerse), halk, kumandandan mahrûm kalan askere döner.” Bir toplulukta, Beyt-ül-mâl’ın gelirlerinden biri olan vergiler husûsunda konuşuluyordu. Hazreti Meymûn bin Mihrân şöyle söyledi. “Hazreti Ömer, zamanında Irak taraflarından toplanan vergilerin tamamı bir milyon ukiyye olurdu. Vergiler toplanıp, halifeye arz edildikten sonra, Hazreti Ömer, Basra ve Kûfe’den 10’ar kişi çağırır, bunlara, vergi olarak alınan bu malların helâl olduğuna, bir müslüman veya zımmîden zulüm Meymûn bin Mihrân ( radıyallahü anh ), Eshâb-ı kiramdan bir ile haksız olarak alınmadığına dâir, onlardan şâhidlik isterdi. çok zâtlarla görüştü. Hazreti Ebû Hüreyre, Hazreti Âişe-i Bütün şâhidler, bütün vergilerin adâletle, kimseye zulüm ve Sıddîka, Hazreti İbn-i Abbâs, Hazreti İbn-i Ömer, Hazreti İbn-i haksızlık edilmeden toplanıldığını bildirirlerse, getirilen Zübeyr, Hazreti Safiyye binti Şeybe, Hazreti Ümmüderdâ, vergileri kabûl eder, aksi halde kabûl etmezdi.” Hazreti Saîd bin Cübeyr ve daha başka zâtlardan rivâyetlerde bulundu. Kendisinden de, oğlu Hazreti Amr, Hazreti Hamîdüt-Tavîl, Hazreti Ca’fer bin Burkan, Hazreti Habîb bin Şehîd, Hazreti Ali bin Hakem el-Benâri, Hazreti Bakem bin Uteybe, Hazreti Yezîd bin Sinân er-Rahâvî ve daha birçok zâtlar rivâyette bulunmuşlardır. Oğlu, “Babam, kavuştuğu bu yüksek derecelere, çok namaz kılmakla, çok oruç tutmakla değil, Allahü teâlâya âsi olmakdan çok korkmakla ulaşmıştır.” dedi. Hazreti Hasan-ı Basrî’nin dostlarından idi. Her gün ve gecesinde bin rek’at namaz kılardı. Bir gün misâfirleri geldi. Hizmetçisine, misâfirlere ikram etmek üzere acele yemek hazırlamasını söyledi. Hizmetçi hemen çorba pişirip, bir tabağa koydu. Sıcak çorba tabağını Hazreti Meymûn bin Mihrân, ba’zı insanların birbirlerine karşı zâlimce hareketlerde bulunduklarını duydukça üzülür, ba’zan bu üzüntüsü, hastalanıp yatağa düşecek kadar fazla olurdu. Kendisine geçmiş olsun demeye gelinirdi. Kendisine, “Birbirine uygunsuz davranan o kimseler barıştılar. O sert durumdan kurtuldular” diye haber verilince, sevinir ve iyileşirdi. Rivâyet ediyor ki; “Bir gün, birisi Kur’ân-ı kerîm okurken, Hicr sûresinden “Şüphesiz ki o azgınların hepsinin gideceği yer Cehennemdir” meâlindeki âyet-i kerîmeyi okuyunca, dinliyenlerden Selmân-ı Fârisî ( radıyallahü anh ) ellerini başına koyup ağlamaya başladı. Ne tarafa gittiğini bilemez vaziyette, kendinden geçmiş olarak çıkıp gitti. Üç gün “Allahü teâlânın takdîrine rızâ göstermiyen kimsenin müddetle kendine gelemedi.” ahmaklığının tedâvisi yoktur.” Bir defasında namazını cemâatle kılmak için mescide gitti. “İnsan bir günah işlediği zaman, kalbine siyah bir nokta Namazın kılınmış olduğunu öğrenince çok üzüldü ve “Bir defa yerleştirilir. Tövbe edince kalbi cilalanır ve parlar. Dolayısı ile cemâatle namaz kılmak bana Irak vâliliğinden daha o siyah nokta kaybolur. Ama tövbe etmezse ve günah sevimlidir” buyurdu. işlemeye de devam ederse, nokta nokta kalb kararır. Nihâyet bu siyahlık bütün kalbi kaplar, işte buna “rân” (Kalbin Meymûn bin Mihrân şöyle anlatıyor: “Bir gün, Halife Hazreti tamamen kararması) denir.” Ömer bin Abdülazîz ile beraber bir mezarlığa uğradık. Halife ağladı ve “Vallahi, şu mezara girip de azâbdan emîn olan “Kuru kuruya kardeşliğe râzı olan, ölüler ile kardeş olsun.” kimseden daha nasîbli, daha bahtiyar kimse bilmiyorum” buyurdu. “İki arkadaş birbirlerini sevdikleri zaman, birbirini ziyâret etmeleri için aralarındaki mesafenin çok fazla olması mühim Kendisine sordular. “Arkadaşlarınızdan hiç ayrılmıyorsunuz değildir.” ve hiç de birbirinize küsmüyorsunuz. Bu nasıl oluyor?” Cevâbında buyurdu ki; Çünkü ben dostlarıma hiç husûmet “Gizli işlenen günahın tövbesi gizli, aşikâre işlenen günahın (hasımlık) beslemiyorum. Onlarla hiç mücâdele ve münâkaşa tövbesi aşikâre olur.” “Ey Kur’ân-ı kerîmi okuyanlar! Kur’ân-ı etmiyorum.” kerîmi dünyalık kazancınıza âlet etmeyiniz.” Rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerden: Peygamber efendimiz “İnsan, iki ortağın birbirini hesaba çekmesinden daha şiddetli buyuruyor ki; “Ebedi olan âhırete inandığı halde, olarak kendisini hesaba çekmedikçe, tam müttakîlerden mesâisini (gayretini) dünyalık için harcıyanlara ne kadar çok (takvâ sahibi) olamaz.” şaşılır. Nasıl böyle yapabiliyorlar?” Resûlullah efendimiz, geçerken bir çöplük gördüler. O çöplükte eski bez parçaları ve çürümüş kemikler görünüyordu. Peygamber efendimiz, “Dünyâya gelin, dünyâyı görün, işte dünyâ budur. Neticede böyle olacaktır.” “Mü’minin firâsetinden korkunuz. Zira O, Allahü teâlânın nûru ile bakar.” “Kıyâmet günü insanlardan azâbı en şiddetli olanları, Peygamberlere sövenlerdir. Sonra Eshâbıma sövenlerdir. Sonra müslümanlara sövenlerdir.” “Gülerek günah işleyen, ağlıyarak Cehenneme girer.” “Eğer bir kimse sana hased ediyorsa, sen onun şerrinden korunmak istiyorsan, işlerini ondan gizli yap.” “Din kardeşlerine iyilik etmeden, onların rızâsını talep etmek şaşkınlıktır.” “Gelen misâfirine yemek verip de imkânı varken tatlı ikram etmiyen kimse, yatsı namazını kıldığı halde vitri kılmıyan kimse gibidir.” “Dostların sofrasında yenilen yemeğin hazmı kolay olur. Düşmanın yemeği ise, insana ağırlık verir.” “Ba’zı hâllerde, yalan konuşmak doğruyu söylemekten daha hayırlıdır. Meselâ elinde silâh olan bir kimse “Öldürmek için “İnsanlardan iki sınıf vardır ki bunlar iyi olursa insanlar da iyi falan kimseyi arıyorum. Gördün mü?” diye sana sorsa, sen o olur. Bunlar kötü olursa (bozulursa) insanlarda bozulur. kimseyi gördüğün halde, birinin canını, diğerinin cinâyetten Bunlar âlimler ve sultanlardır.” kurtulmasını istiyerek, o kimseyi görmediğini, yakında buralara uğramadığını söylemez misin? işte bu niyyetle, Meymûn bin Mihrân hazretleri buyurdu ki: böyle hâllerde yalan söylemek caiz ve lâzımdır.” “Güzel amelleri, sadece gösteriş için ve desinler diye işleyen katlanarak çok ilerledi. Müderrislik yapacak, ya’nî Osmanlı kimse, dışı dikkat ve itina ile süslenerek güzelleştirilmiş olan medreselerinde talebelere ders okutacak seviyeye geldi. bir halâya benzer.” Evvelâ Üsküp Medresesi’ne müderris oldu. Sonra İstanbul’da, “Kişi hem namaz kılar, hem de kendisine la’net edebilir.” Mahmûd Paşa, Bursa’da Manastır, Edirne’de Üçşerefeli ve buyurdu. “Bu nasıl olur?” dediler. Bunun üzerine “Bilin ki, yine İstanbul’da Sahn-ı semân medreselerinde müderris Allahın la’neti zâlimlerin üzerine olsun” meâlindeki âyet-i olarak vazîfe yaptı. Yüksek yaradılışlı, parlak zekâlı, anlayış kerîmeyi okudu ve buyurdu ki, “Ba’zı kimseler, hem namaz ve firâsette ateş gibi, serî üstün kabiliyete sahip olan değerli kılar, hem de ba’zı günahları işlemek sûretiyle kendilerine talebelere ders verdi. Onları pek güzel yetiştirdi. zulm ederler. Başkasının malını, izinsiz olarak almak, Medreselerdeki vazîfesini hakkıyla îfâ edip, herkesin takdîr ve haklarına riâyet etmemekle onlara zulm etmiş ya’nî zâlim tebrikini kazandıktan sonra kadılık mesleğine yönelip, olmuştur.” Haleb’de kadı oldu. Bir zaman sonra Sahn-ı semân medreselerinden birinde müderris olarak vazîfelendirildi. Daha ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Hilyet-ül-evliyâ cild-4, sh. 82 2) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10, sh. 390 3) Tezkiret-ül-huffâz cild-1, sh. 98 4) El-A’lâm cild-7, sh. 342 sonra, tekrar Haleb’e kadı ta’yin edildi. Orada adâlet ile hüküm verdi. Mi’mâr-zâde Muhyiddîn Efendi, keskin görüşlü, iyiyi kötüden, fâideliyi zararlıdan kolayca ayırabilen, gayet vakûr, heybetli bir zât idi. Peygamberimiz Muhammed aleyhisselâmın güzel ahlâkı ile ahlâklanmış idi. Üstün ve güzel vasıfları kendinde toplamış idi. Verdiği sözü kat’iyyen unutmaz, mutlaka yerine getirirdi. Kendisine hakkı geçmiş olan dostlarına her halükârda 5) Vefeyât-ül-a’yân cild-3, sh. 29, 62 yardımda bulunur, güzel karşılık verirdi. Hatırları hoş eden, herkese iyilik ve yumuşaklık ile muâmele eden bir hâli vardı. 6) Tabakât-ul-kübrâ cild-1, sh. 40 Dostlarına devamlı güzel kokular ikram ederdi. 7) Tabakât-ı İbn-i Sa’d cild-7, sh. 477 İlm-i hey’etde (astronomi ilminde) ihtisas sahibi olan Mi’mârzâde, bu ilme âit mes’elelere muttali’ idi. Bu ilmi çok iyi bilirdi. Mİ’MÂR-ZÂDE (Muhyiddîn Muhammed Efendi) 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 461 Osmanlılar zamanında yetişen büyük İslâm âlimlerinden. İsmi 2) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 342 Muhammed, lakabı Muhyiddîn ve nisbeti Rûmî’dir. Mi’mârzâde diye meşhûr olmuştur. Doğum târihi ve yeri bilinmemektedir. 934 (m. 1527) senesinde Haleb’de kadı iken vefât etti. Mİ’MÂR-ZÂDE MUSTAFA EFENDİ Zamanının usulünce, çeşitli âlimlerden ders alarak ilimde ilerlemeye çalışırken, Mevlânâ Hacı Hasen-zâde Efendi’nin Hanefî mezhebi fıkıh âlimi. Osmanlı müderris ve kadısı. hizmetinde ve derslerinde bulundu. O büyük zâtın yanında Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. İsmi, Mustafa bin yüksek mertebeler, üstün dereceler elde etti. Birçok fazilet ve Muhyiddîn Muhammed’dir. Muslihuddîn lakabı verildi. Mi’mâr- kemâlâta kavuştu. Çok gayret ederek ve meşakkatlere zâde nâmıyle meşhûr oldu. Haleb Kâdısı Muhyiddîn Muhammed Efendi’nin oğlu, Şeyhülislâm Kâdı-zâde Ahmed Şemseddîn Efendi’nin kardeşidir. 971 (m. 1565) senesinde Evliyânın büyüklerinden. İsmi, Midyen bin Ahmed el-Eşmûnî vefât etti. olup, Mısır’da Nil nehrinin garb sahilinde bulunan Eşmûn beldesinde yetişti. Nesebi, Ebû Midyen Magribî hazretlerine Küçük yaşta ilim öğrenmeye başlayan Mustafa Efendi, dayanmaktadır. Doğum târihi tesbit edilemiyen Midyen bin babasından, Ma’lül Emîr Efendi, Çivi-zâde ve Kanunî Sultan Ahmed, 862 (m. 1457) senesinde vefât etti. Vefât târihinin 850 Süleymân Hân’ın hocası Molla Hayreddîn efendilerden ilim (m. 1446) olduğu da rivâyet edilmiştir. öğrendi. Bursa’da Kâsım Paşa, Veliyyüddîn-zâde Ahmed Paşa ve Yıldırım Bâyezîd medreselerine, daha sonra Trabzon Zamanında bulunan evliyânın önde gelenlerinden olan Sultâniyesi’ne, iki sene sonra İstanbul’da Haseki Eşmûnî, Ahmed Zâhid hazretlerinin yüksek talebelerinden idi. Medresesi’ne, bir sene sonra da Sahn-ı semân Onun vefâtından sonra Muhammed Hanefî’nin talebeleri medreselerinden birine, 960 (m. 1552) senesinde arasına girip tasavvuf yolunda ilerlemeye çalıştı. Evliyânın Süleymâniye medreselerinden birincisine müderris ta’yin yükseklerinden oldu. Onun ilminden ise birçok kimse istifâde edildi. 963 (m. 1555) senesinde Bursa, bir sene sonra Edirne, etti. Üstünlüğü, yüksekliği başka memleketlere kadar yayıldı. bir sene sonra İstanbul, 969 (m. 1561) yılında da Medîne-i Birçok faziletleri kendisinde toplamış idi. Çok kerâmetleri münevvere kadısı oldu. 971 (m. 1563) yılında bu vazîfeden görüldü. ayrılıp Şam tarafına yönelince, bir rü’yâ gördü. Rü’yâda Mısır’a gitmesi istendi. Bu hâdiseden sonra Mısır’a gitmek Bir defasında dergâhında bulunan mescide bir minare iştiyâkıyla yanıp tutuştu. Başka tarafa adım atamaz hâle geldi. yapılmıştı. Ustalar minareyi yapıp bitirdikten sonra, minare bir Mısır tarafına yola çıktı. Kâhire’ye vardıktan bir müddet sonra tarafa doğru eğrildi. Herkes minarenin yıkılacağını, yakında vefât etti. bulunan evlere zarar vereceğini zannedip telâşlandılar. Bu işten anlayan mühendisler oraya toplanıp incelediler ve İlim öğrenmek ve öğretmekte çok gayretli olan Mi’mâr-zâde nihâyet minarenin yıkılmasına karar verdiler. Bu sırada oraya Tâceddîm İbrâhim Efendi, ömrünü ilimle uğraşmak ve ibâdetle gelen Eşmûnî ( radıyallahü anh ), sırtını minareye dayadı. meşgûl olmakla geçirdi. Güzel huyları, üstün ahlâk, hâl ve Biraz yüklenince, minare yavaş yavaş doğruldu. Sonunda da hareketleri, tatlı ve doğru sözleriyle insanlara emr-i ma’rûfta tam düzgün hâle geldi. Orada toplanan insanların hepsi, bu bulunup, doğru yolu gösterdi. hâli görüp hayretle seyrettiler. O minarede, daha sonra bir eğrilme hâli görülmedi. Hattâ bu minarenin, günümüze kadar “Telvîh”e haşiye. Hasen Çelebi’nin eserine haşiye yazdı. durduğu bildirilmektedir. “Hidâye”, “Miftâh” ve “Mevâkıf’a ta’lîkâtı, “Kâfiye şerhi Câmi’ye notları vardır. Midyen bin Ahmed el-Eşmûnî’nin uzak bir yerden gelmiş bir talebesi vardı. Bu talebe birgün hocasına gelerek dedi ki: “Efendim, siz de münâsip görürseniz, ben memleketime gidip 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 39 2) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 374 3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 435 oradaki mallarımı satmayı, orası ile alâkayı kesip, burada tamamen sizin yanınıza yerleşmeyi istiyorum.” Onun bu fikrini münâsip gören hocası, ona izin verdi. O da memleketine gitmek üzere yola çıktı. Memleketine vardığında, ineğini ve satılabilecek mallarını sattı. Bunların ücreti olan altınları bir keseye koyup, onu da sarığının arasına bağladı. Bundan 4) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 368 sonra, hocasının yanına gitmek üzere yola çıktı. Bir gemiye bindi. Bir gün kadar gittikten sonra, üzerinde yol aldıkları Nil nehrinde bir fırtına çıktı. Çok şiddetli esiyordu. Bu esnada, o talebenin sarığı, şiddetli rüzgâr sebebiyle başından uçup nehre düştü. Böylece altınlar da gitmiş oldu. O talebe, bunda MİDYEN BİN AHMED EL-EŞMÛNÎ da bir hikmet bulunduğunu düşünerek yola devam etti. Hocasının yanına geldiğinde, başından geçenleri ona anlattı. musallat olmak istedi. Çok zor durumda kalan o kız da; “Ey Bunları dikkatle dinleyen hocası, tebessüm edip, üzerinde babamın üstadı, hocası olan zât! Bu kimsenin bana bir kötülük oturmakta olduğu seccadenin bir köşesini kaldırdı. Oradan yapmasından beni koru. Bana yardım et!” diye imdâd istedi. talebenin nehre düşürdüğü kesesini çıkarıp, talebeye verdi. Tam bu sırada, Eşmûnî hazretlerinin bulunduğu beldenin Bunun gemiden nehre düşürdüğü kesesi olduğunu ve hâlâ tarafından bir takunya gelip, şiddetle o ahlâkı bozuk kimseye ondan sular damlamakta olduğunu gören talebe hayretler çarptı. Neye uğradığını anlıyamayan o kimse, kaçıp gitti. O kız içinde kalıp, bu hâlin, hocasının bir kerâmeti olduğunu anladı. da böylece kurtulmuş oldu. İşte, bir sene önce atılan takunya bu idi. Rivâyet edilir ki, yaşlı bir kadıncağız, Midyen Eşmûnî’ye gelerek dedi ki: “Efendim. Benim sâdece otuz dînâr altınım İmâm-ı Şa’rânî’nin bildirdiğine göre, Muhammed Harîfiş ed- var. Bunları size veriyorum. Siz de benim Cennete girmeme Dünûşerî, Muhammed Gamrî’nin talebelerinin ileri kefil olunuz.” O da; “Böyle şey olur mu? Hem ben buna gelenlerinden idi. Bu zât diyor ki: “Hocamız Muhammed Gamri selâhiyetli değilim” buyurdu. Buna rağmen o kadın, otuz dînârı vefât edince, kime talebe olacağımızı birbirimize sorduk. Onun bırakıp gitti. O günlerde de vefât etti. gibi bir zât bulabilmek çok zor idi. Evliyâlık yolunda bulunanlardan ba’zılarına suâl edip, kendileriyle istişâre ettim. Kadının vârisleri Midyen Eşmûnî’ye gelip; “Onun size verdiği Bana dediler ki: “Senin aradığın vasıfların kendisinde vekâlet sahîh değildi. O hâlde o altınları bize vermeniz bulunduğu bir zât olarak Midyen Eşmûnî’yi tanıyoruz. Sen ona lâzımdır” diyerek, altınları istediler. O da birkaç gün sonra git.” Bundan sonra Eşmûnî’nin yanına gittim. Avluda abdest vereceğini bildirdi. almakta olduğunu söylediler. Oraya gittim. Orada, sarığı ve Vefât etmiş olan kadın, rü’yâda vârislerine görünüp, herbirine cübbesi büyük olan heybetli bir zât vardı. dedi ki: “Bana olan lütuf ve fadlından dolayı, benim nâmıma Ortada; bir ibrik, leğen ve elinde havlu ile bekleyen başka bir Eşmûni hazretlerine teşekkür ediniz. Ben o altınları, kendisinin kimse duruyordu. O bekleyen kimseye; “Eşmûnî nerededir?” ve talebelerinin ihtiyâçlarını karşılamak üzere ona hediye diye sordum. O heybetli zâtı işâret ederek; “İşte budur” dedi. etmiştim. Ben o zâtı, vefât etmiş olan hocam Gamri’ye benzettim. O da Bütün malım o altınlar idi. Hepsini, seve seve o zâta hediye ettim. Allahü teâlâ, o büyük zâta olan hürmet ve muhabbetim sebebiyle bana rahmet etti ve Cennetini ihsân etti. Sakın altınları geri almak için uğraşmayınız.” Hepsi aynı rü’yâyı gören vârisler, Eşmûnî’den otuz altını istemekten vazgeçtiler. Durumu kendisine bildirdiler. Rivâyet edilir ki, Midyen Eşmûnî hazretleri, birgün dergâhının yakınında bulunan bir dereden abdest alıyordu. Bir ara takunyasının birini çıkarıp, doğu tarafına doğru fırlattı. Takunyayı öyle şiddetli bir şekilde fırlattı ki, orada bulunanlar nereye düştüğünü anlıyamadılar ve hocalarının niçin böyle yaptığına bir ma’nâ veremeyip, bir hikmeti olduğunu düşündüler. Bu hâdisenin üzerinden bir sene geçmişti ki, Midyen Eşmûnî’nin çok uzak doğu beldelerinden birinde bulunan bir talebesi, birgün Eşmûnî’nin dergâhına büyük bir sarık ve cübbe giyerdi. O da abdest aldıktan sonra bir havlu ile kurulanırdı. Bu zât, görünüş i’tibâri ile hocama benziyor ama, evliyâlık yolundaki derecesi acaba nedir? Kerâmet sahibi bir velî midir? diye düşünerek, kalbimden bir beyti okudum. O beytin bir yerini bilerek yanlış okudum. Bundan sonra Midyen Eşmûnî ( radıyallahü anh ) bana dönerek; “O beyti öyle değil, şu şekilde oku!” diyerek, o beyti düzgün olarak okudu. Sonra da; “Sen kalkıp uzak memleketten buraya kadar gelirsin. Sonra da, şu âna kadar tam teslim olmamış bir kalb ile bizi imtihan etmeye mi kalkarsın?” dedi. Ben de; “Tövbe ettim” deyip, ellerine sarıldım. Ona talebe oldum. Allahü teâlânın izni ile, onun yanında çok fâidelere kavuştum.” Buna benzer menkıbeler daha başka zâtlar için de anlatılmış, rivâyet edilmiştir. geldi. Elinde, Eşmûnî’nin bir sene önce o tarafa doğru attığı Rivâyet edilir ki, Sultan Çakmak bir ara mâlî bakımdan çok takunyası vardı. O talebenin anlattığına göre, Eşmûnî zayıflamış, askerin yiyeceğini te’min etmekte bile zorluk hazretlerinin bulunduğu beldeden çok uzakta oturuyordu ve bir çekmeye başlamıştı. de kızı vardı. Ahlâkı bozuk bir kimse, ıssız bir yerde bu kıza Midyen Eşmûnî’nin yanına bir adamını gönderen Sultan Eşmûnî hazretlerinin dergâhına yakın bir yerde, yahudi bir Çakmak, onun duâsını ve bu zor durumda ondan yardım doktor vardı. Bu doktor, zaman zaman dergâha gelip, orada istediklerini bildirdi. O gelen kimseye büyük bir taş direk veren bulunanları ücretsiz olarak muayene ederdi. Etrâftan ba’zı Eşmûnî, taşıyıcılar ile o taş sütunu sultâna gönderdi. Sultan o kimseler de; “Bu yahudi doktoru dergâhına niye sokuyor?” sütunu gördüğünde, Allahü teâlânın izni ile ve Eşmûnî diye Eşmûnî’yi ayıplarlardı. Hattâ birgün, bu düşüncelerini ona hazretlerinin duâsı bereketi ile onun altın hâline döndüğünü söylediler. O da bunlara; “Siz o doktoru yahudi zannedersiniz. hayretle müşâhede etti. O ma’deni satıp, parasını Beyt-ül- Fakat birkaç gün daha sabredin, bakalım ne göreceksiniz?” mâl’e koydu. Bu sebeple mâlî durumları düzeldi. Eşmûnî’nin dedi. Bu hâdiseden az bir zaman geçmişti ki, o yahudi doktor bereketi ile rahatladılar ve ona çok duâ ettiler. Hürmet ve müslüman oldu. Böylece Eşmûnî’nin, bu doktora niçin iltifât bağlılıkları da daha çok arttı. Büyük bir darlıktan böylece ettiği anlaşılmış oldu. kurtulmuş olan Sultan Çakmak; “İşte hakîkî sultan bu büyüklerdir” dedi. Midyen Eşmûnî hazretlerinin dergâhında, yazı işlerine bakan kâtip; “Hocamız bize her neyi haber verdi ise, o şey, Allahü Rivâyet edilir ki, yaşı ilerlemiş bir kimse, Midyen el-Eşmûnî’ye teâlânın izniyle, aynen söylediği şekilde mutlaka meydana gelerek dedi ki: “Ey efendim! Ben az bir zamanda Kur’ân-ı gelmiştir” dedi. kerîmi ezberlemek istiyorum. Fakat muvaffak olamıyorum. Bana yardımcı olur musunuz?” Eşmûnî bu kimseye bir odayı gösterip; “Burada ezberlemeye çalış” buyurdu. O da, odaya girip çalışmaya başladı. Sabah olduğunda, Kur’ân-ı kerîmin hepsini ezberlemişti. Bir gece gibi çok kısa bir zamanda, Kur’ân-ı kerîmin tamâmını ezberlemesinin, Midyen Eşmûnî 1) Tabakât-ül-kübrâ cild-2, sh. 101 2) Câmi’u kerâmât-il-evliyâ cild-2, sh. 249 hazretlerinin bir kerâmeti olduğunu anladı. Eşmûnî’ye bir fıkhî mes’ele suâl edilse, cevap vermez, suâl edene; Îsâ ed-Darîr’in yanına gidip ona sormasını söylerdi, Îsâ ed-Darîr Eşmûnînin dergâhında bulunan ümmî bir zât idi. Yine birgün birkaç kişi gelerek, Eşmûnî’ye ba’zı fıkhî mes’eleleri MİKDÂD BİN ESVED (veya AMR) ( radıyallahü anh ) suâl ettiler. Fakat bunların maksadları, suâlin cevâbını öğrenmek değil, Eşmûnî’yi imtihan etmek idi. Eşmûnî bunlara Eshâb-ı kiramın meşhûrlarından ve ilk olarak îmân da aynı şekilde; Îsâ ed-Darîr’e gitmelerini, suâllerini ona edenlerinden. Adı, Mikdâd bin Amr (Esved) bin Salebe bin sormalarını söyledi. Onlar ise; “Biz bu suâlimizin cevâbını Mâlik bin Rebî’a bin Sümâme bin Matrud en-Nehrânî el- senden başka kimseden istemeyiz” dediler. Eşmûnî ( Kindî’dir. Babasının adı Amr’dır. Esved bin Abd-i Yegûs radıyallahü anh ), bunların suâli kendisini imtihan etmek tarafından evladlığa kabûl edildiği için, Mikdâd bin Esved maksadıyla sorduklarını kalb gözüyle anlayıp, o kimselere (Esved’in oğlu) olarak meşhûr olmuştur. Resûlullah’a ( buyurdu ki: “Bu suâlin cevâbı falan kitaptadır. O kitap sizde aleyhisselâm ) ilk olarak îmân eden Eshâb-ı kirâmdandır. mevcûttur. O kitap, kütüphânenizde raf üzerindedir. O kitabın Miladî 584 yılında Mekke’nin dışında bulunan Nehra’da onuncu sayfasının yedinci satırında, suâlinizin cevâbı vardır.” doğdu. Gençliği sırasında Mekke’ye geldi. Abd-i Bu sözleri hayretle dinleyen o kimseler, geri gidip baktılar; Yegûsoğullarına sığındı. Resûlullah efendimize îmân aynen Eşmûnî’nin ta’rîf ettiği yerde suâllerinin cevâbını edenlerin yedincisi olduğu bildirilmektedir. Daha başka buldular. Bundan, o zâtın kerâmet sahibi, büyük bir velî rivâyetler de vardır. Müşriklerin, müslümanlığı kabûl edenlere olduğunu anlayıp çok pişman oldular. Yaptıklarına tövbe karşı sıkıntı vermeleri ve eziyetleri artınca, diğer ettiler. müslümanlarla birlikte Habeşistan’a hicret etti. Orada bir müddet kaldıktan sonra, Resûlullah’ın Medine’ye hicret ettiğini öğrenince Medine’ye geldi. Peygamberimizin amcası olduğundan, bunların ikisi hemen ona iltihak ederek, Zübeyr’in kızı Dıbâa ile evlendi ve O’ndan “Kerîme” adında Medine’ye döndüler. kızı oldu. Resûlullah efendimiz zamanında ve Hazreti Ebû Bekir, Hazreti Ömer zamanında yapılan harplere de katıldı ve Hazreti Mikdâd, Medine’ye gelince Gülsüm binti Hed’in ( 33 (m. 666) yılında Hazreti Osman’ın halifeliği sırasında 79 radıyallahü anha ) evine misâfir olmuştu. Medineli yaşında iken vefât etti. müslümanlarla (Ensâr ile) Mekkeli müslümanları (Muhacirleri) onar kişilik gruplara ayırarak aralarında kardeşlik sözleşmesi Hazreti Mikdâd’ın mensûb olduğu kabilesi, düşmanları yapılmıştı. Hazreti Mikdâd da, Resûlullah’ın ( aleyhisselâm ) tarafından hezimete uğratılmış, yerleri, yurtları ve malları bulunduğu grupta idi. Hepsinin bir tane keçileri vardı. Hergün ellerinden alınarak dağılıp gitmişlerdir. Bu arada, kendisi onu sağarak sütünü içip karınlarını doyuruyorlardı. Daha Mekke’ye düşmüş ve orada Esved bin Abd-i Yegûs sonra Resûl-i Ekrem efendimiz, Hazreti Mikdâd bin Esved’e, hânedanına sığınmıştır. Bu sırada Resûlullah efendimizin, Medine’nin Benî Adile mahallesinde bir miktar arazi tahsis Peygamberliğini açıkladığını duyunca gidip hemen müslüman etmeyi isteyince, Ensâr’dan Hazreti Ubeyde bin Ka’b’ı oldu. Bir müddet, müslüman olduğunu gizledi. Mekkeli çağırmış ve O’nun vasıtasıyle Hazreti Mikdâd’a bir miktar müşrikler, Peygamber efendimize îmân edip, putlara arazinin ayrılmasını temin buyurmuştu. tapınmaktan vazgeçerek, müslümanlığı yeni kabûl edenlerin hepsine eziyet ve işkence etmeye başladılar. Resûlullah Müşrikler, hicretin ikinci senesinden itibâren, Medine’deki efendimiz, amcası Ebû Tâlib vasıtasıyle, Hazreti Ebû Bekir de müslümanlar üzerine saldırmak için hazırlığa giriştiler. Bu kabilesinin yardımı ile bir müddet müşriklerin saldırılarından sebeple onlarla yapılan muharebelerin hepsinde Hazreti korundular. Fakat müşrikler İslâmiyeti kabûl eden Hazreti Mikdâd da hazır bulunmuştur. Hicretin ikinci (m. 624) yılında Mikdâd ve diğer kimsesiz müslümanları yakalayıp, elbiselerini Bedir Savaşı başlayacağı sırada Peygamberimiz ( soydular. Demirden zırhlar giydirerek güneşin altında kızgın aleyhisselâm ) Eshâbın ileri gelenlerini toplayıp onlarla istişâre kumların üzerine yatırarak saatlerce, hatta günlerce işkence etti. Henüz müslümanlar çok azdı. Harp için hazırlıkları yok yaptılar. Müşriklerin, bu ağır işkenceleri artarak devam etti. sayılırdı. Maddî imkânları azdı. Önce Hazreti Ebû Bekir’in ve Müslümanları her gördükleri yerde yakalayıp hapsediyorlar, Hazreti Ömer’in fikirlerini aldı. Onlardan her biri “Hiç bir hizmet akla ve hayale gelmedik işkenceler yapıyorlardı, işkenceler, ve fedâkârlıktan geri durmayız!” diyerek, Resûlullahın dilediği sonunda dayanılmaz bir hal alınca, diğer müslümanlarla gibi hareket etmesini istediler. Bu sırada konuşmak için beraber Habeşistan’a hicret etmelerine izin verildi. Hazreti müsâade isteyen Mikdâd bin Esved ( radıyallahü anh ) dedi ki: Mikdâd bin Esved de, Habeşistan’a hicret eden kâfilenin “Yâ Resûlallah! Allahü teâlâ sana neyi emrettiyse onu yap! içinde yer aldı. Peygamberimizin Medine’ye hicretine kadar Vallahi biz, İsrâiloğullarının Hazreti Musa’ya dediği gibi “Git orada kaldı. Bu hicretten sonra Medine’ye döndü. Rabbinle beraber düşmanlara karşı çık! Biz buradan kımıldamayız” şeklinde bir söz söyleyecek değiliz. Biz sana Mikdâd bin Esved ( radıyallahü anh ) Medine’ye gelince, tâbiyiz, Senin sağında, solunda, önünde ve arkanda dâima Resûlullah efendimiz onu Mekke’ye gönderdi. Çünkü düşmanla çarpışırız” Onun, bu feragat ve şecaat misâli Peygamberimiz Mekke’deki müşriklerin durumunu araştırıp, sözlerinden son derece memnun olan Peygamberimiz ( müslümanlar için ne düşündüklerini öğrenmek istiyorlardı. aleyhisselâm ) ona duâ etti. Bedir Savaşında büyük bir Nitekim daha önce Hazreti Utbe bin Cezvan da, bu maksatla kahramanlık gösteren Mikdâd bin Esved ( radıyallahü anh ) bu Mekke’ye gönderilmişti. İşte bu sıralarda müşrikler, bir kaç savaşta İslâm ordusundaki tek süvari idi. Bunun için koldan Medine’ye akın için hazırlanmışlar, keşfe çıkmışlardı. kendisine, Resûlullahın süvarisi denilirdi. Hazreti Mikdâd, ok Hazreti Mikdâd ile Hazreti Utbe de bunların arasına, sokularak atmakta, binicilikte son derece mahir bir yiğitti. Bedir’deki beraberce ilerlediler. Resûlullah efendimiz de tam bu sırada kahramanlıkları siyer ve hadîs kitaplarında anlatılmaktadır. Ubeyde bin Hâris’i ( radıyallahü anh ) keşif için göndermiş Uhud, Hendek, Hayber, Benî Kureyza ve diğer savaşlara katılan Mikdâd bin Esved, bazı seriyyelerde de (Keşif kollarında da) bulunmuş ve ilk seriyyede İslâm askerinin ) kendisine uymayan ve tasdîk etmeyen pek çok kavimle kumandanı tayin edilmiştir. Uhud savaşından sonra, Mekke karşılaşmıştı. Halbuki Allahü teâlânın sizi bu devirde civarında oturan kabileler tarafından Eshâb-ı kiramdan yaratması sebebiyle Resûlullahın size getirdiklerini tasdîk Hubeyb’in hile ile esîr alınıp, Mekkeli müşriklere satılması ve ederek, yalnız Allah’ı biliyor ve ona imân ediyorsunuz. Sizin idâm edilerek şehîd edilmesi üzerine, Peygamberimiz sıkıntılarınızı başkaları çekti. İnsanların azgınlıkları sebebiyle Hubeyb’in cesedini müşriklerin elinden alıp getirmek üzere Peygamberler gönderilmiştir. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ise Mikdâd bin Esved’i görevlendirmiştir. Mekke’nin fethinde, insanların puta tapmaktan başka hiç bir şey tanımadıkları Huneyn gazvesinde Tebük seferinde ve Veda Haccında da cahiliyet ve vahşet devrinin en korkuncunda gönderilmişlerdir. bulunan Mikdâd bin Esved ( radıyallahü anh ) O Kur’ân-ı kerîmi getirdi. Onunla hakkı ve bâtılı birbirinden Peygamberimizin vefâtından sonra da çok büyük hizmetler ayırdı. O kadar ki; bir kimse, kalbine îmân yerleştikten sonra yapmıştır. îmân etmeyen babasının, çocuğunun veya kardeşinin küfürde olduğunu görüyor ve karşı duruyordu. Dostunun Cehenneme Hazreti Ebû Bekir’in halifeliği sırasında mürtedlerle yapılan gitmesine katiyyen sevinmezdi ve imân etmesini arzular, savaşa katılmıştır. Hazreti Ebû Bekir, Kur’ân-ı kerîm bunun için çırpınır, Cehennemden kurtulmasını isterdi. Bu âyetlerinin bir araya getirilip toplanması için kurduğu heyete husûsta Allahü teâlâ Kur’ân-ı kerîmde Furkân sûresi 74. âyet-i Hazreti Mikdâd bin Esved’i de almıştır. Hazreti Ömer’in kerîmesinde şöyle duâ etmeyi emretti: “Ey yüce Rabbimiz! halifeliği sırasında Suriye harekâtına katılmış ve Mısır’ın fethi hanımlarımızdan ve çocuklarımızdan gözlerimizi aydın için Amr bin Â’s’a ( radıyallahü anh ) gönderilen yardımcı edecek, bizi sevindirecek olanları bahşet.” kuvvetlere kumandan seçilmiştir. Hazreti Ömer vefât edeceği zaman onu çağırıp “Yâ Mikdâd! Beni kabre koyduktan sonra Hazreti Mikdâd bin Esved, gittiği yerlerde insanlara Kur’ân-ı şûra (danışma) heyetini çağır ve onları bir evde topla, kerîmi öğretmiş ve hadîs rivâyetinde bulunmuştur. Onun içlerinden birini halife seçinceye kadar onları orada tut” emrini Peygamber efendimizden ( aleyhisselâm ) rivâyet ettiği hâdîs-i vermiştir. O da bu emri gereği gibi yerine getirmişti. şerîflerden bazıları şunlardır: Hazreti Mikdâd bin Esved, Hazreti Osman’ın halifeliği “Kıyâmet günü güneş insanlara bir mızrak mesafe kalıncaya sırasında da ihtiyârlamış olduğu halde savaşlara katılmıştır. kadar yaklaştırılır.” Ömrünü savaş meydanlarında cihadla geçirmiş olan Hazreti Mikdâd bin Esved, yetmiş yaşlarında iken, Medine’de vefât “İnsanlar kıyâmet gününde günahlarına göre tere etmiş olup, cenâze namazını Hazreti Osman kıldırmıştır. batacaklardır. Ter kiminin topuğuna kadar, kiminin dizlerine, kiminin beline kadar, bazısının da ağzına kadar yükselir.” Peygamber efendimiz, kumandanlarından olan Mikdâd bin Esved’i çok severdi. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ), onun “Kur’ân-ı kerîme sarılınız! Çünkü o şefaat eden ve şefaati hakkında şöyle buyurdu: “Allah bana Eshâbımdan dört kişiyi kabûl edilendir. Kendisine uymayanların yenilmeyen hasmıdır. özellikle sevdiğini bildirip, benim, de onları sevmemi emir Kim Kur’ân-ı kerîmi rehber edinirse (Kur’ân-ı kerîmden buyurdu ki: bunlar; Ali, Mikdâd, Selman ve Ebû Zer’dir.” müctehid olan âlimlerin çıkardığı hükümlere uyarsa) Kur’ân onu Cennete götürür. Kim de Kur’ân’a sırt çevirirse, Mikdâd bin Esved ( radıyallahü anh ), Eshâb-ı kiramdan Cehenneme gider. Kur’ân, en hayırlı yolu gösterir. Emîrleri olmayan müslümanlardan birinin kendisine hayıflanarak: “Ne açık ve kesindir. Boş sözler değildir... Ma’nâları çok derindir. mutlu sizlere, sizin gözlerinize! Resûlullah’ın ( aleyhisselâm ) Güzellikleri sayılamaz. Âlimler ona doymazlar. O hakîkate zamanında yaşadınız! O’nu görmekle şereflendiniz!” şeklinde ulaşmak için Allah’ın sağlam ipidir. Dosdoğru yoldur. Cinlerin konuşması üzerine O’na şunları söylemiştir: “Sizleri bunu Kur’ân’ı duydukları zaman hayretten “Doğrusu biz, doğru yola istemeye sevk eden nedir? O devirde yaşasaydınız, götüren, hayrete düşüren bir Kur’ân dinledik ve hemen inandık Resûlullaha ( aleyhisselâm ) karşı tavrınız ne olacağını biliyor ve artık Rabbimize hiçbir şeyi ortak koşmayacağız” dedikleri musunuz? Allah’a yemîn ederim ki, Resûlullah ( aleyhisselâm hakîkattir...” Hazreti Mikdâd bin Esved, çok sade bir hayat yaşar, herkes içmeye ihtiyâcı kalmayacak. O halde sen şu sütü içiver!” Bu O’na imrenirdi. Eshâb-ı kiramdan. Abdullah bin Amr ( sözler, içimden bir türlü çıkıp gitmedi. Nihâyet ben de kalkıp radıyallahü anh ) ve Abdullah bin Mes’ûd ( radıyallahü anh ) Resûlullah için ayırdığımız hisseyi içtim. Fakat sütü içtikten bunlardandı. Kimseyi incitmez, herkese iyiliği, emirleri ve sonra, aklım başıma geldi ve kendi kendime: “Sen ne yaptın yasakları öğretirdi. Resûlullahın sünnetinden ayrılmazdı. En ey Mikdâd! Resûlullah’ın sütünü neden içtin? Şimdi kendisi büyük arzusu ve emeli buydu. Her müşkülünü hemen gelip gelecek, sütünü, arayacak, işte o zaman helak olacaksın. Resûlullaha sorardı. Birgün, Resûlullaha gelip: “Yâ Resûlallah! Dünyanı da, ahiretini de kaybedeceksin!” dedim. Yatağa Kâfirlerden birine rast gelecek ve onunla döğüşecek olursam, yatmıştım. Üzerimdeki örtü çok kısaydı. Başımı örtsem, kâfir bana hücum ederek, kılıcı ile bir kolumu kestikten sonra ayaklarım, ayaklarımı örtsem, başım açıkta kalıyordu. bir ağacın arkasına geçerek Kelime-i şehâdet getirerek “Ben Gözüme uyku girmiyordu, iki arkadaşım kendi paylarını içip Allah’tan başka ilâh olmadığına ve Muhammed aleyhisselâmın uyumuşlardı. Derken Resûlullah ( aleyhisselâm ) çıkageldi. da O’nun kulu ve Peygamberi olduğuna inandım” diyecek Her geceki gibi selâm verdi. Namazını kıldı. Sonra süt kâbının olursa, O’nu öldürmek benim için caiz midir?” diye sormuştu. kapağını açtığında içinin boş olduğunu gördü. Resûlullah Peygamberimiz de cevap vererek: “Hayır, öldürme!” dediler. efendimiz başını semâya doğru kaldırmıştı. O sırada bana Hazreti Mikdâd tekrar sordu: “Fakat o adam benim kolumu bedduâ edeceğini sandım, çok korktum. Fakat O, bedduâ kesmiş, ondan sonra da Kelime-i şehâdet getirmişti. Böyle etmedi. Yalnız: “Yâ Rabbi! Beni doyuranları, sen de doyur! olduğu halde onu öldürmeyeyim mi?” Resûlullah efendimiz Bana içirenleri, sen de susuzluktan kandır!” diye duâ etti. Ben ona tekrar şu cevabı verdi: “Onu öldürme! Onu Kelime-i de üzerimdeki örtüyü atarak kalktım. Gidip keçileri yokladım. şehâdet getirdikten ve böylece müslüman olduktan sonra Bunların hangisi semizse, Onu biraz sağacak ve sütünü öldürecek olursan, Onun şehâdetten evvelki haline dönersin. Resûlullah’a takdim edecektim. Baktığımda, bütün keçilerin O da senin öldürmeden evvelki haline döner.” Resûlullah memeleri sütle doluydu. Hemen döndüm, süt kabını aldım. Bu efendimiz, Hazreti Mikdâd bin Esved’i çok severdi. Onu kendi kab, Peygamberimizin ailesine âitti. Evde yemek amcasının kızı Hazreti Dıbâa ile evlendirmiştir. O, hayatının pişmediğinden, onu süt sağmak için kullanıyorlardı. Sağdığım bir kısmını Resûlullah efendimiz ile birlikte geçirmiştir. Bu sütlerle kab dolmuş, üzeri süt köpükleri ile süslenmişti. Sütü, husûsta rivâyet ettiği bir hadîs-i şerîf, Onun bu halini tasvir Resûlullah’a getirerek uzattım: “İçiniz Yâ Resûlallah!” dedim. etmektedir. O da bana bakarak “Ey Mikdâd! Siz, bu gece sütünüzü içmediniz mi?” buyurdu. Ben: “İçiniz, Yâ Resûlallah!” dedim. Hazreti Mikdâd buyurdu ki: “Birgün iki arkadaşımla birlikte, Resûlullah efendimiz verdiğim sütü içtikten sonra, kabı bana yorgunluk ve açlıktan gözlerimiz kararmış, kulaklarımız verdi. Ona tekrar “Yâ Resûlallah içiniz.” dedim. O da içti ve sağırlaşmıştı. Eshâb-ı kiramdan bir kaçına müracaat ettik. kabı bana verdi. Ben de geriye kalan sütü içtim. Resûlullah’ın ( Fakat kendilerinde ikram edecek bir şeyleri bulunmadığı için aleyhisselâm ) içtiği sütün hoş kokulu olduğunu anladıktan bizi kabûl edemediler. Biz de kalkıp, Resûlullaha ( sonra, biraz önceki duâya mazhar olduğumu düşünerek, aleyhisselâm ) gittik. Bizi alarak hâne-i seâdetine (mübârek sevincimden yere yatıncaya kadar güldüm. Memnuniyetimin evine) götürdü. Resûl-i ekrem bize bakarak “Bunları sağınız haddi hesabı yoktu. Resûlullah efendimiz bana bakarak “Ne da aranızda taksim ediniz!” buyurdu. Biz hergün bu keçileri oldun, ey Mikdâd?” dedi. Ben de, bütün olanları anlattım. sağar, keçilerin sütünü aramızda taksim eder, kendi payımızı Bana cevap vererek “Bu hâl cenâb-ı Hakkın rahmetidir. içer, Peygamberimizin hissesini de saklardık. Resûlullah Madem ki, Allahü teâlânın bu rahmetine nail olduk! Niçin efendimiz, geceleyin gelir, uyuyanları uyandırmayacak bir uyuyan arkadaşlarımızı uyandırmak için bana haber şekilde uyanık olanlara selâm verir, namaz kıldığımız yerde vermedin? Onlar da hisselerini alırlardı.” buyurdu. Ben de namazını kılar ve ondan sonra da sütünü alıp içerdi. Bir gece dedim ki: “Allahü teâlânın rahmetine, sizinle birlikte şeytan bana musallat oldu ve bana dedi ki: “Ey Mikdâd! Bu kavuştuktan sonra, geride kalanların ona kavuşup gece Muhammed ( aleyhisselâm ) Ensârın evine gidecek, kavuşmamasını düşünemedim.” onlar ona türlü ikramlarda bulunacaklar. Onun da bu sütü Bir gün Hazreti Mikdâd bin Esved, halife Hazreti Osman’ın yanında bulunuyordu. Onun yanına birkaç kişi gelerek, Hazreti Mimşâd ed-Dîneverî; Cüneyd-i Bağdadî, Rüveym bin Ahmed Osman’ı yüzüne karşı methetmeye, övmeye başladılar. ve Süfyân-ı Sevrî hazretleriyle aynı yıllarda yaşadı. Yahyâ el- Hazreti Mikdâd, bunların sözlerini dinlerken yerden bir avuç Celâ, Sırrî-yi Sekatî ve Ma’rûf-i Kerhî hazretleriyle görüşüp, toprak alarak onların yüzüne savurdu. Ona niçin böyle onların sohbetlerinde bulundu. Hübeyret-ül-Basrî hazretlerinin yaptığını sordukları zaman, şu cevabı vermişti: Resûlullah efendimiz buyurdular ki: “İnsanı yüzüne karşı övenler türediği zaman, onların yüzünü toprakla bulayınız!” talebelerinden idi. Hocasının vefâtından sonra, hocasının yerine geçti. Tâliblere ilim öğretip, nasîhatte bulundu. İnsanların kalblerine Allah sevgisini yerleştirmek, onlara doğru Hazreti Mikdâd bin Esved, herkesin hakkında son derece ihtiyâtlı konuşurdu. Ancak işlerinin neticesine bakarak hüküm verirdi. Bu husûsta kendisi şöyle bildiriyor: “Ben, bir adamın sonunu görmeden onun hakkında iyi veya fenâ bir şey yolu göstermek ve öğretmek için çalışan Mimşâd ed-Dîneverî hazretlerinin en tanınmış talebesi, Ebû İshâk Şâmî-i Çeştî hazretleridir. söylemem! Çünkü buna dair Resûlullah’dan ( aleyhisselâm ) bir şey sorulmuştu da, şu cevabı vermişti: “İnsan kalbi kadar Mimşâd ed-Dîneverî hazretleri, doğumundan ölümüne kadar, değişen bir şey yoktur!” bütün ömrünü oruç tutmakla geçirdi. Yalnız Ramazan bayramının birinci günü ile, Kurban bayramının dört gününde oruç tutmazdı. 1) Hilyet-ül-evliyâ, cild-1, sh. 172 Mimşâd ed-Dîneverî çok mal-mülk sahibi idi. Allahü teâlânın 2) El-İsâbe, cild-3, sh. 453 3) El-İstiâb, cild-4, sh. 472 sevgili kullarıyla tanıştıktan sonra, mallarının hepsini fakîrlere dağıttı. Ondan sonra da hac için yola çıktı. Oradan ayrılırken de; “Yâ Rabbî! Ailem ve çocuklarımı sana emânet ettim” diye 4) Sahîh-i Buhârî (Gazve-i Bedir) 5) Müsned-i İbni Hanbel, cild-6, sh. 4 ve cild-4, sh. 53 duâ etti. Mekke-i mükerreme yolunda giderken çölde bir adam gördü. Başında bir tepsi yemek vardı. Mimşâd ed-Dîneverî bunu ne yapacağını sordu. O adam da, “Ben ehl-i gâibten bir 6) Tabakât-ı İbn-i Sa’d, sh. 161 7) Eshâb-ı Kirâm, sh. 358 kişiyim. Hergün senin evine böyle bir tepsi yemek götürürüm. Allahü teâlâ bana böyle emretti” dedi. Hübeyret-ül-Basrî hazretlerinin derslerine devam ederken bir gün kendisine, “Git abdest al gel” buyuruldu. Daha sonra hocasının yanına geldi. Hocası elinden tutup; “Yâ Rabbî! MİMŞAD ED-DÎNEVERÎ Mimşâd ed-Dîneverî’yi dervişlik makamına eriştir” diye duâ etti. Bu duânın te’sîri ile Mimşâd ed-Dîneverî hazretleri kırk Evliyânın büyüklerinden. Irak âlimlerinden olup, ilimde defa bayılıp, bir o kadar da ayıldı. Sonunda kendisine gelip zamanın bir tanesiydi. Riyâzet, hizmet, müşâhedede, hâl ve ayağa kalktı. Hocasının ellerini öptü. Hübeyre hazretleri, “Arzu hareketlerinde, eşi ve bir benzeri yoktu. Dînever’de doğup, ettiklerine kavuştun mu?” diye sordular. O da, “Otuz senedir orada ilim tahsil etmiştir. 299 (m. 911)’de vefât etti. bunun için uğraşırım. Elhamdülillah sizin himmetinizle arzuma bugün kavuştum” dedi. Kendisine icâzet verilip, talebe teâlânın sevgili kullarından, oldu. Birgün şehri sel basınca yetiştirmekle vazîfelendirildi. halk, Mimşâd ed-Dînevetî’nin tekkesine sığınıyorlardı. Bu zât da, postunu selin üzerine sermiş, onun üzerinde oraya geldi. Tekkede ders verirdi. Tekkesinin kapısını devamlı kapalı tutardı. Kapıya birisi gelse, misâfir misin, mukîm misin? diye sorardı. “Eğer kalıcı isen içeri gir, şayet misâfir isen, burası senin yerin değildir. Çünkü birkaç gün kalır kendine bizi alıştırırsın da, sonra ayrılığına dayanamayız” derdi. Ba’zan seyahatler yapan Mimşâd ed-Dîneverî, gittiği yerlerdeki evliyânın sohbetinde bulunur, onlardan nasîhat Mimşâd ed-Dîneverî bu durumu görünce, ona, “Bu hâl nedir?” diye sordu. O zât da, “Hem bana bu hâli verdin, hem de bu hâl ne diye soruyorsun. Mimşâd’ın duâsı ile Allahü teâlâ bana bunu verip, kendisinden başkasına ihtiyâç duymamamı sağladı ve gördüğünüz bu mertebeye ulaştırdı” dedi. Birgün evinden çıktığında bir köpek ona havladı. “Lâ ilahe illallah” dedi ve köpek olduğu yerde ölüverdi. alırdı. Kendisi bir seyahatinde yaşlı bir zâttan aldığı nasîhati şöyle anlatır: Vefâtı yaklaştığında ona “Hastalıktan ne çekiyorsun?” dediklerinde, “Benden ne çektiğini, gidin de hastalığa sorun” Seyahatlerimden birinde, yaşlı bir zât gördüm. Hayır yüzünden okunuyordu. “Bana nasîhat et” dedim. O zât bana şöyle dedi: “Himmetini koru. Himmet (niyet), bütün işlerin başlangıcıdır. Himmeti temiz olanın, gayreti iyiye yönelen kimsenin, yaptığı işleri de, temiz olur. Hâlleri ve amelleri de düzelir.” Kendisi şöyle anlatır: “Bir zamanlar borcum vardı. Kalbim hep bu borç ile meşgûl olurdu. Birgün rü’yâmda birinin bana, “Ey cimri! Yapmış olduğun bu borç bize âittir. Bize güven, borcundan dolayı hiç korkma. Senin görevin, borcunu bize havale etmek, bizim görevimiz ise borcunu ödemektir” diye dedi. “Gönlünü nasıl buluyorsun?” diye sorduklarında, “Gönlümü kaybedeli otuz sene oldu. Onu tekrar ele geçirmek istedim ama bulamadım. Bu süre içinde gönlümü bulamayınca, bütün sıddîkların gönüllerini kaybettikleri şu hâl içinde, ben onu nasıl bulacağım?” dedi ve rûhunu teslim etti. Mimşâd ed-Dîneverî’ye: “Aç kalan velî ne yapar?” diye sorduklarında, “Namaz kılar” diye cevap verdi. “Peki onu yapacak gücü yoksa?” diye sorduklarında, “Uyur” cevâbını verdi. “Ya uyuyamazsa?” diye sorduklarında: “Allahü teâlâ velî kuluna şu üç şeyi verir: Ya gıda, ya güç veya ecel!” buyurdu. söylediğini gördüm. Bundan sonra hiçbir zaman, kasap, bakkâl ve manav gibi yerlerdeki borçları düşünmedim. Zîrâ Mimşâd ed-Dîneverî buyurdu ki: bunlar hep ödeniyordu.” “Hak teâlâya ulaşmanın yolu uzundur, o yola sabretmek Şöyle anlatılır: “Birgün birisi Mimşâd ed-Dîneverî’ye; bana zordur.” işimin olması için duâ et” dedi. Bunun üzerine Mimşâd edDîneverî, “Git, Allahü teâlânın râzı olduğu filân mahalleye yerleş ki, Mimşâd’ın duâsına muhtaç olmayasın” dedi. Adam, “Allahü teâlânın râzı olduğu mahalle neresidir?” diye sorunca, Mimşâd ed-Dîneverî, “İnsanların olmadığı yerdir” dedi. Adam daha sonra halkın arasından çekildi. Bütün vaktini ibâdet ve duâ ile geçirdi. Bu hâli ile yüksek mertebelere ulaştı ve Allahü “Talebenin edebi, hocasına hürmet, kardeşlerine hizmet, dünyâ bağlarını kesmek ve dînin âdabına göre kendini korumaktır.” “Sâlih kimselerle beraber olan sâlih, fasıklarla beraber olan fâsık olur.” “İnsanın tapındığı, ya’nî ömrünü kendisi için harcayıp, çok Yahyâ Efendi, Mekke kadısı Minkâri-zâde Ömer Efendi’nin oğludur. Dedesi Minkârî Ali Efendi’dir. Babası 1034 (m. 1623) sevdiği şeyler çeşitlidir. İnsanların bir kısmı, nefsine, bir kısmı senesinde vefât etti. Yahyâ Efendi, âlim bir zât olan babası çocuğuna, bir kısmı malına, bir kısmı parasına, bir kısmı Ömer Efendi tarafından yetiştirildi. Zamanın büyük hanımına, bir kısmı, makam ve mevkiye tapar. Herkes âlimlerinden ders gördü. Şeyhülislâm Abdürrahîm Efendi’den gönlünü bunlardan birisine bağlamıştır. Bunların bağından kurtulmak çok zordur. Bunlara tapınmaktan sadece; kendine, okudu. Müderris oldu. Birçok medreselerde müderrislik yaptı. Fazilet sahibi idi. Kâdılık vazîfelerinde bulundu. 1058 (m. 1647) senesinde Mekke-i mükerreme kadılığına, sonra da malına, makamı ve mevkiine güvenmeyip, her şeyin sahibi ve 1062 (m. 1651) senesinde Mısır kadılığına ta’yin edildi. yaratıcısı Allahü teâlâya hakkıyla kulluk yapamadığını bilip, Mekke-i mükerreme kadısı iken, oradaki Süleymâniye yaptıklarını hep kusurlu ve noksan görerek, nefsini ayıplıyanlar kurtulabilir.” “Bir kimse yalnız Allahü teâlâyı düşünürse, ona hiçbir şey ve Medresesi’nde Beydâvî tefsîrini okuttu. Âlimler dersinde bulundular. Büyük âlim Şemsüddîn Bâbilî, talebeleriyle birlikte dersini dinlediler. 1066 (m. 1655) senesinde ikinci, 1069 (m. 1658) senesinde üçüncü defa Mısır kadılığına gönderildi. Aynı sene içinde İstanbul kadılığına, 1070 (m. 1659) senesinde de kimse zarar veremez.” “Tevekkül, kalbinin ve nefsinin meyil Rumeli kadıaskerliğine ta’yin edildi. Şeyhülislâm Sunî-zâde ettiği herşeyden uzaklaşmaktır.” es-Seyyid Mehmed Efendi’den sonra, 1073 (m. 1662) senesi Rebî’ul-evvel ayında Yahyâ Efendi, meşihat makamına yükseldi. Ya’nî şeyhülislâm oldu. Daha sonra Yahyâ Efendi’ye 1) Hilyet-ül-evliyâ cild-10 sh. 353 2) Tabakât-üs-sûfiyye sh. 316 felç geldi. Edirne’de dinlenmeye çekildi. Bunun üzerine, Ankaravî Mehmed Emîn Efendi şeyhülislâm naibi olarak vazîfe yaptı. 3) Nefehât-ül-üns sh. 144 4) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 130 5) Tezkiret-ül-evliyâ cild-2, sh. 133 6) Risâle-i Kuşeyrî sh. 122 7) Sıfat-üs-safve cild-4, sh. 60 Minkâri-zâde Yahyâ Efendi’nin şeyhülislâmlığı zamanında, İstanbul’a Venedik dochunun (cumhurbaşkanının) verdiği büyük yetkilere hâiz bir elçi geldi. Sadâret kaymakamı üçüncü vezir Merzifonlu Kara Mustafa Paşa tarafından elçi kabûl edildi. Venedik, yirmibir yıldır devam eden Girit savaşına son vermek istiyordu. Kandiye kalesi kendilerinde bırakıldığı taktirde, en ağır sulh şartlarını bile kabûle hazırdılar. Merzifonlu, bunu arzeden elçiye, şunları söyledi: “Biz MİNKÂRÎ-ZÂDE YAHY EFENDİ Osmanlı şeyhülislâmlarının kırkikincisi. İsmi, Yahyâ bin Ömer Alâî olup, Minkâri-zâde diye meşhûrdur. 1018 (m. 1609) senesinde Antalya’nın İbradılı bucağında doğdu. 1088 (m. 1677) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’ın Açık türbe semtinde vasıyyet ettiği yere defnedildi. “Menzil-i Minkâri-zâde Cennet-i Me’vâ ola” mısra’ı vefâtında târihtir. Yahyâ Efendi’nin oğluna yaptığı vasıyyeti üzerine, defnedildiği yerin bitişiğine bir medrese inşâ edildi. sanmıştık ki, Kandiye’nin anahtarlarını getirmiş de sulh istersiniz... Madem ki öyle değildir, bizim de konuşacak vaktimiz yoktur.” Elçi fevkalâde ağırbaşlı şekilde; “Devletlü Paşa hazretleri... İnanınız ki, Venedik senatosu çoktan kaleyi size terke amadedir. Ne yapalım ki, Papa ve Güneş Kral (14. Louis) bu iş için bize yaptıkları yardımların peşini bırakmıyorlar, hesap soruyorlar” diyerek i’tizâr beyân etti. Bunu işiten Şeyhülislâm Mihkâri-zâde Yahyâ Efendi; “Demek odur ki, Venedik cumhuru, Papa ve Françeskalara dayanmaktadır!.. Devleti Âliyye ise, ancak cenâb-ı Hakka güvenir” dedi. Zamanının şâirleri, Yahyâ Efendi’yi yazdıkları şiirlerde Küçük yaşından i’tibâren, zamânının âlimlerinden olan Şerhî medhettiler. Seyyid Ahmed bin Muhammed Hamevî bir Hâfız Ahmed Efendi’den ilim öğrenip, icâzet aldı. Meşhûr beytinde dedi ki: “Derin âlim Yahyâ Minkârî’nin teşrîfiyle Mısır Evliyâ Hoca’dan ve Arab Hoca’dan da tefsîr, hadîs ve hikmet şereflendi.” Yahyâ Efendi çok talebe yetiştirdi. Çok kimseler ilimlerini okudu. Hızır Ağazâde Saîd Bey’den de Farsça kendisinden istifâde ettiler. lisânını öğrendi. 1242 (m. 1826) senesinde “Dîvân-ı Hümâyûn” kalemine me’mûr olarak girdi. 1246 (m. 1830) Sultan İkinci Abdülhamîd Hân devri vezirlerinden Sürûrî Paşa, senesinde yapılan imtihanı başarıyla kazanıp rüûs (diploma) Yahyâ Efendi’nin torunlarındandır. aldı. Vazifesinde yavaş yavaş yükselmeye başladı. 1261 (m. Yazmış olduğu eserlerinden ba’zıları şunlardır: 1- Tibyân fî âdâb-il-Kur’ân, 2- Tefsîr-i Kâdî haşiyesi, 3-Âdâb-ı Adûdiyye haşiyesi, 4- Fetâvâ mecmûası. 1845) senesinde “Takvîm-i vekâyi” (Resmî gazete) musahhihliğini yapmağa başladı. 1272 (m. 1855) senesine kadar bu vazîfeye devam etti. Aynı sene içinde Selanik kadılığına ta’yin edildi. 1273 (m. 1856) senesinde Haremeyn, 1278 (m. 1861) senesinde İstanbul pâyeleriyle taltif edildi. Bu sene içinde İstanbul kadılığı vazîfesine getirildi. 1285 (m. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-13, sh. 216 1868) senesinde de Anadolu kadıaskerliği payesi yerildi: 1286 (m. 1869) senesinde; “Meclis-i Tedkîkât-ı Şer’iyye” üyeliğine 2) Hulâsat-ül-eser cild-4, sh. 477 getirildi. Yedi ay sonra meclis üyeliğinden istifâ etti. 1288 (m. 1871) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi 1 yıl iki ay 3) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 533 3 gün müddetle bu vazîfede kaldıktan sonra, 1289 (m. 1872) senesinde vazîfeden ayrıldı. 1295 (m. 1878) senesinde Sultan 4) El-A’lâm cild-8, sh. 161 5) Devhat-ül-meşâyıh sh. 70 6) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4452 İkinci Abdülhamîd Hân tarafından ikinci defa şeyhülislâmlığa getirildi. 7 ay 4 gün bu vazîfede kaldıktan sonra vazîfeden alındı. Her iki şeyhülislâmlık müddeti toplamı, 1 yıl 9 ay 7 gündür. Kendi evine çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl olduğu sırada vefât etti. 7) Brockelmann Sup-2, sh. 647 Âlim ve fâzıl bir zât olan Mîr Ahmed Muhtâr Efendi, güler yüzlü 8) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 55 ve hoş sohbet bir zât idi. “Murassa-i Osmânî” ve “Birinci Mecîdî” nişanları (madalyaları) vardır. Eserleri şunlardır: 1Tuhfet-ül-Muhtâr: Tefsîr-i Celâleyn’in şerhi olan “Cemel”in telhisi (kısaltılmışı)dır. 2- Şerh-i Kasîde-i Bânet Su’âd, 3- Şerhi Risâle-i Şeyh Reslân-ı Dımeşkî min-et-tasavvuf. Bu eserleri basılmıştır. MÎR AHMED MUHTÂR EFENDİ ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Son devir Osmanlı âlimlerinden, Yüzonbirinci Osmanlı 1) İlmiye salnamesi sh. 602 şeyhülislâmıdır. İsmi Ahmed Muhtâr olup, ulemâdan Mahmûd Bey’in oğludur. “Molla Bey” diye bilinir. 1222 (m. 1807) 2) Osmanlı Müellifleri cild-2, sh. 40 senesinde İstanbul’da doğdu. 1300 (m. 1882) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’daki Celveti dergâhında, Seyyid Hâşim Üsküdâri bin Şeyh Yûsuf Nizâmeddîn Celvetî hazretlerinin kabri yanına defnedildi. MÎR MUHAMMED NU’MÂN Hindistan’da yaşıyan evliyânın en büyüklerinden. Seyyid olup, sevgi ifadeli bir mektûp gönderip, kendisini Kabil’e çağırdı. O 977 (m. 1569) senesinde Semerkand’da doğdu. Hindistan’a da kabûl etti. Gidince çok saygı ve ta’zim gördü. Bu sultan gelip, Hâce Bâkî-billah hazretlerinin sohbeti ile şereflendi. vefât edip, o memlekete inançsızlardan biri hükümet edince, Mîr Büzürk hazretleri, duâ edip, dünyâdan göçmeyi istedi. Hocasının vefâtına kadar Delhi’de hizmetinde bulundu. Hâce Duâsı kabûl oldu ve 994 (m. 1586) yılında vefât etti. Bâkî-billah’ın vefâtında, İmâm-ı Rabbânî Delhi’ye teşrîf etmişti. Merhamet buyurup, Seyyid Mîr Muhammed Nu’mân’ı Mîr Muhammed anlattı: “Babamın yetmiş ilmi bildiğine ve Serhend’e götürdü. Mîr Muhammed, uzun seneler İmâm-ı takvâ sahibi olduğuna inanırdım, ama evliyâdan olduğunu Rabbânî’ye hizmet etti ve sohbetinde bulundu. Sonra talebe düşünmezdim. Birgün âriflerden olan ablam, bana dedi ki; yetiştirmesi için Burhânpûr’a gönderildi. 1060 (m. 1650) “Babamı rü’yâmda gördüm. Oğlum Mîr Muhammed Nu’mân’a senesinde Egre şehrinde vefât etti. deki, bize i’tikâdı niçin sağlam değildir” dedi. O günden beri evliyâdan olduğuna da i’tikâdım sağlam oldu.” Mîr Büzürk diye bilinen babası Mîr Şemseddîn Bedahşânî, asâleti, fazileti, ilmi, takvâsı, huzûru ve safâsı ile Bedahşan ve Mîr Muhammed Nu’mân anlattı: “Azîz babam, dünyâya gelen Mâverâünnehr’in meşhûrlarından idi. Tefsîr ve benzeri Arabî her oğlunun ismini Muhammed aleyhisselâm ismi ile birlikte ilimlerde asrının bir tanesi idi. Doğduğu ve kaldığı yer, olacak diye karar vermiş. Çocuklarına; Celâleddîn Bedahşan beldelerinden olan Keşm beldesidir. Kabri Muhammed, Sa’deddîn Muhammed ve Ziyâeddîn Muhammed Kabil’dedir. gibi adlar vermiş. Bunlar benim kardeşlerim idi. Ben annemin karnında üç-dört aylık idim. Babam, İmâm-ı a’zam Ebû Hanîfe Mîr Büzürk’ün babası Celâleddîn ve yüksek dedesi Mîr Seyyid Nu’mân bin Sabit hazretlerini rü’yâda görmüş ve; “Bir oğlun Hamîdeddîn de âlim ve müttekîlerden olup, meşhûr âriflerden dünyâya gelecek, ona benim ismimi, ya’nî Nu’mân ismini ver” idiler. Bunların eski dedelerinden biri mübârek bir zât olup, buyurmuş. Babam, bana Muhammed Nu’mân ismini koymuş. Şeyh Bülbül diye anılırdı. Zira Kur’ân-ı kerîm okduğu zaman, 977 (m. 1569)’da Semerkand’da dünyâya gelmişim. Ben güzel sesini dinlemek için, bülbüller etrâfında toplanırlardı. O çocukken, ba’zı garîb hâller beni kaplar, beni benden alır, okurken, bülbüller feryâd edip öterlerdi. Ba’zan beş altı tanesi kendimden geçer dünyâyı unuturdum. Büluğa erince, Belh inleyip can verirlerdi. şehrinde Emîr Abdullah Belhî Işkî’nin huzûrunda, onun işâret Mîr Büzürk’ün büyükler yolundaki bağlılığı, Işkıyye yolunda ve müjdeleri ile ona talebe oldum ve tövbe ettim.” olan cezbe ve kerâmetler sahibi ayakkabı satıcısı bir dervişe Mîr Muhammed Nu’mân bundan sonra Hindistan’a gitti. idi. O derviş, Semerkand zaviyelerinde kendini gizler, Dînimizin emirlerine uyma isteğinin çokluğundan vaktin ayakkabı satmayı, kendi hâlini gizleme vâsıtası ederdi. Mîr velîlerinin hizmet ve sohbetlerinde bulundu. Herbirinden Büzürk, kalbi güneş gibi parlak olan bu üstâddan şöyle anlattı: vazîfeler aldı, meşgûl oldu. Şeyh Sa’îd Habeşî ile de “Birgün Semerkand Câmii’nde, hocama kuvvetli bir vecd hâli müsâfeha ile şereflendi. Nerede bir derviş ismi duysaydı, onun geldi. İhtiyâr olduğu hâlde, sıçradı ve eni bir, yüksekliği iki sohbetine gider, onu canı gönülden sever, talebe olmayı arzu adam boyu olan minberin bir tarafından öbür tarafına geçti ve ederdi. Nihâyet muhakkıkların kutbu hazret-i Hâce oturdu, hiçbir yeri incinmedi.” Muhammed Bâkî’nin (kuddise sirruh) huzûruyla şereflendi. O Mîr Büzürk ya’nî Seyyid Şemseddîn, aynı zamanda Kâsım Kermînî’nin de sohbetinde yetişmiştir. Bu hocası hakkında bir risale yazdı. Risalede geçen “Şeyh Kâsım” isimlerini de hürmeten altın suyu ile yazmıştı. Hocası bunu görünce, çok memnun olup; “Siz, fakirin ismini yüceltip, hürmet ettiğiniz gibi, Allahü teâlâ da sizi muhterem ve mükerrem eylesin” buyurdu. O günlerde Şehzâde Muhammed Hakim Mirzâ, Mîr Büzürk’e büyük evliyâ, Mîr Muhammed’e nihâyetsiz lütuflarda bulundu. Onu kendi silsile dizisine, ya’nî talebeleri arasına aldı. Şâh-ı Nakşibend hazretlerinin yoluna uygun zikr ve murâkabe ile şereflendirdi. Mîr Muhammed işini bırakıp, dünyâyı terk etti. Kalabalık ailesini alıp, tam bir tevekkül ile Bâkî-billah’ın huzûruna geldi. Mîr Muhammed Nu’mân’ı, Fîrûz-âbâd Câmii’nin altında ikâmet uygun mudur, değil midir?” diye düşünceye dalardım. Hattâ ettirmeyi düşündüler. Bu câminin altında odalar vardı. Öyle öyle oldu ki, eğer bir yere bir adım atsam; “Acaba rızâsına odalar ki, asırlarca onlarda kimse oturmamıştı. Rutubetten uygun mu, değil mi?” derdim. Döndüğüm zaman da, şu nefes bile zor alınırdı. Hazret-i Hâce’nin emri ile, çoluk-çocuğu düşüncelere gark olurdum ki; “Bu vakit onlara teslim ve rızâ ile oraya yerleştiler. Mîr Muhammed Nu’mân’ın hâller sahibi ve vaktidir. Ve o kıymeti takdîr olunmayan deryadan, bu kalbi sâlihadan olan hemşiresi (kız kardeşi) orada oturmaktan susamışın kalbine bir yudum su sunmak zamanıdır.” hastalandı. Hazret-i Hâce’nin temiz anneleri, Mîr’i ziyârete geldi. Oranın fenâ kokusundan bir saat orada oturamadı. Bu Hazret-i Hâce (kuddise sirruh) hazret-i İmâm’a (ya’nî İmâm-ı hâli gören anneleri, oğulları hazret-i Hâce’ye dönüp; “Ey Rabbânî hazretlerine), talebe yetiştirme icâzeti verdikleri ve oğlum, üstadım ve gözümün nûru! Sizin bu sevenleriniz bütün eshâbını onlara ısmarladıkları zaman, her talebesini burada ölmesinler!” dedi. Hazret-i Hâce; “Anneciğim, bunlar, ayrı ayrı çağırıp veda etti. Sonra hazret-i İmâm’ın huzûruna bu gibi işler kalblerine ağır gelip, incinme düşüncesiyle buraya gönderdi. Hazret-i İmâm-ı, talebelerin terbiyesine vekîl gelmediler. Onlar, Allahü teâlânın rızâsını kazanmak için eylediler. Talebelerine de, onların huzûrunda bizi ta’zim geldiler. Madem ki onların oradan çıkarılmasını istiyorsunuz. etmeyiniz, hattâ bize teveccüh eylemeyiniz” buyurdu. Bana Öyle ise yeni eve taşıyalım” dedi. Sonradan Mîr Muhammed da; “Ahmed-i Fârûk’a hizmeti kendi saadetin, kurtuluşun bil, Nu’mân; “Evliyâlıkta ne kadar makamlara kavuşmuş isem, her emrini yerine getir” buyurdu. Üstadımın büyüklüğünü hepsi de Fîrûz-âbâd Câmii’nin altında ihsân edildi” buyurdu. düşünüp, bu sözleri bana ağır geldi ve; “Kalbimin aynası, Mîr Muhammed Nu’mân buyurdu ki: “Birkaç gün dînin ancak sizin yüksek kalbinizin parlak nûruna karşı duruyor. emirlerine uygun olmayan, sekr hâlleri beni kapladı. Ne kadar Onlar ne kadar büyük olsa da bu böyledir” diye arzettim. uğraştıysam bu hâller benden kalkmadı. Nihâyet hazret-i Hâce Kızarak buyurdular ki: “Meyan Şeyh Ahmed, bizim gibi Bâkî-billah’a bu hâlimi arzetmeyi düşündüm. Câmiye geldiğim binlerce yıldızı örten, göstermeyen bir güneştir. Geçmiş zaman onlar da bana baktılar. Bu bakışlarının bereketi ile evliyânın en büyüklerindendir.” Bundan sonra inanarak, kalkmasını istediğim hâller, benden tamamen kalktı.” Hazret-i isteyerek ve severek hazret-i İmâm’ın hizmetine ve huzûruna Hâce’nin talebelerinden olan bir vâli, hocasına rica edip; kavuşmayı arzu eyledim. “Duydum ki, dergâhınızdaki fakir talebelerden bir kısmı aç kalıyormuş. Emrederseniz her gün hepsinin ihtiyâcını ben göreyim” dedi. Hazret-i Hâce eshâbından ba’zıları için buna izin verdiler. Bu esnada biri arzetti ki: “Mîr Muhammed Nu’mân da çok fakir ve ailesi kalabalıktır.” Hazret-i Hâce onun ihtiyâcının karşılanmasına râzı olmadılar ve; “Bunlar bizim bedenimizin parçalarıdır” buyurdu. Ya’nî vücûdumuzun parçasını bu gibi işlere yaklaştırmayız. Mîr Muhammed Nu’mân buyurdu ki: “O günlerde çok fakir ve parasız olduğum hâlde, bu inâyetlerini duyunca kendimden geçtim.” Hazret-i Hâce vefât edince, İmâm-ı Rabbânî ta’ziye için Delhi’yi şereflendirdiler. Mîr Muhammed Nu’mân, kalbinin kırıklığını, garîbliğini, miskinliğini, nasîbsizliğini, istidâtsızlığını ve hazret-i Hâce’nin, kendisini İmâm’a havale ettiğini hatırlatan bir mektûp yazdı. Metupda; “Merhametinize kavuşmak için, Peygamberlerin efendisinin ( aleyhisselâm ) hânedanına mensûb olmaktan başka vesilem yoktur. Peygamberlerin efendisinin sadakası olarak bana acıyın” diye arz etti. Hazret-i İmâm bu mektûbu okuyunca, kalbine bir incelik geldi. Buyurdu ki: “Mîr, ümidsiz olmasın. İnşâallahü Bâkî-billah vefât edinceye kadar, Mîr Muhammed Nu’mân’ı en teâlâ daha iyi olacak”. Yine buyurdu: “Hâce’nin eshâbı güzel şekilde yetiştirip, olgunlaştırdı. Evliyâlıkta yüksek arasında, Mîr’in bize husûsi bir bağlılığı vardır.” İmâm-ı makamlar sahibi eyledi. Sonra da en önde gelen Rabbânî hazretleri Serhend’e giderken, Mîr’i de yardım ve talebelerinden İmâm-ı Rabbânî hazretlerine havale eyledi. Mîr terbiyelerine alıp, yanlarında götürdüler. Muhammed bunu şöyle anlattı: “Hazret-i Hâce’nin vefâtlarından önceki günlerde, bir gece uyumayıp hizmet eyledim. Bana baktılar. Bu bakışlarının te’sîri ile bir hâl zâhir oldu ki, her ne yaparsam; “Acaba Allahü teâlânın rızâsına Mîr Muhammed Nu’mân, senelerce hazret-i İmâm’ın sohbetinde bulundu. Bir defasında İmâm-ı Rabbânî hasta oldu. Bu hastalığında ölmek veya yaşamak, hazret-i İmâm’ın irâdesine bırakılmıştı, İmâm-ı Rabbânî hazretleri; “Eğer ölümü istersem, emâneti ehli olan birine bırakmak lâzım” diye ihtiyârî elbiselerini yırtar, kendinden geçmiş bir hâlde yerde düşündüler. O zaman bu ağır yükü yüklenebilecek, büyük vuvarlanırdı. Hattâ bunların o hâllerini görenler aynı hâle oğulları Hâce Muhammed Sâdık ve hazret-i Mîr Muhammed düşerler, yerde yuvarlanırlardı. Bu büyük velînin tasarruf Nu’mân’dan başkası bulunmadığından, bu emâneti onlara muâmelesi o hâle ve dereceye ulaştı ki, o şehirdeki büyük ısmarlamak istedi. Bunun için de ba’zı makamları, bu iki azîzin âlimlerin talebelerinden çoğu gelip, onun talebeleri arasına istidâtlarına göre, onların kalblerine akıttılar. Sonra oğullarının girdiler. Çoğu fâsıklar, Allahü teâlânın emir ve yasaklarına ve sevdiklerinin yalvarmaları ile yaşamak tarafını seçtiler. uyan tam bir mü’min oldu. Çok ayıklar, muhabbet şarâbı ile Allahü teâlâya yaptığı duânın hemen akabinde sıhhate kendinden geçtiler. kavuştular. Mîr Muhammed Nu’mân anlattı: “Bir gece rü’yâda hocam Bundan sonra Mîr Muhammed Nu’mân’a olan yardımları ve İmâm-ı Rabbânî’yi gördüm. Bir yerden mübârek dergâhına onu ilerletme vesileleri her gün arttı. Dâima husûsî lütuf ve gelmişim. Kapıda bekliyorum, içerden çıkıp beni ayakta, başı ihsânlarda bulunup, onun hâllerini yükseklere çıkardı. 1018 önüne eğik, muhtaç hâlde görünce memnun oldu. Çok (m. 1609) yıllarında hilâfet verdiler. Dînin yayılması için teveccüh edip, beni kucakladı ve yanındakilere buyurdu ki: Burhânpûr’a gönderdiler, İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin bizzat “Mîr, yoldan geldi. Harareti vardır. Meyva suyu getiriniz.” el yazıları ile yazdıkları hilâfetnâmeleri şudur: “Allahü teâlâya önüme beyaz bir kâse getirdiler. Hazret-i İmâm; “Mîr, bu hamd ederim. Resûlüne ve O’nun mükerrem âline salâtü kâseyi al ve hepsini iç ve ondan hiç kimseye bir damla verme!” selâm ederim. Ehlullahın yolunda ilerleyip, ârif-i billah olan buyurdu. O meyve suyunu tamamen içtim. Bundan sonra sâlih ve olgun kardeşim Seyyid Mîr Muhammed Nu’mân mübârek hocam yüzünü kıbleye dönüp ellerini kaldırdı ve; “Ey (Allahü teâlâ onu ve bizi dâima rızâsında bulundursun) bu Allahım! Muhammed Resûlullaha mahsûs olan nisbeti Mîr’e fakirin tavassutu ile, Nakşibendiyye meşâyıhının yoluna girdi. nasîb eyle!” diyerek, duâ etti ve ellerini mübârek yüzüne Onların yolunda ilerledi. Talebeye fâide verecek hâle gelince, sürdü. Sonra yine ellerini kaldırıp; “Yâ Rabbî, bana mahsûs bu yolun ta’limi için kendisine icâzet verdim, icâzetin şartı; olan nisbeti de Mîr’e ihsân eyle” dedi. Bu rü’yâdan uyanınca, dînin emirlerine uymak, yasaklarından kaçınmak, bunu hazret-i İmâm’a arz ettim ve ta’birini istirhâm ettim. büyüklerimizin yolunda gitmekte sabır ve sebat etmektir. Cevap vermediler. Huzûrlarından ayrıldım. Bir müddet sonra Allahü teâlânın yolunda gidenlere ve Peygamber efendimize şu mektûbu bana gönderdiler. (aleyhi ve alâ âlihissalâtü vet-teslîmât) uyanlara selâm olsun.” “Birgün sabah namazından sonra eshâbımla oturuyordum. Mîr Muhammed Nu’mân hazretleri iki defa bu muazzam Gayr-i ihtiyâri size teveccüh eyledim. Hissettiğim zulmet ve beldeye (Burhânpûr’a) gittiler. Bu şehirde, ilim, söz, hâl, kemâl bulanıklıkların giderilmesine gayret ettim. Böylece sizin kemâl ve ikmâl sahibi Muhammed Fadl ve Şeyh Îsâ (r.aleyhimâ) gibi hâliniz ayın ondördü gibi oldu. Hidâyet güneşine verilen büyük zâtlar vardı. Mîr’in çalışmaları netice vermeyip, herşey o dolunaya aksetti. Hattâ kemâl cihetinden fark Nakşibendî yolu bu beldede revaç bulmadı. Hazret-i İmâm’ın kalmadı. Ancak bundan sonra zarfı genişletmek ve genişlediği huzûruna geldi ve hakîkati anlattı. Hazret-i İmâm, üçüncü defa kadar onu doldurmak kaldı. Uzun zaman bu ma’nânın temsilî aynı şehirde insanlara dînimizin emir ve yasaklarını tebliğ sûretini, doğruluğunu gösteren bir yakînin hâsıl olması için, etmelerini emr edip, “Bu son şekil, inşâallah, eskilere nazarımda tuttum. Bunun için Allahü teâlâya hamd ve şükürler benzemez” buyurdular. olsun. Bu ni’mete kavuşmanız, gördüğünüz ve ta’birini çok istediğiniz o rü’yâ sebebiyledir. Allahü teâlâya hamd-ü senalar Hazret-i Mîr emre uyarak tekrar Burhânpûr şehrine gitti. Bu olsun ki, borcunuz tamamen ödendi ve va’d edilen tahakkuk defa orada büyük kabûl gördü. Sohbeti ve hâli öyle oldu ki, etti. Verilen söz yerine geldi. Temennimiz, kavuştuğunuz bu anlatılması için ayrı bir kitap yazmak gerekir. Kısaca sohbetine kemâle, insanları da kavuşturmanız ve o memleketin köyünü, giden fakîr olsun, zengin olsun, gâfil veya huzûr sahibi olsun, sahrasını mübârek vücûdunuzla aydınlatmanızdır.” sohbet ve tasarrufunun te’sîrinden kendinden geçerdi. Ba’zıları bu aşk sarhoşluğu kendisini kapladığında, gayr-i Hakîkaten Mîr Muhammed Nu’mân, hazret-i İmâm’ın eshâbı gösteriyor. Bununla beraber yine de araştırın” buyurdu. arasında, İmâm’a aşk ve muhabbet ile bağlananların en önde Araştırdılar. Anlaşıldı ki, bu keçi, hayvan zekâtı toplama geleni idi. Bu yüzden Hindistan’daki şöhret ve hizmeti güneş me’mûru arkadaşının zulmen alıp, kendisine gönderdiği ve ev gibi açıktır. Kendisine bağlananlar o kadar çok oldu ki, ba’zı sahibinin bundan hiç haberi olmadığı bir hayvan idi. düşmanlar vaktin sultânına; “Sizin saltanatınız, hudud şehriniz Burhânpûr’da sona erer. Çünkü orada hazret-i Mîr dedikleri bir Mîr’in muhlislerinden biri evlenmişti. Kayınpederi ona çok sert derviş vardır ki, yüzbin Özbek talebesi süvari hâlde davranıyor ve eziyet ediyordu. Bu muhlis, sıkılarak, utanarak emrindedir. Sultan te’sîr altında kalıp, hazret-i Mîr’i hâlini hazret-i Mîr’e arzetti. Hazret-i Mîr ona acıdı ve; “Hiç Burhânpûr’dan çağırdı ve; “Size niçin hazret-i Mîr diyorlar” üzülme, kayınpederin yakında bu dünyâdan gider” buyurdu. dedi. O da; “Ben seyyidim. Seyyide Mîr derler. Hazret İki-üç gün sonra öldü ve o talebe onun şerrinden kurtuldu. demelerinden râzı değilim, emr ediniz demesinler” buyurdu. “Yüzbin müridin varmış” dedi. Hazret-i Mîr, tebessüm etti. Sultan, orada olanlara; “Bakın, ben onunla konuşuyorum, o ise gülüyor. Bu dervişin böbürlenmesini anlıyorsunuz değil mi?” dedi. Mîr’i seven ve hürmet eden Mehabet Hân orada idi. Sultânın sözüne katılmış görünerek dedi ki: “Onun üstadı, memleketleri halîfelerine taksim etmiştir. Bunu Burhânpûr’a verdi. Bunun oradaki makam ve mertebesi o derecededir ki, bizim ve sizin gibilerin orada varlığı hissedilmez.” Sultan, Mehabet Hân’ın da bu dervişe düşman olduğunu sanıp; “Onu sana bıraktım” dedi. Mehabet Hân, Mîr Muhammed Nu’mân hazretlerini kendi evine götürdü, yakınlık ve muhabbet gösterdi. Çeşitli ziyâfetler ikram eyledi. Söz sahibi kimseler ve diğerleri, karınca ve çekirgeler gibi hazret-i Mîr’in ziyâretine geldiler. Çok adaklar yapıp, yerine getirdiler. Sultan bunu işitince, Mehabet Hân’a kızdı. O da; “Pâdişâhım, bu derviş beş vakit namaz kılar, başka hiçbirşey yapmaz” diye arz etti. Pâdişâh, Mîr’in Burhânpûr’da kalmayıp başşehir Ekberâbâd’da bulunmayı kabûl ederse onu bırakalım dedi. Mîr hazretleri kabûl etti ve Ekberâbâd’da oturmaya râzı oldu. Orada taliblere ders vermeye başladı. Mîr Muhammed Nu’mân hazretleri, birgün dervişlerden bir grupla, kendisini sevenlerden birinin evine da’vet edildi. Mîr, ev sahibini huzûruna çağırıp; “İkramda ifrata, aşırılığa gitmemesini söyledi ve yemeklerde sakın hiç şüpheli birşey bulunmasın” buyurdu. O da elden geldiği kadar ihtiyâtlı hareket etti. Ama hazret-i Mîr’in yanında kalabalık bir cemâat bulunduğundan, pekçok keçi ve koyun kestiler. Aniden, kesilen bu hayvanların birinin eti üzerinde sayısız kurdlar peyda oldu. Öyle ki, bir anda etten kemiğe geçtiler. Hazret-i Mîr’e getirdiler; “Bunun için çok dikkat edin demiştik. Bu keçi, helâlden değildir. Allahü teâlâ bu kurdlarla bunu bize Mîr Muhammed şöyle anlatır: “Yine birgün Resûlullah’ı rü’yâda gördüm. Hazret-i Ebû Bekr de yanında idi. Buyurdular ki: “Ey Ebû Bekr! Oğlum Muhammed Nu’mân’a de ki; “Şeyh Ahmed’in makbûlü benim makbûlümdür. Şeyh Ahmed’in merdûdu benim merdûdumdur. Benim merdûdum da Allahü teâlânın merdûdudur.” Bu müjdeyi işitince, son derece sevinip; “Elhamdülillah ki, ben hazret-i İmâm’ın makbûlüyüm. O hâlde Allahü teâlânın da makbûlü oluyorum” diye içimden geçirdiğimde, Resûlullah ( aleyhisselâm ) hazret-i Sıddîk-ı Ekber’e buyurdular ki; “Oğlum Muhammed Nu’mân’a de ki; Onun makbûlü olan, Şeyh Ahmed’in de makbûlüdür, benim de, Allahü teâlânın da makbûlüdür. Onun merdûdu, Şeyh Ahmed’in, benim ve Allahü teâlânın merdûdumuzdur.” Yine birgün rü’yâda, pâdişâhların cülus veya tebrik günlerinde yaptıkları gibi, bir meydana büyük bir çadır kurulduğunu gördüm. Bütün insanların yaşadığı memleketler o çadırın altında kalıyordu. Dünyâdaki pâdişâhlar, hâkimler, memleketin idâresini yürüten âmirler ve devlet erkânı hep orada bulunuyorlardı. Köyler, şehirler, çarşılar, yollar, ölüm, hayat, fakirlik, zenginlik, efendilik, hizmetçilik hep orada... Bütün o erkân, iş yapmak için, çadırın tepesindeki deliğe bakıyorlar ve ardından ikinci bakışları dünyâya ve dünyâdakilere oluyordu, iş yapanlardan herbirine oradan bir iş buyuruluyordu. Hatırımdan, “Ben de yukarı bakayım, orada ne vardır ki, bütün bu erkân oradan emir alıp, iş yapıyorlar” diye geçti. Başımı kaldırdım ve bir göz attım. Gördüm ki, çadırın orta direğinin en üst noktasında bir pencere var ve hazret-i İmâm orada oturmuş, mübârek yüzünü o pencereye koymuş, işâret ediyor. Bütün dünyâdaki devlet erkânı, yapacakları işleri onun o işâretlerinden anlıyor, birbirine uyan ve uymayan işleri, hep o bir işâretten çıkarıp yapıyorlardı. Yine birgün sabah namazından sonra câmide oturmuş olsaydı, o zaman, hârikalar göstermesi elbette lâzım olurdu. murâkabe ile meşgûl oluyorduk. Hocam ile karşı karşıya Dîne çağırdığı için hârika göstermesi hiç lâzım değildir. Din oturmuştuk. Bir ara başımı meşgûliyetimden kaldırdım. âlimleri, herkesi, kitaplarda yazılan emirleri yapmağa Gördüm ki, hazret-i İmâm’ın yerinde Resûlullah efendimiz ( çağırıyor. Evliyâ, hem buna çağırıyor, hem de dînin bâtınına aleyhisselâm ) oturuyor. Üzerimi bir heybet kapladı. Hemen da’vet ediyor, önce, dîne çağırıyor. Sonra Allahü teâlânın başımı önüme eğdim ve kalb meşgûliyetine müteveccih ismini zikr etmeği gösteriyor. Her zaman, aralıksız olarak, zikr- oldum. Bir müddet sonra, tekrar başımı kaldırdım. Gördüm ki, i ilâhi ile olmağı ehemmiyetle istiyorlar. Böylece vücûdu zikr hazret-i İmâm da, Server-i kâinatın ( aleyhisselâm ) yanında kaplayıp, kalbde Allahü teâlâdan başka birşey bulundurulmaz. oturuyor. Tekrar murâkabe için başımı eğdim. Bir an sonra Herşey öyle unutulur ki, insan kendini ne kadar zorlasa, Allahü yine başımı kaldırdım. Gördüm ki, Resûlullahın ( aleyhisselâm teâlâdan başka birşey hatırlayamaz. Bu iki türlü da’vet için, ) yerinde hazret-i İmâm, hazret-i İmâm’ın yerinde de, evliyânın hârikalar göstermesine niçin lüzum olsun? İrşâd Resûlullah ( aleyhisselâm ) oturuyor. Tekrar murâkabeye etmek, bu iki da’veti yapmak demektir. koyuldum. Bir zaman sonra başımı kaldırınca, iki yerde de Resûlullah’ı ( aleyhisselâm ) gördüm. Biraz sonra ikisini de Hârikanın, kerâmetin burada hiç yeri yoktur. Şunu da hazret-i İmâm buldum. Daha sonra gördüm ki, hazret-i İmâm söyliyelim ki, uyanık bir talebe, tasavvuf yolunda ilerlerken, yalnız olarak oturuyordu. Bu gördüklerim baş gözü ile üstadının nice hârikalarını, kerâmetlerini hisseder. O bilinmez olmuştur. Rü’yâ ve vak’a hâli değildir.” yolda, her an, onun mededine baş vurup, hep yardımına kavuşur. Evet, başkaları için hârikalar göstermesi lâzım Hazret-i İmâm’ın “Mektûbât” isimli üç cild, değer biçilmez değildir. Fakat, talebesine her an kerâmet göstermekte, eserinde, Mîr Muhammed Nu’mân hazretlerine yazılmış çok hârikalar, üst üste gelmektedir. Talebesi, üstadının hârikalarını mektûplar vardır. Bunlardan bir kısmı aşağıdadır. his etmez olur mu ki, ölü olan kalbine hayat vermektedir. Onu, müşâhedelere keşflere kavuşturmaktadır. Câhiller, ölüyü “... Üstadım Hâce Muhammed Bâkî-billah’dan (kuddise sirruh) diriltip, mezardan çıkarmağı, büyük kerâmet sanır. Büyükler işittim. Buyurdu ki, Şeyh Muhyiddîn-i Arabî (r.aleyh) yazıyor ki: ise, ölü kalbleri diriltmeğe, hasta rûhları tedâvi etmeğe “Kerâmet ve hârikaları çok görülen evliyâ, son nefeslerinde, ehemmiyet verir. Sofiyye-i âliyyenin büyüklerinden, Hâce bunları gösterdiklerine pişman olmuştur. Keşke hiç Muhammed Pârisâ: “İnsanların çoğu ölüleri dirilteni büyük kerâmetimiz görülmeseydi demişlerdir.” Evliyânın üstünlüğü, bildiğinden, Allahü teâlâya yakın olanlar, bunu yapmak hârikaların görülmesi ile ölçülseydi, bunların görünmesine istemeyip, ölü rûhları diriltmişler, talebenin ölü kalblerini pişman olmak yersiz olurdu. diriltmeğe çalışmışlardır. Doğrusu da, kalbleri, rûhları diriltmek Suâl: Vilâyette, hârika görünmesi şart olmayınca, hakîki velî ile, yalancı şeyhler birbirinden nasıl ayrılır? Cevap: Bu dünyâda evliyânın belli olması lâzım değildir. Doğru ile yalancının karışması lâzımdır. Bu dünyâda hak ile bâtılın, doğru ile yanlışın karışması lâzımdır. Velînin, kendi vilâyetini bilmesi de şart değildir. Kendi vilâyetini bilmiyen evliyâ çok idi. Bunları, başkaları nasıl tanıyabilir? Tanımalarına lüzum da yoktur. Evet, peygamberlerin (aleyhimüsselâm) hârikalar göstermesi lâzımdır. Böylece, nebi, nebî olmıyandan ayrılır. Çünkü, nebinin peygamberliğini tanımak herkese lâzımdır. Evliyâ, insanları, kendi peygamberinin dînine çağırdığı için, peygamberinin mu’cizeleri kendilerine yetişir. Evliyâ, eğer dinden başka birşeye çağırmış yanında, ölüleri diriltmenin hiç kıymeti yoktur. Hattâ abes, ya’nî fâidesiz şeyle vakit gayb etmek olur. Çünkü, ölüyü diriltmek ona birkaç günlük ömür kazandırır. Kalblerin diriltilmesi ise sonsuz hayâta kavuşturur. Zâten, Allahü teâlâya yakın olanların vücûdları kerâmettir. İnsanları Allahü teâlâya da’vet etmeleri, Hak teâlânın rahmetlerinden bir rahmettir, ölü kalbleri diriltmesi, hârikaların en büyüğüdür. İnsanların selâmeti, onların varlığı iledir. Mahlûkların en kıymetlisi onlardır. Allahü teâlâ, onlar ile rahmet yağdırıyor. Onlar sebebi ile rızk gönderiyor. Onların sözleri devadır. Acıyarak bir bakışları şifâdır. Onlar, celîs-i ilâhîdir. Allahü teâlânın lütufları, ihsânları, onların bulunduğu yerden eksik olmaz. Yanlarında bulunanlar kötü olmaz. Onları tanıyanlar mahrûm kalmaz” buyuruyor. O büyükleri, yalancılardan ayıran farkların en açığı; her Suâl: Fakîr olan kâfir, dünyâda da, âhırette de sıkıntı çekiyor. sözlerinin, hareketlerinin dîne uygun olması, yanlarında Bunun dünyâda çektiği sıkıntılar, âhırette lezzete bulunanların kalblerinde, Allahü teâlânın korkusu ve sevgisi kavuşmasına sebep olmayacak. Bunun sebebi nedir? hâsıl olmasıdır ve başka şeylerden soğumalandır. Evliyâ ile münâsebeti olanlarda, bu alâmetler hâsıl olur. Münâsebetleri Cevap: Kâfir, Allahü teâlânın düşmanıdır. Sonsuz azâb olmayanlar, zâten herşeyden mahrûmdur. Fârisî beyt görmesi lâzımdır. Dünyâda, ona azâb yapmamak, kendi tercümesi: hâline bırakmak, ona iyilik, lezzet demektir. Hattâ bunun için, “Dünyâ, kâfirlerin Cennetidir” buyuruldu. Kâfirlerden bir İyiliğe elverişli olmıyan kimse, kısmına, dünyâda azâb yapmamakla iyilik ettikleri gibi, ayrıca Fâidelenemez, Peygamberi de görse...” ni’metler, lezzetler de verirler. Bir kısmına ise, yalnız azâb yapmamak ile iyilik edip, ayrıca lezzetler vermezler. Bunların (2. cild, 92. mektûp) hep, hikmetleri, fâideli sebepleri vardır. Diğer bir mektûbunda sorulan ba’zı suâlleri şu şekilde Suâl: Allahü teâlâ, herşeye kâdirdir. Dostlarına, hem dünyâda, cevaplandırmıştır. hem de âhırette ni’metler, lezzetler verseydi ve dünyâda “Suâl: Peygamberler (aleyhimüssalevât) ve velîler “aleyhimürrıdvân”, hep derd ve belâ içinde yaşadı. Hattâ “Belâlar, mihnetler, ençok peygamberlere, sonra evliyâya, verdiği lezzetler, âhırette, bunların elem çekmesine sebep olmasaydı, daha iyi olmaz mı idi? Cevap: Bunun çeşitli cevapları vardır: sonra bunlara benziyenlere gelir” buyuruldu. Hâlbuki, Şûra sûresi 30. âyetinde meâlen; “Size gelen belâlar, 1. Cevap: Dünyâda, birkaç gün derd, belâ çekmeselerdi, kabahatlerinizin cezasıdır” buyuruldu. Bu âyet-i kerîmeye Cennetin sonsuz lezzetlerinin kıymetini anlamazlardı ve ebedî göre, derdlerin çokluğu, günâhın çokluğunu gösterir. sıhhat ve afiyet ni’metlerinin kıymetini bilmezlerdi. Açlık Peygamber ve velî olmayanların, çok sıkıntı çekmesi îcâb çekmiyen, yemeğin lezzetini anlamaz. Acı çekmeyen, eder. Dostlarına neden derd, belâ veriyor? Düşmanları rahat rahatlığın kıymetini bilmez. Dünyâda bunlara elem vermek, ve ni’metler içinde, dostları mihnetler, belâlar içinde nasıl olur? sanki daimî lezzetleri arttırmak içindir. Bu elemler, bir ni’met olup, câhil halkı denemek için, büyüklere verilen ni’metler, Cevap: Dünyâ, zevk için, lezzet için yaratılmadı. Âhıret, bunun elem olarak gösterilmektedir. Yabancılara elem şeklinde için yaratılmıştır. Dünyâ ile âhıret, birbirinin zıddı, tersidir. gösterilen, dostlar için ni’mettir. Birini sevindirmek, ötekinin gücenmesine sebep olur. Ya’nî, birinde zevk aramak, ötekinde elem çekmeğe sebep olur. O 2. Cevap: Belâlar, sıkıntılar, câhil için sıkıntı ise de, bu hâlde, dünyâda ni’metleri, lezzetleri çok olanlar, (bunlara lâzım büyüklere, sevdiklerinden gelen herşey, tatlı olmaktadır. olan şükrü yapmazlarsa) âhırette çok korkacak, çok acı Ni’metlerden lezzet aldıkları gibi, belâlardan da lezzet çekecektir. Bunun gibi dünyâda (tehlikelerden sakındığı, duyarlar. Hattâ, belâ sâdece sevgilinin arzusu olup, kendi çalışdığı hâlde) çok acı çeken mü’min, âhırette çok lezzete istekleri karışmadığı için, daha tatlı gelir. Ni’metlerde bu lezzet kavuşacaktır. Dünyânın ömrü, âhıretin uzunluğu yanında, bulunamaz. Çünkü ni’metlerde, nefslerinin istekleri de vardır. deniz yanında bir damla kadar bile değildir. Daha doğrusu, Belâ gelince, nefsleri ağlamakta, inlemektedir. Bu büyükler, sonu olan, sonsuz ile ölçülebilir mi? Bunun için dostlarına belâyı ni’metten daha çok sever. Belâ bunlara, ni’metten daha merhamet ederek, sonsuz ni’metlere kavuşmaları için, tatlı gelir. Bunların dünyâdan aldıkları lezzet, belâlardan, dünyâda birkaç gün sıkıntı çektiriyor. Düşmanlarına, hîle, musibetlerden gelmektedir. Dünyâda derd ve belâ olmasaydı, istidrâc yaparak, biraz lezzet verip, çok elemlere sürüklüyor. bunların gözünde, dünyânın hiç değeri olmazdı. Dünyânın acı hâdiseleri olmasaydı, onu boş, abes görürlerdi. O hâlde, Allahü teâlânın dostları, dünyâda da, âhırette de 4. Cevap: Evet, Allahü teâlâ herşeye kâdirdir. Dostlarına hem lezzetli ve sevinçlidir. Derdlerden aldıkları lezzetler, âhıret dünyâda hem de âhırette rahatlık verebilir. Fakat, âdeti böyle lezzetlerinin azalmasına sebep olamaz. Âhıret lezzetlerini değildir. Kudretini, hikmeti ve âdeti altına gizlemeği sever. gideren, câhillerin aradıkları lezzetlerdir. Yâ Rabbî! Dostlarına İşlerini, yaratmasını, sebepler altında gizlemiştir. O hâlde, nasıl ihsân yapıyorsun ki, başkalarına verdiğin” ni’metler, dünyâ âhıretin aksi olduğundan, dostların, âhıret ni’metlerine bunlara da rahmettir. Onlara derd, elem olanlar da, bunlara kavuşmak için, dünyâda sıkıntı çekmeleri lâzımdır. (Allahü ni’mettir. Başkaları ni’met gelince sevinir. Derd gelince üzülür. teâlânın dostları, dertlere, belâlara, tehlikelere karşı tedbîr alır. Bu büyükler, ni’metde de sevinçli, derde de sevinçlidir. Çünkü Bunlardan kurtulmağa çalışır. Dayanılamayacak şeylerden bunlar, işlerin güzelliğine, çirkinliğine bakmıyor, işleri yapanın kaçınmak, peygamberlerin sünnetidir. Tedbirlere, çalışmalara güzelliğine bakmaktadırlar. O, güzellerin güzelidir, işleri yapan rağmen başa gelen belâlardan zevk alırlar. Derdlerden zevk sevgili olduğu gibi, işleri de sevgili olmakta ve tatlı almak, yüksek derecedir. Çok az seçilmişlerin yapacağı iştir.) gelmektedir. Bu dünyâda herşey, güzel olan yapıcının işi olduğundan, derd ve zarar verse de, bunlara, istedikleri ve Asıl Cevap: Dertlerin, belâların gelmesine sebep, günah sevdikleri şey olmaktadır. Kendilerine tatlı gelmektedir. Yâ işlemektir. Fakat, belâlar, sıkıntılar, günahların af edilmesine Rabbî! Bu nasıl lütuf ve ihsândır ki, bu gizli ve kıymetli sebep olur. O hâlde dostlara, belâları, sıkıntıları çok vermek ni’metleri, yabancılara sezdirmeden, dostlarına gönderiyorsun! lâzımdır ki, günahları kalmasın. Dostların günahını, Bunları, her an, kendi arzuna râzı bulundurup, zevk ve lezzet düşmanların günahları gibi sanmamalıdır. “İyilerin, iyilik etmek içinde tutuyorsun! Başkalarına derd, ayıp, aşağılık olarak olarak bildikleri şeyleri, dostlar, günah işlemek bilirler” gönderdiklerin, bunlar için, cemâl ve kemâl oluyor. Bunların buyuruldu. Bunlardan günah ve kusur sâdır olsa da arzularını, arzu edilmiyen şeyler içine yerleştirdin. Dünyâ başkalarının günahları gibi değildir. Yanılmak ve unutmak lezzet ve zevklerini, başkalarının tersine olarak âhıret gibidir. Niyet ederek, karar vererek yapılmış değildir. Âdem derecelerinin lezzetlerinin artmasına sebep eyledin. Bu, Allahü (aleyhisselâm) için, Tâhâ sûresi, 115. âyetinde meâlen, teâlânın büyük ni’metidir. Dilediğine ihsân eder. Allahü teâlâ, “Âdeme önce söyledik. Fakat unuttu. Azm ile, karar ile büyük ihsân sahibidir. yapmadı” buyuruldu. O hâlde, dostlara gelen dertlerin, belâların, musibetlerin çok olması, günahların çok af edildiğini 3. Cevap: Bu dünyâ, imtihan yeridir. Burada hak, bâtıl ile, gösterir. Günahların çok olduğunu göstermez. Dostlarına çok haklı, haksız ile karışıktır. Burada dostlarına sıkıntılar, belâlar belâ vererek, günahlarını af eder, temizler. Böylece bunları, vermeseydi, yalnız düşmanlarına verseydi, dost, düşmandan âhıret sıkıntılarından korur. Resûlullah ( aleyhisselâm ) ölüm ayrılır, belli olurdu, imtihanın fâidesi kalmazdı. Hâlbuki, gayba hâlinde, şiddet ve sıkıntıda iken, Fâtıma ( radıyallahü anha ) îmân etmek lâzımdır. Dünyânın ve âhıretin bütün se’âdetleri, babasını çok sevdiği ve çok acıdığı için Peygamberimiz (s.av); görmeden inanmağa bağlıdır. Hadîd sûresi, 25. âyetinde “Fâtıma, benden bir parçadır” buyurmuş olduğu için, o da meâlen; “Allahü teâlâ, peygamberlerine, gaybdan, görmeden, sıkılıyor, kıvranıyordu. Kızının bu hâlini görünce, onu teselli yardım edenleri bilmek için...” bu hâl bildirilmektedir. Demek etmek için: “Babanın çekeceği sıkıntı, ancak bu kadardır. ki, dostlarını mihnet ve belâ içinde göstererek, düşmanlarının Başka hiçbir sıkıntı görmez!” buyurdu. gözünden sakladı. Böylece dünyâ, imtihan yeri oldu. Dostları, görünüşde belâda, hakîkatde ise, zevk ve lezzettedir. Cehennemdeki çok şiddetli azâbların, birkaç günlük sıkıntı ile Düşmanlar, böylece zarar ve ziyan etmektedir. giderilmesi ve günahların temizlenmesi için dünyâda sebepler gönderilmesi ne büyük ni’mettir. Dostlara bu muâmele Peygamberlerin “aleyhimüssalevât” muharebelerde yapılırken, başkalarının günahlarının hesabını âhırete düşmanlarla döğüşmesi de böyle olurdu. Bedr gazâsında bırakıyorlar. O hâlde dostlara dünyâda çok dert ve belâ müslümanlar, Uhud gazâsında kâfirler galip gelmişti. Allahü vermesi lâzımdır. Başkaları, bu ihsâna lâyık değildir. Çünkü, teâlâ bu hâli, Âl-i İmrân sûresi, 140. âyetinde bildirmektedir. büyük günah işlerler, yalvarmaz, boyun bükmez, ağlamaz ve O’na sığınmazlar. Günahları sıkılmadan işlerler ve kasd ile, plânlayarak işlerler. Hattâ inat edercesine işlerler. Hattâ, bize onlar da haber verir. Cehennem ile korkuturlardı. Yûhud, Allahü teâlânın âyetleri ile alay edecek, inanmıyacak kadar Rabbi, para hazîneleri gönderir, yâhud, meyve bahçeleri, ileri giderler. Ceza, suçun büyüklüğüne göre değişir. Günahı çiftlikleri olur. İstediğini yerdi dediler...” buyuruldu. Bu gibi küçük olur ve suçlu boynunu büküp yalvarırsa, bu suç, dünyâ sözler, âhırete, Cennete, Cehenneme inanmıyanların, ilerisini dertleri ile af olunabilir. Fakat, günah büyük, ağır olur ve suçlu göremiyenlerin sözleridir. Cennet ni’metlerinin, Cehennem inadcı, saygısız olursa, bunun cezası âhırette sonsuz ve çok azâblarının sonsuz olduğunu bilen kimse, dünyânın birkaç acı olmak lâzım gelir. Nahl sûresi, 33. âyetinde meâlen; günlük belâlarına, sıkıntılarına hiç ehemmiyet verir mi? Bu “Allahü teâlâ, onlara zulm etmez. Onlar, kendi kendilerine dertlerin, sonsuz se’âdete sebep olacağını düşünerek, bunları zulm edip, ağır cezaları hak ettiler” buyuruldu. ni’met olarak karşılar. Câhillerin sözlerine aldırış etmez. Dertler, belâlar ve sıkıntılar, muhabbetin ve sevginin (“Günah”, Allahü teâlânın emirlerini yapmamak, yasak şaşmayan şâhidleridir. Ahmakların bunu anlamamasının ne ettiklerinden sakınmamakdır. Emr ve yasaklar, ehemmiyeti olur. En iyisi, böyle câhillerle konuşmamalı, onları müslümanlaradır. İmânı olanlaradır, îmânı olmayanları, dinlememelidir. inançsızları, emr vermekle, ibâdet ettirmekle şereflendirmedi. Onlar, hayvanlar gibi, her istediklerini yapar, günah olmaz. 6. Cevap: Belâ, kemend-i mahbûbdur (sevgilinin, aşıkını Bunlar, ibâdet yapmadıkları için ve günah işledikleri için, kendine çekmek için gönderdiği kemenddir). Âşıkları, dünyâda azâb çekmezler. Her türlü ni’mete kavuşurlar, sevgiliden başka şeylere bakmakdan koruyan bir kamçı istediklerini çalışdıklarını elde ederler. Yalnız, zâlim olanları, gibidir. Âşıkları, sevgiliye döndürür. O hâlde, derdlerin, mahlûklara eziyet verenleri, dünyâda cezâlarını çeker. belâların dostlara gönderilmesi lâzımdır. Belâlar, dostları, Kâfirlere, yalnız bir emr verilmiş, onlardan yalnız birşey sevgiliden başka şeylere düşkün olmak günahından korur. istenilmiştir. Bu bir emr, îmân etmeleri, müslüman olmalarıdır. Başkaları, bu ni’mete lâyık değildir. Dostları, zorla sevgiliye İnanmıyanlar, bu emri dinlemedikleri için, biricik suç işlemiş çekerler, istediklerini, dert ve belâ ile çekerler ve onu oluyorlar. Fakat bu suç, en büyük suçtur. Bu suçun cezası, mahbûbluk derecesine yükseltirler, istemediklerini, başıboş pek büyük, çok acı ve sonsuzdur. Dünyâda böyle ceza bırakırlar. Bunların içinden, se’âdet-i ebediyyeye lâyık olan, olamaz. Bu sonsuz ceza, bunlara âhırette, Cehennemde kendisi doğru yola gelip, çalışarak, uğraşarak, lütf-u ihsâna verilecektir.) kavuşur. Böyle yapmayan, başına gelecekleri düşünsün! Diyorsunuz ki, câhiller, ahmaklar, (namaz kılanlarla, oruç Görülüyor ki, seçilenlere belâ çok gelir. Çalışanlara, tutanlarla dinin emirlerine uyanlarla) alay ediyor. (Bunlara uğraşanlara o kadar çok gelmez. Bunun içindir ki, seçilmişlerin gerici diyor.) Allah, dostlarına niçin dertler, belâlar gönderiyor? reîsi, beğenilmişlerin, sevilmişlerin baş tâa olan iyilikler, ni’metler vermiyor? “Biz O’nun emirlerini yapmıyoruz. Peygamberimiz ( aleyhisselâm ); “Benim çektiğim acı gibi, Bize ceza verse ya? Oh! Biz rahat, istediğimiz gibi zevk, safa hiçbir peygamber acı çekmedi!” buyurdu. O hâlde, dert ve ediyor, keyf sürüyor, hile ile, yalan ile, dünyânın tadını belâlar, öyle usta bir kılavuzdur ki, dostu dosta, şaşmadan çıkarıyoruz. Sizler, namazla, oruçla vakit geçiriyor, dünyâ kavuşturur. Sevgiliden başkasına bakmakla onu lekelemekten zevklerinden kaçıyor, sıkıntı içinde yaşıyorsunuz! Bu sıkıntılar korur. Ne kadar şaşılır ki, âşıklar, hazînelere ve milyonlara yetişmiyormuş gibi, Rabbiniz, dertleri, belâları da size veriyor. mâlik olsa, hepsini verip, derd ve belâ satın alır. Aşk-ı ilâhîden Müslümanlık se’âdet yolu olsaydı, siz bizden daha rahat, daha haberi olmayan, derd ve belâdan kurtulmak için, milyon harc tatlı, daha mes’ûd yaşardınız diyorlar” Böyle bayağı sözlerle, eder. bu sevgili kullara inanmıyorlar. Suâl: Ba’zan dostlar, dert ve belâ gelince üzülüyor, istemediği İnanmıyanlar, insanların en iyisine de böyle söylerdi. Furkan anlaşılıyor. Bunun sebebi nedir? sûresi, 7. âyetinde meâlen; “Kâfirler: Bu nasıl Peygamberdir? ( aleyhisselâm ) Bizim gibi yiyip içiyor, sokaklarda geziyor. Cevap: O üzüntü ve isteksizlik, görünüştedir. Tabîatten, Peygamber olsaydı, kendisine melek gelirdi. Yardımcıları olur, maddesindendir. Bu isteksizliğin fâideleri vardır. Çünkü, bu isteksizlik olmasa, nefs ile cihâd, düşmanlık edilemez. sevene sevgilinin işi gibi, sevimli ve tatlı gelir. Bunun için bu Peygamberimiz ( aleyhisselâm ) vefât edeceği zaman, görülen kimse de, sevene sevgili olur. Şaşılacak şeydir ki, bu kimsenin sıkıntısı, nefs ile cihâdın son parçaları idi. Böylece, son nefesi vereceği acılar, sıkıntılar, ne kadar çok olursa, sevenin de düşman ile mücâdelede geçmiş oldu. Ölüm ânında en gözüne o kadar çok tatlı görünür. Çünkü, onun verdiği şiddetli mücâdeleyi yaptı. İnsanlık sıfatları, tabiat istekleri sıkıntılar, sevgilinin düşman gibi olduğunu göstermektedir. Bu kalmadı. Mübârek nefsini tam itaate, hakîkî itminana getirdi. yolda aklı gidenlerin işlerine akıl ermez. Demek ki, o kimseye karşılık yapmak, onu kötü bilmek, sevgiliyi sevmeğe uymaz. O hâlde belâ, aşk ve muhabbet pazarının dellâlıdır. Muhabbeti Çünkü o kimse, sevgilinin işlerini gösteren bir ayna gibidir. olmıyanında dellâl ile ne işi olur. Dellâlın buna ne fâidesi olur Bizimle uğraşanlar, incitenler, başkalarından daha sevimli ve bunun gözünde dellâlın ne kıymeti vardır? görünüyorlar. Kardeşlerimize, dostlarımıza söyleyiniz! Bizim 7. Cevap: Belâ gelmesinin bir sebebi de, doğru âşıkları, dost görünen yalancılardan ayırmaktır. Doğru olan âşık, belâdan lezzet alır, sevinir. Yalancı ise, acı duyar, sızlanır. Muhabbetin tadını tatmış ise, hakîkî acı duymaz. Acı duyması görünüştedir. Âşıklar, bu iki acıyı birbirinden ayırır. Bunun içindir ki, “Velî, velîyi tanır” buyurmuşlardır. (2. cild, 99 mektup) “Allahü teâlâya hamd olsun ve O’nun seçtiği kimselere selâmlar olsun! Kıymetli seyyid kardeşim! Dikkatle dinleyiniz! İyi düşünceli olan kardeşlerimizin dertlerden kurtulmamız için, her çâreye baş vurduklarını, hiçbirinin fâide vermediğini haber aldım. “Allahü teâlânın yarattıklarında, gönderdiklerinde hayr, iyilik vardır” hadîs-i şerîfi meşhûrdur. İnsan olduğumuz için, başımıza gelenlerden, bir aralık üzülmüştük, içimiz sıkılmıştı. Birkaç gün sonra, Allahü teâlânın lütfu ile, üzüntü ve sıkıntılar gitti, hiç kalmadı. Onların yerine sevinç, genişlik geldi ki, bizimle uğraşanlar, Allahü teâlânın istediğini istemekte ve yapmaktadırlar. Böyle olunca, sıkılmanın, üzülmenin yersiz olduğu, Allahü teâlâyı seviyorum diyenin böyle olmaması gerektiği anlaşıldı. Çünkü sevene, sevgilinin gönderdiği acıların da, O’ndan gelen iyilikler gibi sevgili ve tatlı olması lâzımdır. Sevgilinin iyilikleri tatlı geldiği gibi, O’nun acıtması da tatlı gelmelidir. Hattâ, O’ndan gelen acılarda, tatlılardan daha çok lezzet bulmalıdır. Çünkü acılar, sıkıntılar nefse tatlı için üzülmesinler, sıkılmasınlar. Bizi incitenleri kötü bilmesinler. Onlara kötülük yapmasınlar! Bunların yaptıklarına sevinseler, yeridir. Evet, duâ etmekle emr olunduk. Allahü teâlâ, duâ edenleri, O’na boyun bükenleri ve yalvaranları, sızlıyanları sever. Böyle yapmak, O’na tatlı gelir. Belâların, sıkıntıların gitmesi için duâ ediniz! Af ve afiyet için yalvarınız! O kimsenin incitmesi, sevgiliyi düşman gibi göstermektedir dedim. Evet çünkü, sevgilinin düşmanlığı, düşmanlar içindir. Dostlarına düşmanlığı, görünüştedir. Bu ise, merhametini, acımasını bildirmektedir. Böyle düşman görünmesinin, sevene nice fâideleri vardır ki, anlatılmakla bitmez. Bundan başka, dostlarına düşmanlık gibi görünen işler yapması, bunlara inanmıyanları harâb etmekte, onların belâlarına sebeb olmaktadır. Muhyiddîn-i Arabî, “Ârifin niyeti, maksadı olmaz” buyuruyor. Ya’nî Allahü teâlâyı tanıyan kimse, belâdan kurtulmak için, birşeye başvurmaz; demektir. Bu sözün ne demek olduğunu iyi anlamalıdır. Çünkü, dert ve belâların, sevgiliden geldiğini, O’nun dileği olduğunu bildirmektedir. Dostun gönderdiği şeyden ayrılmak ister mi ve o şeyin geri gitmesini özler mi? Evet duâ ederek, gitmesini söyler. Fakat, duâ etmeğe emr olunduğu için, bu emre uymaktadır. Yoksa, gitmesini hiç istemez. O’ndan gelen herşeyi de sever, hepsi kendine tatlı gelir. Doğru yolda bulunanlara, Allahü teâlâ selâmet versin! Âmîn.” (3. cild, 15. mektûp) gelmez. Nefs, böyle şeyleri istemez. Her bakımdan güzel olan, herşeyi güzel olan Allahü teâlâ, bu kulunu incitmek dileyince, O’nun irâdesi, isteği, bu kula elbette güzel gelmelidir. Daha 1) Hadarât-ül-Kuds sh. 299 doğrusu, bundan zevk almalıdır. Bizimle uğraşanların diledikleri, istedikleri, Allahü teâlânın dilediğine uygun olduğu için ve bunların dilekleri, O sevgilinin dilediğini gösterdiği için, bunların diledikleri ve yaptıkları da, elbette güzeldir ve tatlı gelmektedir. Sevgilinin işini gösteren bir kimsenin işi de, 2) Zübdet-ül-makâmât sh. 326 3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1045 4) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî 2. cild, 92. ve 99. mektûp, 3. orada ebedî âleme göç eyledi. Fen ilimlerinde zamanının bir cild, 15. mektûp. tanesi idi. Sultan Bâyezîd-i Velî zamanında, bu sultânın teşviki ile çok çalışarak, memleketimizde riyaziye ve hey’et (astronomi) ilimlerinin gelişip yükselmesine çok hizmet etmiş olan Mîrim Çelebi, birçok da risale yazmış olup, ba’zılarının isimleri MÎRİM ÇELEBİ (Mahmûd bin Muhammed) Onuncu asırda Osmanlılarda yetişen Hanefî mezhebi âlimlerinden. İsmi, Mahmûd bin Muhammed bin Şemseddîn bin Kâdı-zâde-i Rûmî olup, Mîrim Çelebi diye tanınır. Osmanlı ulemâ ve riyaziyecilerinin meşhûrlarından olup, Kâdı-zâde-i Rûmî diye tanınan Selâhaddîn Mûsâ’nın torunu olan Kutbüddîn Muhammed’in oğludur. Bu da büyük dedesi gibi, hem naklî ilimlerde, hem de fennî ilimlerde söz sahibi idi. Babası tarafından hem Kâdı-zâde-i Rûmî’nin, hem de Ali Kuşcu’nun torunu olduğu gibi, Anne tarafından da, Osmanlı âlimlerinin büyüklerinden olan İstanbul kadısı Hocazâde Mevlânâ Muslihuddîn Efendi’nin torunudur. Doğum târihi bilinmemektedir. 931 (m. 1525)’de Edirne’de vefât etti. Kâsımpaşa Câmii avlusunda medfûndur. Keşf-üz-zünûn kitabı, Mîrim Çelebi’yi Ali Kuşcu’nun kız kardeşinin oğlu olarak gösteriyorsa da, bu yanlıştır. Mîrim Çelebi, Kâdı-zâde-i Rûmî’nin oğlu olan Şemseddîn ile Ali Kuşcu’nun kerîmesinin evliliklerinden doğan Kutbuddîn Muhammed Efendi’nin oğludur. Zamanının usûlüne uygun olarak ve küçük yaşta ilim tahsiline başlayan Mîrim Çelebi, bilhassa Hocazâde Sinân Paşa’nın sohbet ve hizmetinde yetişerek kemâle geldi. Evvelâ Gelibolu Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Oradan Edirne’de Taşlık Medresesi’ne, daha sonra da Bursa’da Manastır Medresesi müderrisliğine getirildi. Fazilet ve irfanının yüksekliği sebebiyle, Sultan Bâyezîd-i Velî’nin mu’allimi oldu. Sultan Birinci Selim Hân tarafından 925 (m. 1519) senesinde şöyledir: 1) Düstûr-ül-amel ve tashîh-ül-cedvel: Uluğ Bey Zeyci üzerine Sultan Bâyezîd’in emriyle yazılmış Fârisî bir şerh olup, çok kıymetli bir eserdir. 2) Şerh-i Risâlet-ül-fethiyye: Büyük dedesi Ali Kuşcu’nun Risâlet-ül-fethiyyesi üzerine yazılmış bir şerhdir. 3) Rub’ul-mecîb, 4) Rub’ul-câmi’a, 5) Rub’ul-mukantarat, 6) El-Kıble ve ma’rifeti semtihâ, 7) Zerkale, 8) Ceyb-ül-câmi’a, 9) El-Amel bir rub’ış-şikâr, 10) Tahkîku semt-il-kıble. Bu eserlerinin ekserisi Fârisî olarak yazılmış ve Sultan Bâyezîd Hân’a ithaf edilmiştir. Bu eserlerin çoğu, o zamanlar muvakkitler arasında kullanılan “Rub’” tahtasının kullanılma şeklinden ve bu âlet ile vakitlerinin ta’yininden bahsetmektedir.” Mîrim Çelebi nâmıyla ma’rûf Mahmûd bin Muhammed Efendi ( radıyallahü anh ), gayet yumuşak huylu bir zât idi. Aklı ve zekâsı çok kuvvetli idi. İstikâmet sahibi olup, her hâli dînimizin emirlerine tam uygun idi. Şiddetli ve sıkıntılı hâllere çok güzel sabrederdi. İnsanlara iyilik etmekten, başkalarının yardımına koşmaktan büyük zevk alırdı. Fazilet ve kemâlâtı kendinde toplamış idi. Her an kendi nefsi ile meşgûl olur, velîlerin yolunda ilerlemeye gayret ederdi. Başka bir kimsenin hâlini araştırdığı, ayıbını meydana çıkarmaya çalıştığı kat’iyyen görülmezdi. Zamanında okutulmakta olan bütün fâideli ilimleri tahsil etmiş olup, ilmi çok yüksek idi. Her ilmin usûlünü, fürû’unu, aklî ve naklî olanını bilirdi. Arabî lisânının bütün inceliklerine hakkıyla vâkıf idi. Dâima, edeb, salâh ve doğruluk dâiresi içinde bulunurdu. Bir nokta misâli bu dâirenin tam ortasında bulunur, hiçbir zaman bu saadet dâiresinden dışarı çıkmaz idi. Anadolu kadıaskerliğine ta’yin olundu. Bu hizmetten ayrıldıktan sonra, hac farizasını ifâ etmek üzere Hicaz’a gitti. Hac dönüşü Edirne’ye gelip, devamlı orada ikâmet etmek niyetiyle yerleşti. 931 (m. 1525) senesinde, 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 367 2) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 338 3) Tâc-üt-tevârih cild-2, sh. 571 istediler. Fakat, o, Allahü teâlânın tevfîk ve dilemesi ile himmet ayağını en doğru caddeye koymuştu. Onların bu isteklerini 4) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4511 5) Osmanlı Müellifleri cild-3, sh. 298 6) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 412 7) Sicilli Osmanî cild-4, sh. 310 8) İzâh-ül-meknûn cild-1, sh. 472 kabûl etmedi. Hâce Muhammed Bâkî-billah Mâverâünnehr’den dönünce, yüksek huzûr ve sohbetlerine devam etti. Muhammed Bâkî-billah (kuddise sirruh), Hüsâmeddîn Ahmed’i celâl yolundan terbiye etti. Zâhirde sertlik gösterip, kalbden ona muhabbet besledi. Şiir: Yüzü güzel olanın nazı da ne güzeldir. Bir gözüyle kovarsa diğeri ile gel der. Bir gözüyle sayısız naz eder, cilve eder 9) Brockelmann Sup-2, sh. 330 Diğeriyle dâima yeniden özür diler. 10) Keşf-üz-zünûn sh. 845, 866, 870, 872, 881 966, 1236, Senelerce Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin 1343, 1886, 1943 hizmetinde, doğruluk ve teslimiyet içinde bulundu. Husûsî teveccüh ve ihsânlarına kavuştu. Tasavvufun yüksek derecelerine ulaştı. Hâce Muhammed Bâkî-billah; talebe yetiştirmesi, Allahü teâlânın dînini ve sevgili Peygamberimizin güzel ahlâkını anlatması için ona icâzet verdi. Hüsâmeddîn MİRZ HÜSÂMEDDÎN AHMED Hindistan’da yetişen evliyânın büyüklerinden. İsmi, Hüsâmeddîn Ahmed’dir. Babası ilimler hazînesi meşhûr Kâdı Nizâmüddîn Bedahşî’dir. Doğum yeri ve târihi kesin olarak bilinmemektedir. 1043 (m. 1634) senesinde vefât etti. Kabri, Delhi’de Hâce Bâkî-billah hazretlerinin türbesinin yanındadır. Hazret-i Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın yüksek talebelerindendir. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin büyüklüğünü de herkesten iyi bilir idi. 992 (m. 1584) senesinde takdîr-i ilâhî ile Hindistan sultânının vâlilerinden oldu. Fakat daha sonra makam ve mevkii münâsebetiyle kalbi sıkılıp, dâima fakirlerin, velîlerin sohbetlerini arzu eder oldu. Dâima yalnızlık ve bir köşeye çekilmeyi isterdi. O günlerde Mâverâünnehr’e giden Hâce Muhammed Bâkî-billah’ın sohbetleriyle şereflenmek üzere o da Mâverâünnehr’e gitti. Kalbinden dünyâ ve makam sevgisini çıkarıp, Bâkî-billah hazretlerine talebe oldu. Zenginlik perdesini yırtıp, İbrâhim Edhem gibi eski bir elbise giyerek, vâliliği, zenginliği, makam ve i’tibârı bıraktı. Zamanın sultânı kendinden memnun idi. Şeyh Ebü’l-Fazl Rükn-üs-saltanat’ın buna karşı bir yakınlığı da vardı. Şah ve vezir, Hüsâmeddîn Ahmed’in bu dünyâdan uzak hâlini bırakıp eski makamına gelmesini istiyorlar, hattâ sebep olanlara, kızıyorlardı. Birçok kimseler bu mes’ûd zâta gelip, eski makamına dönmesini Ahmed bu vazîfeye lâyık olmadığını belirterek, bundan affedilmesini istedi. Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretleri de özrünü kabûl edip yanından ayırmadı. Hattâ, Muhammed Bâkî-billah’ın vefâtında yanında bulundu. Vefâtı ânında talebelerinin büyüklerinden ondan başkası yoktu. Tekfin (kefenlenme), techiz ve defn hizmetlerini o yaptı. Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerinin vefâtından sonra, onun dergâhında bulunanlara ve hocasının oğullarına hizmette bulunup, çok çalıştı ve çalışmalarının mükâfatını da buldu. Hocalarının oğulları, onun çalışmasının bereketi ile fazilete ve kurtuluşa kavuştular, İmâm-ı Rabbânî hazretleri, hocalarının oğullarına gönderdiği bir mektûpda (1. cild, 266. mektûp), Hüsâmeddîn Ahmed’e teşekkürlerini şu sözleriyle bildirirler: “... Ma’rifetler sahibi Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’e, Allahü teâlâ bizim tarafımızdan çok iyi karşılıklar versin ki, sizlere karşı olan vazîfemizi, borcumuzu üzerine alarak, kapınıza kul olmakla, hizmetinizde çalışmakla şereflenmekde, böylece rahat nefes almamıza sebep olmaktadır.” Beyt: Vücûdumun her zerresi dile gelse de, Şükrünün binde birini yapamam yine! Hâce Muhammed Bâkî-billah hazretlerine karşı büyük muhabbet ve aşk beslerdi. Birçok defalar, “Hazret-i Hâcemize verilen husûsî nisbetlerden büyük bir nisbet vardı ki, Hazreti Hâce vefâtlarından sonra onu, mübârek nurlu kabirlerini Allahü teâlâ sizi sevenleri ve istiyenleri, en kısa zamanda ziyârete gittiğimde bana ihsân eylediler” derdi. mübârek nurlu yüzünüzü görmekle sevindirsin. Kulaklar dinlemekle zevk aldıkları gibi, göz de kendi hissesine Hâce Hüsâmeddîn Ahmed, ilim, irfan ve yüksek hâller sahibi kavuşsun. Daha fazla ne yazabilirim! Sâyeniz, te’sîriniz uzun bir zât idi. Hergün sabah namazını Fîrûz-âbâd mescidinde olsun. Âmîn.” kılar, bir iki saat kıbleye karşı dönmüş olarak oturur, Allahü teâlânın güzel isimlerini söyler ve murâkabede bulunurdu. Hâce Hüsâmeddîn Ahmed, Allahü teâlânın dîninin emirlerine Sonra Duhâ (kuşluk) namazını kılar, hocasının şehrin çok bağlı idi. İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin talebelerinden dışındaki nurlu ve feyzli kabrine gider, bütün günü orada Muhammed Hâşim-i Keşmî şöyle anlatır: “Yüksek hocamız Kur’ân-ı kerîm okumakla ve ibâdetle geçirirdi. Hergün Kur’ân-ı İmâm-ı Rabbânî’nin sohbetiyle şereflenmek üzere kerîmden onbeş cüz (ya’nî yarısını) okur, mişkât-ül-mesâbih Burhânpûr’dan Serhend’e gidiyordum. Delhi’ye vardığımda adlı hadîs-i şerîf kitabından birçok hadîs-i şerîfleri mütâlâa Hâce Hüsâmeddîn Ahmed’in sohbetine ve hizmetine ederdi. İkindi namazını da orada kıldıktan sonra ba’zan evine kavuştum. Bu fakire; “Çok iyi ettin, ihtiyâç yüzünü, irşâd döner, ba’zan da şehir dışında bir köşeye çekilip, ibâdet sahiplerinin hizmetlerinin kapısına çevirdin. Sözün doğrusu etmekle meşgûl olurdu. Eğer evine bir misâfir gelse, kendisine şudur ki, bugün Allahü teâlâyı isteyenleri terbiye edip yetiştiren haber gönderirler, hemen evine döner ve gelen misâfirlerle onlar gibi (İmâm-ı Rabbânî) birisi yoktur. Çünkü din ilimlerinde tatlı sohbet ederdi. Zenginliğe gönül bağlamaktan ve yüksek derece sahibi ve kendisine uyulan bir zâttır. Tasavvuf zenginlerle sohbet etmekten nefret ederdi. yolundaki bütün makamlara kavuştular. Herbirinde tam ma’rifet sahibi oldular” buyurdu. İmâm-ı Rabbânî hazretlerine karşı da, yüksek muhabbeti ve bağlılıkı vardı. Hattâ büyük oğlunu terbiye için, İmâm-ı Muhammed Hâşim-i Keşmî anlatır: Hâce Hüsâmeddîn Rabbânî hazretlerine göndermişti. Her tanıdığını, İmâm-ı Ahmed, bu hizmetçilerine lütuf ve merhamet ederek çok Rabbânî’nin (kuddise sirruh) hizmetine, sohbetine ve kıymetli mektûplar gönderdi. Hocamız İmâm-ı Rabbânî’nin derslerine sarılmağa teşvik ederdi. İmâm-ı Rabbânî hazretleri (kuddise sirruh) hizmetinde bulunduğum sırada, birkaç günde vefât edince çok üzülmüş, Muhammed Hâşim-i Keşmî’ye mektûbu gelir ve o mektûplarda; Hocamıza hizmeti çok azîz yazdığı başsağlığı mektûbunda üzüntüsünü şöyle belirtmişti: tutmayı, sohbetlerinde îcâb eden her şeye dikkat ve riâyet “Allahü teâlâ o zâhirî ve ma’nevî kemâllerin, faziletlerin etmeyi nasihat ederdi. Ba’zan rü’yâda ve hâl esnasında da toplandığı yer olan zâtı (İmâm-ı Rabbânî), dostların kalblerinin gelir, çeşit çeşit nasihatler ederdi. Bu dostunun şiirlerini ve gözlerinin ışığı eylesin. O evliyâların sığınağının ayrılık severdi. Gönderdiği şiirli mektûplarda, bu fakirden de şiir acısı, hangi kelime ile anlatılabilir ki, yalnız onu tanıyanlara isterdi. Bir yolculuk esnasında onların hizmetine kavuştum; değil, bütün müslümanlara yazık oldu. İmânı olan herkes, “Bizim bilmediğimiz yeni şiirleniz yok mu?” diye sordu. Bu ciğeri yakan bu olaydan ağlamalı, sızlamalıdır.” rubaiyi okudum: İmâm-ı Rabbânî’ye bağlılığını da, yazmış olduğu şu mektûbu Bizim bu mazlûm bahtımız adâlete kavuşmadı. ile dile gitirmektedir “Yüksek irşâd ve hidâyet mesnedinizin Bir aşk ateşimiz vardır kimse ona ulaşmadı. feyz nûrları ve ifâde bereketleri artsın. Size çok muhtaç Yüzlerce iğri dikenli yollardan geçtik amma olduğumu bildirdikten sonra, yüksek hatırınızda olsun ki, Bir defa muradımıza kavuşmak mümkün olmadı.” merhamet ederek gönderdiğiniz çok kıymetli mektûbunuzu okurken mest oldum, kendimden geçtim. Ruhsat hakkında Bu şiiri hâllerine uygun bulup çok beğendiler. Hicaz’a gitmeyi yazdıklarınıza ne denilebilir. Ne güzel hâller ne açık beyânlar çok arzu ettiklerini anlayınca da, şu rubaiyi yazıp gönderdim: zâhir oluyor. Eğer bu arada hizmetçilerinizin istek ve niyetlerini kabûl ederseniz, bu virane Delhi’yi melek sıfatlı vücûdunuzun bereketi ile nûrlandırınız. Buradaki geri kalmışları ilerletiniz. Kalb, kıbleyi gösteren pusula olmadıkça, Vücûd, Ka’be yolunun bedeli olmadıkça, Kalmak için kendinde bu ten kuvvet bulamaz, yine azdır. Çünkü O’nun yolunda bulunmak, iyiliklerin başı, Hicaz topraklarını kehribar bulmadıkça. kurtulmanın çâresi, dünyâ ve âhıret se’âdetlerinin kapısıdır. Allahü teâlâ Peygamberlerin en üstünü hürmetine bizleri ve Bu rubaimi de çok beğendi. Birgün onların yanında idim. sizleri her zaman bu yolda bulundursun. Âmîn. Fârisî mısra’ Orada bulunanlardan biri, zamanın zenginlerinden, vâli ve tercümesi. âmirlerinin şânından, şereflerinden konuşup, fakir kimselerden bahs etmedi. Hazreti Hâce Hüsâmeddîn Ahmed buyurdu ki: “İş budur, bundan başkası hiçdir!” “Ey kardeşim! Bu söz, bu zamandaki fukara hakkında bir ilâhî hikmet taşıyor. Çünkü eski zamanlardaki fakirler, dünyâdan ve Birinci cild, ikiyüzkırksekizinci mektûpda buyuruyor ki dünyâyı isteyenlerden uzak dururlardı. Sakınırlardı. Her ne “Amellerini, ibâdetlerini kusurlu görmek, Allahü teâlânın kadar zenginler onlara yaklaşmak isteseler dahi, onlar ni’metlerinin en büyüklerindendir.” zenginlerin sohbetinden kaçarlardı. Bu zamandaki fakirlerin çoğu; bir ihtiyâcı olup gelen zenginlerle bir arada oturup, muhabbet etmek isterler. Böylece fakirlerin zenginlerden uzak kalma hâli bozulur.” İkinci cild, onyedinci mektûpda buyuruyor ki: “Önce, Allahü teâlâya hamd ve Peygamberimize ( aleyhisselâm ) salevât eder, size de duâ ederim. Yazılarımla sizi rahatsız ediyorum. Başımıza gelenlere sabr tavsiye buyurduğunuz, kıymetli Nakl edilir ki: Bir Ramazan ayının son on gününde, Hâce mektûbu, Şeyh Mustafa getirdi. Okumakla şereflendik. Hüsâmeddîn Ahmed (kuddise sirruh) i’tikâfta idi. Ayın Hepimiz, Allahü teâlânın mülküyüz. Hepimiz, O’nun huzûruna yirmidokuzuncu günü ikindiden sonra buyurdu ki: “Akşamdan gideceğiz! Başımıza gelenler, görünüş de çok yakıcı, çok sonra bir yere gidelim. Çünkü yarın bayramdır ve oruç tutmak acıdır. Fakat, hakîkatde ilerletici, yükseltici ilâçlardır, (ilâçlar, haramdır.” Akşam olunca mescidden çıktılar. Gençlerden bir elbette acı olur). Bu acıların, dünyâda sebeb olduğu fâideler, grub, bir müddet göğe bakıp ayı aradılar, fakat göremediler. âhıretde beklediğimiz ni’metlerin yüzde biri olamaz. O hâlde Hâce, yanlarına gelir gelmez ay göründü. Bu da Hâce evlâd, Allahü teâlânın büyük bir ihsânıdır. Yaşadıkları Hüsâmeddîn Ahmed’in bir kerâmetiydi. müddetçe, insan, çok fâidelerini görür, ölümleri de, sevâb kazanmağa, yükselmeğe sebeb olur. Büyük âlim Muhyissünne İmâm-ı Rabbânî hazretlerinin, Mirzâ Hüsâmeddîn Ahmed’e (Nevevî) (r.aleyh), “Hilyet-ül-ebrâr” ismindeki kitabında diyor yazmış olduğu, birinci cild, ikiyüzyedinci mektûbunda ki: “Abdullah İbni Zübeyr ( radıyallahü anh ) halîfe iken, tâ’ûn buyuruyor ki: “Herhalde uzakda kalan bu kardeşlerinizi hastalığı oldu. Bu tâ’unda, Enes bin Mâlik’in ( radıyallahü anh unuttuğunuz anlaşılıyor. Evet, yakında bulunmanın, kalblerin ) seksenüç çocuğu öldü. Kendisi, Peygamber efendimizin ( birleşmesinde büyük te’sîri vardır. Bunun içindir ki, hiçbir velî aleyhisselâm ) hizmetçisi idi ve bereket, bolluk için duâsını bir Sahâbînin derecesine yükselemez. Veysel Karanî, o kadar almışdı. Abdurrahmân bin Ebî Bekr Sıddîk’in ( radıyallahü anh şânı yüksek olduğu hâlde, Resûlullahı ( aleyhisselâm ) hiç ) bu tâ’ûnda kırk çocuğu ölmüşdü. İnsanların en iyisi, en görmediği için, Eshâb-ı Kirâmdan en aşağı olanın derecesine kıymetlisi olan Eshâb-ı Kirâma (aleyhimürrıdvân) böyle yetişemedi. Abdullah bin Mübârek hazretlerinden soruldu ki; yapılınca, bizler gibi günahı çok olanlar, hesaba dâhil olur mu? “Hazreti Mu’âviye ile Ömer bin Abdülazîz’den hangisi daha Hadîs-i şerîfde buyuruldu ki; “Tâ’ûn, eski ümmetlere, azâb yüksektir?” Cevâb olarak: “Mu’âviye ( radıyallahü anh ), olarak gönderildi. Bu ümmet için şehîd olmağa sebebdir.” Resûlullahın ( aleyhisselâm ) yanında giderken atının burnuna Doğrusu, bu vebada ölenler, şaşılacak bir huzûr, Allahü giren toz, Ömer bin Abdülazîz’den kat kat daha yüksektir” teâlâya teveccüh içinde ölüyor. Bu belâ gününde, insan bu buyurdu. mübârek cemâate karışmağa hevesleniyor. Onlarla birlikde, dünyâdan ayrılıp, âhırete gitmeğe özeniyor. Tâ’ûn belâsı, bu Burada bulunanların hepsi iyiyiz. Allahü teâlâya bunun için, ümmete gazâb, azâb gibi görünmekde ise de, iç yüzü belki bütün ni’metleri için hamd ve şükürler olsun. Ni’metlerinin rahmetdir. Meyan Şeyh Tâhir dedi ki, tâ’ûn günlerinde, en büyüğü olan, müslüman yaptığı için ve mahlûkların en Lâhor’da, bir kimse sesler duyduğunu ve; “Bu günlerde iyisinin yolunda bulundurduğu için, ne kadar çok hamd edilse ölmiyene yazıklar olsun!” dediklerini söyledi. Evet öyledir! Bu şehîdlerin hâline dikkat olunduğu zaman, şaşılacak hâller, 3) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 871, 886, 950, 1014 anlaşılamıyan işler görülüyor. Böyle ikramlar, yalnız Allahü teâlâ için canını feda edenlere mahsûsdur. Efendim! Çok sevgili oğlumun ayrılığı, pek büyük musibet oldu. Beni yakdı. Bu kadar yakan bir elem, kimsenin başına gelmemişdir. Fakat, Allahü teâlânın bu felâket karşısında, kalbi za’îf olan bu fakîre ihsân eylediği sabr ve şükr ni’meti de, en büyük ihsânlarından olmuşdur. Allahü teâlâdan dilerim ki, bu musibetin karşılığını dünyâda vermesin. Hepsini âhıretde versin! Bu dileğin de, yüreğimin darlığından olduğunu bilmez değilim. Çünkü, O’nun rahmeti sonsuz, merhameti boldur. Dünyâda da, âhıretde de bol bol vericidir. Kardeşlerimizden umarız ki, son nefesde îmân ile gitmemize ve insanlık îcâbı yapdığımız kusurların af edilmesine duâ buyurarak yardım ve MİRZ MUSTAFA EFENDİ Osmanlı âlimlerinden. Ellidördüncü Osmanlı şeyhülislâmıdır. İsmi Mustafa’dır. Kadıasker Abdürraûf Efendi’nin oğludur. Mirzâ Mustafa Efendi diye meşhûr olmuştur. 1040 (m. 1630) senesinde İstanbul’da doğdu. 1130 (m. 1718) senesinde İstanbul’da vefât etti. Kalenderhâne yakınında evinin bitişiğindeki mektebin bahçesinde medfûndur. imdâd edeler. Yâ Rabbî, bizi affet, doğru yoldan ayırma! Çocukluğundan i’tibâren, babasından, Mirzâ Mehmed Kâfirlere karşı korunmakda yardımcımız ol! Âmîn. Size ve Efendi’den ve zamanının diğer âlimlerinden ilim öğrendi. hidâyetde olanlara selâm ederim.” Pâdişâh Sultan İbrâhim Hân zamanında, saray vazîfelileri Üçüncü cild, yüzyirmibirinci mektûpda buyuruyor ki “Peygamberlere uymadan yalnız riyâzet (nefsin istemediklerini yapmak) çekmekle hâsıl olan hâller, altın yaldızla örtülen bakır arasına girdi. İlimde yükseldikten sonra, Şeyhülislâm Minkârizâde Yahyâ Efendi’nin hizmetine bulunup, ilim tahsil etti. Onun yanında mülâzim (stajyer) olarak çalışıp müderris oldu. gibi veya şekerle kaplanan zehir gibidir. Bakırla karışık altını Hâriç rütbesiyle ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. Minkârî- saf hâlde ayırmak için nefs-i emmârelikten (kötülükleri zâde Yahyâ Efendi’nin dâmâdı Mustafa Efendi Anadolu emretmek) kurtarıp, itmi’nâna kavuşturmak için kadıaskeri olunca, onun tezkirecilik (kâtiplik) vazîfesini yürüttü. peygamberlere uymak lâzımdır. Hakîkî hâkim ve tabîb olan Sadrâzam Köprülü Fâzıl Ahmed Paşa’nın Kanije zaferinden Allahü teâlâ, peygamberleri ve bunların dinlerini nefs-i sonra, Mirzâ Mustafa Efendi’ye mevleviyyet vazîfesi verildi. emmâreyi yıkmak, azgınlıktan kurtarmak için gönderdi. Onu 1086 (m. 1675) senesinde Yenişehir, 1092 (m. 1681) yıkmak, belki ıslâh etmek, kurtarmak için bu peygamberleri senesinde Mısır, 1097 (m. 1685) senesinde Mekke-i emretmekten) kurtarıp, itmi’nâna bildirdi. Peygamberlere ve mükerreme ve hemen sonra da İstanbul kadılıklarında onların dîninin emirlerine uymadıkça, binlerce riyâzetler vazîfelendirildi. Bir ara bu vazîfeden ayrıldı. 1099 (m. 1687) (nefsin istemediklerini yapmak) ve mücâhedeler (nefsin senesinde tekrar İstanbul kadılığına ta’yin edildi. 1101 (m. istediklerini yapmamak) yapılsa, nefsin emmâreliği (kötülükleri 1689) senesinde bu vazîfeden ayrılıp Kıbrıs’a gitti. Daha sonra emretmesi) kıl kadar azalmaz. Tersine azgınlığı artar, onun tekrar İstanbul’a döndü. hastalığını giderecek yegâne ilâç, peygamberlerin getirmiş olduğu dinlerdir. Bundan başka hiçbirşey nefsi felâketten 1106 (m. 1694) senesinde Rumeli kadıaskerliğine getirildi. kurtaramaz.” Sultan İkinci Mustafa Hân zamanında vazîfeden ayrılıp Sinop’a gitti. 1115 (m. 1703) senesinde Sultan Üçüncü Ahmed Hân pâdişâh olunca, İstanbul’a döndü. Beş sene sonra 1120 1) Zübdet-ül-makâmât sh. 78-86 2) Mektûbât-ı İmâm-ı Rabbânî 1, cild. 207, 248 ve 266. mektûp: 2, cild. 17. mektûp: 1. cild. 121. mektûp (m. 1708) senesinde, üçüncü defa Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Sonra yine vazîfeden ayrıldı. Evine çekilip ibâdet ve tâatle meşgûl iken, 1126 (m. 1714) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. 6 ay 13 gün müddetle bu vazîfeyi yürüttükten sonra bu vazîfeden ayrılıp Trabzon’a gitti. Bir Rumeli kadı-askerliğine getirildi. 1183 (m. 1769) senesinde müddet sonra İstanbul’a döndü. Emîrgan’daki evinde istirahat Sultan Üçüncü Mustafa Hân tarafından, Pîrî-zâde Osman edip, ibâdetle meşgûl olduğu sırada doksan yaşında vefât etti. Sâhib Efendi’nin vefâtıyla boşalan şeyhülislâmlık makamına yükseltildi. Üçbuçuk sene müddetle bu şerefli ve yüksek Âlim, fâzıl ve güzel ahlâk sahibi olan Mirzâ Mustafa Efendi’nin, vazîfeyi doğruluk ve adâlet üzere yürüttükten sonra, 1187 (m. “Nebe’ cüzü Haşiyesi”, Türkçe “Eşrât-ü Saat Risalesi” ve “Şah 1773) senesinde ihtiyârlığı ve hastalığı sebebiyle bu vazîfeden Hüseyn Haşiyesi” adlı eserleri vardır. istifâ edip, Üsküdar’daki evinde istirahata çekildi, istirahat ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 83, 84 2) İlmiye salnamesi sh. 503 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4510 edip, ibâdetle meşgûl olduğu sırada vefât etti. Mirzâ-zâde Mehmed Sa’îd Efendi, ilim, irfan ve güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Vazifesine ehil, yaptığı işi Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için yapardı. Nâzik yaradılışlı olup, insanlara iyilik ve hüsnü muâmele ederdi. Adâlet ve doğruluktan ayrılmazdı. Bir konu üzerinde düşünmeden ve araştırma yapmadan konuşmazdı. Ancak ömrü, zayıflık ve hastalıkla geçtiği için ziyâretlere gidemezdi. Pâdişâhın ve şeyhülislâmın bulunması gereken toplantı ve bayramlaşmalara dahî gidemeyip, af dilerdi. İlmiye teşkilâtında MİRZÂ-ZÂDE MEHMED SA’ÎD EFENDİ ba’zı düzenleme ve yenilikler yapmak istemiş ise de, istediği başarıya ulaşamamıştı. Kaynaklarda eseri hakkında bilgiye Osmanlı âlimlerinden. Yetmişikinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. rastlanmamıştır. İsmi Mehmed Sa’îd’dir. Elliikinci şeyhülislâm Mirzâ Mustafa Efendi’nin torunu, ellisekizinci şeyhülislâm Mirzâ-zâde Şeyh ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ Mehmed Efendi’nin oğludur. Mirzâ-zâde diye şöhret bulmuştur. 1122 (m. 1710) senesinde İstanbul’da doğdu. 1188 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 103, 104 (m. 1774) senesinde İstanbul’da vefât etti. Üsküdar’da, Karacaahmed kabristanında, babasının yanına defnedildi. 2) İlmiye salnamesi sh. 538 Küçük yaşından i’tibâren ilim tahsiline başladı. Babasından ve 3) Kâmûs-ül-A’lâm cild-6, sh. 4510 zamanının âlimlerinden aklî ve naklî ilimleri öğrendi. Müderrislik diplomasını aldı. Birçok medreselerde müderrislik yaptıktan sonra en son, “Hâmise-i Süleymâniye” ünvanına ulaştı. Bu rütbede beş sene kalıp, ilim tedrisiyle meşgûl oldu. 1145 (m. 1732) senesinde İzmir, 1156 (m. 1743) senesinde MİRZÂ-ZÂDE ŞEYH MEHMED EFENDİ Bursa kadılığına ta’yin edildi. Bu arada Mekke-i mükerreme Osmanlı âlimlerinden. Ellisekizinci Osmanlı şeyhülislâmıdır. payesine de nail oldu. 1161 (m. 1748) senesinde İstanbul İsmi Mehmed olup, ellidördüncü şeyhülislâm Mirzâ Mustafa kadılığına getirildi. 1171 (m. 1757) senesinde Anadolu, 1173 Efendi’nin oğludur. Mirzâ-zâde diye bilinir. Doğum târihi (m. 1759) senesinde Rumeli kadıaskeri oldu. Bir ara bu bilinmemektedir. İstanbul’da doğdu. 1146 (m. 1733) senesinde vazîfeden ayrıldı. 1175 (m. 1761) senesinde Nakîb-ül-eşrâflık İstanbul’da vefât etti. Kabri, Kalenderhâne yakınında, evinin vazîfesiyle taltif edildi. 1176 (m. 1762) senesinde tekrar bitişiğindeki okulun bahçesinde medfûn bulunan babasının Rumeli kadıaskerliğine getirildi. Bu iki vazîfeyi birlikte kabrinin yanındadır. yürütürken, 1178 (m. 1764) senesinde Rumeli kadıaskerliği ve Nakîb-ül-eşrâflık vazîfelerinden istifâ ederek ayrıldı. 1181 (m. Küçük yaştan i’tibâren babasının yanında öğrenim gördü. 1767) senesinde tekrar Nakîb-ül-eşrâflığa ve üçüncü defa Zamanındaki âlimlerin tedris halkasında bulunup aklî ve naklî ilimleri tahsil etti. İlimde ilerleyip müderrislik diplomasını aldı. Çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra, Süleymâniye Medresesi müderrisliğine ulaştı. Bu arada Şeyhülislâm Ebû Sa’îd-zâde Feyzullah Efendi’nin kızıyla evlendi Kâdılık mesleğini tercih edip, ilk olarak İzmir, daha sonra Edirne kadılıklarında vazîfelendirildi. Çok geçmeden İstanbul kadılığına getirildi. 1125 (m. 1713) senesinde Anadolu kadıaskerliğine yükseltildi. 1128 (m. 1716) senesinde bu vazîfeden ayrıldı. Daha sonra Pirvâdî kadılığına gönderildi. Bir müddet geçtikten sonra tekrar Rumeli kadıaskerliğine getirildi. 1143 (m. 1730) senesinde meydana gelen Patrona Halîl isyanıyla ilgili olarak, sarayda toplanan ulemâ meclisinde hazır bulundu. Vazifeden ayrılan Yenişehirli Abdullah Efendi’nin yerine şeyhülislâmlık makamına getirilmesi teklif edildi. Kabûl etmek istemediyse de, Sadrâzam Dâmâd İbrâhim Paşa ve Rumeli kadıaskeri Seyyid Abdullah Efendi’nin ısrarları üzerine, Sultan Üçüncü Ahmed Hân tarafından 1143 (m. 1730) senesinde şeyhülislâmlık makamına getirildi. Aynı sene içinde Üçüncü Ahmed Hân tahttan inip yerine Sultan Birinci Malımûd MİS’AR BİN KEDAM Büyük hadîs âlimlerinden. Künyesi, Ebû Seleme’dir. Rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerde çok güvenilir olduğu için kendisine “Mushaf” da denir. Doğum târihi bilinmemektedir. 155 (m. 772)’de Mekke-i mükerremede vefât etti. 153, 152 yılında vefât etmiştir diyenler de vardır. Rivâyetlerinde çok güvenilir olan Mis’ar bin Kedâm, bin kadar hadîs-i şerîf rivâyet etti. İslâm âlimlerince senet kabûl edilen ve Kütüb-i sitte adı verilen meşhûr hadîs kitabları onun rivâyetlerini almışlardır. Adiy bin Sabit, Hakem bin Uteybe, Amr bin Mürre ve başkalarından hadîs-i şerîf bildirdi. Ondan da, Süfyân bin Uyeyne, Yahyâ el-Kettân, Muhammed bin Bişr, Yahyâ bin Âdem ve daha birçok kimse hadîs-i şerîf rivâyet etmiştir. Hân geçince şeyhülislâmlık makamında kaldı. Bu yüksek ve Onun hakkında âlimler şöyle söylemişlerdir. Yahyâ bin el- şerefli vazîfeyi yedi ay 17 gün yaptıktan sonra, 1143 (m. 1731) Kettan: “Mis’ar’dan daha çok sözüne güvenilir birisini senesinde ihtiyârlığı ve rahatsızlığı sebebiyle istifâ etti. görmedim.” Üsküdar’daki Sultantepesi üzerindeki çiftliğinde istirahata çekildi. Evinde Allahü teâlâya ibâdet ve tâat etmekle meşgûl Ahmed bin Hanbel: “Sika (sözüne güvenilir olan) Şu’be ve iken vefât etti. Mirzâ-zâde Şeyh Mehmed Efendi, aklî ve naklî Mis’ar gibi olur.” ilimlerde derin âlim, âbid (çok ibâdet eden), güzel ahlâk sahibi bir zât idi. Her işinde Allahü teâlânın rızâsını gözetir, Vekî bin Cerrah: “Mis’arın şüphesi, başkasının yakîni (kesin haramlardan ve şüphelilerden şiddetle kaçınırdı. Kâdılık ve bilgisi) gibidir.” İbn-i Mis’ar (Mis’ar’ın oğlu): “Babam Kur’ân-ı şeyhülislâmlığı müddetince, doğruluk ve adâletten ayrılmadı. kerîmin yarısını okumayınca uyumazdı.” İnsanlara hizmet etmeyi Allahü teâlânın rızâsına kavuşmak için vesile bilirdi. Hak bildiğini söylemekten çekinmezdi. Geceleri seher vaktine kadar namaz kılıp ibâdet eder, her üç günde bir defa Kur’ân-ı kerîmi hatmederdi. Eserleri hakkında kaynaklarda bilgiye rastlanmamıştır. ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) Devhat-ül-meşâyıh sh. 88 Yala: “Mis’ar ilim ve vera’ı (şüphelilerden kaçınmayı) kendisinde toplamıştır.” Süfyân-ı Sevrî hazretleri, O’nun, doğruluk kaynaklarından biri olduğunu söylemiştir. Mus’ab bin Mikdâm ( radıyallahü anh ) buyurur ki: Resûlullahı (aleyhisselâm) rü’yâmda gördüm. Süfyân-ı Sevrî, elinden tutmuştu. Süfyân-ı Sevrî “Yâ Resûlallah, Mis’ar bin Kedâm 2) İlmiye salnamesi sh. 510 vefât etti” deyince, Resûlullah ( aleyhisselâm ) “Evet vefât etti. Bunu gök ehline müjdele!” buyurdu. 3) Kâmûs-ül-a’lâm cild-6, sh. 4510 Süfyân bin Uyeyne ( radıyallahü anh ) buyurdu ki: “Mis’ar bin ediyorsun.” Bu sözleri dinleyen halife ona kadılık teklifinden Kedâm ( radıyallahü anh ) vefât edince, sanki, lâmbalar ve vazgeçti ve onu affetti. Sonra, Mis’ar hazretlerine “İmkânım ışıklar söndü zannettim.” olsa, sana yaya olarak gider gelirdim Mis’ar” dedi. Mis’ar’ı rü’yâda gördüler, en fâideli amel olarak neyi buldun? Mis’ar hazretlerinin rivâyet ettiği hadîs-i şeriflerden ba’zıları: dediler. “Allahü teâlâyı hatırlayıp, anmayı” cevâbını verdi. Mis’ar hazretleri, hem hakkı ve doğruyu anlatır ve nasîhatta “Kim Ramâzan-ı şerîfin başından sonuna kadar cemâatle bulunur ve hem de Allahü teâlâya ibâdet husûsunda da namaz kılarsa, Kadir gecesinden nasîbini almış olur.” gayretli ve ısrarlı hareket ederdi. Namazdan sonra insanın nefsi, şöyle şöyledir diye onun kötülüklerini şiirle dile getirirdi. Her gece, Kur’ân-ı kerîmin yarısını okumadan uyumazdı. Bitirince hafifçe uyur, sonra değerli bir şeyini kaybedip, onu arayan kimse gibi korkarak yerinden kalkar, dişlerini misvaklar, abdestini alır, fecr doğuncaya (sabah oluncaya) kadar, kıbleye doğru dönüp tefekkür ederdi. Yaptığı işleri gizlemekte çok itina gösterirdi. Kıyâmet günü hatırına geldiği zaman ağlar, hattâ, orada bulunanlar onu teselli ederdi. Annesine hizmet eder, “Eğer annem olmasaydı, zarûret olan “Başını imâmdan önce kaldıran, Allahü teâlânın, onun başını köpek başına çevireceğinden korkmaz mı?” “Secde ettiğin zaman, yırtıcı kuşlar gibi, iki kolunu yere döşeme, avucuna dayan. Pazun ile koltuk arasını vücûduna yapıştıma. Böyle yaparsan, her uzvun secde etmiş olur.” “Gölgeler yayılıp, rüzgârlar esmeğe başladığı zaman, ihtiyâçlarınızı, Allahü teâlâya arz ediniz. Çünkü bu saat, tövbe edenlerin saatidir.” ihtiyâçlar dışında mescidden ayrılmazdım” derdi. Namaz “Faydalanılmayan ilim, Allahü teâlânın yolunda kıldığında, oturduğunda, kısaca, her zaman ağlardı. harcanmayan hazine gibidir.” Süfyân-ı Sevrî hazretleri onun ölüm hastalığı zamanında “Sarhoş eden herşey haramdır.” yanına girdiği zaman, o ağlıyordu. “Ey Mis’ar niçin ağlıyorsun? Vallahi şu anda ölmek isterdim” deyince Mis’ar ( Resûlullah ( aleyhisselâm ) Abdurrahmân bin Sümrete’ye “Yâ radıyallahü anh ), “O zaman sen ameline güveniyorsun. Abdurrahmân, başkanlık (baş olmayı) isteme.” Fakat ben, sanki bir dağın tepesindeyim, nereye düşeceğimi bilmiyorum” dedi. Bu söz üzerine, Süfyân-ı Sevrî hazretleri Resûlullaha ( aleyhisselâm ), Allahü teâlânın evliyâsından ağladı ve “Senin, Allahü teâlâdan korkman, benden daha soruldu: “Onlar görüldüğü zaman Allahü teâlâ fazla, ey kardeşim” dedi. Süfyân-ı Sevrî hazretleri ondan hatırlanır” buyurdu. bahsederken künyesiyle Ebû Seleme der, ismiyle (Mis’ar) demekten haya ederdi. Berâ bin Âzîb’in ( radıyallahü anh ) babası şöyle bildirir, Biz Resûlullahın ( aleyhisselâm ) “Yâ Rabbi! Kullarını dirilttiğin Bir gece annesi ondan içmek için su istedi. Dışarı çıktı. gün, beni azâbından koru” buyurduğunu duydum, demiştir. Testiyi alıp getirinceye kadar annesi uyuya kalmıştı. Testi elinde sabaha kadar, annesi uyanıncaya kadar öylece bekledi. “Kim, Allahü teâlânın rızâsı için hacca çıkarsa, Allahü teâlâ onun geçmiş ve gelecek günahlarını bağışlar, duâ ettiği kişi için de şefaatini kabûl eder.” Halife Ebû Ca’fer Mansûr, kadılık için onu aradı. Mis’ar hazretleri, ondan izin isteyip şöyle buyurdu: “Ey mü’minlerin emîri, ailemin bir dirhemlik ihtiyâcı oluyor. Onlara “Size onu satın alayım” diyorum, fakat benim yaptığım alış-verişten memnun olmuyorlar. Benim çoluk çocuğum bir dirhemlik bir alış-verişimden râzı olmadığı halde, sen bana kadılık teklif “Cennet ehli Cennete, Cehennem ehli de Cehenneme girdiği zaman bana “Yâ Muhammed! Şefaat et, ümmetinden sevdiğini (Cehennemden) çıkar” denir. O gün Eshâbımdan birine sövme suçu ile Allahü teâlâya gelen kimse, benim şefaatimden mahrûm kalacaktır.” “Ya âlim, ya talebe veya ilim meclisinde bulunan, yahut ilim “Bir kimse, bir kötülük görürse, onu eliyle düzeltsin. Buna ve ilim ehlini seven ol. Beşincisi ya’nî, ilim ve ilim ehlinden gücü yetmezse, diliyle, buna da gücü yetmezse, kalbiyle hoşlanmayan olma.” buğz etsin. Bu ise imânın en zayıf mertebesidir.” Mis’ar ( radıyallahü anh ), Cerîr bin Abdullah’ın ( radıyallahü “Her peygamberin kendi ümmeti hakkında duâsı vardır. anh ), Peygamberimize ( aleyhisselâm ) bîat etmek için Benim duâm, ümmetime şefaat için oldu.” gittiğini, Resûlullahın ona, her müslümana nasîhat vermeyi şart koştuğunu, “Ben, size nasîhat veriyorum” buyurduğunu “Saflarınızı düzeltiniz, çünkü safların doğru ve düzgün bildirmiştir. olması, namazı tamamlar.” “Resûlullah ( aleyhisselâm ) şu sözlerle duâ buyururlardı: “Resûlullah ( aleyhisselâm ) Kur’ân-ı kerîmi hatmedip bitirdiği “Allahım! Beni kötü huylardan, nefsimin arzu ve isteklerinden zaman, ehlini (ailesini) toplar ve duâ ederdi.” ve hastalıklardan muhafaza et.” “Allahım! Beni bir an bile nefsime bırakma. İhsan edip, verdiğin iyi şeyleri benden alma.” “Gece namazının, gündüz namazına üstünlüğü, gizli olarak verilen sadakanın, açıktan verilen sadakaya üstünlüğü gibidir.” “Kim, küçüklüğünde babasına bir içim su verirse, Allahü teâlâ ona kıyâmet günü, Kevser suyundan yetmiş içim su verir.” “Rü’yâsında beni gören, gerçekten beni görmüştür. Çünkü, şeytan benim sûretime giremez.” “Harb, hîledir.” “Kur’ân-ı kerîm bittikten sonra yapılan duâ, kabûl edilir.” “Âdemoğlu, helak olsa, ihtiyârlasa bile, onda, hırs ve emel (arzu ve istekler) yine kalır.” “Şefaatim, ümmetimden büyük günâhı olanlara olacaktır.” “Allahü teâlâ, yapmadıkları ve konuşmadıkları müddetçe, ümmetimin kalbine gelen vesveseleri bağışlamıştır.” “Arzu ve istekler, yapılmadığı ve konuşulmadığı müddetçe, bağışlanır.” “Resûlullah ( aleyhisselâm ) hasır üzerinde uyumuş, yanlarında izler yapmıştı. Hazreti Âişe, “Yâ Resûlallah İran Kisrası ve Bizans İmparatoru Kayser büyük bir saltanat “Kabrim ile minberim arası, Cennet bahçelerinden bir içerisindedir. Sen ise, Allahü teâlânın Peygamberisin, hiç bir bahçedir.” şeyin yok. Hasır üzerinde uyuyor, değersiz elbiseler giyiyorsun” dedi. Bunun üzerine Resûlullah ( aleyhisselâm ), “Bir müslümanın vücûduna bir rahatsızlık isâbet ettiği zaman, Hazreti Âişe vâlidemize şöyle buyurdu: “Yâ Âişe! Eğer Allahü teâlâ, o kulunu koruyan meleklere, sağlığı yerinde iken isteseydim, altından dağlar, benimle yürürdü. yaptığı amelleri, her gece ve gündüz, bu kulum için yazınız, Cebrâil (aleyhisselâm) bana, dünyâ hazinelerinin emrini verir.” anahtarlarını getirdi. Ben istemedim.” “Bütün zevcelerimle evliliklerim ve kızlarımı evlendirmem, “Allahü teâlâya, herhangi bir şeyi ortak koşmadan hepsi Cebrâil’in (aleyhisselâm) Allahü teâlâdan getirdiği izinle konuşan bir kimse Cennete girer.” olmuştur.” İbni Mes’ûd’dan ( radıyallahü anh ) bildirilmiştir Resûlullaha “Kalbinde, benim sevgim olan bir kulun cesedini Allahü en üstün amel hangisidir, diye sordum. Resûlullah ( teâlâ Cehennemde yakmaz.” aleyhisselâm ) şöyle buyurdular: “Zamanında kılınan namaz, ana-babaya iyilik, Allahü teâlânın yolunda cihad etmek.” “Yaslanarak yemek yemem.” Resûlullah ( aleyhisselâm ), Allahü teâlâdan şöyle bildirir: “Kulum bana bir karış yaklaşırsa, ben ona, bir arşın yaklaşırım. Kulum bana bir arşın yaklaşırsa, ben ona bir kulaç yaklaşırım. Kulum bana yürüyerek gelirse, ben ona koşarak gelirim. Eğer kulum, yer dolusu hatâ ile gelse yalnız bana bir şeyi ortak koşmasa, onun yer dolusu hatâlarını bağışlardım.” MOĞOLTAY BİN KILIÇ Hadîs ve târih âlimi. İsmi, Moğoltay bin Kılıç bin Abdullah el-Hakkârî et-Türkî el-Hanefî olup, künyesi Ebû Abdullah’dır. Lakabı ise Alâüddîn’dir. Mis’ar bin Kedâm’ın ( radıyallahü anh ) kıymetli sözlerinden 690 (m. 1291) senesinde doğdu. 762 (m. 1361) ba’zıları: “İnsanların en ârifi, onların ayıbını görmeyendir.” senesi Şa’bân ayında vefât etti. Mis’ar hazretleri şu ma’nâda bir şiir söyledi: “Ey aldanmış kişi, Moğoltay bin Kılıç; Tâcüddîn Ahmed bin Ali bin senin gündüzlerin gaflet, gecelerin de uyku ile geçiyor. Sonu Dakîk-ül-Iyd, Şeyh Takıyyüddîn, el-Hüseyn bin pişmanlık olan işlerde kendini sıkıntıya sokuyorsun. Ömer el-Kürdî, el-Vânî, el-Hatemî, ed-Debbûsî, Hayvanlar da dünyâda böyle yaşıyor.” Ahmed bin eş Şücâ’ el-Hâşimî, Muhammed bin Muhammed bin Îsâ et-Tabbâh’dan ve birçok “Kişi, haramların bir anlık lezzetine ve tadına aldanır. Ondan âlimden hadîs-i şerîf dinledi ve rivâyet etti. sonra o lezzet kaybolur. Fakat günah ve yaptığından pişmanlık ve utanma devam eder.” İlim tahsilini tamamladıktan sonra, Zâhiriyye hadîs külliyesinde ders verdi. Moğoltay bin Kılıç, “Oğluna şöyle nasîhatta bulunmuştu: “Oğlum! Ben sana hadîs ilminde hafız (yüz bin hadîs-i şerîfi nasihatimi ettim. Sen çok şefkatli olan babanın sözünü dinle. râvîleriyle ezbere bilen) idi. Aslen Türk olan Şaka ve gösterişi terk et. Bu iki huyu, sevdiğim hiç kimse için Moğoltay bin Kılıç, neseb ilmini çok iyi bilirdi. istemem. Ben bu ikisini denedim. Hiç kimseye övünecek ve Daha sonra Mısır’a gitti. Oradaki Muzafferiyye övünülecek bir tarafını görmedim. Bilgisizlik, toplum içerisinde Medresesi’nde ders verdi. kişinin değerini düşürür.” Moğoltay bin Kılıç, yüzden fazla eser yazdı. Mis’ar bin Kedâm’a ( radıyallahü anh ), Medinedekilerin en Yazmış olduğu eserlerden ba’zıları şunlardır: 1- âlimi kimdir? diye sordular. Cevab olarak, “En takvâ sahibi El-İşâretü ilâ sîret-il-Mustafâ ve Târihu min ba’dihi (haramlardan sakınan) kimse, en âlim odur” buyurdu. minel-Hulefâi, 2- Şerh-ül-Câmi-us-Sahîh lilBuhârî (Yirmi cildlik bir eser), 3- Zeyl alel-mü’tetif Duâ istemek için gelene, “Sen duâ et ben âmin diyeyim. vel-muhtelif Libni Nukta, 4-Ez-Zehr-ül-bâsim fî Çünkü, duâ etmek, istek sahibinden olur” buyururdu. sîreti Ebi’l-Kâsım, 5- İkmâlü tehzîb-il-kemâlî fî esmâ-ir-ricâl (Onüç cildlik bir eser), 6-El-İ’lâm bi ¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾¾ 1) El-A’lâm cild-7, sh. 216 2) Tehzîb-üt-tehzîb cild-10, sh. 113 sünnetihi aleyhisselâm: İbn-i Mâce’nin Sünen’inin şerhidir. 7-El-İşâretü, 8- El-Vâdıh-ül-mübîn fî men üstüşhide minel Muhibbîn, 9- El-İttisâl fî muhtelifin-nisbeti, 10- El-Hasâis-ün-Nebeviyye, 11- ElÎsâl (Lügat). 3) Tabakât-ül-kübrâ cild-1, sh. 57 4) Hilyet-ül-evliyâ cild-7, sh. 209 5) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 1038 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-12, sh. 313 2) Ed-Dürer-ül-kâmine cild-4, sh. 352 3) Lisân-ül-mîzân cild-6, sh. 72 Molla Abdülkerîm Efendi, güzel ahlâkı, cömertliği ve insanlara olan şefkat ve merhameti ile çok sevildi. Pekçok talebe 4) Şezerât-üz-zeheb cild-6, sh. 197 5) Esmâ-ül-müellifîn cild-2, sh. 467 6) El-A’lâm cild-7, sh. 275 7) Zeyl-i Tabakât-ül-huffâz sh. 534 yetiştirip, avvâm ve havvâstan çok kimseye nasihatlerde bulundu. Pekçok günahkârın tövbe edip sâlih amel işlemesine, birçok kâfirin müslüman olmasına vesîle oldu. Herkes tarafından sevildi ve hürmet gördü. Kitap yazmak için fazla vakit bulamayan Abdülkerîm Efendi, Sa’deddîn Teftâzânî’nin ( radıyallahü anh ) eserlerinden 8) Hüsn-ül-muhâdara cild-1, sh. 359 “Telvîh”in baş kısmına ve “Metâlî”ye haşiyeler yazdı. 9) Zeyl-i Tezkiret-ül-huffâz sh. 365 Molla Abdülkerîm Efendi, esîr alınan Hıristiyan çocukları arasında payitahta getirilirken, atın üstüne atılan heybenin bir tarafını Fâtih devri vezîr-i a’zamlarından Mahmûd Paşa ile birlikte paylaşıyor, heybenin diğer gözünde Molla Ayas, tek başına dengeyi sağlıyordu. Daha sonraları Molla Ayas, onlarla MOLLA ABDÜLKERÎM EFENDİ bir araya geldiğinde; “Payitahta gelirken ağırlıkça sizin ikinize nasıl denksem, şimdi de ilim bakımından ikinize öyle dengim” Osmanlı Devleti’nin altıncı şeyhülislâmı, Hanefî mezhebi fıkıh der latife yapardı. âlimi. Doğum yeri ve târihi bilinmemektedir. Balkan ülkelerine yapılan bir fetih hareketinde, Sultan İkinci Murâd Hân’ın Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın vezîrlerinden Mahmûd Paşa’ya beylerinden Mehmed Ağa tarafından esîr edilen hıristiyan yakınlığı ile tanınan Molla Vildân anlatır: “Birgün Mahmûd çocukları arasında Osmanlı başşehrine geldi. O sırada Paşa, söz arasında beni çok sevdiğinden bahsetti. Ben de, şehzâde olan Sultan Mehmed Hân’a hediye edildi. Sultan onun Molla Abdülkerîm Efendi’ye olan ilgisinden bahisle; “Siz, İkinci Bâyezîd zamanında şeyhülislâm oldu. 900 (m. 1495) benden çok Abdülkerîm Efendi’yi seversiniz” dedim. Mahmûd senesinde vefât etti. Edirne’de yaptırmış olduğu sıbyan paşa da; “Evet, doğru söyledin” dedi. Ben de; “Molla mektebinin bahçesine defnedildi. Abdülkerîm sizin Cennete girmenize sebeb mi olacak ki, bu kadar seviyorsunuz?” dedim. Mahmûd Paşa da; “Cennete Molla Abdülkerîm Efendi, Osmanlı payitahtına gelince, ehil kimseler tarafından yapılan zekâ testinde ilk derecelere girdi. Küfür diyarından kurtaran Mehmed Ağa tarafından, Şehzâde Mehmed Çelebi’ye (Fâtih) hediye edildi. Sarayda İslâm terbiyesine göre yetiştirilip, Türkçe öğretildi. Arabca ve Farsçaya vâkıf oldu. Meşhûr âlim Alâeddîn Ali Tûsî’den ilim öğrendi. Molla Fenârî’nin oğlu Muhammed Şah Fenârî ve Alâeddîn Tûsî’nin talebesi olan Sinân-ı Acemî’nin ilminden istifâde etti. Aklî ve naklî ilimlerde âlim oldu. İstanbul’un fethinden önce ba’zı medreselerde müderrislik yaptı. İstanbul’un fethinden sonra, İstanbul’da açılan medreselerden birine, daha sonra da Sahn-ı semân medreselerine müderris ta’yin edildi. Daha sonra, 893 (m. 1488)’de, Molla Gürânî’nin vefâtından sonra şeyhülislâm oldu. 900 (m. 1495) senesinde vefât edinceye kadar bu vazîfede kaldı. sokacak desem de olur. Çünkü o, benim günahlardan tövbe etmeme vesîle oldu. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın kapıcıbaşısı iken, bir günâha mübtelâ olmuştum. Bir sabah Abdülkerîm Efendi, evimizi şereflendirdi. Bir müddet sohbetten sonra, ayağa kalktı. Hürmet ve ta’zimle kapıya kadar yolcu ederken, Abdülkerîm Efendi bana döndü ve; “Dünyâ ve âhıretine yarar bir sözüm var ki, iyi dinleyip kötülüklerden sakınasın” dedi. Ben de; “Buyurun” dedim. Sözüne devamla; “Elhamdülillah, ilim sahibisin ve pâdişâhın da yakınlarındansın. Çok geçmeden vezirlik makamına yükseleceğin aşikârdır. Ne yazık ki, içini ve dışını günah pisliklerinden temizlemeye gayret etmezsin. Vezirlik makamı, akıllı kimselerin durağıdır. Osmanlı Devleti’nin yüce dîvânı, temiz insanların toplandığı bir yerdir. Gel kerem eyle, içini o günah pisliklerine bulama ve dalâlet çukurlarına düşüp debelenme!” dedi. O bana bu nasihatleri verirken, hava soğuk olmasına rağmen boncuk boncuk terledim. Hemen o ânda tövbe ettim ve onun bildirdiği doğru doğrulukla meşhûr idi. Gayet hoş ve sevimli bir hâli vardı. yoldan ayrılmadım” dedi. Ben de; “Gerçekten onu sevmek Hükümlerinde, kesin, kat’î ve kararlı idi. İstikâmet sahibi olup, yalnız size değil, bize de vâcib oldu demekten kendimi dînimizin emirlerine son derece bağlı idi. İsrâftan hiç alamadım.” hoşlanmazdı. Uygunsuz durumlar karşısında, gerektiği yerde sert davrandığı bile olurdu. Kendisi de isrâftan son derece kaçınır, gayet sâde olarak yaşardı, insanlara örnek olan bir 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 176 hâli vardı. Çok edebli, sâlih, cömert, merhametli ve cana yakın bir zât idi. Dostluğunda sâdık idi. 2) Devhat-ül-meşâyıh sh. 12 3) Tâc-üt-tevârih (ulemâ kısmı) 4) Kâmûs-ül-â’lâm cild-1, sh. 3089 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 500 2) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 404 MOLLA ABDÜLVEHHÂB BİN TÂCÜDDÎN Osmanlı devri âlimlerinden. İsmi, Abdülvehhâb bin Tâcüddîn olup, Molla Abdülvehhâb diye tanınır. Küçük Tâcüddîn MOLLA ABDÜRRAÛF Efendi’nin oğludur. 950 (m. 1543) senesinde doğdu. Doğum Osmanlı âlimlerinin meşhûrlarından. İsmi, Abdürraûf bin yeri bilinmemektedir. 1014 (m. 1605) senesi Rebî’ul-âhır Muhammed bin Ömer bin Hamza olup, büyük âlim Molla Arâb ayında İstanbul’da vefât etti. Kabri sur içinde Sarı Gürz Bursavi’nin oğlu ve yine meşhûr âlimlerden Sahn-ı semân Mescidi’nin avlusundadır. müderrisi Arab-zâde’nin birâderidir. 932 (m. 1525) senesinde Molla Abdülvehhâb’ın babası Küçük Tâcüddîn Efendi de zamanın âlimlerinden idi. Abdülvehhâb ilk tahsilini babasının huzûrunda yapıp, bundan sonra o zamanın meşhûr âlimlerinin doğdu. 1009 (m. 1600) senesi Rebî’ul-âhır ayında İstanbul’da vefât etti. Fâtih-Çarşamba’da Kovacı-Dede Mescidi’nin yanında medfûndur. ders ve sohbetlerinde bulundu. İlim öğrenmek husûsunda Daha yedi yaşında iken babası vefât eden Molla Abdürraûf, istidat ve kabiliyetinin fevkalâde olduğu görülünce, Çivi-zâde ilim tahsili çağına geldiğinde, ağabeyi olan Arab-zâde’den Efendi’nin derslerine gönderildi. Ondan ve çeşitli ders almaya başladı. Daha sonra, Bursa’da Ahmed Paşa medreselerdeki müderrislerden okuyarak yetişti. Zamanın Medresesi müderrisi Kâdı-zâde, Niksârî, Kaynî, Küçük Şems, âlimlerinden oldu. İlk olarak 990 (m. 1582) senesinde, Küçük Bostan ve İmâm-zâde efendilerden ilim öğrendi. 951 Müderris-zâde Efendi yerine Kâsımpaşa’da müderris olarak (m. 1544) senesinden sonra, Çivi-zâde Efendi’nin talebesi vazîfeye başladı. Sekiz sene sonra Sahn-ı semân oldu. medreselerine ta’yin edildi. Şehzâde ve Süleymâniye medreselerinde de vazîfe yaptıktan sonra, 1003 (m. 1594) 955 (m. 1548) senesinde ilim tahsilini tamamlayan Molla senesinde Manisa’da Sultan Murâd Medresesi’nde müderris, Abdürraûf, ilk olarak Bursa’da Hamza Bey Medresesi’ne üç sene sonra Şam kadısı oldu. Bir sene sonra Bursa’ya müderris oldu. Bir taraftan da ilim ve fazilette ilerlemek için nakledildi. İki sene sonra Kâhire kadısı olarak vazîfelendirildi. Küçük Tâcüddîn Efendi’nin kurduğu yüksek ilim meclislerine 1011 (m. 1602) senesi Recep ayında İstanbul kadısı oldu ise devam etti. de, aynı sene içinde emekliye ayrıldı. Üç sene sonra da vefât etti. Molla Abdülvehhâb Efendi (rahmetullahi aleyh), iffet ve Molla Abdürraûf, 960 (m. 1553) senesinde Kanunî Sultan Süleymân Hân’ın Nahcivan seferine katıldı. Dönüşte Edirne’de bulunan Çuhacı Medresesi’ne müderris oldu. MOLLA ALİ EFENDİ 967 (m. 1559) senesinde Anadolu kadıaskeri Abdülkerîmzâde Efendi huzûrunda çeşitli ilimlerden imtihan edilen Molla Serhad evliyâsının büyüklerinden. Rumeli’nde gâzîler Abdürraûf, bu imtihanda da muvaffak oldu. Bunun neticesinde arasında meşhûr olup, onların ma’nevî desteği oldu. 1005 (m. derecesi yükseltilerek, Bursa’daki Hançeriyye Medresesi’ne 1596) senesinde Dimitrofça’da vefât edip, Eski Câmi ta’yin olundu. 977 (m. 1569) senesinde Edirne’de Üç Şerefeli yakınında defnedildi. medreselerine, dört sene sonra İstanbul’a gelerek Sahn-ı semâm medreselerine ve aynı sene içinde de Sultan Selîm Medresesi’ne müderris oldu. Ali Efendi, genç yaşında aklî ve naklî ilimlerde ilerleyip, vakitlerini ibâdet ve Kur’ân-ı kerîm okumakla kıymetlendirmişti. Resûl-i ekremin ( aleyhisselâm ) bildirdiklerine tâbi olmakta 983 (m. 1575) senesinde Selanik kadısı olan Molla Abdürraûf, ısrarlı olunca, güzel ahlâkta üstün oldu. Birgün Kur’ân-ı kerîmi daha başka yerlerde de kadılık yaptıktan sonra, 992 (m. 1584) hatmederken; “Bu hatm-i şerîfi Resûlullahın ( aleyhisselâm ) senesi Receb ayında, vezîr-i a’zam ve serdâr-ı ekrem Osman rûhu için okuyacağım” diye niyet eyledi. Hatmi bitirince, Paşa’nın İran üzerine yaptığı seferde, orduda kadı olarak Resûlullah efendimizi ( aleyhisselâm ) rü’yâsında görmekle bulundu. 995 (m. 1587) senesi Receb ayında tekrar Selanik şereflendi. Kendisine Allah yolunda ilerleyeceği, yüksek kadılığına ta’yin olunan Molla Abdürraûf, bir sene sonra makamlara kavuşacağı bildirildi. Mübârek bir zâta talebe Yenişehir kadısı Osman Efendi ile yer değiştirdi. 997 (m. olacağı, ondan çok istifâde edeceği işâret edilip, ba’zı 1589)’de Mekke-i mükerreme kadısı oldu. 1003 (m. 1594) alâmetleri gösterildi. Serhat boylarında, Allahü teâlânın rızâsı, Zilhicce ayında Bursa’ya hâkim, üç sene sonra Mısır’a vâli ve insanların huzûr ve saadeti için çarpışan Osmanlı akıncılarının bir sene sonra da Eyyûb kadısı oldu. arasına karışıp yıllarca cihâd etti. Rü’yâsında işâret edilen Mahmûd ismindeki Allah dostu bir velîden ilim ve feyz alıp 1009 (m. 1600) senesi Rebî’ul-âhır ayında vefât eden Molla kemâle geldi. Halkın arasına karışıp, müezzinlik, imamlık, Abdürraûf’un cenâzesi Fâtih Câmii’ne getirildi. Cenâze hatiplik gibi hizmetlerde bulundu. Halk arasında Hakla beraber namazını Şeyhülislâm Sun’ullah Efendi kıldırdı. Daha sonra olup, insanlara Allahü teâlânın emir ve yasaklarını anlatarak Çarşamba semtinde bulunan Kovacı-Dede Mescidi’nin ilim ve feyz saçtı. Kendini halktan bir kimse gibi gösterip, yanında defnolundu. gösteriş ve riyadan uzak bir hayat yaşadı. Hasen Paşa kumandasındaki Osmanlı askerlerinin, Seçen kalesi civarında Molla Abdürraûf Efendi, ilminin ve faziletinin çokluğu ile yaptıkları savaşta, onların arasındaydı. Bulunduğu savaşlarda meşhûr, birçok güzel hasleti kendinde toplamış, pek kıymetli, onun varlığı askerin ma’neviyâtını yükseltirdi. Sık sık akıncı çok yüksek bir zât idi. Âlimlerin gözdesi olup, naklî ilimlerle birlikleri arasına karışır, onlara, insanlara iyi davranmaları ve birlikte, aklî ilimleri de bilirdi. Gayet mütevâzi olup, kendi her işi Allahü teâlânın rızâsı için yapmaları husûsunda hâlinde yaşardı. Her şeyi tam doğruluk üzere idi. Kul hakkını nasihatlerde bulunurdu. gözetir, bu husûsa çok riâyet ederdi. “Uyûn-ül-mezâhib” isimli esere şerhi, ayrıca birçok risaleleri vardır. İşi, fikri ve zikri hep Allahü teâlânın rızâsı olan Ali Efendi, ba’zı serhad kasabalarını ziyâret edip, bir kısmında uzun zaman ikâmet etti. İki defa hacca gitti. Şam’da, Çelebi Halîfe 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 442 talebelerinden Uveys Efendi’nin yolunda olan Abdülkerîm Efendi ve kardeşi Muhammed Çelebi ile görüşüp sohbet etti. Üveysiyye yoluna dâhil oldu. Tekrar serhad boyuna döndü. Çok sıkıntılar çekti. Yirmiden fazla çocuğu vardı. Evlâdının hepsi vefât etti. Kalbi merhametinden kan ağlarken, gözünden bir damla yaş akıtmadı. Bu, Allahü teâlânın emrine râzı Kurumu tarafından bugünkü şekline getirilmiştir. Şimdi iki olmanın bir ifâdesi idi. Veren O, alan da O idi. Çocuklarından kubbeli ve tek minareli olan bu câmi, eskiden dokuz kubbeli ve Ömer ve Hasen çelebiler, ilimde icâzet aldaktan sonra vefât üstü kurşun kaplı idi. Zelzelede kubbeler çökünce, iki tanesinin etmişlerdi. Baba kalbi bu işe daha fazla dayanamadı. Vücûdu duvarları ve bir kısım kemerleri ile, dışarıda bir minaresi günden güne eridi. Yatağa düştü. O sırada Sultan Üçüncü kalmıştır. Mehmed Hân, Eğri seferine çıkmıştı. Askerin ba’zısı firar etmiş, Osmanlı ordusu zor duruma düşmüştü. Ordunun Molla Arab’ın dedesi, büyük âlim Teftâzânî’nin talebelerinden yenildiği haberi, tâ Molla Ali Efendi’nin kulağına kadar gelmişti. olup, Mâverâünnehr’den Antakya’ya geldi. Babası da âlim, Haber kendisine gelince bir miktar duraklayan Ali Efendi; sâlih bir zât idi. Molla Arab, küçük yaşta Kur’ân-ı kerîmi, Kenz “Hayır haber doğru değildir!” dedi. Çok geçmeden ordunun ve Şâtıbî ve ba’zı eserleri ezberledi. Fıkıh ilmini fazilet sahibi muzaffer olduğu haberi geldi. babasından, usûl-i fıkh, kırâat ve Arabî ilimleri, amcaları Şeyh Hasen ve Şeyh Ahmed gibi âlimlerden öğrendi. Hocalarının Molla Ali Efendi, çok cömert bir kimse idi. Kudretine göre feyz ve bereketleri ile, ilimde üstün bir dereceye yükseldi. garîblere ve yolculara ziyâfet ve ikramlarda bulunurdu. Daha sonra Tebrîz diyarına gitti. Birkaç yıl kalıp, Tebrîzli Altmıştan fazla Kur’ân-ı kerîm yazmakla şereflendi. Kur’ân-ı Mevlânâ Mürîd’den ilim öğrendi. Sonra Antakya’ya döndü. kerîm okumakta, Allahü teâlânın ismini zikr ve fi’liyyâtını Haleb ve Kudüs’deki âlimlerle görüştü. Çok şey öğrendi. tefekkürde devamlı idi. Söylediği söz, okuduğu duâ hemen Şöhreti her yere yayıldı. Hacca gitti. Bir müddet mücavir te’sîrini gösterirdi. olarak kaldı. Sonra Mısır’a gelip, İmâm-ı Süyûtî ve Şa’bî’nin derslerinde bulundu. Hadîs ilminde icâzet (diploma) aldı. Va’z, Pekçok talebe yetiştiren Molla Ali Efendi, talebelerini gazâya ders ve fetvâ verdi. Mısır’daki Çerkez sultanlarından Kayıtbay, gönderir, onları dînimize hizmet için teşvik ederdi. Belgratlı onun sohbetlerine katıldı ve va’zlarını dinledi. Ona çok hürmet Münîri Efendi ve Ali Dede onun talebeleri arasındadır. etti ve sevgisi sebebiyle Mısır’dan ayrılmasına müsâade etmedi. Onu vâ’iz ve müftî ta’yin etti. Molla Arab, fıkıh ilmine dâir Müstesfâ ve Dürer Gurer kitablarındaki mes’eleleri içinde 1) Kitâb-ı silsile-il-mukarrebin ve menâkıb-il-müttekîn (Münirî Efendi) vr. 78a toplayan “Nihâyet-ül-Fürû’” adlı eseri yazıp, Sultan’a hediye etti. Herkesten hürmet ve saygı gördü. 901 (m. 1495) senesinde Sultan Kayıtbay vefât edince, Molla Arab Bursa’ya gitti. Orada halk ve ileri gelenlerden çok hürmet gördü. Va’z edip, devamlı Allahü tealanın emir ve yasaklarını bildirdi. Halka, haram ve günahların öldürücü zehir olduğunu anlattı. Sonra İstanbul’a gitti. Burada da va’z ve irşâd ile MOLLA ARAB meşgul oldu. Sultan ikinci Bâyezîd Han Molla Arab’ın şöhretini işitip dersine geldi. Va’zını dinleyip te’sirli konuşmalarına İslâm âlimlerinin büyüklerinden. İsmi, Vâ’iz Muhammed bin hayran oldu. Çok defa ziyaretine gelip devletin bekâ ve Ömer bin Hamza Antâkî olup, lakabı Muhyiddîn’dir. Haleb’den devamı için duâlarını taleb etti. Molla Arab, “Tehzîb-üş- Bursa’ya gelmiş olduğundan dolayı Molla Arab dendi. Bu Şemâil”, “Hidâyet-ül-İbâd ilâ sebîl-ir-reşâd” adlı eserlerini isimle şöhret buldu. Antakya’da doğdu. Doğum târihi yazıp, Sultan Bâyezîd Hân’a hediye etti. Ayrıca Sultan’ın gazâ bilinmemektedir. 938 (m. 1552) senesi Muharrem ayında sevâbına kavuşmasını istedi. Kur’ân-ı kerîmde, Nisa sûresi Bursa’da vefât etti. Kabri, Bursa’nın kıble tarafında, dağa doksan beşinci âyet-i kerîmesinde meâlen; “Mü’minlerden yaslanmış ve kendi adıyla anılan mahallededir. Kabrin özür sahibi olmaksızın cihaddan geri kalanlarla, Allah yolunda bulunduğu yerden bir sokak sonra Molla Arab Câmii bulunur. mallarıyla ve canlarıyla savaşanlar bir olmazlar. Allah, Bu câmi, 1955 senesinde Bursa Eski Eserleri Sevenler mallarıyla ve canlarıyla savaşanları, derece bakımından oturanlardan çok üstün kıldı. Bununla beraber Allah, ikisine de 8) Keşf-üz-zünûn cild-2, sh. 1031, 1060 Cenneti va’detmiştir. Fakat Allah, savaşanlara, oturanların üstünde pek büyük bir mükâfat vermiştir” buyurulduğu üzere, Sultan’ı gazâya teşvik etti. Ordu, Yundu seferine çıktı. Molla Arab, Metan şehrinin fethine sebeb oldu. Kaleye ilk giren mücâhidler arasında idi. Gazâdan dönüşünde, 9) Güldeste-i riyâz-ı irfan sh. 193 10) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 411 11) Tam İlmihâl Se’âdet-i Ebediyye sh. 456 İstanbul’da va’zlarına devam etti. Sonra ehl ve ıyâliyle (çolukçocuğuyla) Haleb’e gitti. Orada Çerkes beylerinden Hayr Bey’den çok hürmet gördü. Hayr Bey onun bütün ihtiyâcını karşılamak istedi. Fakat o, takvâsından, onun zerre miktarı bir MOLLA ATÂULLAH (Atâî Ahmed Efendi) şeyini kabûl etmedi. Haleb’de üç yıl kadar va’z, hadîs ve tefsîr ile meşgûl oldu. Bid’at ehli ve bozuk fırkaların zararlarını Osmanlılar zamanında Anadolu’da yetişen fıkıh âlimlerinden anlattı. Daha sonra İstanbul’a döndü. ve tasavvuf büyüklerinden. İsmi Ahmed, lakabı Atâullah, Ünvanı Molla ve Hâce’dir. Molla Atâullah Ahmed diye tanınır. Yavuz Sultan Selim Hân’ı, şiirlerle cihada teşvik ve tahrik Aydın vilâyetinin (şimdi İzmir’e bağlı ödemiş kazasının) Birgi eyledi. Bu maksadla “Es-Sedâd fî fedâil-il-Cihâd” kitabını kasabasındandır. Doğum târihi belli değildir. 979 (m. 1571)’da yazdı. Çaldıran seferine katılıp, askere va’z ederek cesâret Safer ayının onbirinci günü İstanbul’da vefât etti. Cenâze verdi. Muharebede duâ eder, Pâdişâh âmin derdi. Sarayköy namazını, Süleymâniye Câmii’nde Şeyhülislâm Ebüssü’ûd ve Üsküp’te de on sene va’z ve nasihat ederek, çok kâfirin Efendi kıldırdı. Şeyh Vefâ Câmii’nin bahçesine defnedildi. hidâyetine sebep oldu. Sultan Süleymân Hân ile de Engürüs Cenâzesinde, sadr-ı a’zam, âlimler, vezirler ve devletin ileri seferine katılıp, zafer için yaptığı duâları makbûl-i ilâhî oldu. gelenleri hazır bulundular. Abdülhay Hâlis ve Şemseddîn Sonra Bursa’ya gelip, çeşitli kitaplar yazdı. Kimya bilgisi de isminde oğulları vardır. çoktu. İki mescid, iki de câmi yaptırdı. Nafakasını ticâret yaparak kazanırdı. Kimseden birşey kabûl etmedi. Hâfızası Molla Atâullah Ahmed, dînine bağlı bir ailenin çocuğuydu. Bu çok kuvvetli idi. Meşhûr altı hadîs kitabından hadîs-i şerîfleri bakımdan, çocukluğunda iyi bir tahsil ve terbiye gördü. Sonra bilirdi. Âlim, faziletli, mücâhid bir zât idi. Sîret-i Nebevî’yi asrının âlimlerinden Lebîsî-zâde Pîr Ahmed Çelebi’nin talebesi bildiren “Tehzîb-üş-Şemâi” ve “El-mekâsıd fî fedâil-il-mesâcid” oldu. Sonra Merhaba Efendi’den okuyup, bütün ilimlerde adlı kitapları meşhûrdur. yükseldi. Dâvûd Paşa Medresesine müderris oldu. Hem müderrislik yaptı, hem Ebüssü’ûd Efendi’nin derslerine devam etti. 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-11, sh. 81 2) El-A’lâm cild-6, sh. 316 3) El-Kevâkib-üs-sâire cild-2, sh. 56 4) Mir’ât-ı kâinat cild-3, sh. 119 Bu arada yine büyük âlimlerden olup, aynı zamanda İstanbul kadılığı yapan ve Sa’dî Efendi diye de tanınan Sa’dullah Muhaşşî’nin huzûrunda Kâdı Beydâvî tefsîrini okudu. Sa’dî Efendi’nin derslerine devam ederken, 932 (m. 1525) senesinde İsrâfil-zâde Hayreddîn Efendi, Bursa Sultan Medresesi’nde müderris olunca, Molla Atâullah’ın hocası Sa’dî Efendiye haber gönderdi ve Molla Atâullah Ahmed’i, Bursa’da 5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye cild-1, sh. 462 talebe yetiştirmesi için göndermesini istedi. 6) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 311 Hocası Sa’dî Efendi’nin izin vermesiyle, Bursa’ya gidip bir müddet vazîfe yaptıktan sonra hocasının yanına döndü. Molla 7) Sicilli Osmânî cild-4, sh. 111 Atâullah, hocası Sa’dî Efendi’nin Şam kadılığına ta’yin edilmesiyle, onunla birlikte, yardımcı olarak Şam’a gitti. O ve ihtiyâtlı hareket ederdi. Vera’ ve takvâ sahibi idi. İnsanlar sene hocasına dâmâd, daha sonra da kadı vekîli oldu. için velîni’met olup, himmet ve feyz kaynağı idi. Şam’dan hacca giden hac kâfilesine başkan olarak vazîfelendirildi. Hac vazîfelerini eda ve hacıların hizmetini çok Hâce Atâullah Ahmed Efendi ( radıyallahü anh ), fıkıh, tefsîr güzel şekilde îfâ ettikten sonra Anadolu’ya döndü. Memleketi ve diğer ilimlere dâir ba’zı eserler tasnif etmiştir. Hidâye isimli olan Birgi’ye gelip, orada bulunan Aydınoğlu Medresesi’ne meşhûr fıkıh kitabının baş tarafına ta’lîkâtı, tefsîr-i şerîfi ve müderris oldu. Daha sonra Mudurnu’da Yıldırım Hân, Tokat’ta başka eserleri ve Atâî mahlası ile söylediği şiirleri vardır. Sultaniye, İstanbul’da Hacı Hasenzâde ve Kâdı Hüsâm medreselerinde müderrislik yaptı. Bu medreselerde ilim ve feyz kaynağı olarak çok hizmet etti. İlim ve edeb sahibi yüksek talebeler yetiştirdi. Hasen Bey isminde bir zâtın, Sadr-ı a’zam Rüstem Paşa’ya Molla Atâullah’ı medh ve tavsiye etmesiyle, o da yeni bir 1) Mu’cem-ül-müellifîn cild-6, sh. 283 2) Şezerât-üz-zeheb cild-8, sh. 388 3) Ikd-ül-manzûm cild-2, sh. 224 medrese yaptırıp, Molla Atâullah Ahmed’i buraya müderris olarak ta’yin etti. Burada talebe yetiştirmeye devam ederken, 4) Sicilli Osmânî cild-3, sh. 474 Manisa’da şehzâde olarak bulunan Sultan İkinci Selim Hân’a mu’allimlik yapmak üzere vazîfelendirildi. Edeb ve ilim 5) Şakâyık-ı Nu’mâniyye zeyli (Atâî) sh. 149 bakımından onun çok iyi yetişmesine çalıştı ve bu husûsta çok hizmetleri oldu. 974 (m. 1566) senesi Rebî’ul-evvel ayında Sultan İkinci Selim Hân tahta geçip pâdişâh olunca, Atâullah Ahmed’i büyük bir câmide halka va’z ve nasihat etmesi için vazîfelendirdi. Va’z ve nasihatleri insanlar üzerinde çok te’sîrli idi. Çok sevilip sayıldı. Asrının en yüksek âlimlerinden idi. Âlimler ve vezirler, bilemedikleri mes’eleleri gelip Atâullah Ahmed’e sorarlardı. Karar vermekte keskin kılıç gibi idi. Gerek askeri makamlara, gerek idâri makamlara ta’yin olunacak kimseler ta’yin edilmeden evvel, Atâullah Ahmed ile istişâre yapılır, istişâre neticesinde o; “Ta’yin edilsin” derse edilir, yoksa ta’yin edilmezdi. Devlet dâirelerinde öyle i’tibârı vardı ki, içeriye girerken hiç kimse mâni olmaz, rahat rahat istediği yere girip çıkardı. Onu gören herkes, hürmetle kalkıp karşılar, büyük bir edeble yol gösterirlerdi. Herkesin ona karşı yapmacık olmayan ve içten gelen samimî sevgi ve muhabbeti vardı. Atâullah Ahmed ( radıyallahü anh ), çok zekî idi. İlim ve irfan kaynağı idi. Üstün hâlleri, zâhirî görünüşünden de anlaşılırdı. Affı ve keremi, ihsânı ve ikramı pek çok idi. Fehmi (anlayışı) ve idrâki, hafızası çok kuvvetli idi. Sünnet-i seniyyeye yapışmakta, bütün işlerinin dinimizin emirlerine tam uygun olmasına gayret etmekte çok hassas idi. Çok tedbirli, temkinli MOLLA AYAS Osmanlı devri ulemâ ve evliyâsından. Fâtih Sultan Mehmed Hân’ın ilk hocalarındandır. Nerede, ne zaman doğduğu ve vefât târihi bilinmemektedir. Hocaları ve talebeleri ile olan münâsebetlerinden, dokuzuncu asrın ikinci yarısında vefât ettiği anlaşılmaktadır. Bursa’da vefât edip, Zeynîler kabristanına defnedildiği tahmin edilmektedir. Küçük yaşta keskin zekâsı ile ilim meclislerine giren Molla Ayas, Ayasolug (Selçuk) Çelebisi adıyla tanınan Ayasolug kadısı oğlu Mehmed Çelebi’den ilim tahsil etti. Hocazâde Muslihuddîn Bursavi ile beraber ders görüp, ilim öğrenirlerdi. Daha sonra Bursa Sultan Medresesi müderrislerinden Hızır Bey’e dânişmend oldu. Din ve fen ilimlerinde tahsilini tamamladı. Genç yaşta iken ilimde kemâle geldi. Onun bu ilminden haberdâr olan Sultan İkinci Murâd Hân, şehzâdesi Mehmed’e hoca ta’yin etti. Birkaç sene Fâtih Sultan Mehmed Hân’a ilim öğreten Molla Ayas, Zeynüddîn Hafi hazretlerinin talebelerinden Abdüllatîf Makdisî’nin talebesi olan Tâcüddîn İbrâhim Karamânî’nin hizmetine girdi. Onun kalbelere şifâ, gönüllere deva olan mübârek bakışlarını üzerinde hissetmek, bulunmaz sohbetlerinden istifâde etmek için gayret gösterdi. tehlikedir. Böyle şeyleri yaymaktan sakınıp, gizlemek lâzımdır” Sıkı riyâzetler çekti, ilâhî cezbelere, feyzlere kavuştu. Ledünnî dedi. ilminde üstâd oldu. İnsanlara doğru yolu öğretmek vazîfesi verildi. Bursa’ya yerleşti. Ömrünün sonuna kadar orada kaldı. Molla Ayas, yetiştirmiş olduğu talebeler yanında, birçok kitaba Pekçok talebe yetiştirdi. Talebelerinin geçimini de kendisi haşiyeler ve tashihler yaptı. Kitaplarda görülen yanlışlıkları karşılar, Allahü teâlânın kendisine ihsân ettiği maldan, ihtiyâç düzeltmeye çok önem verirdi. Bu işte tanındı. Evinde aynı sahiplerine bol bol ikramda bulunurdu. Dünyâ ve dünyâ kitabın birkaç nüshası bulunurdu. Bakanlar, herbirinin baştan ehlinden ayrılıp, bütün varlığı ile Allahü teâlâya yöneldi. sona tashih edilmiş, anlaşılmayan yerlerinin de açıklanmış Vakitlerini ilim öğrenmek ve öğretmek, Allahü teâlâya ibâdet olduğunu görürdü. etmekle geçirirdi. İnsanlara sık sık nasihatlerde bulunur, Allahü teâlânın dînini öğrenip, O’nun rızâsına kavuşmak için gayret etmelerini tenbîh ederdi. Sultan Bâyezîd-i Velî ve Yavuz Sultan Selim Hân devri evliyâsının büyüklerinden olan Seyyîd-i Velâyet ( radıyallahü 1) Şakâyık-ı Nu’mâniyye tercümesi (Mecdî Efendi) sh. 189 2) Tâc-üt-tevârih. (ulemâ kısmı) anh ) anlatır: “Hocam Âşıkpaşazâde Şeyh Ahmed’le beraber hacca gittik. (Âşıkpaşazâde Ahmed ( radıyallahü anh ), Abdüllatîf Makdisî hazretlerinin halifesi idi.) Arafat’a doğru yaklaşırken, hocam bana; “Oğlum, Arafat’ta İmâmın sağında MOLLA CA’FER duran zamanın kutbudur. Dikkat et bakalım, onu tanıyabilecek misin dedi. Biraz sonra Arafat’a vardık. Namaz vakti gelince, Osmanlı âlimlerinden. İsmi Ca’fer’dir. Osmanlı İmâma en yakın yerde durduk, iyice baktım, İmâmın sağında şeyhülislâmlarından Ebüssü’ûd Efendi’nin amcası Abdünnebî duran zât, bizim Bursa’da bırakıp geldiğimiz Molla Ayas’tan Efendi’nin oğludur. 925 (m. 1519) senesinde İskilip’de doğdu. başkası değildi. Molla Ayas’ın burada olabileceğini hiç 978 (m. 1571) senesinde İstanbul’da vefât etti. Eyyûb Sultan hatırıma getirmediğim için, acaba o mu veya bir başkası mı civarında, Cezerî Kâsım Paşa Câmii bahçesinde defnedildi. diye düşünüp, hocama da durumu arz ettim. O da baktı. Ben de tekrar baktım. Gerçekten Molla Ayas’tan başkası değildi. Haccı ifâ edip Bursa’ya dönünce, bizi karşılamaya gelenlerden biri; “Arafat’ta Kutb-i zamanı gördün mü? Onun kim olduğunu bilebildin mi?” dedi. Ben de; “Gördüm, Molla Ayas idi” dedim. O gece şiddetli bir hastalığa yakalandım. Ölümün yaklaştığını hissettim. Sabaha doğru kendime geldim. Hocam Âşıkpaşazâde Ahmed’le ( radıyallahü anh ) beraber, Molla Ayas’ı ziyârete gittik. Evine girdik. Bizi karşılayıp buyur ettikten sonra, Molla Ayas, bana pek dikkatli baktı. Hocama; “Bu kimdir?” diye sordu. O da; “Bu benim oğlumdur efendim” dedi. Bunun üzerine Molla Ayas; “Bu, benim sırrımı gizlemeyip açığa çıkardı. Bu gece Allahü teâlâya bunun vefâtı için üç defa yalvardım. Fakat Resûlullahın ( aleyhisselâm ) rûh-i şerîflerinin şefaati bereketiyle helak olmaktan kurtuldu. Ben de bunun, gerçekten Resûlullahın ( aleyhisselâm ) soyundan olduğunu anladım” dedi. Sonra yine bana dönüp; “Sırrı yaymak büyük Zamanının âlimlerinden Muhyiddîn el-Fenârî ve Şücâeddîn Rûmî’nin hizmetlerinde bulundu. Onlardan ilim tahsil edip, istifâde etti. Şücâeddîn Rûmî, Edirne kadılığından sonra Sultan Bâyezîd Medresesi’ne müderris olunca, Molla Ca’fer’i yanına alıp yetiştirdi. 925 (m. 1519) senesinde mülâzim (stajyer) olarak Amasya’da bulunan Yörgüç Paşa Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. Daha sonra Amasya Mahmûd Paşa Medresesi’ne ve Akşehir Atâbek Medresesi’ne müderris olarak ta’yin edildi. Sonra Merzifon Çelebi Sultan Mehmed Medresesi’ne müderris oldu. Ebüssü’ûd Efendi, Rumeli Kadıaskeri olunca, İstanbul’daki Efdal-zâde Medresesi’ne müderris ta’yin edildi. 944 (m. 1537) senesinde Cürcan Efendi’den boşalan Atîk Ali Paşa Medresesi’ne müderris olduktan sonra, 950 (m. 1543) senesinde Kara Çelebi yerine Manisa müftîliğine terfi ettirildi. 954 (m. 1547) senesinde Sahn-ı semân Medresesi, 957 (m. 1550) senesinde Edirne İkinci Bâyezîd Medresesi müderrisi oldu. 958 (m. 1551) senesinde Şam kadılığıyla vazîfelendirildi. Aynı sene içinde gelmemişti. Fakat medresede; zekâsı, mes’eleleri anlamakta Anadolu kadıaskerliğine ta’yin edildi. Altı sene müddetle bu fevkalâde kavrayışı, hocaları ve arkadaşları üzerinde büyük vazîfeyi adâlet ve faziletle yürüttü. 964 (m. 1556) senesinde bir te’sîr bıraktı. Tahsilinin başlangıcında, Muhtasar ve Telhis emekli oldu. Daha sonra Haremeyn’e gidip hac ibâdetini isimli kitaplar üzerinde çalışırken, daha önce gelen ileri yerine getirdi ve Resûlullahın ( aleyhisselâm ) kabr-i şerîfini sınıftaki arkadaşları Şerh-i Miftâh ve Mutavvel isimli kitapları ziyâret edip döndükten sonra, ibâdet ve tâatle meşgûl oldu. okuyordu. Mevlânâ Abdürrahmân, kısa zamanda kendi Üsküdar’da bir câmi yaptırdıktan sonra vefât etti. kitaplarını bitirip, en ileri seviyedeki arkadaşlarının okuduğu kitapları okumağa başladı. Bu derece sür’atle arkadaşlarına Molla Ca’fer; âlim, faziletli, ilmiyle âmil, kadılığı müddetince yetişip onları geçmesi, herkesi şaşırttı. Nitekim hocaları; adâletle hükmeden bir zât idi. İslâm dîninin emirlerine bağlı, “Semerkand, Semerkand olalıdan beri, Molla Câmî’den daha yasaklarından şiddetle kaçınır, dünyâya meyl etmezdi. zekî ve kabiliyetli bir kimse görmedi” demekten kendilerini Dostlarından gelen hediyeleri kabûl ederdi. Fakat dedikoduya alamadılar. Burada Hâce Ali Semerkandî’nin, Şihâbüddîn’in ve sebep olabilir düşüncesiyle başkalarından hediye kabûl Mevlânâ Cüneyd-i Usûlî’nin derslerine devam etti. Din etmezdi. Süs ve gösterişten sakınır, sâde bir hayat yaşardı. ilimlerinden başka, diğer fen ilimlerine de ilgi duyan Molla Câmi, Uluğ Bey zamanı
