i l kö ğ ret i m dersk i ta bı din kültürü ve ahlak

İLKÖĞRETİM
DİN KÜLTÜRÜ
VE
AHLAK BİLGİSİ
6
DERS
K İ TA B I
SAFİYE ÖZDEMİR
Bu kitap, Millî Eğitim Bakanlığı Talim ve Terbiye Kurulu Başkanlığının
30.11.2016 tarihli ve 86 sayılı (ekli listenin 112’nci sırasında) kurul kararı
ile 2017 - 2018 öğretim yılından itibaren 5 (beş) yıl süre ile ders kitabı
olarak kabul edilmiştir.
DÖRTEL Yayıncılık Eğitim Sanayi ve Ticaret Ltd. Ş.
Uğur Mumcu Mah. 1578. Cad. No.: 21 Ostim/ANKARA
tel.: (0 312) 385 54 10
Dil Uzmanı
Nihat ERDAL
Görsel Tasarımcı
Halil ŞENSES
Baskı
ADA Matbaacılık
Ankara - 2017
ISBN
978-605-9602-05-1
Korkma, sönmez bu şafaklarda yüzen al sancak;
Sönmeden yurdumun üstünde tüten en son ocak.
O benim milletimin yldzdr, parlayacak;
O benimdir, o benim milletimindir ancak.
Bastğn yerleri toprak diyerek geçme, tan:
Düşün altndaki binlerce kefensiz yatan.
Sen şehit oğlusun, incitme, yazktr, atan:
Verme, dünyalar alsan da bu cennet vatan.
Çatma, kurban olaym, çehreni ey nazl hilâl!
Kahraman rkma bir gül! Ne bu şiddet, bu celâl?
Sana olmaz dökülen kanlarmz sonra helâl.
Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl.
Kim bu cennet vatann uğruna olmaz ki feda?
Şüheda fşkracak toprağ sksan, şüheda!
Cân, cânân, bütün varm alsn da Huda,
Etmesin tek vatanmdan beni dünyada cüda.
Ben ezelden beridir hür yaşadm, hür yaşarm.
Hangi çlgn bana zincir vuracakmş? Şaşarm!
Kükremiş sel gibiyim, bendimi çiğner, aşarm.
Yrtarm dağlar, enginlere sğmam, taşarm.
Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Bu ezanlar -ki şehadetleri dinin temeliEbedî yurdumun üstünde benim inlemeli.
Garbn âfâkn sarmşsa çelik zrhl duvar,
Benim iman dolu göğsüm gibi serhaddim var.
Ulusun, korkma! Nasl böyle bir iman boğar,
Medeniyyet dediğin tek dişi kalmş canavar?
O zaman vecd ile bin secde eder -varsa- taşm,
Her cerîhamdan İlâhî, boşanp kanl yaşm,
Fşkrr ruh- mücerret gibi yerden na’şm;
O zaman yükselerek arşa değer belki başm.
Arkadaş, yurduma alçaklar uğratma sakn;
Siper et gövdeni, dursun bu hayâszca akn.
Doğacaktr sana va’dettiği günler Hakk’n;
Kim bilir, belki yarn, belki yarndan da yakn
Dalgalan sen de şafaklar gibi ey şanl hilâl!
Olsun artk dökülen kanlarmn hepsi helâl.
Ebediyyen sana yok, rkma yok izmihlâl;
Hakkdr hür yaşamş bayrağmn hürriyyet;
Hakkdr Hakk’a tapan milletimin istiklâl!
Mehmet Âkif Ersoy
GENÇLİĞE HİTABE
Ey Türk gençliği! Birinci vazifen, Türk istiklâlini, Türk Cumhuriyetini,
ilelebet muhafaza ve müdafaa etmektir.
Mevcudiyetinin ve istikbalinin yegâne temeli budur. Bu temel, senin en
kymetli hazinendir. İstikbalde dahi, seni bu hazineden mahrum etmek
isteyecek dâhilî ve hâricî bedhahlarn olacaktr. Bir gün, istiklâl ve cumhuriyeti
müdafaa mecburiyetine düşersen, vazifeye atlmak için, içinde bulunacağn
vaziyetin imkân ve şeraitini düşünmeyeceksin! Bu imkân ve şerait, çok
namüsait bir mahiyette tezahür edebilir. İstiklâl ve cumhuriyetine kastedecek
düşmanlar, bütün dünyada emsali görülmemiş bir galibiyetin mümessili
olabilirler. Cebren ve hile ile aziz vatann bütün kaleleri zapt edilmiş, bütün
tersanelerine girilmiş, bütün ordular dağtlmş ve memleketin her köşesi bilfiil
işgal edilmiş olabilir. Bütün bu şeraitten daha elîm ve daha vahim olmak üzere,
memleketin dâhilinde iktidara sahip olanlar gaflet ve dalâlet ve hattâ hyanet
içinde bulunabilirler. Hattâ bu iktidar sahipleri şahsî menfaatlerini,
müstevlîlerin siyasî emelleriyle tevhit edebilirler. Millet, fakr u zaruret içinde
harap ve bîtap düşmüş olabilir.
Ey Türk istikbalinin evlâd! İşte, bu ahval ve şerait içinde dahi vazifen,
Türk istiklâl ve cumhuriyetini kurtarmaktr. Muhtaç olduğun kudret,
damarlarndaki asil kanda mevcuttur.
Mustafa Kemal Atatürk
İÇİNDEKİLER
ORGANİZASYON ŞEMASI ................................................................................................................................................................8
1. ÜNİTE: PEYGAMBERLERE VE İLAHÎ KİTAPLARA İNANÇ ..................................................................................9
1. Peygamber ve Peygamberlere İman.................................................................................................................................. 10
1.1. Peygamberlerin İnsanlardan Seçilmesinin Nedenleri......................................................................................... 12
1.2. Peygamberlerin Nitelikleri............................................................................................................................................. 13
1.3. Peygamberlere Gelen Mesajların Ortak Amacı...................................................................................................... 15
2. İlahî Kitap ve İlahî Kitaplara İman........................................................................................................................................ 18
2.1. Allah Niçin Vahiy Göndermiştir?.................................................................................................................................. 18
2.2. İlahî Kitaplar........................................................................................................................................................................ 20
3. Asr Suresi ve Anlamı................................................................................................................................................................. 23
Ünite Değerlendirme..................................................................................................................................................................... 24
2. ÜNİTE: NAMAZ İBADETİ........................................................................................................................................................ 26
1. Namaz Nedir ve Niçin Kılınır?................................................................................................................................................ 27
2. Namazın Şartları......................................................................................................................................................................... 29
2.1. Namaza Hazırlık Şartları................................................................................................................................................. 29
2.1.1. Abdest, Boy Abdesti (Gusül) ve Teyemmüm............................................................................................... 29
2.1.2. Namaza Hazırlığın Diğer Şartları...................................................................................................................... 35
2.2. Namazın Kılınış Şartları................................................................................................................................................... 36
3. Namaza Çağrı: Ezan ve Kamet.............................................................................................................................................. 37
4. Günlük Namazlar (Beş Vakit Namaz).................................................................................................................................. 38
5. Cemaatle Namaz....................................................................................................................................................................... 43
6. Cuma Namazı.............................................................................................................................................................................. 44
7. Bayram Namazı.......................................................................................................................................................................... 45
8. Cenaze Namazı........................................................................................................................................................................... 46
9. Teravih Namazı........................................................................................................................................................................... 47
10. Namazı Bozan Durumlar......................................................................................................................................................... 48
11. Namazın İnsana Kazandırdıkları........................................................................................................................................... 48
12. Kunut Duaları ve Anlamı......................................................................................................................................................... 51
Ünite Değerlendirme..................................................................................................................................................................... 52
3. ÜNİTE: SON PEYGAMBER HZ. MUHAMMED........................................................................................................... 54
1. Hz. Muhammed’in Çağrısı: Mekke Dönemi...................................................................................................................... 55
1.1. İlk Vahiy: Yaratan Rabb’inin Adıyla Oku!.................................................................................................................... 55
1.2. Yakın Çevreye Çağrı......................................................................................................................................................... 56
1.3. Çağrının Yaygınlaşması................................................................................................................................................... 57
1.4. Hicret Olayı......................................................................................................................................................................... 60
2. Hz. Muhammed’in Çağrısı: Medine Dönemi.................................................................................................................... 62
2.1. Peygamber Mescidi ve Sosyal İşlevi........................................................................................................................... 62
2.2. Eğitim ve Öğretim Etkinlikleri...................................................................................................................................... 63
2.3. Toplumsal Barışın Kurulması......................................................................................................................................... 65
3. Hudeybiye Antlaşması ve Mekke’nin Fethi...................................................................................................................... 66
4. Veda Hutbesi............................................................................................................................................................................... 69
5. Hz. Muhammed’in Vefatı........................................................................................................................................................ 71
6
6. Nasr Suresi ve Anlamı.............................................................................................................................................................. 73
Okuma Metni: Hz. Peygamberin Sadık Dostu: Hz. Ebu Bekir.......................................................................................... 74
Ünite Değerlendirme..................................................................................................................................................................... 76
4. ÜNİTE: KUR’AN-I KERİM’İN ANA KONULARI......................................................................................................... 78
1. Kur’an-ı Kerim’in Belli Başlı Konuları................................................................................................................................... 79
1.1.İnanç...................................................................................................................................................................................... 80
1.2.İbadet.................................................................................................................................................................................... 82
1.3.Ahlak..................................................................................................................................................................................... 84
1.4.Kıssalar.................................................................................................................................................................................. 87
1.4.1. Sabır Örneği: Hz. Eyüp......................................................................................................................................... 88
2. Kureyş Suresi ve Anlamı.......................................................................................................................................................... 90
Okuma Metni: Hz. Osman’ın (r.a.) Cömertliği ve Yumuşak Huyluluğu........................................................................ 91
Ünite Değerlendirme..................................................................................................................................................................... 94
5. ÜNİTE: İSLAM’IN SAKINILMASINI İSTEDİĞİ BAZI DAVRANIŞLAR.......................................................... 96
1. Yalan Söylemek ve Hile Yapmak........................................................................................................................................... 97
2. Gıybet ve İftira............................................................................................................................................................................ 99
3.Hırsızlık........................................................................................................................................................................................101
4. Haset Etmek..............................................................................................................................................................................102
5. Alay Etmek.................................................................................................................................................................................104
6. Büyüklenmek (Kibir)...............................................................................................................................................................105
7. Kötü Zanda Bulunmak...........................................................................................................................................................107
8. Başkalarının Kusurlarını Araştırmak..................................................................................................................................109
9. Anne, Baba ve Büyüklere Saygısızlık................................................................................................................................110
10. Kötü Davranışlar Karşısında Duyarsız Kalmayalım......................................................................................................113
11. Felâk Suresi ve Anlamı...........................................................................................................................................................115
Okuma Metni: Hz. Ali’nin (r.a.) Hz. Hasan’a (r.a.) Öğüdü.................................................................................................116
Ünite Değerlendirme...................................................................................................................................................................117
6. ÜNİTE: İSLAMİYET VE TÜRKLER....................................................................................................................................119
1. Türklerin Müslüman Oluşu...................................................................................................................................................120
2. Türkler Arasında İslam’ın Yayılmasında Etkili Olan Bazı Şahsiyetler......................................................................121
2.1. Ebu Hanife.........................................................................................................................................................................121
2.2.Maturidî..............................................................................................................................................................................123
2.3. Ali er - Rıza.........................................................................................................................................................................124
2.4. Ahmet Yesevî....................................................................................................................................................................125
2.5. Ahi Evran............................................................................................................................................................................126
2.6. Hacı Bektaş Veli................................................................................................................................................................127
2.7. Mevlânâ Celaleddin-i Rumi.........................................................................................................................................128
2.8. Yunus Emre.......................................................................................................................................................................130
3. Türklerde Peygamber ve Ehl-i Beyt Sevgisi....................................................................................................................132
4. Türklerin İslam Medeniyetine Katkıları............................................................................................................................135
5. Türklerin Bilime Katkıları.......................................................................................................................................................138
Ünite Değerlendirme...................................................................................................................................................................140
SÖZLÜK.............................................................................................................................................................................................142
KAYNAKÇA.......................................................................................................................................................................................150
GÖRSEL KAYNAKÇA......................................................................................................................................................................151
7
ORGANİZASYON ŞEMASI
Konuyla ilgili dikkat çekici
bilgilerin yer aldığı
“Bilgi Notu” bölümü.
BİLGİ NOTU
İman (inanç), insanı insan yapan, hayata yön veren, söz ve davranışlara anlam ve kıymet kazandıran en
önemli değerdir. İman etmemiş bir insanın yaptığı iyiliklerin, ortaya koyduğu güzel davranışların Allah (c.c.)
katında hiçbir değeri yoktur.
ETKİNLİK
Konuyla ilgili etkinlik
çalışmasının yer aldığı
bölüm.
“…Her kim de inanılması gerekenleri inkâr ederse bütün işlediği boşa gider. Ahirette de o, ziyana uğrayanlardandır.”
(Mâide suresi, 5. ayet. )
Yukarıdaki ayete göre dünyada ve ahirette kurtuluşa ermenin temel yolu nedir? Düşüncelerinizi açıklayınız.
1.2. İbadet
Öğrencilerin dikkatini konuya çekmeye yönelik
güdüleme çalışmaları
bölümü.
DÜŞÜNELİM
İbadetlerimizi yaparken nelere dikkat etmemiz gerekir?
İbadet, insanın yaratılış gayesidir ve yaratıcısına karşı başta gelen görevidir. Bu sebeple de insan için gönderilen Kur’an-ı Kerim’de yer alan temel konulardan biri ibadettir. Kur’an-ı Kerim’de, insanın yaratıcısını tanıyıp
ona ibadet yani kulluk etmek için yaratıldığı belirtilir. Bu konuyla ilgi olarak Rabb’imiz (c.c.) şöyle buyurur: “Ben
cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (1) Yüce Allah (c.c.), kutsal kitabımızın birçok
ayetinde ibadetlerimizi yerine getirmemizi emreder. Emrine uyup ibadetlerini yerine getiren insanların dünyada da ahirette de mutluluğa, huzura ve kurtuluşa ereceğini belirtir.
Sınıfta yorumlanması istenen ayet ve hadislerin
yer aldığı bölüm.
YORUMLAYALIM
“Ey iman edenler! Rükû edin; secdeye kapanın; Rabb’inize ibadet edin; hayır işleyin ki kurtuluşa
eresiniz.”
(Hac suresi, 77. ayet.)
Allah’a (c.c.) ibadet etmemiz gerektiğini belirten Kur’an-ı Kerim, ibadetler hakkında da bilgiler verir. Namaz
kılmanın, oruç tutmanın, hacca gitmenin, zekât vermenin Allah’ın (c.c.) emri olduğunu açıklar. Umre yapmak,
sadaka vermek, kurban kesmek, dua etmek gibi ibadetleri teşvik eder. Yüce kitabımız, ibadetlerin nasıl yapılacağına ilişkin de genel hatlarıyla bilgiler verir. Kur’an’da yer alan bir ayette, “Namazlara ve orta namaza
(ikindi namazına) devam edin, Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılın.” (2) “Namazı kılın, zekâtı
Ayet, hadis ve benzeri alıntıların kaynağını gösteren dipnot bilgilerinin
yer aldığı bölüm.
1. Zâriyât suresi, 56. ayet.
2. Bakara suresi, 238. ayet.
82
8
ÖĞRENME ALANI
İNANÇ
1. ÜNİTE
PEYGAMBERLERE VE İLAHİ KİTAPLARA İNANÇ
Üniteye Hazırlık
1. Elçi, nebi, resul, peygamber ve mucize kavramlarının anlamlarını araştırıp öğreniniz.
2. Kur’an mealinden, peygamberlere inanmanın gerekliliğini ifade eden bir ayet bulup defterinize yazınız.
3. İlahi kitap, suhuf ve vahiy kavramlarının anlamlarını araştırıp öğreniniz.
4. İlahi kitapları diğer kitaplardan ayıran temel özellikler nelerdir? Araştırınız.
5. Kur’an mealinden, Kur’an-ı Kerim’in gönderiliş amacıyla ilgili iki ayet bulup defterinize yazınız.
6. Asr suresinin okunuşunu ve anlamını defterinize yazınız. Bu surede nelere dikkat çekilmektedir? Belirleyip defterinize yazınız.
9
1. PEYGAMBER VE PEYGAMBERLERE İMAN
DÜŞÜNELİM
Allah (c.c.) * tarafından gönderilen peygamberlerden hangilerinin adını biliyorsunuz?
Peygamber Farsça bir kavramdır. Bu kavram kelime olarak haber getiren, haberci, elçi anlamlarına gelmektedir. Dinî bir kavram olarak ise Allah (c.c.) tarafından inanç esaslarını, ibadet biçimlerini, ahlak kurallarını,
Rabb’imizin (c.c.) emir ve yasaklarını insanlara bildirmek, onlara iyiyi ve güzeli, doğruyu ve yanlışı açıklamakla
görevlendirilmiş ve vahiyle desteklenmiş kişilere peygamber denir. (1)
Peygamberlere inanmak, Allah (c.c.) tarafından çeşitli zamanlarda peygamberler gönderildiğine, gönderilen peygamberlerin haber verdiği her şeyin doğru olduğuna şüphe etmeksizin iman etmek demektir. Her Müslüman, aralarında ayrım yapmaksızın Allah (c.c.) tarafından gönderilen bütün peygamberlere iman eder. Çünkü
peygamberlerden birini inkâr etmek, hepsini inkâr etmek anlamına gelir. Kur’an-ı Kerim’de yer alan bir ayette
bu hususla ilgili şöyle buyrulur: “Peygamber, Rabb’i tarafından kendisine indirilene iman etti, müminler
de (iman ettiler). Her biri Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine iman ettiler. ‘Allah’ın peygamberlerinden hiçbiri arasında ayrım yapmayız. İşittik, itaat ettik. Ey Rabb’imiz, affına sığındık! Dönüş
sanadır.’ dediler.” (2)
Allah (c.c.), insanlık tarihinin başlangıcından günümüze kadar olan zaman diliminde pek çok peygamber
göndermiştir. Bunların sayısı hakkında kesin bir bilgimiz bulunmamaktadır. Kur’an-ı Kerim’de yer alan bir ayette, “Her ümmetin bir peygamberi vardır. Peygamberleri geldiği zaman, aralarında adaletle hükmedilir
ve onlara asla zulmedilmez.” (3) buyrulmaktadır. Başka bir ayette de “…Her millet için mutlaka bir uyarıcı
(peygamber) bulunmuştur.” (4) ifadesi yer almaktadır.
Kur’an-ı Kerim’de peygamberlerden bazılarının adı belirtilmekte, bir kısım peygamberlerin ise hayat
hikâyeleri ve tevhit mücadeleleri hakkında bilgiler verilmektedir. Kur’an-ı Kerim’de adı geçen peygamberlerin
sayısı yirmi beştir. Bu konuyla ilgili olarak bir ayette, “Andolsun, senden önce de peygamberler gönderdik.
Onlardan sana kıssalarını anlattığımız kimseler de var, durumlarını sana bildirmediğimiz kimseler de
var…” (5) buyrulmaktadır.
ETKİNLİK
“(Yerine göre) müjdeleyici ve sakındırıcı olarak peygamberler gönderdik ki insanların peygamberlerden sonra Allah’a karşı (bizi imana çağıran kimse olmadı diye) bir bahaneleri olmasın! Allah
izzet ve hikmet sahibidir.”
(Nisâ suresi, 165. ayet.)
“…Biz, bir peygamber göndermedikçe (kimseye) azap edecek değiliz.”
(İsrâ suresi, 15. ayet.)
Yüce Allah’ın (c.c.) insanlara peygamber göndermesinin sebepleri neler olabilir? Yukarıdaki ayetleri de
dikkate alarak tartışınız.
*
1.
2.
3.
4.
5.
“Celle Celâlühû.” sözünün kısaltılmış şekli olan bu ifade, “Şanı yüce” anlamına gelir.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 294.
Bakara suresi, 285. ayet.
Yunus suresi, 47. ayet.
Fâtır suresi, 24. ayet.
Mü’min suresi, 78. ayet.
10
BİLGİ NOTU
Kur’an-ı Kerim’de adı geçen peygamberler şunlardır:
Hz. Âdem (a.s.) *
Hz. İdris (a.s.)
Hz. Nuh (a.s.)
Hz. Hud (a.s.)
Hz. Salih (a.s.)
Hz. İbrahim (a.s.)
Hz. Lut (a.s.)
Hz. İsmail (a.s.)
Hz. İshak (a.s.)
Hz. Yakup (a.s.)
Hz. Yusuf (a.s.)
Hz. Eyüp (a.s.)
Hz. Şuayp (a.s.)
Hz. Musa (a.s.)
Hz. Harun (a.s.)
Hz. Davut (a.s.)
Hz. Süleyman (a.s.) Hz. İlyas (a.s.)
Hz. Elyesa (a.s.)
Hz. Zülkifl (a.s.)
Hz. Yunus (a.s.)
Hz. Zekeriya (a.s.)
Hz. İsa (a.s.)
Hz. Muhammed (s.a.v.) **
Hz. Yahya (a.s.)
Kur’an’da ismi geçen ancak peygamber olup olmadığı konusunda farklı görüşler ileri sürülen üç isim
daha vardır. Bunlar Üzeyr (a.s.), Lokman (a.s.) ve Zülkarneyn’dir (a.s.). Ayrıca Şit (a.s.) gibi hadislerle tanınan
peygamberler de vardır.
Peygamberlik kesbî değil vehbîdir. Yani kişi çalışıp çabalayarak, çok ibadet ederek peygamber olmak hakkını kazanamaz. Rabb’imiz (c.c.), kulları arasından dilediğini peygamber olarak seçer ve görevlendirir. Bu durum
bir ayette şöyle belirtilir: “…Allah, elçilik görevini kime vereceğini daha iyi bilir…” (1) Dolayısıyla peygamberlik, Cenab-ı Allah’ın (c.c.) bazı kullarına bir lütfu, ihsanı ve nimetidir.
Hz. Muhammed (s.a.v.), Allah (c.c.) tarafından gönderilen son peygamberdir.
Resul ve nebi, peygamberlikle ilgili olarak bilinmesi gereken kavramlardandır. Resul, “Allah (c.c.) tarafından
kendisine yeni bir kitap verilen, insanları hak dine çağırmakla, dinî ve toplumsal hayatı Allah’ın (c.c.) emirlerine
göre düzenlemekle görevli olan peygamberlere denir.” Nebi ise “Allah’ın (c.c.) kendisine vahyettiği şeyleri öğrenip olduğu gibi insanlara aktaran, onları vahye inanmaya ve itaat etmeye çağıran peygamberlere verilen addır.” (2)
* “Aleyhisselam.” sözünün kısaltılmış şekli olan bu ifade, “Selam, esenlik, iyilik ona olsun.” demektir.
** “Sallallâhü aleyhi ve sellem.” sözünün kısaltılmış şeklidir ve “Allah ona (Hz. Muhammed’e) rahmet etsin, iyilik, esenlik ve hayır versin.”
demektir.
1. En’âm suresi, 124. ayet.
2. MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 277 ve 304.
11
YORUMLAYALIM
“Şüphesiz benimle benden önceki peygamberlerin durumu şu temsile benzer: Bir adam bir ev
yaptırmış, onu güzel bir şekilde tamamlamış, süslemiştir. Yalnız evin bir köşesinde bir kerpiçlik boş
yer kalmıştır. Bu vaziyette insanlar binaya girip gezmeye başlarlar ve o eksik yeri görüp hayret ederek ‘Aa, keşke şu tek kerpiç de yerine konsaydı.’ derler. İşte ben, o boş bırakılan yeri dolduran kerpiç
gibiyim; ben peygamberlerin sonuncusuyum.”
(Müslim, Kitabu’l-Fedâil, 7; Ahmed bin Hanbel, Müsned, C 3, s. 361.)
1.1. Peygamberlerin İnsanlardan Seçilmesinin Nedenleri
DÜŞÜNELİM
Peygamberlerin “insani yönü” ve “peygamberlik yönü” denilince aklınıza neler geliyor?
Yüce Allah (c.c.) tarih boyunca birçok peygamber göndermiştir. Rabb’imiz (c.c.), gönderdiği bütün peygamberleri insanlar arasından seçmiştir. Her şeyi bir hikmete göre gerçekleştiren Cenab-ı Allah’ın (c.c.), peygamberleri insanlar arasından seçmesinin de birçok hikmeti, sebebi vardır. Bunların başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz:
Peygamberler insanlar arasından seçilmiştir. Çünkü vahyin muhatabı insandır ve Allah (c.c.), elçilerini insanlara göndermiştir. Kur’an’da bu durum, “Şunu söyle: Eğer yeryüzünde yerleşmiş gezip dolaşan melekler
olsaydı elbette onlara gökten, peygamber olarak bir melek gönderirdik.” (1) ayetiyle belirtilmektedir.
İnsanları hak yola çağıracak, onları ikna edecek kişinin insan olması çok önemli ve faydalıdır. Çünkü ancak
bir insan, hemcinsi olan insanları anlayabilir. İnsanların duygularını, düşüncelerini, isteklerini, beklentilerini, zaaflarını, eksik ve kusurlarını ancak kendileriyle aynı cinsten olan bir insan bilebilir. Bunları bilmek de insanlar
arası iletişimde çok önemli rol oynamaktadır. Dolayısıyla insanlarla iletişim kuran, onları doğru yola çağıran
peygamberlerin insanlar arasından seçilmesi çok yararlı ve gerekli bir durumdur.
Peygamberler insanlar arasından seçilmiştir çünkü onların görevlerinden biri, insanlara örnek olmaktır.
Bütün peygamberler, Allah’tan (c.c.) aldıkları ilahi emirleri, ilkeleri öncelikle kendi hayatlarında uygulamışlardır. Onlar, gerek ibadetleri gerekse Allah’ın (c.c.) diğer emirlerini yerine getirerek topluma örnek olmuşlardır.
Böylece insanlara dinin nasıl yaşanacağını, ibadetlerin nasıl yapılacağını, nasıl ahlaklı bir insan olunabileceğini
göstermişlerdir. Peygamberler, dinin emir ve yasaklarını öncelikle kendileri uygulamışlardır. Dinin isteklerini
hayata geçirmenin zor olmadığını açıkça ortaya koymuşlardır. Eğer peygamberler insan değil de melek olsaydı
onların örnek olma özelliği taşımaları mümkün olmazdı.
BİLGİ NOTU
Bir keresinde Allah Resulü’nün (s.a.v.) yanına bir kişi geldi. Adam, Efendimizi (s.a.v.) görünce heyecanlandı ve titremeye başladı. Bu durumu gören Hz. Peygamber (s.a.v.) o kişiye şunu söyledi: “Arkadaş! Sakin ol.
Ben kral değilim. Kureyş’ten kurutulmuş et yiyen bir kadının oğluyum.”
(İbn-i Mâce, Et’ime, 9.)
1. İsrâ suresi, 95. ayet.
12
Peygamberler insanlar arasından seçilmiştir. Bu sayede toplumda çıkan sorunlara, insanlar arasında çıkan
anlaşmazlıklara akıllıca ve insan fıtratına uygun çözümler getirebilmişlerdir. Evlilik, boşanma, miras, alışveriş vb.
toplumsal ilişkiler konusunda ilahi vahyin ışığında çözümler ortaya koymuşlardır.
YORUMLAYALIM
Bir keresinde Allah Resulü (s.a.v.) ashabına namazı eksik kıldırmıştı. Ashab-ı kiramın bu durumu hatırlatması üzerine Hz. Peygamber (s.a.v.) şöyle buyurmuştu: “Ben de sizin gibi insanım. Siz nasıl unutuyorsanız ben de unuturum. Bu sebeple unutursam bana hatırlatınız.”
(Buhârî, Salât, 31; Nesâî, Sehv, 25-26.)
ETKİNLİK
Peygamberler insanlar arasından seçilmeyip meleklerden gönderilseydi neler olurdu? Beyin fırtınası
yapınız.
1.2. Peygamberlerin Nitelikleri
DÜŞÜNELİM
Size haber getiren kişilerde hangi özellikleri ararsınız? Niçin?
Din ve inanç, tarihin her döneminde insanlar için en önemli değer olmuştur. Buna bağlı olarak din ve inanç;
toplumun giyim kuşamına, yeme içme alışkanlıklarına, kültürüne, ahlak anlayışına, örf ve âdetlerine, sanatına,
edebiyatına kısacası hayatın her alanına yön vermiştir. İnsanlar, kendileri için son derece önemli olan, hayatın her alanını kuşatan dinlerine, inançlarına her zaman çok önem vermişlerdir. Bu sebeple de kişileri yıllardır
benimsedikleri inançlardan vazgeçirmek, onlara gittikleri yolun yanlış olduğunu söylemek ve bunu kabul ettirmek kolay bir iş değildir. İşte peygamberler, böylesine zor bir görevi başarmak için Allah (c.c.) tarafından
seçilmiş elçilerdir. Bu kadar önemli ve zor bir görevi başarmak üzere yola çıkan peygamberlerin, görevlerinin
gereği olarak bazı özelliklere sahip olması gerekir. İşte bu özelliklere peygamberlerin sıfatları denilmektedir.
Peygamberlerin Sıfatları
Sıdk
İsmet
Emanet
Tebliğ
13
Fetanet
➤ Sıdk: “Sıdk, doğru olmak demektir.” Allah (c.c.) tarafından gönderilen bütün peygamberler doğru sözlü,
dürüst kimselerdir. Onlar ister görevleriyle alakalı hususlarda isterse günlük hayatla ilgili konularda olsun asla
yalan söylememişlerdir. Zaten yalan söylemiş olsalar insanların onlara inanması mümkün olmazdı. Kur’an’da
peygamberlerin sıdk sıfatına sahip olduğunu belirten ayetler yer almaktadır. Örneğin bir ayette Hz. İbrahim
(a.s.) ile ilgili şöyle buyrulmaktadır. “Kitapta İbrahim’i de an. Zira o, sıdkı bütün bir kimse, bir peygamberdi.” (1) Hz. Yusuf’a (a.s.) hitap eden bir kişinin de “Ey Yusuf! Ey doğru sözlü kişi!..” (2) diyerek söze başladığı
belirtilir. Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de diğer tüm peygamberler gibi her zaman doğru sözlü
olmuştur. O, şaka amacıyla bile olsa asla yalan söylememiştir.
BİLGİ NOTU
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) buyurdu ki:
“Ben şaka da olsa sadece doğruyu, hak ve hakikati söylerim.”
(Tirmizî, Birr, 57.)
➤ Emanet: “Güvenilir olmak demektir.” Bütün peygamberler söz ve davranışlarıyla insanlara güven duygusu vermişler, her zaman güvenilir kişiler olmuşlardır. Bu özelliklerini de toplum karşısında dile getirmişlerdir.
Örneğin Kur’an’da yer alan bir ayette, Hz. Nuh’un (a.s.) ve Hz. Hud’un (a.s.), kavimlerine, “Bilin ki ben, size gönderilmiş güvenilir bir elçiyim.” (3) dediği belirtilmiştir. Başka bir ayette de “Hiçbir peygamberin, emanete
ihanet etmesi düşünülemez…” (4) buyrulmuştur.
BİLGİ NOTU
Resulullah’a (s.a.v.) daha peygamber olmadan önce Mekke
halkı arasında doğru sözlülüğü, dürüstlüğü ve güvenilirliği sebebiyle Mekkeliler “el-Emin” yani güvenilir insan lakabını vermişlerdi.
➤ Tebliğ: Tebliğ sıfatı, ilahi mesajları insanlara olduğu gibi açıklamak anlamına gelmektedir. Peygamberler, Allah (c.c.) tarafından kendilerine verilen görevin gereğini en güzel şekilde yapmışlardır. Peygamberler,
tebliğ görevini yaparken ilahi mesajlara ne bir ekleme yapmışlar ne de bunlardan bir şey eksiltmiş ve gizlemişlerdir. Onlar ne pahasına olursa olsun hiç korkmadan, çekinmeden ilahi emir ve yasakları insanlara ulaştırmışlardır. Kur’an-ı Kerim’de, “O peygamberler ki Allah’ın gönderdiği emirleri duyururlar, Allah’tan korkarlar
ve ondan başka kimseden korkmazlar...” (5) buyrularak bu husus belirtilmektedir.
➤ İsmet: Günahtan uzak olmak, günah işlememek demektir. Peygamberler, Allah (c.c.) tarafından tertemiz
bir yaradılışla yaratılmışlardır. Gizli ve açık her türlü günahı işlemekten özenle kaçınmışlardır. Onlar gerek peygamberlik öncesi hayatlarında gerekse peygamber olduktan sonra şirk ve küfür başta olmak üzere bütün kötü
fiillerden uzak olmuşlardır. Bu tür kötülüklerden, günahlardan Allah’a (c.c.) sığınmışlardır. Örneğin Peygamberimiz (s.a.v.) bir duasında şöyle buyurmuştur: “Allah’ım! Doğru yoldan sapmaktan veya saptırılmaktan,
ayağımın hak yolundan kaymasından veya kaydırılmasından sana sığınırım.” (6)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Meryem suresi, 41. ayet.
Yusuf suresi, 46. ayet.
Şuarâ suresi, 107. ayet.
Âl-i İmrân suresi, 161. ayet.
Ahzâb suresi, 39. ayet.
Ebû Dâvûd, Edeb, 103; Tirimizî, Daavât, 28.
14
➤ Fetanet: Akıllı ve zeki olmak anlamına gelen fetanet, peygamberlerin ortak özelliklerinden biridir. Bütün
peygamberler akıl, zekâ ve feraset bakımından üst düzey insanlardır. Onlar keskin bir zekâya, üstün bir akla,
güçlü bir mantığa, kuvvetli bir hafızaya ve derin bir idrake sahiptirler. Bu özellikleri sayesinde ilahi mesajları,
gönderildikleri topluma doğru bir şekilde aktarabilmişlerdir. İnsanları, getirdikleri ilahi ilkelerin doğruluğu ve
bunlara uymanın gerekli olduğu konusunda ikna edebilmişlerdir.
ETKİNLİK
Aşağıdaki cümlelerde eksik bırakılan bölümleri verilen örnekten de yararlanarak tamamlayınız.
Peygamberlerde sıdk özelliği olmasaydı insanlar onların vahiy getirdiğine, peygamber olduğuna ve
dinle ilgili söylediklerine inanmazlardı.
Peygamberlerde emanet sıfatı olmasaydı ....................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Peygamberlerde tebliğ sıfatı olmasaydı .......................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Peygamberler fetanet sıfatına sahip olmasaydı ............................................................................................
..............................................................................................................................................................................
Peygamberler ismet sıfatına sahip olmasaydı ..............................................................................................
..............................................................................................................................................................................
BİLGİ NOTU
Peygamberlere ait özelliklerden biri de mucizedir. “Mucize; peygamberlerin, kendilerine inanmayan
insanlara peygamberliklerini ispat etmek amacıyla gösterdikleri olağanüstü olaylara denir.” (MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 242.) Örneğin Hz. İbrahim’i (a.s.) ateşin yakmaması (Enbiyâ suresi, 69. ayet.) bir mucizedir.
Hz. Musa’nın (a.s.) asasını yere attığında ejderhaya dönüşmesi (A’râf suresi, 107. ayet.), Hz. İsa’nın (a.s.) ölüleri
diriltmesi, körleri ve alaca hastalarını iyileştirmesi (Âl-i İmrân suresi, 49. ayet.) birer mucizedir. Peygamber
Efendimizin (s.a.v.) de çeşitli mucizeleri vardır ancak onun en büyük mucizesi, insanların yüzyıllardır bir suresinin bile benzerini getirmekten âciz kaldığı yüce kitabımız Kur’an-ı Kerim’dir. Peygamberler, kendi istedikleri zaman değil, Allah (c.c.) dilediği zaman ve Rabb’imizin (c.c.) yardımıyla mucize ortaya koyabilirler.
1.3. Peygamberlere Gelen Mesajların Ortak Amacı
DÜŞÜNELİM
Bütün peygamberler Allah (c.c.) tarafından gönderilen elçiler olduğuna göre peygamberlerin ortak
amacı ve mesajı ne olabilir?
Peygamberlerin hepsi de Allah’ın (c.c.) elçileridir ve aynı kaynaktan vahiy almaktadırlar. Dolayısıyla onların getirdiği mesajlar temel itibarıyla ortaktır. Bütün peygamberler, insanlara -ayrıntılarda zamana ve topluma
15
göre değişen farklar varsa da- genel olarak aynı dinî ilkeleri tebliğ etmişlerdir. Bu konuda Kur’an-ı Kerim’de
şöyle buyrulur: “Dini ayakta tutun ve onda ayrılığa düşmeyin, diye Nuh’a tavsiye ettiğini, sana vahyettiğimizi, İbrahim’e, Musa’ya ve İsa’ya tavsiye ettiğimizi Allah size de din kıldı. Fakat kendilerini çağırdığın
bu (din), Allah’a ortak koşanlara ağır geldi…” (1)
Peygamberlere gelen mesajların temelinde tevhit vardır. Nitekim bütün peygamberler, insanları öncelikle tevhit inancını kabul etmeye çağırmışlardır. Gönderildikleri toplumlara Allah’ın (c.c.) bir olduğunu, ondan
başka tanrıların varlığını kabul etmenin sapkınlık ve yanlış bir inanç olduğunu açıklamışlardır. Kur’an’da, bütün
peygamberlerin yeryüzünde tevhit inancını hâkim kılmak için gönderildiği şöyle açıklanmaktadır: “Andolsun
ki biz, ‘Allah’a kulluk edin ve tâğuttan sakının.’ diye (emretmeleri için) her ümmete bir peygamber gönderdik…” (2) Aynı konuyla ilgili başka bir ayette de “Senden önce hiçbir resul göndermedik ki ona, ‘Benden
başka İlah yoktur; şu hâlde bana kulluk edin.’ diye vahyetmiş olmayalım.” (3) buyrulur.
BİLGİ NOTU
Tevhit: “Allah’ı (c.c.) zatında, sıfatlarında ve fiillerinde birleme, onun tek ve eşsiz olduğuna inanma, hiçbir şeyi eş koşmadan ibadeti sadece Allah’a (c.c.) yapmaktır.”
Şirk: “Allah’a (c.c.) inanmakla birlikte onunla beraber başka varlıkları da tanrı kabul etme; zatında, sıfatlarında, fiillerinde, yaratma ve emretme konularında Allah’a (c.c.) başka bir varlığı denk görmektir.”
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 342, 365.
Yüce kitabımızda, peygamberlere gelen mesajların en önemli ortak yönünün tevhit olduğunu belirten birçok ayet vardır. Bu ayetlerde, peygamberlerin insanları tevhit inancına davet ettiği açıklanır. Örneğin bir ayette
şöyle buyrulur: “Âd kavmine de kardeşleri Hûd’u (gönderdik). Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin.
Sizin ondan başka tanrınız yoktur. Siz yalan uyduranlardan başkası değilsiniz.” (4)
Tarih boyunca gönderilen bütün peygamberler, insanları Yüce Yaradan’a kulluk etmeye çağırmışlardır. Peygamberler, sadece Allah’a (c.c.) kulluk edilmesi gerektiğini belirtmişler, Allah’tan (c.c.) başka ibadete layık hiçbir
varlığın olmadığını açıklamışlardır. Bu konuyla ilgili bir ayette şöyle buyrulur: “Andolsun ki Nuh’u kavmine
gönderdik ve o, ‘Ey kavmim! Allah’a kulluk edin. Sizin için ondan başka bir tanrı yoktur. Hâlâ sakınmaz
mısınız?’ dedi.” (5) Başka bir ayette de şöyle buyrulur: “Ona (İbrahim’e), İshak’ı ve fazladan bir bağış olmak
üzere Yakup’u lütfettik; her birini salih insanlar yaptık. Onları, emrimiz uyarınca doğru yolu gösteren
önderler yaptık ve kendilerine hayırlı işler yapmayı, namaz kılmayı, zekât vermeyi vahyettik. Onlar,
daima bize ibadet eden kimselerdi.” (6) Yüce kitabımızda, Hz. İbrahim’in (a.s.) bir duasında Allah’a (c.c.) şöyle
yakardığı belirtilir: “Ey Rabb’im! Beni ve soyumdan gelecekleri namazı devamlı kılanlardan eyle; ey Rabbimiz! Duamı kabul et!” (7) Bütün bu ayetler, namaz, zekât, dua vb. ibadetlerin, peygamberlerin ortak mesajları arasında yer aldığını göstermektedir.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
Şûrâ suresi, 13. ayet.
Nahl suresi, 36. ayet.
Enbiyâ suresi, 25. ayet.
Hûd suresi, 50. ayet.
Mü’minûn suresi, 23. ayet.
Enbiyâ suresi, 72-73. ayetler.
İbrahim suresi, 40. ayet.
16
Peygamberlerin ortak mesajlarından biri, kulluğun sadece Allah’a (c. c.) yapılacağıdır.
Peygamberlere gelen ortak mesajlar arasında en temel hususlardan biri de ahlaki ilkelere uyulmasıdır. Bütün peygamberler insanları güzel davranışlarda bulunmaya, kötü davranışlardan kaçınmaya yönlendirmişlerdir. Böylece toplumda barış ve huzurun hâkim olmasını, yeryüzünde iyiliğin yaygınlaşmasını, kötülüğün yok
edilmesini sağlamayı amaçlamışlardır. Dürüst olmak, adalete önem vermek, anne babaya iyilik etmek, muhtaçları gözetmek peygamberlerin yapılmasını istediği güzel davranışlardan bazılarıdır. Cana kıymak, hırsızlık
yapmak, yalan söylemek, başkasının hakkına el uzatmak, komşuya eziyet vermek gibi kötülükler de peygamberlerin getirdiği mesajlarla yasaklanmıştır.
ETKİNLİK
“Medyen’e de kardeşleri Şuayb’ı (gönderdik). Dedi ki: Ey kavmim! Allah’a kulluk edin! Sizin için
ondan başka tanrı yoktur. Ölçüyü ve tartıyı eksik yapmayın... Ölçüyü ve tartıyı adaletle yapın; insanlara eşyalarını eksik vermeyin; yeryüzünde bozguncular olarak dolaşmayın.”
(Hûd suresi, 84-85. ayetler.)
“Vaktiyle biz, İsrailoğullarından ‘Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz, ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz.’ diye söz almış ve ‘İnsanlara güzel söz söyleyin, namazı
kılın, zekâtı verin.’ diye de emretmiştik. Sonunda azınız müstesna, yüz çevirerek dönüp gittiniz. (Ey
İsrailoğulları!) Birbirinizin kanını dökmeyeceğinize, birbirinizi yurtlarınızdan çıkarmayacağınıza
dair sizden söz almıştık. Her şeyi görerek sonunda bunları kabul etmiştiniz.”
(Bakara suresi, 83-84. ayetler.)
“Biz, insana, ana-babasına iyi davranmasını tavsiye etmişizdir...”
(Ankebût suresi, 8. ayet.)
Yukarıdaki ayetlerde, peygamberlerin getirdiği ortak ilkelerden hangilerine değinilmektedir? Arkadaşlarınızla belirleyiniz.
17
2. İLAHİ KİTAP VE İLAHİ KİTAPLARA İMAN
DÜŞÜNELİM
“İlahi kitap” denilince aklınıza neler geliyor?
İslam dininde iman edilmesi gerekli olan hususlardan biri de kitaplara imandır. Buna göre her Müslümanın,
ilahi kitaplara iman etmesi şarttır. İlahi kitap; insanların dünya ve ahirette mutluluğunu sağlamak için peygamberler aracılığıyla gönderilen; inanç, ibadet, ahlak ve her türlü toplumsal kuralları içeren vahiyler bütününün
içinde yer aldığı kitaplara denilmektedir. (1) İlahi kitaplara semavi kitap da denilmektedir.
İlahi kitaplara iman, Allah (c.c.) tarafından bazı peygamberlere kitap gönderildiğine ve bu kitapların içinde
yer alan her şeyin Allah’ın (c.c.) sözü olduğuna ve doğruluğuna inanmak demektir.
Allah (c.c.) tarafından gönderilen kitapların tamamına iman etmek, Müslüman olmanın gereğidir. Bu sebeple bizler, yüce kitabımız Kur’an-ı Kerim’e inandığımız gibi ondan önce gönderilen kitapların Allah’tan
(c.c.) indirildiği şekline de iman ederiz. Bunun yanı sıra Allah’ın (c.c.) gönderdiği kitabın bir kısmına inanıp
bir kısmına inanmamak da insanın dinden çıkmasına sebep olur. Bu konuyla ilgili bir ayette şöyle buyrulur:
“...Yoksa siz kitabın bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz? Sizden öyle davrananların cezası dünya hayatında ancak rüsvaylık; kıyamet gününde ise en şiddetli azaba itilmektir. Allah sizin yapmakta olduklarınızdan asla gafil değildir.” (2)
BİLGİ NOTU
İlahi kitap kavramının ayrılmaz bir unsuru da vahiydir. Vahiy kavramı sözlükte fısıldama, gizli konuşma,
ilham etme, işaret ve ima etme anlamlarına gelir.
Dinî bir kavram olarak ise peygamberler aracılığıyla insanlara hayatın hangi ilkelere göre yönlendirilmesi
ve nelere uyulup nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahi bilgilere vahiy denir. Bu ilahi bilgilerin gönderiliş tarzı da vahiy olarak kabul edilir.
2.1. Allah Niçin Vahiy Göndermiştir?
DÜŞÜNELİM
İlahi vahiy bizlere hangi konularda bilgi verir?
Yüce Allah (c.c.), insanların akıllarını kullanıp doğru yolu bulmaları ve hakka uymaları için insanlık tarihinin
her döneminde vahiy göndermiştir. O, kullarını hiçbir dönemde sahipsiz bırakmamış, gönderdiği peygamberlerle, vahiylerle onları sürekli uyarmıştır. Bu husus bir ayette şöyle belirtilir: “Andolsun ki biz, düşünüp öğüt
alsınlar diye, sözü (vahyi) birbiri ardınca yetiştirmişizdir (Aralıksız vahiylerimizi göndermişizdir.).” (3)
1. MEB Dinî Terimler Sözlğü, s. 165.
2. Bakara suresi, 85. ayet.
3. Kasas suresi, 51. ayet.
18
Cenab-ı Allah (c.c.), insanı akıllı ve irade sahibi bir varlık olarak yaratmış, ona pek çok nimet vermiştir. Bunun
yanı sıra Rabb’imiz (c.c.) insanı sorumlu bir varlık olarak yaratmıştır. “…Yaptıklarınızdan mutlaka sorumlu
tutulacaksınız.” (1) ayetinde bu durum açıkça ifade edilmektedir. Rabb’imiz (c.c.), insana sorumluluklarını hatırlatmak; ona iyiyi, güzeli ve doğruyu göstermek için tarih boyunca peygamberler aracılığıyla vahiy göndermiştir.
İnsan, üstün özelliklere sahip akıllı bir varlıktır. O, aklı sayesinde yeni bilgiler öğrenip kendini geliştirebilir.
Varlıkların yapısı ve özellikleri, tabiatta meydana gelen olayların sebepleri hakkında araştırma ve incelemeler
yapabilir. Medeniyetler kurup bilimsel ve teknolojik alanda ileri düzeyde gelişmeler sağlayabilir. Ancak insanın,
aklıyla bilemeyeceği şeyler de vardır. Örneğin insan; kâinata bakarak, varlıkları inceleyerek, evren üzerinde düşünerek yüce bir yaratıcının yani Allah’ın (c.c.) varlığını kavrayabilir. Ama Allah’ın (c.c.) sıfatlarının neler olduğunu, ona nasıl kulluk edeceğini bilemez. İşte Rabb’imiz (c.c.), insana kendisini tanıtmak için vahiy göndermiştir.
Kullarından kendisine ibadet etmelerini istemiş, nasıl ibadet edeceklerini de gönderdiği vahiyler ve peygamberler vasıtasıyla açıklamıştır.
ETKİNLİK
“O, öyle Allah’tır ki ondan başka tanrı yoktur. Görülmeyeni ve görüleni bilendir. O, esirgeyendir, bağışlayandır. O, öyle Allah’tır ki kendisinden başka hiçbir tanrı yoktur. O, mülkün sahibidir,
eksiklikten münezzehtir, selamet verendir, emniyete kavuşturandır, gözetip koruyandır, üstündür,
istediğini zorla yaptıran, büyüklükte eşi olmayandır. Allah, müşriklerin ortak koştukları şeylerden
münezzehtir. O; yaratan, var eden, şekil veren Allah’tır. En güzel isimler onundur. Göklerde ve yerde olanlar onun şanını yüceltmektedirler. O, galiptir, hikmet sahibidir.”
(Haşr suresi, 22-24. ayetler.)
Rabb’imiz (c.c.), gönderdiği vahiylerde kendisini bizlere nasıl tanıtmaktadır? Yukarıdaki ayetleri de dikkate alarak defterinize listeleyiniz.
Akıllı bir varlık olan insan, çevresindeki güzellikler ve varlıklar üzerinde düşünerek Allah’ın (c.c.) varlığını, yüceliğini kavrar.
1. Nahl suresi, 93. ayet.
19
Tarih boyunca insanlar, çeşitli etkenler sebebiyle zaman zaman hak yoldan sapmışlar, yanlış inançlara yönelmişlerdir. Bazen Güneş’e, Ay’a, gök cisimlerine, putlara vb. varlıklara tapmışlardır. İşte Rabb’imiz (c.c.), insanın yanlış inançlara yönelmemesini, Allah’ın (c.c.) gösterdiği hak yola uymalarını sağlamak için vahiy göndermiştir. Bu husus bir ayette şöyle ifade edilir: “Allah, kendi emriyle melekleri, kullarından dilediği kimseye
vahiy ile ‘Benden başka tanrı olmadığına dair (kullarımı) uyarın ve benden korkun.’ diye gönderir.” (1)
İlahi vahyin gönderiliş amaçlarından biri de insanı ibadete, güzel davranışlara, hayırlı amellere yöneltmektir.
Yeryüzünde hayrın hâkim kılınmasını, şerrin de ortadan kaldırılmasını sağlamaktır. Kur’an-ı Kerim’de bu hususu
dile getiren birçok ayet yer almaktadır. Örneğin bir ayette Rabb’imiz (c.c.), Peygamber Efendimizden (s.a.v.),
insanlara şöyle demesini istemektedir: “De ki: Ben, yalnızca sizin gibi bir beşerim. (Şu var ki) bana, İlah’ınızın, sadece bir İlah olduğu vahyolunuyor. Artık her kim Rabb’ine kavuşmayı umuyorsa iyi iş yapsın ve
Rabb’ine ibadette hiçbir şeyi ortak koşmasın.” (2) Cenab-ı Allah (c.c.), sadece Muhammed ümmetine değil,
bizden önceki topluluklara da benzer emirler vermiştir.
YORUMLAYALIM
“Vaktiyle biz, İsrailoğullarından ‘Yalnızca Allah’a kulluk edeceksiniz, ana-babaya, yakın akrabaya, yetimlere, yoksullara iyilik edeceksiniz.’ diye söz almış ve ‘İnsanlara güzel söz söyleyin, namazı
kılın, zekâtı verin.’ diye de emretmiştik. Sonunda azınız müstesna, yüz çevirerek dönüp gittiniz.”
(Bakara suresi, 83. ayet.)
ETKİNLİK
İlahi mesajlara uygun bir hayat yaşamak bize neler kazandırır? Tartışınız ve ulaştığınız sonuçları aşağıda
boş bırakılan yerlere maddeler hâlinde yazınız.
.........................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
2.2. İlahi Kitaplar
DÜŞÜNELİM
İlahi kitaplar ve bunların gönderildiği peygamberler hakkında neler biliyorsunuz?
Âlemlerin Rabb’i olan Allah (c.c.), kullarını doğru yola iletmek, hidayete çağırmak üzere tarih boyunca birçok
peygamber göndermiştir. Rabb’imiz (c.c.), peygamberlerinden bazılarına, emir ve yasaklarını ihtiva eden ilahi
kitaplar indirmiştir. Bunlara ilahi kitap denilmesinin sebebi, söz konusu kitapların Cenab-ı Allah (c.c.) tarafından
gönderilmesi ve ilahi vahiyleri içermesidir.
1. Nahl suresi, 2. ayet.
2. Kehf suresi, 110. ayet.
20
Allah tarafından gönderilen kitapları ikiye ayırarak ele alabiliriz:
a)Suhuf: Suhuf kavramı, sayfa kelimesinin çoğulu olup sayfalar anlamına gelmektedir. Yüce Allah’ın (c.c.)
dört büyük kitaptan ayrı olarak Cebrail (a.s.) aracılığıyla bazı peygamberlerine gönderdiği dinî emirlere ve bu
emirleri içeren sayfalara suhuf denilmektedir.
Suhuflar; Hz. Âdem’e (a.s.) 10 sayfa, Hz. Şit’e (a.s.) 50 sayfa, Hz. İdris’e (a.s.) 30 sayfa, Hz. İbrahim’e (a.s.) 10
sayfa gönderilmiştir.
b) İlahi kitaplar: Kur’an-ı Kerim’de ismi geçen ilahi kitaplar dört tanedir.
İlahi Kitaplar
Tevrat:
Hz. Musa (a.s.)
Zebur:
Hz. Davut (a.s.)
İncil:
Hz. İsa (a.s.)
Kur’an-ı Kerim:
Hz. Muhammed (s.a.v.)
➤Tevrat: Yahudilerin kutsal kitabıdır. Tevrat Hz. Musa’dan sonra Yahudiler tarafından tahrif edilmiş, aslını
koruyamamıştır. Yahudiler Tevrat’a “Tora” ismini verirler. Kur’an-ı Kerim’de Tevrat’la ilgili ayetler vardır. Bunlardan birinde şöyle buyrulur: “Biz, içinde doğruya rehberlik ve nur olduğu hâlde Tevrat’ı indirdik. Kendilerini (Allah’a) vermiş peygamberler onunla Yahudilere hükmederlerdi…” (1) Tevrat’a Ahd-i Atik (Eski
Sözleşme) de denilmektedir. Tevrat’ta Hz. Musa (a.s.) ve kavminin yaşadığı olaylar önemli yer tutar. Ayrıca bu
kitapta dinî ve ahlaki emirler, yasaklar yer alır. İslam müfessirlerinin ve araştırmacılarının tespitine göre Tevrat,
Hz. Musa’ya (a.s.) indirildiği hâlini muhafaza edememiştir. (2)
➤Zebur: Hz. Davut’a (a.s.) vahyedilmiştir. Tevrat gibi Zebur da Yahudilerin kutsal kitabıdır. Ahd-i Atik’in
içinde, Mezmurlar adıyla ayrı bir bölüm olarak yer almaktadır. Zebur’da genel olarak ilahiler, yakarışlar, ahlaki
öğütler yer alır.
(3)
➤İncil: Hz. İsa’ya (a.s.) vahyedilmiştir. İncil’e, Ahd-i Cedid (Yeni Sözleşme) de denir. Bu kitap İngilizce
“Holy Book (Kutsal Kitap)” olarak da isimlendirilir. Hz. İsa’dan (a.s.) sonra onun havarileri tarafından kaleme
alınmıştır. İncil Hz. İsa’dan yıllar sonra yazıya geçirilmiştir. İncil Yüce Allah’tan (c.c.) geldiği şekliyle günümüze
kadar ulaşmamıştır. Tarihî süreç içinde birçok değişikliğe uğramıştır. Günümüzde Hristiyanların resmen kabul
ettiği dört İncil bulunmaktadır. Bunlar, yazarlarının adıyla anılan Matta, Markos, Luka ve Yuhanna İncilleridir.
Dinimize göre(4) Tevrat, Zebur ve İncil’in Allah’tan (c.c.) indirildiği şekline inanmak farzdır.
1. Mâide suresi, 44. ayet.
2. Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s. 22-223; Osman Cilacı, Günümüz Dünya Dinleri, s. 71; Baki Adam, TDVİA “Tevrat”
maddesi, C 41, s. 44; MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 366.
3. Günay Tümer, Abdurrahman Küçük, Dinler Tarihi, s.223; 226; Salime Leyla Gürkan, TDVİA “Zebur” maddesi, C 44, s. 171-173; MEB Dinî
Terimler Sözlüğü, s. 398.
4. MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 169.
21
➤ Kur’an-ı Kerim: Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed’e (s.a.v.) indirilen Kur’an-ı Kerim, ilahi kitapların
sonuncusudur ve en mükemmelidir. Biz Müslümanların kutsal kitabıdır. Kur’an-ı Kerim, kendisinden önce gönderilen ilahi kitapların hükümlerini ortadan kaldırmıştır. Bu sebeple yeryüzündeki bütün insanların,
yüce kitabımıza inanması, onun içindeki hükümleri
hayatında uygulaması gerekmektedir.
Kur’an-ı Kerim tamamen Allah’ın (c.c.) sözlerinden oluşur ve ona, Hz. Peygamber (s.a.v.) de dâhil
olmak üzere hiçbir insanın sözü karışmamıştır.
Kendisini sözlerin en güzeli olarak nitelendiren (1)
Kur’an, Allah (c.c.) tarafından Peygamberimiz’e
(s.a.v.) vahyedilmiştir. Bu durum bir ayette, “Bu
kitabın, âlemlerin Rabb’i tarafından indirilmiş
olduğunda asla şüphe yoktur.” (2) buyrularak
açıklanmaktadır.
Kur’an-ı Kerim, sadece Allah’ın (c.c.) sözlerinden oluşan bir
kutsal kitaptır.
BİLGİ NOTU
Kur’an-ı Kerim’le ilgili bazı bilgiler:
Kur’an-ı Kerim ırk, renk, cinsiyet, milliyet ayrımı gözetmeksizin tüm insanlara hitap etmektedir.
Kur’an-ı Kerim, hükümleri ve ilkeleri tüm zamanlar için geçerli olan evrensel bir ilahi kitaptır.
Kur’an-ı Kerim; 610 yılının Ramazan ayının Kadir Gecesi’nde
indirilmeye başladı.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), inen ayetleri, vahiy kâtibi denilen bazı sahabilerine yazdırdı.
İndirilen ayetleri, Peygamber Efendimiz’le (s.a.v.) birlikte birçok sahabi de ezberliyordu.
Kur’an ayetlerinin tamamı Peygamberimiz (s.a.v.) zamanında
yazıya geçirildi.
Ayetleri dağınık hâlde bulunan Kur’an, Peygamberimiz’in
(s.a.v.) vefatından hemen sonra, Hz. Ebu Bekir (r.a.) zamanında
iki kapak arasına alınıp kitap hâline getirildi.
Yüce kitabımız, üçüncü halife Hz. Osman (r.a.) zamanında çoğaltıldı ve belli başlı İslam merkezlerine gönderildi.
Kur’an’da 114 de sure ve yaklaşık 6666 ayet bulunmaktadır.
Kur’an’ın ilk suresi Fâtiha, son suresi ise Nâs suresidir.
Kur’an’ın ilk indirilen ayetleri Alâk suresinde yer almaktadır.
Kur’an’ın en kısa suresi 3 ayetten oluşan Kevser, en uzun suresi ise 286 ayetten meydana gelen Bakara suresidir.
1. Zümer suresi, 23. ayet.
2. Secde suresi, 2. ayet.
22
Kur’an-ı Kerim’i sever ve onu her zaman
okumaya önem veririz.
ETKİNLİK
Sizce Kur’an-ı Kerim’e olan sevgi ve saygımızı hangi davranışlarımızla gösterebiliriz? Düşüncelerinizi
sınıfta açıklayınız.
3. ASR SURESİ VE ANLAMI
DÜŞÜNELİM
“Salih amel, iyi davranış” denilince aklınıza neler geliyor?
Asr suresi, Kur’an-ı Kerim’in 103. suresidir. Mekke’de indirilen bu sure, 3 ayettir. Asr suresi, yüce kitabımızın
en kısa surelerinden biridir. Asr; yüzyıl, ikindi vakti ve meyvenin suyunu çıkarmak gibi manalara gelir.
OKUNUŞU
ANLAMI
Ve’l- asri inne’l-insâne lefî husrin
illellezîne âmenû ve amilu’s-sâlihâti ve
tevâsav bilhakkı ve tevâsav bi’s-sabr.
Asra yemin ederim ki insan gerçekten
ziyan içindedir. Bundan ancak iman edip iyi
ameller işleyenler, birbirlerine hakkı tavsiye
edenler ve sabrı tavsiye edenler müstesnadır.
ETKİNLİK
Asr suresi, bizlere hayatımıza yönelik hangi mesajları vermektedir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla
paylaşınız.
23
ÜNİTE DEĞERLENDİRME
1. Yüce Allah (c.c.), peygamberleri neden insanlar arasından seçmiştir? Açıklayınız.
2. Peygamberlerin sıfatlarını birer cümleyle açıklayınız.
a.Sıdk: ...........................................................................................................................................................
b. Emanet: ....................................................................................................................................................
c. Tebliğ: ......................................................................................................................................................
d. Fetanet: ....................................................................................................................................................
e.İsmet: .........................................................................................................................................................
3. İlahi vahiylerin insanlığa getirdiği ortak mesajlar nelerdir? Anlatınız.
4. Aşağıdaki kitapların hangi peygamberlere gönderildiğini örnekteki gibi karşılarına yazınız.
Tevrat: ....................
Zebur: ....................
İncil: ....................
Kur’an-ı Kerim: Hz. Muhammed (s.a.v.)
5. Asr suresinde nelerden bahsedilmektedir? Söyleyiniz.
6. Aşağıdakilerden hangisi, Allah’ın (c.c.) insanlara vahiy göndermesinin sebepleri arasında gösterilemez?
A) Sadece kendisine ibadet edileceğini öğretmek
B) İnsanların uzun ömür sürmesini sağlamak
C) Ölümden sonraki hayat hakkında onları bilgilendirmek
D) Kullarına kendini tanıtmak
7. I.Elçi
II.Haberci
III.Melek
IV. Haber getiren
Yukarıdakilerden kaç tanesi, peygamber kavramının sözlük anlamını ifade eder?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
8. Aşağıdakilerden hangisi, Kur’an’da adı geçen peygamberlerden biri değildir?
A) Hud (a.s.)
B) Salih (a.s.)
C) Yakup (a.s.)
24
D) Şit (a.s.)
9. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan bölümleri, verilen ifadelerle doğru bir şekilde tamamlayınız.
peygamber
tevhid
vahiy
nebi
ilahi kitap
şirk
suhuf
resul
Allah (c.c.) tarafından inanç esaslarını, ibadet biçimlerini, ahlak kurallarını, Rabb’imizin (c.c.) emir ve
yasaklarını insanlara bildirmek, onlara iyiyi ve güzeli, doğruyu ve yanlışı açıklamakla görevlendirilmiş ve vahiyle
desteklenmiş kişilere ................................ denir.
Allah (c.c.) tarafından kendisine yeni bir kitap verilen, insanları hak dine çağırmakla, dinî ve toplumsal
hayatı Allah’ın (c.c.) emirlerine göre düzenlemekle görevli olan peygamberlere ....................... denir.
..................... , Allah’ın (c.c.) kendisine vahyettiği şeyleri öğrenip olduğu gibi insanlara aktaran, onları
vahye inanmaya ve itaat etmeye çağıran peygamberlere denir.
..................... Allah’ı (c.c.) zatında, sıfatlarında ve fiillerinde birleme, onun tek ve eşsiz olduğuna inanma,
hiçbir şeyi eş koşmadan ibadeti sadece Allah’a (c.c.) yapmaktır.
Allah’a (c.c.) inanmakla birlikte onunla beraber başka varlıkları da tanrı kabul etmeye; zatında,
sıfatlarında, fiillerinde, yaratma ve emretme konularında Allah’a (c.c.) başka bir varlığı denk görmeye
..................... denir.
........................ ...................... insanların dünya ve ahirette mutluluğunu sağlamak için peygamberler
aracılığıyla gönderilen; inanç, ibadet, ahlak ve her türlü toplumsal kuralları içeren vahiyler bütününün içinde
yer aldığı kitaplara denir.
Peygamberler aracılığıyla insanlara hayatın hangi ilkelere göre yönlendirilmesi ve nelere uyulup
nelerden sakınılması gerektiğini bildiren ilahi bilgilere ve bu bilgilerin gönderiliş tarzına ....................... denir
Yüce Allah’ın (c.c.) dört büyük kitaptan ayrı olarak Cebrail (a.s.) aracılığıyla bazı peygamberlerine
gönderdiği dinî emirler ve bu emirleri içeren sayfalara ....................... denir.
10. Aşağıdaki bilgilerden doğru olanların başına “D”, yanlış olanların başına da “Y” yazınız.
(
) İnsan çok ibadet ederek, çok çalışarak ve gayret göstererek peygamber olabilir.
(
) Kur’an-ı Kerim’de 35 peygamberin adı geçmektedir.
(
) Kur’an ayetleri Peygamberimiz’e (s.a.v.) toptan bir kitap hâlinde indirilmiştir.
(
) Kur’an-ı Kerim, Peygamberimiz (s.a.v.) zamanında hem yazılmış hem de ezberlenmiştir.
(
) Kur’an-ı Kerim Allah’ın (c.c.) gönderdiği son ilahi kitaptır.
(
) Kur’an-ı Kerim, tüm insanlığa gönderilmiş evrensel bir kitaptır.
(
) Bütün ilahi kitaplar indirildiği şekliyle günümüze kadar ulaşmıştır.
(
) Asr suresi, Kur’an-ı Kerim’in 103. suresidir.
(
) Asr suresi, Medine’de indirilmiştir ve 13 ayettir.
25
ÖĞRENME ALANI
İBADET
2. ÜNİTE
NAMAZ İBADETİ
Üniteye Hazırlık
1. Namaz ibadetinin önemini ifade eden bir ayet ve bir hadis öğrenip bunları defterinize yazınız.
2. Gusül, teyemmüm, ezan ve kamet kavramlarının anlamlarını araştırınız.
3. Abdestin niçin ve nasıl alındığını aile büyüklerinizle konuşup öğreniniz.
4. Namazın dışındaki farzların neler olduğunu ilmihâl kitaplarından araştırınız ve defterinize yazınız.
5. Bayram namazının dinî hükmünü, ne zaman, nasıl ve kaç rekât kılındığını araştırınız.
26
1. NAMAZ NEDİR VE NİÇİN KILINIR?
DÜŞÜNELİM
Namazı neden kılmamız gerekir?
Kâinatı, canlı ve cansız tüm varlıkları yaratan
Yüce Allah (c.c.), biz kullarına bazı ibadetleri emretmiştir. Bunların en önemlisi namazdır. Namaz,
Allah’a (c.c.) imandan sonra yerine getirilmesi gereken ve İslam’ın şartlarından olan bir ibadettir.
Namaz; tekbir ile başlayan, selam ile son bulan, Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) yapıp öğrettiği belirli fiil, söz
ve dualarla yerine getirilen ibadetin adıdır. (1)
Yüce dinimiz akıllı, ergenlik çağına ulaşmış kadın ve erkek her Müslümana namazı farz kılmıştır.
Kur’an-ı Kerim’de namazın kılınması gerektiğini
ifade eden birçok ayet bulunmaktadır. Örneğin bir
ayette, “…Namazı kılın; zekâtı verin ve Allah’a
sımsıkı sarılın. O, sizin mevlanızdır. Ne güzel
mevladır, ne güzel yardımcıdır!..” (2) buyrulmaktadır. Başka bir ayette de “Namazı kılın; zekâtı
verin; Peygamber’e itaat edin ki merhamet göresiniz.” (3) buyrularak namazın farz olduğu belirtilmektedir.
Namaz, akıllı, ergenlik çağına ulaşmış kadın ve erkek her
Müslümana farz kılınmıştır.
YORUMLAYALIM
“Namazlara ve orta namaza devam edin. Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılın.”
(Bakara suresi, 238. ayet.)
Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) hadislerinde namazın önemini sık sık ifade etmiştir. Örneğin bir
hadisinde, “Kıyamet gününde kulun hesaba çekileceği ilk ameli onun namazıdır. Eğer namazı düzgün
olursa diğer hesapları iyi gider ve kazançlı çıkar. Namazı düzgün olmazsa kaybeder ve zararlı çıkar…” (4)
buyurmuştur. Başka bir hadisinde de “…Namaz dinin direğidir...” (5) buyurarak namazın önemini belirtmiştir.
Bir gün bir sahabi Allah Resulü’ne (s.a.v.) gelip, “Amellerin en üstünü hangisidir?” diye sormuş, Resulullah (s.a.v.)
da “Vaktinde kılınan namazdır…” (6) buyurmuştur.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 273.
Hac suresi, 78. ayet.
Nûr suresi, 56. ayet.
Tirmizî Mevâkıt, 188; Nesâi, Salât, 9.
Tirmizî, İman, 8; Aclûnî, Keşfu’l-Hafâ, C 2, s. 31.
Buhârî, Mevâkıtu’s-Salât, 5, Cihad, 1.
27
YORUMLAYALIM
“İslam beş temel üzerine bina edilmiştir: Allah’tan başka ilah olmadığına ve Muhammed’in
Allah’ın resulü olduğuna şahitlik etmek, namazı dosdoğru kılmak, zekâtı hakkıyla vermek, Allah’ın
evi Kâbe’yi haccetmek ve ramazan orucunu tutmak.”
(Buhârî, İman, 1.)
Namaz kılmak İslam’ın beş şartından biridir. Bizler elhamdülillah Müslümanız. Bu sebeple dinimizin temel
esaslarından biri olan namaz ibadetine gereken önemi veririz. Günde beş vakit namazı mutlaka kılmaya dikkat
ederiz.
Bizler Allah’ın (c.c.) kuluyuz. Bizi, anne ve babamızı, her şeyi Allah (c.c.) yaratmıştır. Dolayısıyla da Rabb’imize
(c.c.) karşı yerine getirmemiz gereken bazı kulluk görevlerimiz vardır. Bunların başında namaz kılmak gelir. İşte
biz, kulluğumuzun bir gereği olarak namaz ibadetini yerine getiririz. “Ben cinleri ve insanları, ancak bana
kulluk etsinler diye yarattım.” (1) ayeti de kulluğun, insanın yaratılış amacı ve temel görevi olduğunu açıklamaktadır.
Namaz kılmak Yüce Allah’ın (c.c.) açık ve kesin bir emridir. Nitekim Rabb’imiz (c.c.), Kur’an-ı Kerim’in birçok
ayetinde bize namaz kılmayı emretmiştir. Örneğin bir ayette, “Namazı tam kılın, zekâtı hakkıyla verin, rükû
edenlerle beraber rükû edin.” (2) buyrulmaktadır. Bizler Rabb’imizi (c.c.) severiz. Çok sevdiğimiz Rabb’imizin
(c.c.) emrine uymayı bir görev biliriz. Rabb’imize (c.c.) olan sevgi, saygı ve bağlılığımızı göstermek için de namazımızı kılarız.
Yüce Allah (c.c.) bizleri en güzel şekilde yaratmıştır. O, bize sayamayacağımız kadar çok ve değerli nimetler
vermiştir. Görebilmemiz için gözlerimizi, işitebilmemiz için kulaklarımızı, konuşabilmemiz için dilimizi yaratmıştır. El, ayak gibi organlarımızı bize Allah (c.c.) vermiştir. Hayatımızı devam ettirebilmemiz için gerekli olan
Güneş’i, havayı, suyu, çeşit çeşit yiyecek ve içekleri yaratan ve hizmetimize sunan da Rabb’imizidir (c.c.). Verdiği
sayısız nimete karşılık bizim de Allah’a (c.c.) şükretmemiz gerekir. İşte bizler, Cenab-ı Allah’a (c.c.) şükrümüzü,
minnetimizi belirtmek için namaz kılarız.
Sahip olduğumuz nimetlere şükretmek için namaz kılarız.
1. Zâriyât suresi, 56. ayet.
2. Bakara suresi, 43. ayet.
28
Bizler, namazın dinimizde farz kılınan çok önemli bir ibadet olduğunu bilelim. Namaz kılarak kulluk borcumuzu yerine getirmeye önem verelim. Kıldığımız namazların, Allah’ın (c.c.) sevgisini ve rızasını kazanmamıza
vesile olacağını unutmayalım.
ETKİNLİK
Aşağıya, akrostiş tekniğine uygun olarak namazla ilgili bir şiir yazınız.
N .........................................................................................................................
A .........................................................................................................................
M .........................................................................................................................
A .........................................................................................................................
Z .........................................................................................................................
2. NAMAZIN ŞARTLARI
DÜŞÜNELİM
“Namazın şartları” , “Namazın farzları” ifadesinden ne anlıyorsunuz?
Bir namazın sahih yani geçerli olması için belirlenmiş olan bazı şartlar vardır. Bunlar “namazın şartları” ya da
“namazın farzları” olarak adlandırılmaktadır.
Namazın şartları, dışındaki şartlar ve içindeki şartlar olmak üzere ikiye ayrılır. Bu şartlar, altısı içinde, altısı
dışında olmak üzere toplam on ikidir.
2.1. Namaza Hazırlık Şartları
2.1.1. Abdest, Boy Abdesti (Gusül) ve Teyemmüm
DÜŞÜNELİM
Su bulunmadığı zaman namaz kılmak için nasıl abdest alabiliriz?
Yüce dinimiz temizliği bazı ibadetlerin ön şartı saymıştır. Namaz kılabilmek için de temiz olmak gerekir.
Bunun için dinimiz, öncelikle namaz kılacak kişinin abdestli olmasını, duruma göre de boy abdesti veya teyemmüm almasını şart koşmuştur. Abdest; namaz kılmak, Kâbe’yi tavaf etmek gibi birtakım ibadetleri yerine
getirebilmek için bazı organları yıkamak, bazı organları da mesh etmek suretiyle yapılan bir temizliktir ve aynı
zamanda bir ibadettir. Kur’an-ı Kerim’de, namaz kılmak için abdestli olunması gerektiği açık bir şekilde belirtilmektedir. Mâide suresinde yer alan bir ayette bu konuda Rabb’imiz (c.c.) şöyle buyurmaktadır: “Ey iman
edenler! Namaz kılmaya kalktığınız zaman yüzlerinizi, dirseklerinize kadar ellerinizi yıkayın; başlarınızı
mesh edip topuklara kadar ayaklarınızı da (yıkayın)…” (1) Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de bir hadisinde,
“Namazın anahtarı temizliktir.” (2) buyurarak namazdan önce gerekli temizliğin yapılmasının şart olduğunu
1. Mâide suresi, 6. ayet.
2. Ebu Davud, Salât, 73.
29
belirtmiştir. Başka bir hadisinde de “Allah, sizden birinizin, tekrar abdest alana kadar bozulmuş abdest ile
kıldığı namazı kabul etmez.” (1) buyurmuştur.
BİLGİ NOTU
Abdestin dört farzı vardır:
a) Elleri dirseklerle beraber yıkamak
b) Yüzü yıkamak
c) Başı mesh etmek
d) Ayakları topuklarla beraber yıkamak
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), abdestin nasıl alınacağını bizlere hem anlatmış hem de uygulamalı olarak
öğretmiştir. Allah Resulü’nün (s.a.v.) öğrettiği şekilde abdest şöyle alınır:
Önce “Niyet ettim Allah rızası için abdest almaya.” denilerek niyet edilir. Eûzü besmele çekilir ve eller bileklere kadar üç kere yıkanır. Bu sırada parmak aralarını ovalamaya dikkat edilir. Parmakta yüzük varsa altına su
değmesi için yüzük oynatılır. Bundan sonra üç kere sağ avuca su alınarak ağza su verilir. Her seferinde ağız çalkalanır. Ardından yine sağ avuca su alınarak burna üç kere su verilir ve burun güzelce temizlenir. Sonra yüzün
tamamı üç kere yıkanır. Önce sağ, sonra da sol kol dirseklerle beraber yıkanır. Bunun ardından eller ıslatılarak
sağ elin içiyle baş mesh edilir yani sıvazlanır. Şehadet parmakları veya serçe parmaklarla kulakların içi, başparmaklarla da dışı mesh edilir. Sonra iki elin dış kısmı ile de boyun mesh edilir. En sonunda da önce sağ, sonra sol
ayak topuklarla birlikte yıkanır. Böylece abdest tamamlanmış olur. (2)
Abdest alırken kollar sıvanarak eller yıkanır.
Önce ağza su verilir.
1. Buhârî, Hiyel, 2.
2. Lütfi Şentürk, Seyfettin Yazıcı, İslam İlmihâli s. 90-91.
30
Sonra burna su verilir.
Yüz yıkanır.
Kollar yıkanır.
Başın dörtte biri mesh edilir.
31
Kulaklar mesh edilir.
Boyun mesh edilir.
Ayaklar yıkanır.
32
ETKİNLİK
”Müslüman -veya mümin- bir kul abdest alır ve yüzünü yıkarsa gözleri ile işlediği her günah,
abdest suyu -veya suyun son damlası- ile yüzünden çıkar. İki elini yıkadığında, elleriyle işlediği her
günah, abdest suyu -veya suyun son damlası- ile ellerinden çıkar. Ayaklarını yıkadığı zaman ayaklarıyla işlediği her günah, abdest suyu -veya suyun son damlası- ile ayaklarından çıkar. Sonunda o
mümin kul, günahlarından temizlenmiş olur.”
(Müslim, Tahâret, 32; Tirmizî, Tahâret, 2.)
Yukarıdaki hadis bize ne anlatmak istiyor? Düşüncelerinizi sınıfta açıklayınız.
Bazı durumlar, abdestin bozulmasına sebep olur. Bunların başlıcalarını şöyle sıralayabiliriz:
• Küçük veya büyük tuvalet ihtiyacını gidermek
• Yellenmek
• Vücuttan kan veya irin çıkması
• Uyumak
• Bayılmak
• Namazda iken başkalarının işiteceği kadar gülmek
• Ağız dolusu kusmak (1)
İslamiyette emredilen bir diğer temizlik çeşidi boy abdestidir. Boy abdesti; cünüplük, hayız, nifas gibi manevi kirlilikten kurtulmak için niyet ederek ağız ve burun da dâhil olmak üzere hiç kuru yer kalmadan bütün
vücudu yıkamak suretiyle yapılan temizliktir. (2) Boy abdestine gusül de denilmektedir. Yüce kitabımız Kur’an-ı
Kerim’de, gerekli durumlarda boy abdesti alınmasının gerekliliğine dikkat çekilmektedir. Bu konuyla ilgili bir
ayette Rabb’imiz (c.c.) şöyle buyurmaktadır: “…Eğer cünüp oldunuz ise boy abdesti alın...” (3)
BİLGİ NOTU
Boy abdestinin üç farzı vardır:
Ağzı suyla iyice çalkalayıp temizlemek
Burnu suyla güzelce temizlemek
Bütün vücudu yıkamak
Farz ve sünnetlerine uygun bir gusül şöyle yapılır: Önce eûzü besmele çekilerek “Niyet ettim Allah rızası için
boy abdesti almaya.” denir. Eller yıkanıp avret yerleri temizlenir. Sonra namaz abdesti gibi abdest alınır. Önce
baştan, sonra sağ ve sonra da sol omuzdan üçer kez su dökülerek vücut temizlenir. Bu esnada suyun bedenin
her tarafına ulaşması için vücut ovalanır. Özellikle sakal diplerine, bıyık ve kaş altlarına, göbek içine, kulakların
iç kısmına suyun ulaşmasına özen gösterilir. Parmaklarda yüzük varsa onun altına da suyun ulaşmasına dikkat
edilir. Banyodan çıkarken en son ayakların yıkanmasına da önem verilir. (4) Gusletmesi gereken kimse boy abdesti almadan namaz kılamaz, Kâbe’yi tavaf edemez. (5)
1.
2.
3.
4.
5.
Lütfi Şentürk, Seyfettin Yazıcı, İslam İlmihâli s. 94.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 107.
Mâide suresi, 6. ayet.
Lütfi Şentürk, Seyfettin Yazıcı, İslam İlmihâli s. 106-107.
Lütfi Şentürk, Seyfettin Yazıcı, İslam İlmihâli s. 105-106.
33
YORUMLAYALIM
“Her Müslümanın haftada bir defa başını ve vücudunu yıkaması onun üzerinde bir haktır.”
(Buhârî, Cum’a, 12; Müslim, Cum’a, 9.)
İslam’daki temizlik çeşitlerinden biri de teyemmümdür. Teyemmüm; suyun bulunmadığı veya bulunsa bile
kullanılmasının mümkün olmadığı durumlarda, kişinin niyet ederek abdest veya gusül abdesti yerine geçmesi
için yaptığı manevi temizliktir. (1) Teyemmüm, dinimizin Müslümanlara sağladığı kolaylıklardan biridir. Kur’an-ı
Kerim’de yer alan bir ayette şöyle buyrulmaktadır: “…Su bulamamışsanız temiz toprakla teyemmüm edin de
yüzünüzü ve (dirseklere kadar) ellerinizi onunla mesh edin. Allah size herhangi bir güçlük çıkarmak istemez; fakat sizi tertemiz kılmak ve size (ihsan ettiği) nimetini tamamlamak ister; umulur ki şükredersiniz.” (2)
Teyemmüm, toprak ya da kum, çakıl, taş, kil gibi toprak cinsinden bir şeyle yapılır. Su bulunamaz ya da hastalık, soğuk gibi sebeplerle suyun kullanılması mümkün olmazsa bu durumda teyemmüm yapılır.
Teyemmümün farzı ikidir:
Niyet etmek
Elleri toprağa sürüp yüzü ve kolları mesh etmek
Teyemmüm yapacak kişi kollarını sıvar. Ne için teyemmüm yapılacaksa ona göre teyemmüme niyet edilir.
Eller toprağa sürülür. Bu sırada eller önce ileriye sürülüp sonra geri çekilir. Sonra yan yana getirilerek ve birbirine hafifçe vurularak silkelenir. Ellerin içi ile yüz mesh edilir. Bundan sonra eller tekrar toprağa sürülür ve silkelenir. Sol elin içi ile sağ kol, sağ elin içi ile de sol kol mesh edilerek teyemmüm tamamlanır.
Su bulunursa teyemmüm bozulur. Ayrıca abdesti bozan her şey, teyemmümün de bozulmasına sebep
olur. (3)
1. MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 366.
2. Mâide suresi, 6. ayet.
3. TDV İlmihâli, C 1, s. 208-210.
34
2.1.2. Namaza Hazırlığın Diğer Şartları
DÜŞÜNELİM
Namaz kılmaya başlamadan önce hangi hazırlıkları yaparız?
Namaz kılabilmek için yapılması gereken hazırlıklara namazın dışındaki şartlar (farzlar) denir. Namazın
dışındaki şartlar altıdır. Bunları şöyle sıralayabiliriz:
1. Hadesten Tahâret: Hades, namaz kılmaya engel olan pislik anlamına gelir. Tahâret ise temizlik demektir. Hadesten tahâret, kişinin duruma göre abdest alması, gusletmesi ya da teyemmüm almasıdır.
2. Necâsetten Tahâret: Necâset, vücutta, elbisede ya da namaz kılınacak yerde bulunan pislik anlamına
gelir. Necâsetten tahâret, bedenin, elbiselerin ve namaz kılınacak yerin temiz olması demektir.
3. Setr-i Avret: Namazda, vücudun başkalarına gösterilmesi yasak olan yerlerinin örtülmesi demektir. Namaz kılarken kadınların el, ayak ve yüz dışında tüm vücudunu örtmeleri; erkeklerin ise göbekleri ile diz kapakları
arasında kalan yerleri örtmesi setr-i avretin gereğidir.
4. İstikbâl-i Kıble: Namazı kılarken Kâbe’nin olduğu yöne doğru dönmektir. Dünyanın neresinde olursa
olsun bütün Müslümanlar, namazlarını kılarken Kâbe’ye dönerler. Kâbe bizim kıblemizdir.
5.Vakit: Dinimizde her namazın vakti içinde kılınması esastır. Vakti girmeden namaz kılınmaz. Ancak vakti
geçen bir namaz daha sonra kılınabilir. Buna kaza namazı denir.
6.Niyet: Hangi namazın kılınacağını bilmek ve namaz ibadetini Allah (c.c.) için yapmayı kalben dilemektir.
Namaza başlarken niyet etmek şarttır ancak niyetin sözle yapılması zorunlu değildir. Niyetin dil ile ifade edilmesi güzel bir davranış olarak görülmüşse de kalben niyet etmek yeterlidir.
ETKİNLİK
Sabah namazının farzını kılmaya nasıl niyet edebiliriz? Yazınız.
Niyet ettim .................................. rızası için .................................................................................. kılmaya.
Öğle namazının sünnetini kılmaya nasıl niyet edebiliriz? Yazınız.
Niyet ettim ................................................ için ..............................................................................................
Yatsı namazının son sünnetini kılmaya nasıl niyet edebiliriz? Yazınız.
....................... ettim ........................... rızası için .......................... namazının ................................ kılmaya.
Cuma namazının farzını kılmaya nasıl niyet edebiliriz? Yazınız.
....................... ettim ........................... rızası için ........................... namazının ............................... kılmaya.
35
2.2. Namazın Kılınış Şartları
DÜŞÜNELİM
Tekbir, kıraat, rükû, secde kavramlarının anlamları hakkında neler biliyorsunuz?
Her ibadeti olduğu gibi namaz ibadetini
yerine getirirken de uyulması zorunlu olan
bazı kurallar vardır. Namazın sahih yani geçerli olması için bu kuralların yerine getirilmesi şarttır. Namaz esnasında yerine getirilmesi zorunlu olan bu kurallara namazın
içindeki şartlar (farzlar) denir. Namazın
içindeki şartlar altı tanedir:
a)İftitah Tekbiri: Namaza başlarken
“Allâhü ekber.” ifadesini söylemektir.
b)Kıyam: Namazda gereken yerlerde
ayakta durmaktır. Ancak hastalık, yaşlılık vb.
sebeplerle ayakta duramayacak olanlar, namazlarını oturarak kılabilirler.
Namazı, şartlarına uygun şekilde ve dosdoğru kılmak gerekir.
c)Kıraat: Namazda Kur’an okumaktır. Namaz kılan kimsenin, bir miktar Kur’an okuması farzdır. Okunacak
miktar kısa bir ayet de uzun ya da kısa bir sure de olabilir. Kıraat, namazda ayakta iken yapılır.
d)Rükû: Namazda elleri diz kapaklarına değdirecek şekilde, yere paralel biçimde eğilmektir.
e)Secde: Rükûdan sonra eller, dizler, alın ve burun yere değecek şekilde kapanmaktır. Namaz kılınırken
her rekâtta iki secde yapılır.
f) Kâde-i Âhire: Namazın sonunda, Ettehıyyâtü’yü okuyacak kadar (teşehhüd miktarı) oturmaktır.
ETKİNLİK
“İman eden kullarıma söyle: Namazlarını dosdoğru kılsınlar. Kendisinde ne alışveriş ne de dostluk bulunan bir gün gelmeden önce, kendilerine verdiğimiz rızıklardan (Allah için) gizli-açık harcasınlar.”
(İbrâhim suresi, 31. ayet.)
Yukarıdaki ayette neler emredilmektedir? “Namazı dosdoğru kılmak” ne demektir? Düşüncelerinizi
açıklayınız.
36
3. NAMAZA ÇAĞRI: EZAN VE KAMET
DÜŞÜNELİM
Ezan nasıl okunur?
Ezan; her gün kılınması farz olan namazların ve cuma namazının vaktinin geldiğini Müslümanlara duyurmak amacıyla okunan ve sözleri Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünneti ile belirlenen namaz çağrısıdır. (1) Ezan okuyan
kişiye müezzin denir. Ezan, Sevgili Peygamberimiz’in (s.a.v.) Medine’ye hicretinden sonra okunmaya başlanmıştır ve İslam’ın sembollerinden biridir. Bir yerde minarelerden ezan seslerinin yükselmesi, oranın İslam yurdu
olduğunun en belirgin kanıtlarından biridir.
Ezan, anlamı ve içeriği itibarıyla hem namaza hem de İslam’a çağrı niteliği taşır. Ezan vasıtasıyla insanlar hem
namaza çağrılmakta hem de Allah’ın (c.c.) birliği, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) peygamberliği ilan edilmektedir.
BİLGİ NOTU
Ezan sadece beş vakit namaz ile cuma namazı için okunur. Cenaze, vitir, teravih gibi namazlar için ezan
okunmaz.
Ezanın Sözleri
Ezanın Anlamı
Allâhü ekber (dört kere).
Allah en büyüktür.
Eşhedü en lâ ilâhe ilallâh ( iki kere).
Şehadet ederim ki Allah’tan başka ilah yoktur.
Eşhedü enne Muhammeden Resûlullah (İki kere).
Şehadet ederim ki Muhammed Allah’ın elçisidir.
Hayye ale’s-salâh (İki kere).
Haydin namaza!
Hayye ale’l-felâh (İki kere).
Haydin kurtuluşa!
Allâhü ekber (İki kere).
Allah en büyüktür.
Lâ ilâhe ilallâh ( Bir kere).
Allah’tan başka ilah yoktur.
Sabah ezanı okunurken “Hayye ale’l-felâh” ifadesi söylendikten sonra iki defa, “es-Salâtü hayrun mine’nnevm.” denir. Bu ifade, “Namaz uykudan hayırlıdır.” manasına gelmektedir. Ayrıca Caferî mezhebine mensup
Müslümanlar, ezan okurken “Eşhedü enne Muhammeden Resulullah.” ifadesinden sonra “Eşhedü enne Aliyyen
veliyullah.” derler. Bu söz, “Şehadet ederim ki Hz. Ali, Allah’ın velisidir (dostudur).” anlamına gelir.
ETKİNLİK
Ezanda, namaza çağrılırken söylenen “Haydi kurtuluşa.” ifadesi bize neyi anlatmaktadır? Açıklayınız.
1. MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 83.
37
Kamet de namazla ilgili kavramlardan
biridir. Kamet; gerek tek başına gerekse
cemaatle kılınan farz namazlarının öncesinde okunan sözlere denir. (1) Kametin okunuşu genel olarak ezanla aynıdır.
Ancak kamette “Hayye ale’l-felâh.” ifadesinden sonra iki kez, “Namaz başladı.”
anlamına gelen, “Kad kâmeti’s-salâh.”
sözü söylenir. Ayrıca kamet ezandan biraz daha hızlı okunur. Kamet okumak
sünnettir.
Ülkemizde günde beş vakit, minarelerden ezan sesi yükselir.
ETKİNLİK
“Ruhumun senden İlâhî, şudur ancak emeli:
Değmesin mabedimin göğsüne nâmahrem eli.
Bu ezanlar ki şehadetleri dinin temeli
Ebedî yurdumun üstünde benim inlemeli..”
İstiklal Marşı’mızın yukarıdaki dizelerinde şair, Allah’tan (c.c.) neler dilemektedir? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
4. GÜNLÜK NAMAZLAR (BEŞ VAKİT NAMAZ )
DÜŞÜNELİM
”Büyük günahlardan kaçınıldığı sürece, beş vakit namaz ile iki cuma ve iki ramazan, aralarında
geçen günahlara keffaret olur.”
(Müslim, Tahâret, 16.)
Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir?
Dinimize göre namazın belli vakitlerde kılınması gerekir. Bu konuyla ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de şöyle
buyrulmaktadır: “Namazı bitirince de ayakta, otururken ve yanınız üzerinde yatarken (daima) Allah’ı
anın. Huzura kavuşunca da namazı dosdoğru kılın; çünkü namaz müminler üzerine vakitleri belli bir
farzdır.” (2) Müslümanlıkta farz olan günlük namazlar beş vakit kılınmaktadır. Bu vakitler sabah, öğle, ikindi,
akşam ve yatsıdır.
Beş vakit namaz, akıllı ve ergenlik çağına ulaşmış kadın ve erkek her Müslümana farzdır. Bu sebeple her
müminin, namazın nasıl kılınacağını öğrenmesi bir zorunluluktur. Şimdi beş vakit namazın nasıl kılındığını öğrenelim.
1. MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 83.
2. Nisâ suresi, 103. ayet.
38
➤ Sabah namazı: İki sünnet, iki de farz olmak üzere dört rekâtlık bir namazdır. Kılınışı şöyledir:
Sünnet: Birinci rekâtta abdestli olarak ayakta kıbleye doğru dönülür. “Niyet ettim Allah rızası için bugünkü
sabah namazının sünnetini kılmaya.” diye niyet edilir. Sonra “Allâhü ekber.” denilerek iftitah tekbiri alınır ve eller bağlanır. Erkekler ellerini sağ el sol bileği kavrayacak şekilde göbeklerinin üzerine bağlarlar. Kadınlar da sağ
ellerini sol ellerinin üzerine koyarak göğüsleri üzerinde bağlarlar. Eller bağlandıktan sonra sırasıyla Sübhâneke
okunur, eûzü besmele çekilir, Fâtiha suresi ile Kur’an’dan bir bölüm okunur. Ardından “Allâhü ekber.” denilerek rükûya eğilinir. Rükûda iken üç kere “Sübhâne Rabbiyel azîm.” (1) ifadesi söylenir. “Semiallâhü limen hamideh.” (2) denilerek doğrulunur. Bu sırada “Rabbenâ lekel hamd.” (3) denir. “Allâhü ekber.” diye tekbir alınarak
secdeye gidilir. Secdede üç kez “Sübhâne Rabbiyel a’lâ.” (4) denir. Secdeden sonra “ Allâhü ekber.” denilerek
doğrulunur ve kısa bir süre oturulur. Sonra aynı şekilde ikinci secde yapılır. İkinci secdenin ardından “Allâhü
ekber.” denilerek ayağa, ikinci rekâta kalkılır.
İkinci rekâtta ayaktayken besmele çekilir, Fâtiha suresi ile Kur’an’dan bir bölüm okunur. Sonra aynen birinci rekâtta olduğu gibi rükû ile secdeler yapılır ve oturulur. Kâde-i ahire denilen bu son oturuşta sırasıyla
Ettehıyyâtü, Allâhümme Salli ve Allâhümme Bârik ile Rabbenâ duaları okunur. Sonra baş sağ omza doğru çevrilerek “Esselâmü aleyküm verahmetullâh.” (5) denir. Ardından baş sol omza doğru döndürülerek aynı ifade söylenir. Buna “selam vermek” denir ve bu selamla da sabah namazının sünneti tamamlanmış olur.
Farz: Sabah namazının farzı da aynen sünneti gibi kılınır. Ancak niyet, sabah namazının farzına edilir.
➤ Öğle namazı: Dört rekât ilk sünnet, dört rekât farz, iki rekât da son sünnet olmak üzere toplam on rekât
kılınan bir namazdır.
İlk sünnet: İftitah tekbiri alınıp eller bağlanır. Sübhâneke okunur, eûzü besmele çekilir. Fâtiha ile Kur’an-ı
Kerim’den bir bölüm okunur. Rükû secdeler yapılıp ikinci rekâta kalkılır. Ayakta iken besmele çekilir, Fâtiha ile
Kur’an’dan bir bölüm okunur. Rükû ve secdeler yapılıp oturulur. Ettehıyyâtü okunduktan sonra üçüncü rekâta
kalkılır. Besmele, Fâtiha ve Kur’an-ı Kerim’den bir bölüm okunur, rükû ve secdeler yapıldıktan sonra dördüncü
rekâta kalkılır. Dördüncü rekâtta da aynı şekilde besmele, Fâtihâ ve bir sure okunur, rükû ve secdeler yapılıp
oturulur. Ettehıyyâtü, Allâhümme Salli, Allâhümme Bârik ve Rabbenâ duaları okunduktan sonra sağa ve sola
selam verilerek ilk sünnet tamamlanır.
Farz: Kılınışı öğle namazının sünnetiyle aynıdır. Ancak farzda, üçüncü ve dördüncü rekâtta Fâtiha’dan sonra
bir şey okunmadan rükûya gidilir.
Son sünnet: Aynen sabah namazının sünneti gibi kılınır.
➤ İkindi namazı: Dört sünnet , dört de farz olmak üzere sekiz rekât kılınır.
Sünnet: Öğle namazının ilk sünneti gibi kılınır. Ancak ondan farklı olarak ilk oturuşta Ettehıyyâtü’den sonra
Allâhümme Salli ve Allâhümme Bârik duaları da okunur. Ayrıca üçüncü rekâta kalkıldığında Fâtiha’dan önce
Sübhâneke ile eûzü besmele okunur.
Farz: Kılınışı, öğle namazının farzıyla aynıdır.
➤ Akşam namazı: Üç farz, iki sünnet olmak üzere beş rekâttır. Önce farz, ardından da sünnet kılınır.
Farz: İkindi namazının farzı gibi kılınır. Ancak üçüncü rekâttan sonra ayağa kalkılmadan oturulur. Ettehıyyâtü,
Allâhümme Salli, Allâhümme Bârik ve Rabbenâ duaları okunduktan sonra sağa ve sola selam verilerek namaz
tamamlanır.
1.
2.
3.
4.
5.
Benim Yüce Rabb’im her türlü noksanlıktan, kusurdan uzaktır.
Allah, kendisine hamd eden kulunu duyar.
Rabb’imiz! Hamd sana mahsustur.
Benim Yüce Rabb’im her türlü noksanlıktan, kusurdan uzaktır.
Selam; esenlik, iyilik, güzellik, hayırlar sizin üzerinize olsun.
39
Sünnet: Öğle namazının son sünneti gibi kılınır.
➤ Yatsı namazı: Yatsı namazı on rekâttır. Dördü ilk sünnet, dördü farz, ikisi de son sünnettir. Vitir namazı
yatsı namazının bir parçası olmayıp başlı başına bir namazdır. Gece uyanamama endişesiyle yatsının peşinden
kılınır.
İlk sünnet: İkindi namazının sünneti gibi kılınmaktadır.
Farz: Kılınışı, ikindi namazının farzıyla aynıdır.
Son sünnet: Akşam namazının sünneti gibi kılınır.
Vitir namazı: Yatsı namazından sonra üç rekât da vitir namazı kılınır. Bu namazı kılmak vaciptir. Kılınışı akşam namazının farzına benzer. Ancak ondan farklı olarak üçüncü rekâtta Fâtiha’dan sonra Kur’an-ı Kerim’den
bir bölüm okunur. Sonra eller kaldırılır, “Allâhü ekber.” denilerek tekbir alınır. Tekbirin ardından Kunut duaları
okunur, rükû ve secdeler yapılıp vitir namazı, akşam namazının farzı gibi tamamlanır.
İftitah tekbiri
Kıyam, kıraat
40
Rükû
Secde
Kâde-i âhire
41
Sağa selam verme
Sola selam verme
ETKİNLİK
Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan bölümleri doğru bir şekilde tamamlayınız.
Sabah namazı ............................... sünnet, ............................. farz olmak üzere ............................ rekâttır.
Öğle namazı ................................... ilk sünnet, ................................... farz, iki de son sünnet olmak üzere
.................................. rekâttır.
İkindi namazı .............................. sünnet, ............................. farz olmak üzere ............................ rekâttır.
Akşam namazı ............................ farz, ............................ sünnet olmak üzere .............................. rekâttır.
Yatsı namazı .................................. namazıyla birlikte .................................. rekât olarak kılınır.
42
5. CEMAATLE NAMAZ
DÜŞÜNELİM
Hangi namazların cemaatle kılınması zorunludur?
Başkalarına namaz kıldıran kişiye imam, imama uyarak namaz kılanlara da cemaat denir. Cemaatle namaz,
namazın bir imama uyularak beraberce kılınması demektir. Cemaatle namaz, camide kılınabildiği gibi evde ya
da temiz ve uygun herhangi bir başka yerde de kılınabilir. Dinimize göre cuma ve bayram namazlarının cemaatle kılınması şarttır. Beş vakit namaz ile teravih vb. namazlar ise cemaatle de tek başına da kılınabilir. Ancak
yüce dinimiz, genel olarak namazların cemaatle kılınmasını teşvik etmiştir. Beş vakit namazın sadece farzları
cemaatle kılınır. Sünnetleri ise tek başına eda edilir.
Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), namazlarını her zaman cemaatle kılmaya özen göstermiştir.
O, ciddi bir mazereti olmadıkça namazlarını camide kılmaya dikkat etmiş, Müslümanları da bu şekilde davranmaya yönlendirmiştir. Hz. Peygamber (s.a.v.) bir hadisinde şöyle buyurmuştur: “Cemaatle kılınan namazın
sevabı, tek başına kılınan namazdan yirmi yedi derece daha fazladır.” (1) Başka bir hadisinde de “Bir kimse
evinde güzelce temizlenir de Allah’ın farzlarından birini yerine getirmek için Allah’ın evlerinden birine
giderse (camiye) attığı her adımdan biri onun bir günahını siler, diğeri de derecesini yükseltir.” (2) buyurmuştur.
Cemaatle kılınan namazlar, diğer namazlara göre
küçük bazı değişiklikler gösterir. Öncelikle cemaatle
namaz kılan kişiler bir imama uyarlar. Bunu da niyette
belirtirler. Örneğin “Niyet ettim Allah rızası için bugünkü sabah namazının farzını kılmaya, uydum imama.”
derler. Cemaatle namaz kılan kişiler, ilk rekâtta sadece
Sübhâneke’yi okur, sonra susarlar. Bütün rekâtlarda,
ayaktayken başka bir şey okumazlar. Çünkü bu durumda imamın okuması yeterlidir. Ancak rükûda, secdede
ve oturuşlarda söylenmesi gerekli ifadeleri söyler, okunması gereken duaları da okurlar. Cemaatle namaz kılarken her harekette imamı takip etmek, onunla birlikte
rükû, secde, oturuş, selam vb. şeyleri yapmak gerekir.
Cemaatle namaz kılarken imama uymak gerekir.
ETKİNLİK
Cemaatle namaz kılmanın kişi ve toplum açısından ne gibi faydaları olabilir? Düşüncelerinizi aşağıda
boş bırakılan bölüme yazınız.
.........................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
1. Buhârî, Ezan, 30, Müslim, Mesâcid, 42.
2. Müslim, Mesâcid, 51.
43
6. CUMA NAMAZI
DÜŞÜNELİM
Hiç cuma namazına gittiniz mi? Cuma namazının diğer namazlardan ne farkı vardır?
Cuma gününün İslamiyette ayrı bir yeri ve önemi vardır. Peygamberimiz (s.a.v.) bu konuyla ilgili bir hadisinde, “Üzerine güneşin doğduğu en hayırlı gün cuma günüdür. Âdem (a.s.) o gün yaratıldı, o gün cennete
konuldu ve o gün cennetten çıkarıldı.” (1) buyurmuştur. Cuma günü camilerde cuma namazı kılınır. Cuma
namazı, İslam dininde belirli şartları taşıyan kimselere farz kılınmıştır. Bu konuyla ilgili olarak Kur’an-ı Kerim’de,
“Ey iman edenler! Cuma günü namaza çağrıldığı (ezan okunduğu) zaman hemen Allah’ı anmaya koşun
ve alışverişi bırakın. Eğer bilmiş olsanız bu elbette sizin için daha hayırlıdır.” (2) buyrulmaktadır. Bu ayetin
gereği olarak Müslümanlar, cuma namazı için çağrı yapılıp ezan okunduğunda alışverişi, işlerini bırakır, Allah’ın
(c.c.) emrini yerine getirmek üzere camilere koşarlar.
BİLGİ NOTU
Cuma namazı; akıllı, ergenlik çağına ulaşmış, camiye gitmeye engel bir sağlık sorunu bulunmayan, hürriyeti kısıtlanmamış, yolcu olmayan erkeklere farzdır.
Cuma günü camilerde hutbe okunarak cemaat çeşitli konularda bilgilendirilir.
Cuma namazı, cuma günü öğle namazının vaktinde; dört rekât ilk sünnet, iki rekât farz, dört rekât da son
sünnet olmak üzere on rekât kılınır. Cuma günü öğle vakti ezan okununca temiz elbiseler giyilerek camiye
gidilir. Evde ya da camide abdest alınır. Önce öğle namazının ilk sünneti gibi dört rekâtlık ilk sünnet tek başına
1. Müslim, Cuma, 5; Tirmizî, Cuma, 353.
2. Cuma suresi, 9. ayet.
44
kılınır. Sonra caminin içinde bir ezan daha okunur. Ezan bitince imam minberden bir hutbe okur. Hutbede dinî,
ahlaki, toplumsal vb. konularda cemaat bilgilendirilir, insanlara öğüt verilir. Sonra müezzin tarafından kamet
getirilir. Ardından da imamla birlikte iki rekât cuma namazının farzı kılınır. Farzdan sonra dört rekât son sünnet
tek başına kılınır. Bazı Müslümanlar, cuma namazından sonra dört rekât zuhr-u âhir, iki rekât da vaktin sünneti
denilen namaz kılmaktadırlar.
BİLGİ NOTU
Cuma namazını kılanlar, o günün öğle namazını kılmazlar. Çünkü cuma namazı, o günün öğle namazı
yerine geçer. Herhangi bir sebeple cuma namazını eda edemeyenler, o günün öğle namazını kılarlar.
ETKİNLİK
“Bir kimse güzelce abdest aldıktan sonra cumaya gelir, sessizce hutbeyi dinlerse üç gün fazlasıyla bir cumadan diğer cumaya kadar olan zaman içinde işlemiş olduğu günahları affedilir.”
(Müslim, Cuma, 8.)
Sizce cuma günü, özellikle camiye gitmeden önce ve camide nelere dikkat etmemiz gerekir? Yukarıdaki
hadisi de dikkate alarak görüşlerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
7. BAYRAM NAMAZI
DÜŞÜNELİM
Dinî bayramlarda neler yaparız?
Bizler Müslümanlar olarak Ramazan Bayramı ve Kurban Bayramı olmak üzere yılda iki kez dinî bayram kutlarız. Her iki bayramda da bayram namazı kılarız. Bayram namazı senede iki kez, iki rekât olarak kılınır. Bu namazın
cemaatle kılınması gerekir. Bayram namazı için ezan okunmaz, kamet getirilmez. Bayram namazı, bayramın
birinci günü, güneşin doğmasından yaklaşık 45-50 dakika sonra kılınır.
Bayram namazının kılınışı şöyledir: Camide cemaat, imamın arkasında düzgün bir şekilde saf tutar. “Niyet
ettim Allah rızası için Ramazan/Kurban Bayramı namazını kılmaya, uydum imama.” diyerek niyet edilir. İmam
ve cemaat tekbir alıp ellerini kaldırır, sonra da bağlar. İmam ve cemaat sessizce Sübhâneke duasını okur. Bundan sonra imam üç kere tekbir alır. İmam ve cemaat, ilk iki tekbirde ellerini kaldırır ancak bağlamadan yanlara
bırakır. Üçüncü tekbirden sonra eller bağlanır. İmam içinden eûzü besmele çeker ve açıktan Fâtiha suresi ile
Kur’an-ı Kerim’den bir bölüm okur. Cemaat bir şey okumadan sessizce imamı dinler. Sonra imamla birlikte rükû
ve secdeler yapılıp ikinci rekâta kalkılır. Ayaktayken imam açıktan Fâtiha suresi ile Kur’an-ı Kerim’den bir bölüm
okur. Sonrasında imam üç kere sesli olarak tekbir alır. Her tekbirden sonra eller kaldırılır ancak bağlanmadan
yanlara bırakılır. Üçüncü tekbirden sonra imam “Allâhü ekber.” diyerek dördüncü tekbiri alır. Rükû ve secdeler
yapıldıktan sonra oturulur, diğer namazlarda olduğu gibi Ettehıyyâtü, Allâhümme Salli, Allâhümme Bârik ve
Rabbenâ duaları okunur, selam verilir ve bayram namazı tamamlanır.
45
Bayram namazı kılındıktan sonra imam minbere çıkıp hutbe okur. Hutbede bayramın önemi, İslam kardeşliği, dinimizin toplumsal birlik ve dayanışmaya verdiği önem vb. konularda cemaat bilgilendirilir.
ETKİNLİK
Hiç bayram namazına gittiniz mi? Gittiyseniz neler yaşadınız ve neler hissettiniz? Duygu ve düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
8. CENAZE NAMAZI
DÜŞÜNELİM
Cenaze namazı hakkında neler biliyorsunuz?
Yüce dinimizde farzlar ikiye ayrılır: Farz-ı ayn ve farz-ı kifâye. Farz-ı ayn; her Müslümanın tek tek yerine getirmesi gereken farzlara denir. Örneğin namaz kılmak, oruç tutmak, hacca gitmek, zekât vermek gibi ibadetler
farz-ı ayndır. Farz-ı kifâye ise bir kısım Müslümanların yerine getirmesiyle diğerlerinden sorumluluğun kalktığı
farzlara denir. Örneğin cenaze namazı kılmak, farz-ı kifâye olan bir ibadettir. Cenaze namazı, ölen Müslüman
için dua niteliğinde olan bir namazdır. Bir Müslüman vefat ettiği zaman onun cenaze namazını o bölgedeki
müminlerin bir kısmının mutlaka kılması gerekir. Bu durumda diğerlerinden sorumluluk kalkar. Ancak eğer
ölen Müslümanın cenaze namazını hiç kimse kılmazsa bu durumda farz yerine getirilmemiş olur ve o yerleşim
yerinde yaşayan Müslümanların tamamı bundan sorumlu olur.
Cenaze namazının kılınışı şöyledir: Cenaze, yıkanıp kefenlendikten sonra namazın kılınacağı yere getirilir ve
musalla taşının üzerine konur. İmam, cenazenin göğsü hizasında durur. Cenaze namazını kılacak Müslümanlar,
imamın arkasında düzgün bir şekilde saf tutarlar. Daha sonra cenaze namazı için niyet edilir. Niyette cenazenin
kadın, erkek veya kız ya da erkek çocuğu olduğu da belirtilir. Örneğin ölen kişinin erkek olması durumunda, “Niyet ettim Allah rızası için hazır olan cenaze namazını kılmaya, şu erkek için duaya, uydum imama.” denir. Niyetten sonra imam açıktan, cemaat de onun peşinden gizlice “Allâhü ekber.” diyerek tekbir alır ve ellerini kaldırıp
sonra da bağlar. İmam ve cemaat sessizce Sübhâneke duasını, “Ve celle senâük.” ifadesiyle beraber okur. Daha
sonra eller kaldırılmadan imam bir tekbir daha alır. Bu tekbirden sonra Allâhümme Salli ve Allâhümme Bârik
duaları okunur. Eller kaldırılmadan imam üçüncü bir tekbir daha alır ve bundan sonra sessizce cenaze duası
okunur. Cenaze duasını bilmeyenler Kunut dualarını, onu da bilmeyenler Rabbenâ dualarını okuyabilirler. Son
olarak eller kaldırılmadan imamla birlikte bir tekbir daha alınır, “Esselâmü aleyküm verahmetullah.” denilerek
sağa ve sola selam verilir. Böylece cenaze namazı tamamlanmış olur. Cenaze namazı bitince imam cemaate,
ölen kişiye haklarını helal edip etmediklerini sorar. Böylece helallik alınır. Daha sonra Fâtiha okunarak cenaze
defin için mezarlığa götürülür.
ETKİNLİK
”Kim, üzerine namaz kılıncaya kadar cenazede hazır bulunursa kendisi için bir kırat sevap vardır.
Kim de cenaze gömülünceye kadar hazır bulunursa iki kıratlık sevap vardır. Bir kıratın miktarı Uhud
dağı kadardır.”
(Buhârî, Cenâiz, 69; Müslim, Cenâiz, 57.)
Yukarıdaki hadisin vermek istediği mesaj nedir? Açıklayınız.
46
9. TERAVİH NAMAZI
DÜŞÜNELİM
Teravih namazı ile ilgili neler biliyorsunuz?
Teravih namazı, hem erkekler hem de kadınlar için kılınması sünnet olan bir namazdır. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bu namazı kılmaya önem vermiştir. Teravih namazı ülkemizde genellikle yirmi rekât olarak kılınmaktadır. Teravih namazı, ramazan ayında, yatsı namazının son sünnetinin ardından, vitir namazından önce kılınır.
Teravih namazını kılmak için oruç tutmak şart değildir. Hastalık, yolculuk vb. sebeplerle oruç tutamayanların
da teravih namazını kılması sünnettir.
Teravih namazı iki rekâtta bir selam verilerek de dört rekâtta bir selam verilerek de kılınabilir. İki rekâtta
bir selam verildiğinde sabah namazının sünneti gibi, dört rekâtta bir selam verildiğinde de ikindi namazının
sünneti gibi kılınır.
Müslümanlar teravih namazını camide kılmaya gayret ederler.
ETKİNLİK
Teravih namazının camilerde kılınmasının ne gibi faydaları olabilir? Tartışınız.
47
10. NAMAZI BOZAN DURUMLAR
DÜŞÜNELİM
Namazımızın bozulmasına sebep olan davranışlar neler olabilir?
Namaz, kendisine özgü bazı kuralları olan bir ibadettir. Bu ibadetin nasıl yapılacağını Peygamberimiz (s.a.v.)
hem sözlü olarak açıklamış hem de uygulamalı olarak göstermiştir. Bir hadisinde de “Ben namazı nasıl kılıyorsam siz de öyle kılın.” (1) buyurmuştur. Namaz, kurallarına uygun kılınmazsa bozulur; sahih yani geçerli olmaz.
Bu sebeple namazın hangi hâllerde bozulacağını her Müslümanın bilmesi gerekmektedir.
Namazda iken
konuşmak
Namazda bir şey
yemek
Namazda bir şey
içmek
Namazda yönünü
kıbleden başka yöne
döndürmek
NAMAZI BOZAN
BAŞLICA DURUMLAR
Namazın farzlarından
birini terk etmek
Namazda selam
vermek veya verilen
selamı almak
Namazda “ah”, “of”
gibi sözler söylemek
Namazda başkası
işitecek
kadar gülmek
ETKİNLİK
Yukarıda belirtilen durumlar, neden namazın bozulmasına yol açar? Tartışınız.
Müslüman, namazda iken Rabb’inin (c.c.) huzurunda olduğunu bilmelidir. Önemli bir ibadeti yerine getirdiğini unutmamalıdır. İbadetin ciddiyetiyle bağdaşmayacak davranışlardan, namazı bozacak hâl ve hareketlerden özenle kaçınmalıdır.
11. NAMAZIN İNSANA KAZANDIRDIKLARI
DÜŞÜNELİM
Namaz kılmak bize ne gibi faydalar sağlayabilir?
Namaz, dinin direği olan çok önemli bir ibadettir. Bu ibadetin bireysel ve toplumsal birçok faydası bulunmaktadır. Örneğin insanın duygu dünyasını zenginleştirmesi, davranışlarını güzelleştirmesi, kişiye temizlik bilinci kazandırması ve zamanı planlamayı öğretmesi bu faydalar arasında sayılabilir.
1. Buhârî, Ezan, 18.
48
Namaz, Allah’ın (c.c.) huzuruna çıkmak, Rabb’imizle (c.c.) konuşmak, onunla aracısız bir şekilde iletişim kurmaktır. Her şeyin sahibi ve yaratıcısı olan Allah’a (c.c.) kul olduğumuzu hatırlamaktır. Yüce Yaradan (c.c.) ile doğrudan iletişim kurmak, onun kulu olmak insanın kendisini değerli hissetmesini sağlar, kişiye huzur ve mutluluk
verir. Bizler namaza başlarken ellerimizi kaldırır, böylece dünyaya ait işleri arkamızda bırakırız. Her gün namaz
kılarak dünyanın sıkıntılarından, meşgalelerinden bir süreliğine de olsa uzaklaşır, rahatlar, huzur buluruz. Tüm
benliğimizle Rabb’imize (c.c.) yönelir, ona sığınırız. Cenab-ı Allah’ın (c.c.), zor durumda kalan kullarına yardım
edeceğine, onları sahipsiz bırakmayacağına inanırız. Bu inanç bize güç, güven ve iç huzuru gibi güzel duygular
kazandırır. Bizler namaz kılarak Rabb’imize (c.c.) olan sevgimizi, saygımızı, bağlılığımızı ve minnetimizi ifade
ederiz. Allah’ın (c.c.) da kendisine yönelen kullarını sevdiğini biliriz. Bunu bilmek bizi rahatlatır, gönlümüzü
huzurla doldurur.
Günün belirli vakitlerinde namaz kılan, Rabb’inin huzuruna çıkan insan, Allah’ın (c.c.) her an kendisini görüp
gözettiğini bilir. Kulu olmaktan şeref duyduğu, çok sevdiği Rabb’inin (c.c.) huzuruna günah işleyerek çıkmaktan hayâ eder. Onun razı olacağı hayırlı ameller işlemeye çalışır. Yalan, hile, dedikodu, iftira, haksızlık gibi kötü
davranışlardan uzak durma konusunda özenli olur. Başkalarına yardım etmeye, dürüst ve güvenilir bir insan
olmaya gayret eder. Namaz kılan insana güzel davranışların yakışacağını, kötü davranışların yakışmayacağını
bilir. Böylece namaz, insanın güzel davranışlara yönelmesini, kötülüklerden uzak kalmasını sağlar.
YORUMLAYALIM
“(Resulüm!) Sana vahyedilen kitabı oku ve namazı kıl. Muhakkak ki namaz, hayâsızlıktan ve kötülükten alıkoyar. Allah’ı anmak elbette (ibadetlerin) en büyüğüdür. Allah yaptıklarınızı bilir.”
(Ankebût suresi, 45. ayet.)
Namazın sahih yani geçerli olabilmesi için namaz kılınacak yerin ve giysilerin temiz olması zorunludur. Ayrıca namaz kılabilmek için abdestli olunması gereklidir. Abdest alan kişi, gün içinde en çok kirlenen el, ağız,
burun, ayak, yüz gibi organlarını sık sık temizlemiş olur. Ayrıca namaz günde beş kez, belli zaman aralıklarıyla
kılındığından insan, yaşadığı yerin ve giysilerinin her zaman temiz olmasına önem verir. Bütün bunlar da kişiye
temiz olma alışkanlığı kazandırır. Abdest, insanı maddi kirlerden olduğu gibi günahlardan da arındırmaktadır.
Peygamberimiz (s.a.v.) bu konuyla ilgili bir hadisinde, “Kim güzelce abdest alırsa o kimsenin günahları, tırnaklarına varıncaya kadar bütün vücudundan akar gider.” (1) buyurmuştur.
Dinimizde her namazın belli bir vakti vardır. Müslüman; sabah, öğle, ikindi, akşam ve yatsı vakitlerinde olmak üzere her gün beş vakit namaz kılar. Namazın belli vakitlerde kılınması, insana zamanı planlama ve iyi
değerlendirme alışkanlığı kazandırır. Çünkü namazlarını kılmaya özen gösteren bir Müslüman, işlerini planlarken namaz vakitlerini dikkate alır. Gününü beşe ayırır. Sabahtan öğleye, öğleden ikindiye, ikindiden akşama,
akşamdan yatsıya kadar ve yatsıdan sonra neler yapacağını planlar. Ayrıca mümin kişi sabah namazı için erkenden kalkar, güne erken başlayarak zamanını daha verimli kullanır.
Dinimiz namazların cemaatle kılınmasını teşvik etmiş, bazı namazların da cemaatle kılınmasını şart koşmuştur. Bu durum toplumsal kaynaşma ve dayanışmaya önemli katkılar sağlamaktadır. Örneğin Müslümanlar
gerek beş vakit namazda gerekse cuma, bayram ve teravih namazlarında camilerde bir araya gelmektedirler.
1. Müslim, Tahâret, 33.
49
İbadetler toplumsal kaynaşmaya katkıda bulunur.
Burada tanışıp kaynaşmakta, dostluklar kurmaktadırlar. Birbirlerinin sorun ve sıkıntılarından haberdar olmakta,
bunları aşmak için dayanışma içine girmektedirler. Cuma, bayram ve diğer günlerde camilerde verilen vaazlar,
okunan hutbeler halkın çeşitli konularda bilgilendirilmesini sağlamaktadır. Bu anlamda vaaz ve hutbeler, halkın
eğitilmesinde önemli rol oynamaktadır. Cemaatle kılınan namazlarda insanlar aynı Allah’a (c.c.), peygambere,
dine inanmanın, aynı kıbleye yönelmenin hazzını birlikte yaşamaktadırlar. Bu da toplumda birlik, beraberlik ve
kaynaşmayı güçlendirmektedir.
YORUMLAYALIM
Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün ashabına sordu: “Ne dersiniz? Birinizin kapısının önünde bir nehir
olsa ve o kimse bu nehirde her gün beş kez yıkansa onda kirden eser kalır mı?” Ashab-ı kiram, “Hayır,
kalmaz ya Resulallah!’” dedi. Bu cevap üzerine Allah Resulü (s.a.v.) şöyle buyurdu: “İşte beş vakit namaz da
böyledir. Allah, beş vakit namazla günahları silip yok eder.”
(Buhârî, Mevâkît, 6.)
ETKİNLİK
Namazın bireysel ve toplumsal faydaları nelerdir? Düşüncelerinizi aşağıya yazınız.
.........................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
50
12. KUNUT DUALARI VE ANLAMI
DÜŞÜNELİM
Kunut duaları hangi namazlarda okunur?
KUNUT DUASI 1
َ ۪ ‫َال ٰلّ ُه َّم ِا ّنَا نَسْ ت َ۪عين َُك َونَسْ تَ ْغ ِف ُر َك َونَسْ تَه‬
‫ُوب‬
ُ ‫ْديك * َونُ ْؤ ِم ُن ِب َك َونَت‬
* ‫ِالَي َْك * َونَتَ َو َّك ُل َعلَي َْك َونُث ْ۪نى َعلَي َْك ْال َخ ْي َر ُكلَّهُ نَشْ ُك ُر َك َوالَ نـَ ْك ُف ُر َك‬
OKUNUŞU
‫ج ُر َك‬
ُ ‫َونَ ْخلَ ُع َونَ ْت ُر ُك مَنْ يَ ْف‬
ANLAMI
Allâhümme innâ nestaînüke ve nestağfirüke ve nestehdîk. Ve nü’minü bike
ve netûbü ileyk. Ve netevekkelü aleyke
ve nüsni aleykel-hayra küllehü neşkürüke
ve lâ nekfürük. Ve nahleu ve netrükü men
yefcürük.
Allah’ım! Senden yardım isteriz, günahlarımızı bağışlamanı isteriz, senden bize hidayet etmeni isteriz. Sana inanırız, sana tövbe
ederiz. Sana güveniriz. Bize verdiğin bütün
nimetleri bilerek seni hayır ile överiz. Sana
şükreder, asla nankörlük etmeyiz. Nimetlerini
inkâr eden ve sana karşı geleni bırakırız.
KUNUT DUASI 2
َ َ‫َال ٰلّ ُه َّم ِا ّي‬
‫ج ُد * َو ِالَي َْك نَسْ عٰى َونَ ْح ِف ُد * نَ ْرجُو‬
ُ ْ‫اك نَ ْعبُ ُد َولَ َك ن َُص ۪لّي َو نَس‬
‫َرحْمَ ت ََك َونَخْشٰ ى َع َذاب ََك * ِا َّن َع َذاب ََك ِب ْال ُك َّفا ِر ُم ْل ِح ٌق‬
OKUNUŞU
ANLAMI
Allâhümme iyyâke na’büdü ve leke
nüsallî ve nescüdü ve ileyke nes’a. Ve nahfidü nercû rahmeteke ve nahşâ azâbeke
inne azâbeke bilküffâri mülhık.
Allah’ım! Yalnız sana kulluk ederiz. Namazı yalnız senin için kılarız, ancak sana secde
ederiz. Yalnız senin rızan için çalışır ve sana
yaklaştıracak şeyleri kazanmaya gayret ederiz. Rahmetini dileriz. Azabından korkarız,
şüphesiz senin azabın kâfirlere ulaşır.
ETKİNLİK
Kunut dualarında belirtildiğine göre Rabb’imizden (c.c.) neler istemeli ve nelerden ona sığınmalıyız?
Düşüncelerinizi açıklayınız.
51
ÜNİTE DEĞERLENDİRME
1. Namaz ibadetinin dinimizdeki önemini ayet ve hadislerle açıklayınız.
2. Niçin namaz kılarız? Anlatınız.
3. Namazın dışındaki ve içindeki farzları sıralayınız.
4. Namazın birey ve toplum açısından ne gibi faydaları vardır? Anlatınız.
5. Cemaatle kılınan namaz ile tek başına kılınan namaz arasında ne gibi farklar vardır? Söyleyiniz.
6. Aşağıdakilerden hangisi abdesti bozmaz?
A) Konuşmak
C) Tuvalet ihtiyacını gidermek
B) Uyumak
D) Bayılmak
7. I. Elleri dirseklerle beraber yıkamak
II. Yüzü yıkamak
III. Ağzı ve burnu temizlemek
IV. Ayakları topuklarla beraber yıkamak
Yukarıdakilerden hangisi, abdestin farzları arasında yer almaz?
A) I
B) II
C) III
D) IV
8. Aşağıdakilerden hangisi, boy abdestinin farzlarından biri değildir?
A) Bütün vücudu yıkamak
B) Başı mesh etmek
C) Ağzı suyla temizlemek
D) Burnu suyla temizlemek
9. Aşağıdakilerden hangisi, ezanda yer alan bir ifade değildir?
A) Lâilâhe illallah
B) Allâhü ekber
C) Kad kâmeti’s-salâh
D) Hayye ale’s-salâh
10.
I. Rükûda iken “Sübhâne Rabbiyel a’lâ.” denir.
II. Secdede iken “Esselâmü aleyküm verahmetullah.” denir.
III. Namazın sonunda, “Sübhâne Rabbiyel azîm.” denir.
IV. Rükûdan kalkarken “Semiallâhü limen hamideh.” denir.
Yukarıdaki bilgilerden kaç tanesi doğrudur?
A) 1
B) 2
C) 3
52
D) 4
11. Aşağıda belirtilen namazların hangisinin cemaatle kılınması şarttır?
A)
Teravih namazı
B) İkindi namazı
C) Yatsı namazı
D) Bayram namazı
C) Bir şey yemek
D) Bir şey içmek
12. Aşağıdakilerden hangisi namazı bozmaz?
A)
Selam almak
B) Esnemek
13. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan bölümleri, verilen ifadelerden uygun olanlarla doldurunuz.
sünneti
yüz
Kâbe
farzı
ezan
on
cemaatle
iki
kollar
teyemmüm
Suyun bulunmaması ya da hastalık vb. sebeplerle kullanılamaması durumunda abdest veya boy abdesti
yerine ......................................... yapılır.
Teyemmüm, niyet edilip elleri toprağa sürüldükten sonra .......................... ve .............................. mesh
edilerek yapılır.
............................ yönüne dönmeksizin kılınan namaz sahih yani geçerli değildir.
Her gün beş kez, farz namazların vaktinin geldiğini haber vermek için ......................... okunur.
Cuma namazının .......................... kılınması gerekir.
Bayram namazı yılda ........................ kez kılınır.
Öğle namazı ........................ rekâttır.
Akşam namazının önce ............................, sonra .................................. kılınır.
14. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanların başına “D”, yanlış olanların başına ise “Y” yazınız.
(
) Abdesti bozan her şey teyemmümü de bozar.
(
) Niyet etmek, teyemmümün farzlarından biridir.
(
) Cenaze namazı ayakta kılınır, rükû ve secdesi yoktur.
(
) Teravih namazı yatsı namazından önce kılınır.
(
) Beş vakit namaz evde de camide de kılınabilir.
(
) Teravih namazının kılınması farzdır.
(
) Cuma namazı, o günün öğle namazı yerine geçer.
(
) Cenaze namazını kılmak sünnettir.
(
) Kunut duaları, cuma namazının farzı kılınırken okunur.
53
ÖĞRENME ALANI
HZ. MUHAMMED
3. ÜNİTE
SON PEYGAMBER HZ. MUHAMMED
Üniteye Hazırlık
1. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) peygamberlikle görevlendirilmesi ne zaman ve nasıl olmuştur? Araştırıp öğreniniz.
2. Alâk suresinin ilk beş ayetinin anlamını bir Kur’an mealinden bulup yazınız.
3. Peygamberimiz (s.a.v.), İslam davetinin ilk yıllarında ne gibi zorluklarla karşılaşmıştır? Araştırınız.
4. Hicret, muhacir, ensar, Veda Haccı ve Veda Hutbesi ne demektir? Araştırınız ve edindiğiniz bilgileri defterinize yazınız.
5. Mescid-i Nebi’nin ne zaman ve ne amaçla yapıldığını araştırınız.
6. Nasr suresinin okunuşunu ve anlamını defterinize yazınız.
54
1. HZ. MUHAMMED’İN ÇAĞRISI: MEKKE DÖNEMİ
DÜŞÜNELİM
Peygamberimiz’in (s.a.v.) doğduğu Mekke hakkında neler biliyorsunuz?
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), 20 Nisan 571 tarihinde Mekke’de dünyaya gelmiştir. Allah’ın Elçisi (s.a.v.), 63
yıllık ömrünün yaklaşık 53 yılını, Kur’an-ı Kerim’in ifadesiyle “şehirlerin anası” olan bu kutsal beldede geçirmiştir.
Yüce Allah (c.c.), Hz. Muhammed’i (s.a.v.) Mekke’de peygamberlikle görevlendirmiştir. Daha sonra Medine’ye
hicret (göç) eden Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.), ömrünün sonuna kadar da bu şehirde yaşamıştır. Bu sebeple
Allah Resulü’nün (s.a.v.) hayatı ile peygamberliğini, Mekke Dönemi ve Medine Dönemi olmak üzere iki bölümde ele almak mümkündür.
1.1. İlk Vahiy: Yaratan Rabb’inin Adıyla Oku!
DÜŞÜNELİM
Hz. Muhammed (s.a.v.) peygamber olmadan önce Mekke’de ne gibi olumsuzluklar yaşanmaktaydı?
610 yılının Ramazan ayıydı ve Hz. Muhammed (s.a.v.) bu sıralar 40 yaşındaydı. Sıklıkla yaptığı gibi yanına
yiyecek ve içecek alıp Hira Mağarası’na gitmişti. Burada yalnız başına tefekkür ediyordu. Birden melek
Cebrail (a.s.) ona göründü. Hz. Muhammed (s.a.v.) şaşkın ve heyecanlıydı. Cebrail (a.s.) ona, “Oku!” dedi. Hz.
Muhammed (s.a.v.), “Ben okuma bilmem.” dedi. Cebrail (a.s.) aynı şeyi yine söyledi. Hz. Muhammed (s.a.v.)
tekrar okuma bilmediğini belirtti. Cebrail (a.s.) üçüncü kez “Oku!” deyince bu kez Hz. Muhammed (s.a.v.) “Ne
okuyayım?” diye sordu. Melek Cebrail (a.s.) de “Yaratan Rabb’inin adıyla oku! O, insanı bir alaktan (aşılanmış yumurtadan) yarattı. Oku! İnsana bilmediklerini belleten, kalemle (yazmayı) öğreten Rabb’in,
en büyük kerem sahibidir.” (1) anlamındaki ayetleri okudu. Daha sonra da melek gözden kayboldu.
Melek Cebrail (a.s.), Peygamberimiz’e (s.a.v.) ilk vahyi Hira Mağarası’nda getirmiştir.
1. Alâk suresi, 1-5. ayetler.
55
ETKİNLİK
İlk indirilen ayetlerde hangi hususların vurgulandığını belirleyip aşağıdaki ifadelerin karşısındaki uygun
bölüme “X” işareti koyunuz.
İlk Ayetlerdeki Vurgular
Evet
Hayır
Allah’ın (c.c.) yaratıcılığı
Kur’an’ın son ilahi kitap olduğu
Öğrenmenin ve bilginin önemli olduğu
İbadetlerin önemli olduğu
Allah’ın (c.c.) kerem sahibi olduğu
İnsana bilmediklerinin öğretildiği
Ahirete imanın önemi
Okumaya Allah’ın (c.c.) adıyla başlamak gerektiği
İnsanın alaktan yaratıldığı
Hz. Muhammed (s.a.v.) heyecan ve şaşkınlık içinde hemen Hira Mağarası’ndan ayrıldı. Hızlı adımlarla evine
geldi ve yatağına uzandı. Eşi Hz. Hatice’den (r.a.), üzerini örtmesini istedi. Bir süre sonra kalktı ve yaşadıklarını
eşine anlattı. Heyecanını, endişelerini Hz. Hatice (r.a.) ile paylaştı ve ona, ne yapacağını bilmediğini söyledi. Hz.
Hatice (r.a.), endişelenmesine gerek olmadığını söyleyerek eşini teselli etti, ona moral verdi.
Hz. Hatice’nin (r.a.), Varaka isminde bir akrabası vardı. Varaka, Hz. Hatice’nin (r.a.) amcasının oğlu olup İncil
ve diğer kutsal kitaplar hakkında bilgi sahibiydi. Hz. Hatice (r.a.), Peygamberimiz’i (s.a.v.) alıp Varaka’ya gitti. Hz. Peygamber (s.a.v.) Hira Mağarası’nda yaşadıklarını Varaka’ya tek tek anlattı. Varaka, Hz. Muhammed’e
(s.a.v.) şunları söyledi: “Nefsim kudret elinde olan zata yemin ederim ki sen bu ümmetin nebisisin. Andolsun
sana, Musa’ya gelen Cebrail’dir…” Ayrıca Varaka, Mekkelilerin Hz. Muhammed’e (s.a.v.) eziyet edeceğini, onu
Mekke’den çıkaracağını ve kendisiyle savaşacağını söyledi. Eğer ömrü yeterse bu süreçte kendisinin yanında
olmayı çok arzuladığını belirtti. (1)
1.2. Yakın Çevreye Çağrı
DÜŞÜNELİM
Sizin yakın çevreniz kimlerden oluşur? “Hz. Peygamber’in (s.a.v.) yakın çevresi” denince aklınıza kimler
geliyor?
İlk vahyin gelmesinin üzerinden epey bir zaman geçmişti. Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün yine Hira Mağarası’na
gitmişti. Buradan dönerken bir ses işitti. Başını kaldırıp göğe doğru bakınca Cebrail’i (a.s.) gördü. Heyecan ve
endişe içinde, hızlı adımlarla evine gitti. Yatağına uzandı ve eşi Hz. Hatice’den (r.a.), üzerini örtmesini istedi. Bu
sırada Cenab-ı Allah (c.c.) ona Müddessir suresinin ilk beş ayetini vahyetti.
1. İbn-i Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye, C 1, s. 315.
56
YORUMLAYALIM
“Ey bürünüp sarınan (Resulüm)! Kalk ve uyar. Rabb’ini yücelt. Elbiseni tertemiz tut ve kötü şeyleri
terk(e devam) et.”
(Müddessir suresi, 1-5. ayetler.)
Müddessir suresinin ilk ayetleri, Hz. Muhammed’e (s.a.v.) İslam’ı tebliğ etme görevini yüklüyordu. Bu ayetlerin nazil olmasıyla birlikte Hz. Muhammed’in (s.a.v.) İslam’a davet vazifesi başlıyordu. Allah Resulü (s.a.v.), en
yakınında olan ve çok güvendiği kişilerden başlayarak İslam’ı tebliğ etti. Onun peygamberliğine ilk iman eden,
her zaman yanında olan, en büyük destekçisi sevgili eşi Hz. Hatice (r.a.) oldu. Ondan sonra amcasının oğlu Hz.
Ali (r.a.), hizmetçisi Zeyd b. Harise (r.a.) ve Peygamberimizin (s.a.v.) yakın arkadaşı Hz. Ebu Bekir (r.a.) İslam’ı
kabul etti. Bunlar İslam tarihinde ilk Müslümanlar olarak bilinir.
Hz. Peygamber (s.a.v.), İslam davetini başlangıçta çok gizli bir şekilde sürdürdü. İslamiyeti sadece en yakınlarına ve çok güvendiği kişilere tebliğ etti. Onlardan, bu konuyu gizli tutmalarını istedi. Çünkü Mekkelilerin
bu duruma tepki göstereceğini biliyordu. Mekkeliler asırlardır, kendi elleriyle taştan, tahtadan, madenden vb.
maddelerden yaptıkları putlara tapıyorlardı. Alışageldikleri, atalarından yüzyıllardır gördükleri inançlarını, yaşam tarzlarını değiştirmeyi kolay kabul etmeyeceklerdi. Ayrıca sayıca çok azken yerleşik inançlara karşı çıkmak,
Müslümanların zarar görmesine yol açabilirdi. Önce gizli davetle belli bir sayıya ulaşmak, güçlenmek, kuvvetli
bir grup olmak gerekiyordu. Bütün bu sebeplerle de Hz. Muhammed (s.a.v.) peygamberlik vazifesini başlangıçta gizli yürütmüştür.
ETKİNLİK
İslam tebliği başlangıçtan itibaren açıktan yapılsaydı neler olabilirdi? Beyin fırtınası yapınız.
İslam tebliğinin ilk zamanlarında Müslümanlar Mekke’de, Safa Tepesi’nin eteklerinde bulunan bir evde gizlice toplanıyorlardı. Burası Ebu’l-Erkam (r.a.) adlı sahabinin eviydi ve İslam tarihinde Dârü’l-Erkam olarak biliniyordu. Hz. Peygamber (s.a.v.) burada Müslümanlara Kur’an-ı Kerim okuyor, Allah (c.c.) tarafından vahyedilen
ayetleri tebliğ ediyor, İslam’ın ilkelerini açıklıyordu. Sahabilerini dinî esaslar konusunda bilgilendiriyor, onlarla
birlikte namaz kılıyordu. Allah Resulü’nün (s.a.v.) buradaki faaliyetleri sonucunda birçok kişi Müslüman olmuştur. Hz. Ömer (r.a.) de bu evde İslam’la şereflenmiştir. (1)
Gizli davet döneminde Müslümanlık çok yavaş yayıldı. Kendisine İslam tebliğ edilenler, birer ikişer yeni dini
kabul ediyorlardı. Osman b. Affan (r.a.), Abdurrahman b. Avf (r.a.), Talha b. Ubeydullah (r.a.), Zübeyr b. Avvam
(r.a.), Sa’d b. Ebi Vakkas (r.a.) gibi bazı sahabiler bu dönemde İslam’ı kabul etmişlerdir.
1.3. Çağrının Yaygınlaşması
DÜŞÜNELİM
İslam davetinin gizli kalması neden mümkün değildir?
Allah Resulü Hz. Muhammed (s.a.v.), İslam tebliğini üç yıl boyunca gizli sürdürdü. Bu süreçte sadece yakın
çevresindeki insanlara İslam’ı anlattı. Gizli davet sürecinde Müslümanların sayısı oldukça sınırlı sayıda kaldı.
Süreç sonunda İslam’ı kabul edenlerin sayısı kırka ulaştı. Hz. Hamza (r.a.) ve Hz. Ömer (r.a.) gibi Mekke’nin yiğit
ve güçlü kişileri de bu süreçte İslam’ı kabul etti.
1. M. Âsım Köksal, TDVİA, “Dârü’l-Erkam” maddesi, C 8, s. 520-521.
57
Üç yılın sonunda Yüce Allah (c.c.), “Sana emrolunanı açıkça söyle ve ortak koşanlardan yüz çevir!” (1)
ve “Önce en yakın akrabanı uyar.” (2) ayetlerini vahyetti. Bu ayetlerin nazil olmasıyla da İslam’a gizli davet
dönemi sona erdi ve açıktan davet süreci başladı. Resululah (s.a.v.), açıktan davetin başlamasıyla birlikte gece
gündüz demeden, durup dinlenmeden, her fırsatta, her yerde insanları İslam’a çağırdı. Önce yakın akrabalarına
bir yemek daveti verdi. Onları İslam’a davet etti. Ancak akrabaları genel olarak ona tepki gösterdiler. Daha sonra İslam daveti tüm Mekkelilere yayıldı.
Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) sokakta, çarşıda, pazarda, evlerde, nerede olursa olsun her fırsatta insanlara
İslam’ı anlatıyor, onları tevhit inancına çağırıyordu. Bunun sonucu olarak da Müslümanların sayısı günden güne
artıyordu. Mekkeli müşrikler önceleri Müslümanları önemsemediler. Ancak zamanla İslam’ı kabul edenlerin artması müşrikleri endişelendirdi. Müşrikler hem Sevgili Peygamberimiz’e (s.a.v.) hem de ona iman edenlere kötü
davranmaya başladılar. Önceleri Müslümanlarla alay ettiler, onlara hakaretlerde bulundular. Böylece hak dinin
yayılmasını önlemeyi arzuluyorlardı. Amaçlarına bu yollarla ulaşamayınca daha şiddetli mücadele yöntemlerine yöneldiler. İslam’ı kabul edenlere dinlerini terk etmesi için baskılar yapmaya hatta işkence etmeye başladılar. Bilal-i Habeşî (r.a.) başta olmak üzere özellikle kölelere, arkasında kabilesinin desteği olmayan kimsesizlere
dayanılması güç işkenceler ettiler. Onları kızgın kumlara yatırıp üzerlerine sıcak ve kocaman taşlar koydular. Yapılan baskı ve işkenceler sonucunda Sümeyye (r.a.) ve Yâsir (r.a.) adlı Müslümanlar İslam’ın ilk şehitleri oldular.
Ancak müşrikler, her türlü baskılarına rağmen yine de Müslümanları dinlerinden döndürmeyi başaramadılar.
Müşrikler, Peygamberimiz’i (s.a.v.) insanların gözünden düşürmek için ona iftira attılar. Resulullah (s.a.v.) için
deli, kâhin, sihirbaz, şair dediler. Ona, davasından vazgeçmesi için ne istiyorlarsa vereceklerini söylediler. Zengin olmak istiyorsa para, mevki ve makam istiyorsa başkanlık, evlenmek istiyorsa istediği kadını vereceklerini
belirttiler. Ancak Allah’ın Kutlu Elçisi (s.a.v.), amacının dünyevi şeyler değil, Allah’ın (c.c.) verdiği peygamberlik
görevini yerine getirmek olduğunu ifade etti. Onların tekliflerini geri çevirdi.
BİLGİ NOTU
Mekkeli müşrikler, İslam’ın yayılmasını engelleme çabalarından sonuç alamadılar. Hz. Peygamber’i (s.a.v.) koruyan
amcası Ebu Talip’e geldiler. “Yeğenin ilahlarımızı kötüledi,
dinimizi ayıpladı, akıllarımızı küçümsedi, atalarımızı sapıklıkla suçladı. Ya onu bundan vazgeçirirsin ya da aradan çekil, bırak, biz onun hakkından gelelim.” dediler. Ebu Talip,
müşriklerin dediklerini yeğenine anlattı. Kendisinin de zor
durumda kaldığını söyledi. Allah’ın Elçisi Hz. Muhammed
(s.a.v.) amcasına şu cevabı verdi: “Ey amca! Allah’a yemin ederim ki bu işi bırakmam için Güneş’i sağ
elime, Ay’ı da sol elime koysalar yine de Allah bu daveti güçlendirinceye veya ben bu uğurda ölünceye kadar bu işi bırakmayacağım.”
(İbn-i Kesir, es- Sîretü’n-Nebeviyye, s. 180-181.)
(Çeviren: Hanefi Akın)
Müşriklerin baskıları dayanılmaz hâle gelince Müslümanlar Resulullah’a (s.a.v.) geldiler. Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.), onlara Habeşistan’a gitmelerini tavsiye etti. Habeşistan’da hiç kimseye haksızlık etmeyen bir
hükümdar olduğunu, orada rahat edeceklerini söyledi. Bunun üzerine 615 ve 616 yılında iki grup Müslüman
Habeşistan’a hicret etti. İslam’da ilk hicret budur. Mekkeliler, Habeşistan’a gidip hicret edenleri almak için girişimde bulundularsa da bu çabaları sonuç vermedi.
1. Hicr suresi, 94. ayet.
2. Şuarâ suresi, 214. ayet.
58
Yaptıkları baskılar sonuçsuz kalan müşrikler, yeni bir yıldırma metodu denediler. İnananları Ebu Talip mahallesine hapsedip toplumdan dışladılar. Müminlere toplumsal ve ekonomik ambargo uyguladılar. İnananlarla konuşmayı bıraktılar, alışverişi kestiler, onlara yiyecek ve içecek vermediler. Müslümanlar, 616-619 yılları arasında, üç
yıl devam eden bu süreçte çok zorluk yaşadılar. Sonuçta bazı vicdan sahibi kişilerin girişimiyle boykot kaldırıldı.
BİLGİ NOTU
620 yılında Hz. Hatice (r.a.) ve Ebu Talip kısa zaman aralıklarıyla vefat etti. Onların ölümü, Hz. Peygamber’i
(s.a.v.) çok üzdü. Çünkü hem eşi Hz. Hatice (r.a.) hem de amcası Ebu Talip maddi ve manevi olarak Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) her zaman en büyük destekçisi oldular. Bundan dolayı Hz. Hatice (r.a.) ile Ebu
Talip’in vefat ettiği yıla Hüzün Yılı denildi.
Eşini ve amcasını kaybeden Allah Resulü (s.a.v.), Mekke dışında da İslam’ı tanıtmanın ve yaymanın yollarını
aramaya başladı. Bu amaçla Zeyd b. Hârise (r.a.) ile Taif’e gitti. Ancak Taifliler, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) davetini
kabul etmedikleri gibi ona kaba da davrandılar. Efendimiz’i (s.a.v.) aşağılayıp onunla alay ettiler. Köleleri ve
çocukları kışkırtıp Sevgili Peygamberimiz’i (s.a.v.) taşlattılar. Zeyd b. Hârise (r.a.), Efendimiz’i (s.a.v.) korumak
için kendi vücudunu siper ettiyse de Hz. Muhammed’in (s.a.v.) ayakları kanlar içinde kaldı. Rahmet Peygamberi (s.a.v.), bu durumdayken bile Taiflilere beddua etmedi, Allah’a (c.c.) sığındı, ondan yardım diledi. Taiflilerin
İslam’ı kabul etmesi için dua etti.
Üs üste sıkıntılı olaylar yaşayan Hz. Muhammed (s.a.v.), İsrâ ve Miraç mucizesi ile teselli buldu. 621 yılında
Cenab-ı Allah (c.c.), Sevgili Elçisi’ni (s.a.v.) İsrâ ve Miraç mucizesiyle mükâfatlandırdı. Buna göre Hz. Peygamber
(s.a.v.), bir gece Mekke’deki Mescid-i Haram’dan alınıp Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya götürüldü (İsrâ), oradan da
Allah (c.c.) katına yükseltildi (Miraç).*
ETKİNLİK
Müşriklerin İslam dininin yayılması karşısında tepkileri nasıl olmuştur? Aşağıdaki şemaya onların tepkilerini aşama aşama yazınız.
Mekkeli Müşriklerin Müslümanlara Tepkileri
Önemsememe
Alay etme
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
Mekke’ye başka bölgelerden her yıl ticaret, Kâbe’yi ziyaret vb. amaçlarla çok sayıda kişi gelirdi. Peygamber
Efendimiz (s.a.v.) de onlara İslam’ı anlatırdı. Allah Resulü (s.a.v.), 620 yılında Medine’den gelen altı kişilik bir
grupla Akabe denilen yerde görüştü. O kişiler İslam’ı kabul ettiler ve gelecek yıl aynı yerde buluşmak üzere
Hz. Muhammed (s.a.v.) ile sözleştiler. Bu arada da Medine’de insanlara İslam’ı anlattılar. Hz. Peygamber (s.a.v.),
621 yılında Medine’den gelen on iki kişilik grupla Akabe’de tekrar gizlice buluştu. Medineli Müslümanlar, Hz.
Peygamber’e (s.a.v.) Allah’a şirk koşmayacakları, hırsızlık ve zina yapmayacakları, çocuklarını öldürmeyecekleri vb. konularda söz verip biat ettiler. Buna Birinci Akabe Biatı denir. Akabe Biatı’ndan sonra Medine’ye
dönen Müslümanlar, burada İslam’ı yayma faaliyetlerinde bulundular. 622 yılında 75 kişilik bir Medineli grup
yine aynı yerde Peygamberimiz’le (s.a.v.) buluştu. Medineliler Hz. Peygamber’i (s.a.v.), Medine’ye davet ettiler.
Resulullah’ı (s.a.v.) eşleri ve çocukları gibi koruyacakları, ona itaatten ayrılmayacakları, iyiliği emredip kötülükten alıkoyacakları gibi hususlarda Efendimiz’e (s.a.v.) söz verdiler. Bu olaya da İkinci Akabe Biatı denilmektedir.
* Hz. Peygamber’in (s.a.v.) Hicret’ten bir buçuk yıl kadar önce Mekke’den Kudüs’teki Mescid-i Aksa’ya Allah’ın (c.c.) izniyle götürülmesine
İsra, oradan da göğe yükseltilerek Allah’ın (c.c.) ayetlerinin ve olağanüstü nimetlerinin gösterilmesine Miraç denir.
59
1.4. Hicret Olayı
DÜŞÜNELİM
İnsanları bulundukları yerden hicret (göç) etmeye yönelten sebepler neler olabilir? Bulunduğu yerden
göç etmek zorunda kalan insanlar neler hissedebilir?
Müşriklerin Müslümanlara yönelik baskıları, eziyetleri iyice artmış, Mekke’de müminlerin can ve mal güvenliği kalmamıştı. Müslümanlar, en temel hakları olan inanma ve ibadet etme haklarını kullanamıyorlardı.
Ayrıca Mekke’de İslam’ın yayılması müşrikler tarafından engelleniyordu. Allah’ın (c.c.) dininin Mekke dışında
da tebliğ edilip yayılması bir gereklilikti. Bütün bunlardan dolayı Müslümanlar, İkinci Akabe Biatı’ndan sonra
Hz. Peygamber’in (s.a.v.) izni ve yönlendirmesiyle birer ikişer, gizlice Medine’ye hicret etmeye başladılar. Kısa
zamanda birçok Müslüman şehirden ayrıldı. Mekke’de, aralarında Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Hz. Ali (r.a.) ve
Hz. Ebu Bekir’in (r.a.) de olduğu çok az Müslüman kaldı.
Müminlerin Mekke’den ayrıldığını öğrenen müşrikler telaşlandılar. Çünkü Medine’de İslam’ın yayılmasını
putperestlik için en büyük tehdit görüyorlardı. Ayrıca Şam ticaret yolu üzerinde bulunan Medine’ye Müslümanların hâkim olması da onların asla istemedikleri bir durumdu. Gelişmeler üzerine Mekkeliler, ne yapacaklarını
belirlemek için toplantı yaptılar ve toplantıda, İslam’ı yok etmenin tek yolunun Hz. Muhammed’i (s.a.v.) öldürmek olduğuna karar verdiler. Peygamberimiz’e (s.a.v.) suikast düzenlemek için her kabileden birer kişi seçtiler.
Yüce Allah (s.a.v.), Sevgili Resulü’nü (s.a.v.) müşriklerin planından haberdar etti ve ona Medine’ye hicret iznini
verdi. Hava kararınca suikastçılar Resulullah’ın (s.a.v.) evinin önüne geldiler. Sabah namazına giderken onu öldüreceklerdi.
Resulullah (s.a.v.), Hz. Ebu Bekir’e (r.a.) haber göndererek beraber hicret edeceklerini ve hazırlanmasını söyledi. Kendisi de gerekli hazırlıkları yaptı. Yanında bulunan emanetleri, sahiplerine teslim etmesi için Hz. Ali’ye
(r.a.) verdi. Ayrıca evden ayrıldığı fark edilmesin diye de Hz. Ali’den (r.a.), kendi yatağına yatmasını istedi. Hz.
Ali (r.a.), bir an bile tereddüt etmeden bu teklifi kabul etti. Canını tehlikeye atarak Efendimiz’in (s.a.v.) yatağına
yattı. Allah Resulü (s.a.v.), geceleyin evinden Yâsin suresini okuyarak çıktı. Allah’ın (c.c.) izniyle suikastçılar onu
göremediler. Hz. Muhammed (s.a.v.), Hz. Ebu Bekir (r.a.) ile birlikte hicret yolculuğuna çıktı.
Peygamberimiz’in (s.a.v.) evden çıkmadığını gören suikastçılar hava aydınlanınca içeri girdiler. Yatakta Hz. Ali’yi (r.a.) görünce çok şaşırdılar. Hemen Peygamberimiz’i (s.a.v.) aramak üzere hareket geçtiler. Hz.
Muhammed’i (s.a.v.) yakalayıp getirene yüz deve ödül vereceklerini her tarafa duyurdular.
Peygamberimiz (s.a.v.) ve Hz. Ebu Bekir (r.a.),
müşrikleri şaşırtmak için Medine yolunun ters istikametinde olan Sevr Mağarası’na gelip burada üç gün
gizlendiler. Mekkeliler her tarafta onları arıyordu.
Hatta bir grup müşrik, onların ayak izini takip edip
mağaranın girişine kadar geldi. Öyle ki içeriden onların konuşmaları duyuluyordu. Hz. Ebu Bekir (r.a.)
çok endişelendi ancak Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.)
onu sakinleştirdi. Bu arada mağaranın girişine bir
örümcek ağ örmüş, bir güvercin de yuva yapmıştı.
Bunu gören müşrikler, içeride kimsenin olamayacaSevr Mağarası’nın giriş kısmı
ğını düşünüp mağaranın önünden ayrıldılar.
60
ETKİNLİK
Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.)
a) Hicret ederken yatağına Hz. Ali’yi (r.a.) yatırmasını
b) Hz. Ali’ye (r.a.), kendisinde bulunan emanetleri vermesini
c) Hemen herkes gittikten sonra hicret etmesini
d) Medine’den ters istikamette olan Sevr Mağarası’nda gizlenmesini
e) Mağaradayken Hz. Ebu Bekir’e (r.a.) “...Üzülme, çünkü Allah bizimle beraberdir...” (Tevbe suresi,
40. ayet.) demesini nasıl değerlendiriyorsunuz? Bunlardan kendi hayatımıza yönelik ne gibi dersler
çıkarabiliriz?
Mekkeliler, Hz. Muhammed’i (s.a.v.) bulamayınca onun uzaklaştığını düşündüler ve Efendimiz’i (s.a.v.) aramayı
bıraktılar. Hz. Peygamber (s.a.v.) ile Hz. Ebu Bekir (r.a.) de Sevr Mağarası’ndan ayrılıp Medine yönüne doğru yola
koyuldular. Nihayet Medine’ye yakın bir yer olan Kuba köyüne ulaştılar. Burada bir kısım Medineliler onları karşılamaya geldi. Resulullah (s.a.v.) Kuba’da bir müddet konakladı ve burada bir de mescit yaptırdı. İslam tarihinde kurumsal anlamda ilk mescit, Kuba Mescidi kabul edilir. Hz. Ali (r.a.) de Kuba’da Peygamber Efendimiz’e (s.a.v.) yetişti.
Kuba’dan ayrılan Allah Resulü (s.a.v.), Ranuna denilen yere geldi. Burada, Müslümanlara cuma namazının
farz olduğunu bildirdi ve ilk namazını kıldırdı. Yoluna devam eden Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed
(s.a.v.), 622 yılının Eylül ayında Medine’ye ulaştı. Onun ve Müslümanların 622 yılında yaptığı bu kutlu yolculuğa
Hicret denildi. Medineli müminler onu şarkılar söyleyerek, def çalarak sevinçle karşıladılar.
Kuba Mescidi’nin günümüzdeki hâli
BİLGİ NOTU
HİCRET’İN SONUÇLARI
Hicret’le birlikte Müslümanlar;
Mekkeli müşriklerin baskısından kurtuldular.
İnançlarını serbestçe ifade etme, ibadetlerini özgürce yerine getirme ve dinlerini yaşama imkânı buldular.
Bağımsız bir topluluk ve siyasi bir güç hâline geldiler.
Son olarak da İslamiyet Hicret’ten sonra hızlı bir şekilde yayıldı.
Hicret, Hz. Ömer’in halifeliği zamanında, 639 yılında takvim başlangıcı kabul edildi.
61
2. HZ. MUHAMMED’İN ÇAĞRISI: MEDİNE DÖNEMİ
DÜŞÜNELİM
Hacca ve umreye gidenler Mekke’nin yanı sıra Medine’ye de giderler. Sizce bunun sebebi ne olabilir?
Hicret’ten sonra Hz. Muhammed’in (s.a.v.) çağrısının Medine Dönemi başlamış oldu. Bu dönemde yaşanan
gelişmeleri genel hatlarıyla öğrenmemiz, hem dinimizi hem de Sevgili Peygamberimiz’i (s.a.v.) daha iyi anlamamız ve tanımamız açısından önem taşımaktadır.
2.1. Peygamber Mescidi ve Sosyal İşlevi
DÜŞÜNELİM
Camiler hangi amaçla inşa edilmektedir?
Hz. Peygamber (s.a.v.), Medine’ye ulaştığında ikamet edeceği bir evi yoktu. Medineli müminler, onu evlerinde misafir etmek için âdeta yarışıyorlardı. Peygamberimiz (s.a.v.), kimseyi gücendirmemek için devesinin
durduğu yere misafir olacağını söyledi. Resulullah’ın (s.a.v.) Kusva adındaki devesi önce boş bir arsaya çöktü,
sonra da oradan kalkıp Halid b. Zeyd el-Ensârî, bilinen diğer meşhur adıyla Ebu Eyyub el-Ensarî (r.a.) adlı sahabinin evinin önüne oturdu. Arsanın iki yetime ait olduğunu öğrenen Allah Resulü (s.a.v.), parasını onlara ödeyip burayı satın aldı. Arsaya bir mescit yapılmasına karar verildi. Hemen mescidin yapımına başlandı. Medineli
ve Mekkeli Müslümanlar el birliğiyle mescidin yapımında çalıştılar. Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) de Mescid-i
Nebi’nin inşasında bizzat çalıştı, kerpiç ve toprak taşıdı. Yaklaşık yedi ay süren çalışmalar sonucunda mescidin
yapımı tamamlandı. Mescid-i Nebi’nin bitişiğine, Resulullah (s.a.v.) ve ailesinin kalması için de odalar eklendi.
Mescid-i Nebi’den bir görünüm
Mescid-i Nebi, esas itibarıyla inananların toplanıp ibadet yapması amacıyla inşa edilmişti. Nitekim Müslümanlar, günde beş vakit bu kutsal mekânda bir araya geliyorlar, Allah Resulü’nün (s.a.v.) arkasında saf tutup
62
namaz kılıyorlardı. Peygamberimiz’in (s.a.v.) mescidi, ibadethane olmasının yanında başka birçok işleve de sahipti. Müminler, çok önemli bir mazeretleri olmadıkça namazlarını mutlaka Mescid-i Nebi’de kılmaya önem veriyorlardı. Mescid-i Nebi, yeni oluşmaya başlayan İslam toplumunun tanışıp kaynaşmasında da önemli bir işleve
sahipti. Müminler, camiye gelmeyen biri olduğunda hemen bunun sebebini araştırıyorlar, namaza gelmeyen kişi
hastaysa ya da başka bir sıkıntısı varsa onun sıkıntısını paylaşıyorlardı. Yardıma muhtaç olanları burada belirliyor,
ona el birliğiyle yardım ediyorlardı.
Hz. Muhammed (s.a.v.) peygamber olmasının yanı sıra aynı zamanda bir devlet başkanı ve Müslümanların
lideriydi. Buna bağlı olarak Mescid-i Nebi, aynı zamanda devletin de merkezi durumundaydı. Devleti ve Müslüman toplumu ilgilendiren önemli kararlar burada istişare edilir ve sonuca bağlanırdı. Anlaşmazlıklar burada
çözülür, adli davalar burada sonuçlandırılırdı. Mescid-i Nebi, Ashab-ı Suffe başta olmak üzere bazı müminler için
barınma yeri, Allah Resulü’nü (s.a.v.) ziyarete gelenlerin kaldığı bir misafirhane, sosyal yardımların dağıtıldığı bir
müessese işlevlerini de üstleniyordu. Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.), çeşitli Arap kabilelerine mensup elçi heyetlerini burada “üstüvânetü’l-vüfûd” (Elçiler Sütunu) denilen sütunun önünde kabul etmiş, bazı heyetleri mescidin
içerisinde kurulan çadırlarda ağırlamıştır. Hz. Peygamber (s.a.v.) zamanında Mescid-i Nebi’de Eslem kabilesinden
Rufeyde el-Ensâriyye adındaki kadın için bir çadır kurulmuş, Rufeyde burada yaralı ve hastaları tedavi etmişti.
Mescid-i Nebi’de bulunan bir oda da beytülmâl yani devlet hazinesi olarak kullanılmaktaydı. (1) Bütün bunlar,
İslam’ın ilk zamanlarında Mescid-i Nebi’nin toplumsal açıdan çok önemli işlevleri olduğunu ortaya koymaktadır.
ETKİNLİK
Sizce günümüzde camiler toplumsal dayanışma ve kaynaşma açısından nasıl bir rol oynamaktadır? Düşünce ve gözlemlerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
2.2. Eğitim ve Öğretim Etkinlikleri
DÜŞÜNELİM
Dinimiz, bilenlerle bilmeyenlerin eşit olmadığını söylemiştir. Sizce bilenlerle bilmeyenler neden eşit olmaz?
Allah Resulü Hz. Muhammed’in (s.a.v.), Medine’ye hicret ettiğinde yaptığı ilk işlerden biri, Mescid-i Nebi’nin
inşası oldu. Mescid-i Nebi’nin en temel işlevlerinden biri de insanların eğitildiği, bilgilendirildiği bir mekân
olmasıydı. Hz. Peygamber (s.a.v.) burada namazlardan önce ve sonra sahabilerine Kur’an ayetlerini açıklıyor;
onları dinî, ahlaki, toplumsal vb. konularda bilgilendiriyordu. Sahabiler, anlayamadıkları ayetler hakkında, bilmedikleri konularda Resulullah’a (s.a.v.) sorular soruyorlardı. Böylece başta dinî esaslar olmak üzere çeşitli konularda bilgi sahibi oluyorlardı. Kadın ve erkek her Müslümana ilimin farz olduğunu belirten Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.), hanımların ve kız çocuklarının eğitimine de önem veriyordu. Nitekim Mescid-i Nebi’de haftanın
bir gününü özel olarak kadınların eğitimine ayırmıştı. O günde hanım sahabilerine nasihat ediyor; onları dinî,
ahlaki, sosyal vb. konularda bilgilendiriyordu.
YORUMLAYALIM
“İlim öğrenmek, kadın ve erkek her Müslümana farzdır.”
(İbn-i Mâce, Mukaddime, 17.)
1. Nebi Bozkurt, Mustafa Sabri Küçükaşcı, TDVİA, “Mescid-i Nebevî” maddesi, C 29, s. 287-289.
63
Peygamberimiz (s.a.v.), kadınların ve kız çocuklarının eğitimine ayrı bir önem vermiştir.
Mescid-i Nebi’nin hemen bitişiğine yapılan ve Suffe denilen mekânın da İslam eğitim tarihinde önemli
bir yeri vardır. Burası İslam tarihindeki ilk yatılı okul kabul edilmektedir. Suffe’de kalanlara Ashab-ı Suffe denilmekteydi. Burada barınan ve eğitim görenlerin sayısının zaman zaman dört yüze ulaştığı belirtilmektedir.
Suffe’de genellikle kimsesiz ve yoksul Müslümanlar kalıyordu. Medine dışından İslam’ı öğrenmek ve kabilesine
anlatmak üzere gelenler de burada ikamet ediyordu. Suffe’de kalanlar okuma-yazma, Kur’an tilaveti ve ilimle
meşgul oluyorlardı. Bu kişiler Resulullah’ın (s.a.v.) yanından ayrılmamaya, onun sünnetlerini ve hadislerini en
ince ayrıntısına kadar takip edip öğrenmeye gayret ederlerdi.
Ashab-ı kiramın arasında Farsça, Rumca, Kıptice, Habeşçe, İbranice ve Süryanice dillerini bilenler bulunmaktaydı. Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün Zeyd b. Sâbit’e (r.a.), “Sen Süryanice biliyor musun? Bana mektuplar geliyor.” buyurmuştur. Zeyd b. Sâbit (r.a.) “Bilmiyorum.” cevabını verince Efendimiz (s.a.v.), “Onu öğren.”
buyurarak sahabisini yabancı dil öğrenmeye yönlendirmiştir. Başka bir gün de ondan Yahudilerin konuştuğu
İbraniceyi öğrenmesini istemiştir. Hz. Zeyd (r.a.) de hem İbraniceyi hem de Süryaniceyi öğrenmiştir.
(1)
BİLGİ NOTU
Hicret’ten sonra müşriklerle yapılan Bedir Savaşı’nı Müslümanlar kazanmıştı. Bu savaş sonunda Mekkeli
müşriklerden 70 kadar kişi esir alınmıştı. Esirlerden bir kısmı fidye karşılığı, fidye verecek gücü olmayanlar
da karşılıksız serbest bırakıldı. Hz. Peygamber (s.a.v.), esirler arasından okuma-yazma bilenleri ise on
Müslümana okuma-yazma öğretmeleri karşılığında serbest bırakmıştı.
(Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 2, s. 831.)
ETKİNLİK
Toplumun eğitimsiz bırakılması, insanların eğitimine önem verilmemesi ne gibi olumsuz sonuçlara yol
açar? Tartışınız.
1. Ebu Davud, İlim, 2; Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 5, s. 136; Muhammed Hamidullah, İslam Peygamberi, C 2, s. 840; Bünyamin Erul,
TDVİA, “Zeyd b. Sabit” maddesi, C 44, s. 320.
64
2.3. Toplumsal Barışın Kurulması
DÜŞÜNELİM
Toplumsal barışın gerçekleşmesi için nelere özen gösterilmesi gerekir?
İslam, bütün Müslümanların kardeş olduğunu belirtir. Rabb’imiz (c.c.) bu durumu bir ayette şöyle açıklar:
“Müminler ancak kardeştirler. Öyleyse kardeşlerinizin arasını düzeltin ve Allah’tan korkun ki esirgenesiniz.” (1) Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed’in (s.a.v.) temel amaçlarından biri, Müslümanları İslam kardeşliği etrafında bir araya getirmektir. Allah Resulü (s.a.v.), özellikle Medine’ye hicret ettikten sonra bu konuya
ayrı bir önem vermiştir. Medine’de güçlü bir İslam toplumu oluşturmak için öncelikle barış ve kardeşliği tesis
etmeye gayret etmiştir. Bunun için de her bir Medineli Müslümanı, Mekkeli bir Müslümanla kardeş ilan etmiştir.
Buna Muâhât (Kardeşleştirme) denir. Resulullah’ın (s.a.v.), gerçekleştirdiği kardeşlik sayesinde Mekkeli muhacirlerin sıkıntıları azaldı. Çünkü Medineli Müslümanlar evlerini, mallarını, maddi ve manevi imkânlarını kardeşleriyle paylaştılar. Hatta gerekli durumlarda kardeşlerini kendilerine tercih ettiler. Yüce Allah (c.c.), onların bu
tutumunu Kur’an-ı Kerim’de övmüştür. (2)
Medine’de yaşayan Evs ve Hazreç adlı iki büyük Arap kabilesi Müslümanlığı kabul etmişti. Ancak bu kabileler arasında yıllardır anlaşmazlık, rekabet hatta düşmanlık vardı. Hz. Peygamber (s.a.v.), Medine’ye hicret
edince öncelik verdiği konulardan biri de Evs ve Hazreç arasındaki düşmanlığa son vermek oldu. Rahmet ve
barış peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.), bu iki kabileyi İslam kardeşliği temeli çerçevesinde barıştırdı. Kur’an-ı
Kerim, bunun bir nimet olduğunu şöyle açıklamaktadır: “Hep birlikte Allah’ın ipine (İslam’a) sımsıkı yapışın; parçalanmayın. Allah’ın size olan nimetini hatırlayın: Hani siz birbirinize düşman kişiler idiniz de
o, gönüllerinizi birleştirmişti ve onun nimeti sayesinde kardeş kimseler olmuştunuz. Yine siz bir ateş
çukurunun tam kenarında iken oradan da sizi o kurtarmıştı. İşte Allah size ayetlerini böyle açıklar ki
doğru yolu bulasınız.” (3)
BİLGİ NOTU
Ensar: Hicret sırasında Hz. Peygamber’e (s.a.v) ve Mekke’den Medine’ye hicret eden diğer Müslümanlara kucak açıp onları misafir eden; beslenme, barınma ihtiyaçlarını gideren ve farklı bir yaşamın kurulabilmesinde onlara yardımcı olan ve sahip oldukları her şeyi onlarla paylaşan Medineli Müslümanlara denir.
Muhacir: İslam dinini Kur’an-ı Kerim’in emrettiği gibi yaşamak, Mekkeli müşriklerin baskılarından kurtulmak ve din, can, namus, akıl ve soy emniyetini sağlayıp her türlü tehlikeden korunmak amacıyla Mekke’den
Medine’ye hicret eden Hz. Muhammed (s.a.v.) ve arkadaşlarına denir.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 76, 243.
Medine’de Müslümanların yanı sıra Yahudiler de yaşıyordu. Bunlar Nâdiroğulları, Kurayzaoğulları ve Kaynukaoğulları kabileleriydi. Hz. Peygamber (s.a.v.), Medine’de Müslümanlar arasında barış ve kardeşliği tesis
ettikten sonra diğer din mensuplarıyla da birlikte barış içinde yaşamanın yollarını aradı. Bunun için şehirdeki
Yahudilerle görüşmeler yaptı. Onlarla barış içinde yaşamanın şartlarını görüştü. Yapılan görüşmeler sonunda
Medine Sözleşmesi adı verilen bir belge imzalandı.
1. Hucurât suresi, 10. ayet.
2. bk. Haşr suresi, 9. ayet.
3. Âl-i İmrân suresi, 103. ayet.
65
Medine Sözleşmesi, Müslümanların ve Yahudilerin kendi dinlerinde kalarak özgürce birlikte yaşamasını öngörüyordu. Bu durum anlaşmada, “Yahudilerin kendi dinlerine bağlı kalma hakkı vardır. Müslümanların da kendi dinlerine bağlı kalma hakkı vardır. Bu durum gerek kendileri gerekse köleleri için de geçerli olan bir hükümdür.” (1) ifadesiyle kayıt altına alınmıştı. Anlaşmaya göre Yahudiler ve Müslümanlar birbirine zarar vermeyecekti.
Kim bir başkasına zarar verirse verdiği zararı ödeyecekti. Medine’ye bir saldırı olursa Yahudiler ve Müslümanlar
şehri birlikte savunacaklardı. Medine’de hiç kimse bir başkasına zulmetme hakkına sahip olmayacaktı. İnsanlar
arasında anlaşmazlık çıktığı zaman karar mercii Hz. Muhammed (s.a.v.) olacaktı.
ETKİNLİK
Medine Sözleşmesi, günümüzdeki toplumlara birlikte yaşama konusunda nasıl yol gösterebilir? Beyin
fırtınası yapınız.
3. HUDEYBİYE ANTLAŞMASI VE MEKKE’NİN FETHİ
DÜŞÜNELİM
Mekke biz Müslümanlar için neden önemlidir?
Mekkeli müşrikler ne yaptılarsa İslam dininin yayılmasını engelleyememişlerdi. Yaptıkları akıl almaz baskı ve
işkencelere rağmen Müslüman olanları dinlerinden, inançlarından vazgeçirememişlerdi. Üstelik Müslümanların Mekke’den hicret etmelerine de engel olamamışlardı. Bu, onlar için büyük sorunlara yol açabilecek tehlikeli
bir gelişmeydi. Çünkü Medine, Mekkelilerin Şam ticaret yolu üzerindeydi. Buranın Müslümanların eline geçmesi, Mekkelilerin ticaret güvenliği için tehlikeydi. Ayrıca İslamiyetin Medine’de yayılması, Müslümanların güçlenmesi müşriklerin varlığı için büyük bir tehdit oluşturacaktı. Bütün bu nedenlerle Mekkeli müşrikler, İslam’ı ve
Müslümanları yok etmeyi planlıyorlardı.
Mekkeli müşrikler, 624 yılında yaklaşık 1.000 kişilik bir ordu hazırlayıp Medine’ye doğru harekete geçtiler.
Müslümanlar da 300 kadar kişiyle onları Bedir mevkiinde karşıladılar. Burada yapılan savaş Müslümanlar lehine
sonuçlandı. Müşriklerden 70 kişi öldürüldü, 70 kişi de esir alındı. Müslümanlar ise 14 şehit verdiler. Bu savaş,
Müslümanların kazandığı ilk büyük askerî başarı oldu. Ayrıca Bedir zaferi, Müslümanların siyasi bir güç olduğunu kanıtladı. Bu savaş, Müslümanların kendine daha çok güvenmelerini de sağladı.
Bedir’de yenilgiye uğrayan Mekkeli müşrikler, İslam’ı yok etme amaçlarından vazgeçmediler. Hem bu amaçlarını gerçekleştirmek hem de Bedir yenilgisinin intikamını almak için 625 yılında yaklaşık 3.000 kişilik bir orduyla Medine’ye doğru harekete geçtiler. Bunu haber alan Peygamber Efendimiz (s.a.v.), savaşta izlenecek yöntem
hakkında ashabıyla görüş alışverişinde bulundu. Allah Resulü (s.a.v.) ve bazı sahabiler, şehirde kalıp savunma
savaşı yapmaktan yanaydılar. Ancak özellikle Bedir Savaşı’na katılmayan gençlerin de aralarında olduğu çoğunluk, düşmanı dışarıda karşılayıp meydan savaşı yapılması fikrini savundu. Hz. Peygamber (s.a.v.) kendi fikrini
değil, çoğunluğun görüşünü uyguladı.
Hz. Peygamber (s.a.v.), düşmanı şehir dışında karşılamak için yaklaşık 1.000 kişilik bir kuvvetle Uhud
mevkiine geldi. Daha sonra münafıklar ayrılınca bu sayı 700’e kadar düştü. Resulullah (s.a.v.), Uhud Dağı’nın
stratejik noktasında bulunan Ayneyn geçidine 50 kişilik okçu birliği yerleştirdi. Onlara, ne olursa olsun
1. İbn-i Kesir, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 295.
66
kendisinin talimatı olmadan kesinlikle yerlerinden
ayrılmamalarını sıkı sıkıya tembihledi. Savaş, önce
Müslümanların lehine devam etti. Müslümanlar,
nasıl olsa savaşı kazandık, düşüncesine kapıldılar.
Bu düşünce içerisinde olan Ayneyn geçidindeki
okçuların da tamamına yakın bir kısmı yerlerini terk
etti. Bunu gören Halid b. Velid komutasında bir
grup müşrik askeri, Müslümanlara arkadan saldırdı.
İslam ordusu panik içinde dağılmaya başladı.
Bu esnada Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) de
Uhud Dağı ve Şehitliği
yaralandı. Efendimiz’in (s.a.v.) mübarek dişi kırıldı,
yüzü kanlar içinde kaldı. Savaşı kazandığını düşünen Mekkeli müşrikler savaş meydanından ayrıldılar. Ancak
daha sonra tekrar toparlanan Müslümanlar, Mekkelilerin peşinden gittilerse de müşrikler tekrar savaşmaya
cesaret edemediler. Uhud Savaşı’nda, aralarında Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) amcası Hz. Hamza’nın (r.a.) da
bulunduğu 70 kadar Müslüman şehit oldu.
ETKİNLİK
Aşağıda, Uhud Savaşı’yla ilgili dikkat çekici bazı durumlar verilmiştir. Bu durumlardan ne gibi sonuç ve
dersler çıkarılabilir? Aşağıdaki tabloya yazınız.
Uhud Savaşı’nda Dikkatimizi Çeken
Bazı Durumlar
Peygamberimiz’in (s.a.v.) ashabıyla görüş alışverişinde bulunması
Çıkarılabilecek Ders ve Sonuçlar
Sahabilerin bazılarının, Peygamberimiz’in (s.a.v.) görüşünün tersine düşüncede ısrar etmesi
Peygamberimiz’in (s.a.v.) sıkı tembihine rağmen okçuların yerini terk etmesi
Uhud Savaşı’ndan da cesaret alan Mekkeli müşrikler, güçlü bir orduyla Müslümanları yok edebileceklerini
düşündüler. Medine’ye kuvvetli bir orduyla saldırırlarsa hem İslam’ı yok edebilecek hem de Medine ticaret yolunu kendileri için güvenli hâle getirebileceklerdi. Medine’de bulunan Yahudiler de onları bu yönde kışkırttılar.
Bu amaçlarla 627 yılında harekete geçen Mekkeli müşrikler; Hayber Yahudileri ile Gatafan, Süleymoğulları, Esedoğulları gibi başka kabilelerin de desteğini alarak yaklaşık 10.000 kişilik bir orduyla Medine’ye hareket ettiler.
Bu haberi alan Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.), ne yapılması gerektiğini ashabıyla istişare etti. Selman-ı Fârisî
(r.a.) adlı sahabinin teklifi üzerine şehrin saldırıya açık bölümlerine hendek kazılması, böylece savunma savaşı
yapılması kararlaştırıldı. Karar gereği şehrin saldırıya açık bölgelerine geniş ve derin hendekler kazıldı. Mekkeli
müşrikler Medine’ye gelip de hendekleri görünce çok şaşırdılar. Çünkü daha önce buna benzer bir savunma
yöntemiyle hiç karşılaşmamışlardı. Müşrik ordusunun kuşatması bir aya yakın sürdü. Müşrikler hendeği geçemediler. Bu durum onları ümitsizlik ve bıkkınlığa sevk etti. Ayrıca erzakları azalmış, hava da iyice soğumuştu.
Bütün bunların üstüne bir de şiddetli bir kum fırtınası çıktı. Bu şartlar altında kuşatmadan sonuç alamayacaklarını düşünen müşrikler, Mekke’ye dönmek zorunda kaldılar. Hendek Savaşı Mekkeli müşriklerin Medine’ye son
saldırıları oldu. Müşrikler bir daha Müslümanlara saldırmaya cesaret edemediler.
67
Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), Kâbe’yi ziyaret edip umre yapmak için 628 yılında 1500’e
yakın sahabi ile Mekke’ye doğru yola çıktı. Müslümanlar, savaşmak niyetiyle yola çıkmadıkları belli olsun diye
de ihramlarını giyip kurbanlıklarını yanlarına aldılar, savaş silahlarını ise götürmediler. Ancak Mekkeliler, onların şehre girmesine izin vermediler. Hudeybiye mevkiinde yapılan görüşmeler sonucunda Mekkeli Müşriklerle
Müslümanlar arasında Hudeybiye Barış Antlaşması imzalandı.
BİLGİ NOTU
Hudeybiye Barış Antlaşması’na göre Müslümanlarla Mekkeli müşrikler arasında on yıl barış olacak, bu
sürede iki taraf birbiriyle savaşmayacaktı. Müslümanlar bu yıl Mekke’ye girmeyecek, gelecek yıl üç gün boyunca şehirde kalıp Kâbe’yi ziyaret edebileceklerdi. Mekkeli bir kişi Müslüman olur da Medine’ye sığınırsa
Mekkelilere teslim edilecek, Medineli bir kişi Mekkelilere sığınırsa iade edilmeyecekti. Mekkeli müşrikler ve
Müslümanlar istediği kabile ile ittifak yapabilecekti.
Hudeybiye’de yapılan antlaşma, görünüşte Müslümanların aleyhine bazı hükümler içeriyordu. Ancak Hz.
Peygamber (s.a.v.), barışa çok önem verdiği ve ileriye dönük yararları olacağını bildiği için bu antlaşmayı imzalamıştır. Hudeybiye Barış Antlaşması ile Mekkeliler, Müslümanların siyasi varlığını kabul etmiş oldular. Barış döneminin başlamasıyla İslamiyet daha geniş kitlelere, kabilelere ulaştırıldı ve Müslüman olanların sayısı hızla arttı.
Hudeybiye Barış Antlaşması, üzerinden iki yıl geçmeden bozuldu. Mekkelilerin himayesindeki bir kabile,
Müslümanların himayesinde olan bir kabileden bazı kişileri öldürüp kan bedelini ödemeyi reddetti. Peygamberimiz (s.a.v.) Mekkeli müşriklere, bu tavrın Hudeybiye’de yapılan antlaşmayı bozacağı ve savaş nedeni sayılacağı uyarısını yaptı. Ancak Mekkeli müşrikler, gerekirse savaş yapacaklarını söyleyip antlaşmayı bozdular. Bunun
üzerine Hz. Peygamber (s.a.v.), 630 yılında yaklaşık 10.000 kişilik bir kuvvetle Mekke’ye yürüdü. Müslümanlar,
ciddi bir direnişle karşılaşmadan şehre girdiler. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Mekke’ye girince Allah’a (c.c.)
ibadet maksadıyla inşa edilen ilk ibadethane olan Kâbe’deki putları kırdırdı. Böylece Mekke, eski dönemlerde
olduğu gibi yeniden tevhit inancının merkezi hâline geldi.
Peygamber Efendimiz(s.a.v.), 630 yılında Mekke’yi fethetmiştir.
68
ETKİNLİK
Mekke’nin Müslümanların eline geçmesiyle şehir halkı endişeye kapıldı. İnsanlar, korku ve endişe içinde Hz. Peygamber’in (s.a.v.) kendileri için vereceği kararı beklemeye başladılar. Allah Resulü (s.a.v.) Kâbe’nin
çevresinde kendisini bekleyen halka sordu: “Ey Kureyş topluluğu! Size ne yapacağımı sanıyorsunuz?”
Kureyşliler hep bir ağızdan, “İyilik yaparsın. Sen saygıdeğer bir kardeşsin. Saygın bir kardeş oğlusun.” dediler.
Bunun üzerine rahmet peygamberi Hz. Muhammed (s.a.v.) onlara şunu söyledi: “Gidiniz. Sizler artık serbestsiniz.”
İbn-i Kesir, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 542.
Peygamberimiz’in (s.a.v.) Mekke’nin fethinde ve Hudeybiye Antlaşması’nda sergilediği tavrı barış açısından değerlendiriniz.
4. VEDA HUTBESİ
DÜŞÜNELİM
Hutbe kavramı hakkında neler biliyorsunuz?
Müslümanlar Mekke’yi fethedince Medineli müminler, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) doğduğu ve hayatının büyük çoğunluğunu geçirdiği Mekke’de kalacağını düşündüler ve üzüldüler. Onların bu endişelerinden haberdar
olan Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), “Hayatım sizin hayatınızla beraber olacak, ölümüm de sizin
ölümünüzle beraber olacaktır.” (1) buyurarak onlarla beraber gideceğini belirtti. Nitekim de fetihten bir süre
sonra tekrar Medine’ye döndü.
Hz. Muhammed (s.a.v.), 632 yılında hacca
gideceğini Müslümanlara duyurdu ve bunun
için hazırlıklara başladı. Allah Resulü’nün
(s.a.v.) hac için Mekke’ye gideceğini işiten
Müslümanlar da gerekli hazırlıkları yaptılar.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), kalabalık bir
Müslüman topluluğu ile birlikte hac yolculuğuna çıktı. Gerekli şartları yerine getirerek
hac ibadetini yaptı. Böylece Müslümanlara,
hac ibadetinin nasıl yapılacağını uygulamalı
olarak göstermiş oldu. Bir hadisinde de “Hac
ile ilgili yapmanız gerekenleri benden alınız (öğreniniz).” (2) buyurdu.
Arafat’tan bir görünüm
BİLGİ NOTU
Hz. Peygamber hayatında sadece bir kez hac yaptı. 632 yılında yaptığı hac, onun ilk ve son haccıydı.
Allah Resulü (s.a.v.) bu haccında Müslümanlara son nasihatlerini ileten konuşmalar yaptı. Onlarla vedalaştı.
Bundan dolayı da onun yaptığı hacca Veda Haccı, başta Arafat olmak üzere hac esnasında yaptığı bazı
konuşmalara da Veda Hutbesi denildi.
1. İbn-i Kesir, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 544.
2. Ahmed b. Hanbel, Müsned, C 3, s. 318.
69
ETKİNLİK
VEDA HUTBESİ
Hz. Peygamber (s.a.v.), Veda Hutbesi’nde Allah’a (c.c.) hamd ve senadan sonra kendisini dinleyen yüz
bini aşkın Müslümana şöyle seslendi: “Ey insanlar! Bilmiyorum, belki de bugünden sonra burada sizinle bir daha buluşamayacağım. Allah’ın rahmeti, bugün sözümü işitip onu iyice kavrayanların üzerine olsun! Benim bu sözlerimi burada bulunanlar bulunmayanlara bildirsin. Olabilir ki bildirilen
kimse burada bulunandan daha iyi anlar ve itaat eder.
Ey insanlar! Biliniz ki Rabb’iniz birdir, atanız da birdir. Bütün insanlar Âdem’den gelmiş, Âdem
de topraktan yaratılmıştır. Arap’ın Arap olmayana, Arap olmayanın Arap’a, beyazın siyaha, siyahın
da beyaza hiçbir üstünlüğü yoktur. Allah katında üstünlük ancak takva iledir. Biliniz ki bu şehriniz
Mekke, bugününüz arefe ve bu ayınız zilhicce nasıl mukaddes ve dokunulmaz ise mallarınız ve canlarınız da aynı şekilde dokunulmazdır. Cahiliye Devri’ndeki her türlü ribâ (faiz) kaldırılmıştır, ayağımın
altındadır. Fakat anaparanız sizindir. Ne haksızlık edin ne de haksızlığa uğrayın. Kaldırdığım ilk faiz,
amcam Abbas b. Abdülmuttalib’in faizidir. Cahiliye Devri’nin kan davaları da kaldırılmıştır. Kaldırdığım ilk kan davası, akrabalarımdan Rebîa b. Hâris b. Abdülmuttalib’in oğlu Âmir’in kan davasıdır.
Ey insanlar! Kadınların haklarına riayet etmenizi ve bu hususta Allah’tan korkmanızı tavsiye ederim. Siz kadınları Allah’ın emaneti olarak aldınız. Onların namus ve iffetini Allah adına söz
vererek helal edindiniz. Dikkat edin! Sizin kadınlar üzerinde hakkınız olduğu gibi onların da sizin
üzerinizde hakları vardır. Sizin onlar üzerindeki hakkınız iffet ve namuslarını korumalarıdır. Kadınların sizin üzerinizdeki hakları geleneklere uygun biçimde yiyecek ve giyeceklerini sağlamanızdır.
Kadınlar hususunda Allah’tan korkun ve onlara en iyi şekilde davranın. Ashabım! Bugün şeytan sizin şu topraklarınızda yeniden saltanat ve nüfuz kurma ümidini ebediyen kaybetmiştir. Fakat size
yasakladığım şeyler dışında küçük gördüğünüz şeylerde şeytana uyarsanız bu da onu sevindirir ve
cesaret verir. Sözümü iyi dinleyin ve belleyin. Müslüman, Müslümanın kardeşidir. Bir Müslümanın
malı, rızası olmadan diğer bir Müslümana helal olmaz. Sakın zulmetmeyin. Herkes ancak kendi işlediği suçtan sorumludur. Baba oğlunun, oğul da babasının suçundan sorumlu tutulamaz. Allah
her vârisin mirastan payını tayin etmiştir. Artık bir vârisin diğer mirasçıları mahrum edecek şekilde
vasiyette bulunması helal değildir. Ödünç alınan şeyler sahibine geri verilmelidir. Yararlanılmak
üzere alınan şeyler de sahiplerine iade edilmelidir. Borçlar ödenmelidir. Birinin borcunu üstlenen
kefil de o borcu ödemelidir. Kimin yanında bir emanet varsa onu sahibine iade etsin. Rabb’iniz olan
Allah’tan sakının, ona kulluk edin. Beş vakit namazınızı kılın. Ramazan ayında oruç tutun, hac ibadetini yerine getirin, mallarınızın zekâtını gönül hoşluğuyla verin. Yöneticilerinize, Allah’ın kitabına uydukları sürece itaat edin ve böylece Rabb’inizin cennetine girin. Benden sonra küfre ve sapkınlığa düşüp birbirinizin boynunu vurmayın. Benden sonra hiçbir peygamber gelmeyecektir. Ey
müminler! Size iki emanet bırakıyorum. Onlara sımsıkı sarıldığınız takdirde bir daha asla yolunuzu
şaşırmazsınız. Bunlar Allah’ın kitabı Kur’an’la Peygamberi’nin sünnetidir.”
Vâkıdî, Kitabu’l- Meğâzî, C 3, 361-365;
İbn-i Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye, C 4, s. 345-346;
Buhârî, Hac, 132, Meğâzî, 78.
(Özetlenip alınmıştır.)
Yukarıdaki hutbeden hangi mesaj ve ilkeleri çıkarabiliriz? Bu mesaj ve ilkelerin evrensel açıdan değeri
ve önemi nedir? Yorumlayınız.
70
5. HZ. MUHAMMED’İN VEFATI
DÜŞÜNELİM
Peygamberimiz’i (s.a.v.) gören, onun sohbetinde bulunan kişiler arasında olmak ister miydiniz? Onu görseydiniz neler hissederdiniz?
Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), Veda Haccı’ndan sonra Medine’ye döndü. Döndükten sonra
da ateşli bir hastalığa yakalandı. Zaman geçtikçe hastalığı ilerledi. Allah’ın Kutlu Peygamberi Hz. Muhammed
(s.a.v.), mescide gitmeye bile güç bulamaz oldu. Kendisinin yerine namaz kıldırması için Hz. Ebu Bekir’i (r.a.) görevlendirdi. Bir ara güçlükle mescide geldi. Ashabına bir konuşma yaptı ve onlarla helalleşti. Kendisinde hakkı
bulunan varsa bu haklarını söylemelerini, onlarla helalleşeceğini belirtti. Söylediği gibi de yaptı. Hastalığı iyice
ağırlaşan Hz. Peygamber (s.a.v.), 8 Haziran 632 tarihinde, 63 yaşında, eşi Hz. Aişe’nin (r.a.) odasında vefat etti.
BİLGİ NOTU
Peygamberimiz (s.a.v.) vefat etmeden kısa süre önce şöyle dua etmişti:
“Allah’ım! Beni bağışla. Bana merhamet et ve beni Refik-i Âl’a’ya (en yüce dosta) ulaştır.”
İbn-i Kesir, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 732.
Peygamberimiz Hz. Muhammed’in (s.a.v.) vefatı Müslümanları çok etkiledi, onların büyük şaşkınlık yaşamasına sebep oldu. Çünkü ashab-ı kiram Sevgili Peygamberimiz’i (s.a.v.) çok seviyordu. Onların hayatında Allah
Resulü’nün (s.a.v.) çok önemli yeri vardı. Bu insanlar, Cahiliye Dönemi’nde kendi çocuklarını diri diri toprağa
gömmek de dâhil her türlü kötülüğü yapan bir toplum iken Resulullah’ın (s.a.v.) önderliği ve yol göstericiliği
sayesinde karıncayı bile incitmekten kaçınan bir topluluk hâline dönüşmüşlerdi.
Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatı Müslümanları derinden etkiledi. Hz. Ömer’in (r.a.) de aralarında olduğu bazı
sahabiler, onun vefat ettiğini kabullenmekte zorlandılar. Müslümanlar ne yapacaklarını bilemez hâlde iken
Hz. Ebu Bekir (r.a.) geldi ve bir konuşma yaparak onları sakinleştirdi. Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. Peygamber’in vefatını kabullenmekte zorlanan Müslümanlara şunları söyledi: “Sizden kim Muhammed’e tapıyor idiyse bilsin
ki Muhammed ölmüştür. Her kim Allah’a kulluk ediyorsa bilsin ki Allah ölmez, diridir. Nitekim Yüce Allah da
‘Muhammed, ancak bir peygamberdir. Ondan önce de peygamberler gelip geçmiştir. Şimdi o ölür ya
da öldürülürse, gerisin geriye (eski dininize) mi döneceksiniz? Kim (böyle) geri dönerse Allah’a hiçbir
şekilde zarar vermiş olmayacaktır. Allah, şükredenleri mükâfatlandıracaktır.’ (Âl-i İmrân suresi, 144. ayet.)
buyurdu, dedi.” (1)
Müslümanlar, gruplar hâlinde odaya girerek Allah Resulü’nün (s.a.v.) cenaze namazını kıldılar. Peygamberimiz’in (s.a.v.) yıkanması ve defin işini Hz. Ali (r.a.) ile Resulullah’ın (s.a.v.) amcası Abbas’ın (r.a.) oğulları Fazl
ve Kusem’in de aralarında olduğu bazı sahabiler yaptılar. Allah Resulü (s.a.v.), vefat ettiği Hz. Aişe’nin (r.a.) odasına defnedildi.
1. İbn-i Kesir, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 735.
71
Ravza-i Mutahhara’dan bir görünüm
Mescid-i Nebi’de, Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed’in (s.a.v.) mübarek mezarının bulunduğu bölüme, tertemiz gül bahçesi, anlamında Ravza-i Mutahhara denir. Ravza-i Mutahhara, Mescid-i Nebi içinde,
Resulullah’ın (s.a.v.) kabri minberinin arasında bulunan ve yaklaşık on metre genişliğinde, yirmi metre uzunluğunda olan bir alandır. (1) Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bu konuda şöyle buyurmuştur: “Evimle minberimin
arası, cennet bahçelerinden bir bahçedir…” (2)
ETKİNLİK
Hz. Muhammed (s.a.v.), Müslümanların ahlaki yönden gelişmesinde en önemli modeldir ve bizler için
en güzel örnektir. Bu konuda, “Andolsun ki Resulullah sizin için, Allah’a ve ahiret gününe kavuşmayı
umanlar ve Allah’ı çok zikredenler için güzel bir örnektir.” buyrulur.
(Ahzâb suresi, 21. ayet.)
Allah Resulü (s.a.v.); güvenilir, merhametli, adaletli, kolaylaştırıcılığa önem veren, hoşgörülü, sabırlı ve
kararlı bir insandı.
Yukarıdaki bilgi ve ayet, biz Müslümanlara nasıl bir sorumluluk yüklemekte, hangi mesajı vermektedir?
Düşüncelerinizi açıklayınız.
1. MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 302.
2. Buhârî, Fedâil-i Medine, 11; İ’tisam, 16.
72
6. NASR SURESİ VE ANLAMI
DÜŞÜNELİM
Nasr suresini ezbere biliyor musunuz? Biliyorsanız ne zaman ve kimden öğrendiniz?
Nasr, yardım demektir. Sure, içinde Allah’ın (c.c.), Hz. Peygamber’e (s.a.v.) yardım ettiği ve böylece onu fetihlere kavuşturduğu ifade edildiği için bu adı almıştır. Bu sure, Mekke’nin fethi sırasında inmiş olmakla beraber Medine devrinde yani Hicret’ten sonra indiği için Medenî (Medine’de inen) surelerdendir. 3 ayettir. Hz.
Peygamber’e (s.a.v.) son inen ayetler arasında olduğu belirtilmektedir.
ِ ّٰ ‫ِبسْ ِم‬
‫يم‬
ِ ‫الل ال َّرحْمٰ ِن ال َّر ۪ح‬
ِ ّٰ ‫ين‬
ِ ّٰ ‫ِا َذ ا َجٓا َء ن َْص ُر‬
‫الل‬
ُ ‫اس يَ ْد‬
َ ‫ْت ال َّن‬
َ ‫﴾ َو َر َاي‬١﴿ ‫الل وَا ْل َف ْت ُ ۙح‬
ِ ‫خلُو َن ۪في ۪د‬
﴾٣﴿ ً‫﴾ َف َس ِّبحْ ِبحَمْ ِد َر ِبّ َك وَاسْ تَ ْغ ِف ْر ُه ۜ ِا ّنَهُ َكا َن تَ َّوابا‬٢﴿ ۙ ً‫َا ْفوَاجا‬
OKUNUŞU
ANLAMI
İzâ câe nasrullahi vel feth. Ve raeytennâse
yedhulûne fî dînillâhi efvâcâ. Fesebbih bihamdi rabbike vestağfirhu innehû kâne
tevvâbâ.
Allah’ın yardımı ve zaferi gelip de insanların bölük bölük Allah’ın dinine girmekte
olduklarını gördüğün vakit, Rabb’ine hamdederek onu tesbih et ve ondan mağfiret dile.
Çünkü o, tövbeleri çok kabul edendir.
ETKİNLİK
Hamd, tesbih ve mağfiret kavramlarının anlamlarını sözlüklerden araştırınız.
Allah’a (c.c.) hamdetmek ne demektir?
Allah’ı (c.c.) tesbih etmek hangi yollarla yapılabilir?
Allah’tan (c.c.) niçin mağfiret dilemeliyiz? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
73
OKUMA METNİ
HZ. PEYGAMBER’İN (S.A.V.) SADIK DOSTU: HZ. EBU BEKİR (R.A.)
Hz. Ebu Bekir (r.a.), Kureyş kabilesine mensuptur. Fil Vakası’ndan * üç yıl kadar sonra Mekke’de dünyaya gelmiştir. Sevgili Peygamberimiz’den (s.a.v.) iki ya da üç yaş küçük olduğu kaydedilmektedir. Kabilesinin soyu, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) soyu ile birleşmektedir.
Hz. Ebu Bekir (r.a.), “güzel, soylu, azat edilmiş, eski” anlamlarına gelen Atîk lakabıyla anılırdı. Bu lakap
ona annesi tarafından verilmişti. Hz. Peygamber (s.a.v.) de ona, “Sen cehennemden azat edilmiş bir
kimsesin.” (1) şeklinde iltifat etmiştir. Onun en meşhur lakabı ise Sıddık’tır. “Çok samimi, dürüst, çok
sadık” anlamına gelen bu lakap ona bizzat Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.) tarafından verilmiştir. Çünkü Mekkeliler, İsrâ ve Miraç olayından sonra Resulullah’a (s.a.v.) inanmamışlar, onunla alay etmişlerdir.
Sonra Hz. Ebu Bekir’e (r.a.) gelip “Dostun Muhammed bir gecede hem Mescid-i Aksâ’ya hem de göklere
çıktığını söylüyor.” demişlerdir. Hz. Ebu Bekir (r.a.), “Bunu o mu söylüyor?” demiş, “Evet.” cevabını alınca
da “O söylüyorsa muhakkak doğrudur.” (2) diye tereddütsüz bir şekilde Resulullah’ı (s.a.v.) tasdik ettiğini
belirtmiştir.
İslamiyetten önce de Hz. Peygamber (s.a.v.) ile yakın dost olan Hz. Ebu Bekir (r.a.), Allah Resulü’nün
(s.a.v.) peygamberliğine ilk iman edenler arasında yer almaktadır. Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), onun hakkında şöyle buyurmaktadır: “Her kimi İslam’a davet ettiysem bir duraklama,
bir tereddüt ve bahane göstermiştir. Yalnızca Ebu Bekir, İslam’a davet edildiği zaman kabulde
gecikmedi ve tereddüt etmedi.” (3)
Hz. Ebu Bekir (r.a.) Cahiliye Dönemi’nde olduğu gibi İslami Dönem’de de Hz. Muhammed’in (s.a.v.)
hep yakınında ve yanında oldu. Hz. Peygamber (s.a.v.) Mekke’ye gelen insanlara İslam’ı tebliğ ederken
nesep ilmini (soy bilimi) çok iyi bilen Hz. Ebu Bekir (r.a.) de Efendimiz’in (s.a.v.) yanında bulunur, onun
çeşitli kabile mensuplarıyla kolayca dostluk ve iletişim kurmasına yardımcı olurdu. Birçok kişinin Müslüman olmasına vesile olmuştu.
Müşriklerin Müslümanlara yönelik baskıları artınca Hz. Ebu Bekir (r.a.), Medine’ye hicret etmek
üzere Hz. Peygamber’den (s.a.v.) izin istedi. Resulullah (s.a.v.) ise ondan acele etmemesini, Allah’ın (c.c.)
kendisine hayırlı bir hicret arkadaşı vereceğini söyledi. Hz. Peygamber’le (s.a.v.) hicret edeceğini anlayan
Hz. Ebu Bekir (r.a.) sevindi ve sabırla beklemeye başladı. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) sadık dostu Hz. Ebu
Bekir (r.a.), 622 yılında Peygamberimiz’in yaptığı kutlu Hicret yolculuğunda Efendimiz’e (s.a.v.) arkadaş
*
1.
2.
3.
Yemen hükümdarı Ebrehe’nin, içinde fil de olan ordusuyla Kâbe’ye saldırı girişiminde bulunması olayı.
Tirmizî, Menâkıb, 16.
İbn-i Kesir, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 225.
İbn-i İshak, es-Sîretü’n-Nebeviyye, s. 199; İbn-i Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye, C 1, s. 335.
74
olma şerefine erişti. Sevr Mağarası’nda saklanırken mağaranın önüne kadar gelen müşrikleri gören
Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. Peygamber’e (s.a.v.) bir zarar gelmesinden endişelenmişti. Resulullah (s.a.v.) da
onların kendilerine bir zarar veremeyeceğini söyleyerek arkadaşını teselli etmişti. Hz. Ebu Bekir (r.a.) bu
özel konumu sebebiyle özellikle Türk ve İran edebiyatında “Yâr-ı ğâr” yani “Mağara arkadaşı” olarak da
anılmıştır.
Hz. Peygamber (s.a.v.), Veda Haccı dönüşü hastalanmıştır. Hastalığı ağırlaşıp da mescide gidemeyecek duruma gelince kendi yerine, ashaba namaz kıldırması için Hz. Ebu Bekir’i (r.a.) görevlendirmiştir.
Vefat ettiği pazartesi günü bir ara mescide gidecek kadar iyi hisseden Hz. Peygamber (s.a.v.), Mescid-i
Nebi’de Hz. Ebu Bekir’in (r.a.) imamlığında namaz kılmıştır. Allah Resulü (s.a.v.) aynı gün vefat etmiştir.
Onun yanına giren Hz. Ebu Bekir (r.a.), Allah Resulü’nün (s.a.v.) yüzünü açmış, alnını öpmüş ve tekrar üzerini kapatmıştır. Sonra da Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatı karşısında şaşkınlıktan ne yapacağını bilemez
hâlde bulunan ashabı sakinleştiren meşhur konuşmasını yapmıştır.
Hz. Ebu Bekir (r.a.), Hz. Peygamber’in (s.a.v.) vefatından sonra Müslümanlar tarafından halife seçilmiştir. Halife seçilince bir konuşma yapan Hz. Ebu Bekir (r.a.), Müslümanların en iyisi olmadığı hâlde onlara
başkan seçildiğini, doğru yolda olduğu sürece kendisine yardım etmelerini, yanlış davrandığında da
kendisini düzeltmelerini söylemiştir. Allah’a (c.c.) ve Resulü’ne (s.a.v.) itaat ettiği sürece kendisine itaat
etmelerini ashaptan istemiştir.
Hz. Ebu Bekir (r.a.), Resulullah’ın (s.a.v.) vefatından sonra ortaya çıkan yalancı peygamberlerle mücadele edip onları bertaraf etmiştir. Zekât vermeyi reddeden ve irtidad (dinden dönme) edenlerin ortaya
çıkardığı isyan hareketlerini bastırmıştır. Böylece İslam dünyasının birliğinin bozulmasını ve devletin
otoritesinin ortadan kalkmasını önlemiştir. Çok fazla olmamakla birlikte onun zamanında Sasaniler ve
Bizans üzerine seferler düzenlenmiş, bazı fetihler yapılmıştır.
Hz. Ebu Bekir’in (r.a.) İslam’a yaptığı en büyük hizmetlerden biri de Kur’an’ın toplanması olmuştur.
Onun zamanında dağınık hâlde bulunan ayetler bir araya getirilerek toplanmış ve Kur’an-ı Kerim iki kapak arasına alınıp kitap hâline getirilmiştir. Bu Kur’an da Mushaf olarak adlandırılmıştır.
Resulullah’ın (s.a.v.) sadık dostu Hz. Ebu Bekir (r.a.), iki yıl kadar hilafette kaldıktan sonra 634 yılında,
63 yaşında vefat etmiştir.
Yazarı tarafından bu kitap için hazırlanmıştır.
75
ÜNİTE DEĞERLENDİRME
1. Hz. Muhammed’e (s.a.v.) ilk vahyin gelişini ve sonrasında Peygamberimiz’in (s.a.v.) ne yaptığını anlatınız.
2. İlk Müslümanlar kimlerdir? Söyleyiniz.
3. Peygamberimiz (s.a.v.), başlangıçta İslam davetini neden açıktan değil de gizli yapmıştır? Belirtiniz.
4. Hz. Muhammed’in (s.a.v.) İslam’ı tebliğine müşrikler nasıl tepki göstermişlerdir? Açıklayınız.
5. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) zamanında Mescid-i Nebi’nin işlevleri nelerdi? Bilgi veriniz.
6. Peygamber Efendimiz (s.a.v.), Medine’de toplumsal barış ortamını sağlamak için hangi çalışmaları yapmıştır? Bilgi veriniz.
7.Hz. Muhammed (s.a.v.), Müslüman toplumun eğitim seviyesini yükseltmek için neler yapmıştır?
Anlatınız.
8. Bedir, Uhud ve Hendek savaşlarının sebep ve sonuçlarını tartışınız.
9. Veda Hutbesi’nde Peygamberimiz (s.a.v.) nelere dikkat çekmiştir? Belirtiniz.
10. Peygamberimiz’in (s.a.v.) vefatı Müslümanları nasıl etkilemiştir? Açıklayınız.
11. Allah’ın (c.c.), Hz. Peygamber’e (s.a.v.) ilk gönderdiği vahiyler hangi surede yer almaktadır?
A) Bakara
B) Yunus
C) Alâk
D) Rahman
12. İlk indirilen ayetlerde hangisinden söz edilmez?
A) Okumaktan
B) Kalemden
C) İnsanın yaratılışından
D) Namaz kılmaktan
13. İlk hicret nereye olmuştur?
A) Habeşistan’a
B) Medine’ye
C) Bağdat’a
D) Yemen’e
14. Hz. Hatice (r.a.) ile Ebu Talip’in vefat ettiği yıla ne denilmiştir?
A) Ölüm Yılı
B) Ebu Talip Yılı
C) Hüzün Yılı
76
D) Hatice Yılı
15. Peygamberimiz’in (s.a.v.) hicret esnasında yaptırdığı ve İslam tarihinde kurumsal anlamda ilk mescit
kabul edilen cami aşağıdakilerden hangisidir?
A)
Kuba Mescidi
B) Mescid-i Nebi
C) Kâbe
D) Mescid-i Aksâ
C) 8 Mayıs 628
D) 22 Eylül 622
16. Peygamberimiz hangi tarihte vefat etmiştir?
A)
20 Haziran 630
B) 8 Haziran 632
17. Aşağıdaki kavramların anlamlarını karşılarına kısaca yazınız.
• Hicret:
• Muhacir:
• Ensar
• Suffe:
• Ashab-ı Suffe:
• Veda Hutbesi:
• Veda Haccı:
18. Aşağıdaki cümlelerde boş bırakılan bölümleri, verilen ifadelerle tamamlayınız.
Hira
Hz. Ali
Medine
Hudeybiye
63
İsrâ
Miraç
Hz. Ebu Bekir
Cebrail
40
Hz. Muhammed’e (s.a.v.) .................. yaşında peygamberlik verilmiştir.
Peygamberimiz’e (s.a.v.) ilk ayetler ........................ Mağarası’nda gönderilmiştir.
Peygamberimiz’e (s.a.v.) Allah’ın (c.c.) vahiylerini melek ................................ getirmiştir.
Peygamberimiz’in (s.a.v.) bir gece Mekke’den alınıp Kudüs’teki Mescid-i Aksâ’ya götürülmesine
...................... , oradan Allah (c.c.) katına yükseltilmesine de ................................ denir.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hicret ederken yanında ............................................ vardı.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) hicret ederken yatağına .......................................... yatırdı.
Peygamberimiz’in (s.a.v.) 628 yılında Mekkeli müşriklerle yaptığı antlaşma, ................................. Barış
Antlaşması’dır.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), ..................... yaşında ................................ şehrinde vefat etmiştir.
77
ÖĞRENME ALANI
KUR’AN VE YORUMU
4. ÜNİTE
KUR’AN-I KERİM’İN ANA KONULARI
Üniteye Hazırlık
1. Bir Kur’an mealinin içindekiler bölümünü inceleyiniz. Kur’an’da hangi konuların yer aldığını, buradan
hareketle belirlemeye çalışınız. Ulaştığınız sonuçları defterinize not ediniz.
2. İslam dininin inanç esaslarını konu alan bir ayet bularak defterinize yazınız.
3. Kur’an-ı Kerim’in ortaya koyduğu başlıca ahlaki ilkeler nelerdir? Araştırınız ve ahlakla ilgili bir ayet bulup
defterinize yazınız.
4. İman, kıssa ve sabır kavramlarının anlamlarını araştırınız.
5. Hz. Eyüp’ün (a.s.) hayatı hakkında kısa bir araştırma yapınız.
78
1. KUR’AN-I KERİM’İN BELLİ BAŞLI KONULARI
DÜŞÜNELİM
Kur’an-ı Kerim bizim için neden önemlidir?
Yüce kitabımız Kur’an, bizler için bir hidayet rehberidir ve hayat kılavuzudur. Bizleri hem dünyada hem de
ahirette kurtuluşa ve huzura kavuşturacak olan ilahi bir kelamdır. Kur’an-ı Kerim’i tanımak, onu okumak, hayatımıza yön veren temel kılavuz ve değer kabul etmek hepimiz için başta gelen bir sorumluluktur.
Kur’an-ı Kerim, hidayet rehberi olmakla beraber, hem okuyanlara hem de dinleyenlere huzur veren bir kitaptır. Bu ilahi kelam, kendisini “sözlerin en güzeli” olarak nitelendirmektedir. Bu konuyla ilgili ayette şöyle
buyrulmaktadır: “Allah sözün en güzelini; ayetleri, (güzellikte) birbirine benzeyen ve (hükümleri, öğütleri, kıssaları) tekrarlanan bir kitap olarak indirmiştir.
Rablerinden korkanların derileri (vücutları) ondan dolayı gerginleşir. Sonra derileri de (vücutları da) kalpleri de Allah’ın zikrine karşı yumuşar. İşte bu Kur’an
Allah’ın hidayet rehberidir. Onunla dilediğini doğru
yola iletir. Allah kimi saptırırsa artık onun için hiçbir
yol gösterici yoktur.” (1)
Cenab-ı Allah (c.c.) bizlere Kur’an’la seslenmiştir. Bizden istediklerini, nelerden sakınmamız gerektiğini, neleri
yapmamız gerektiğini bize son ilahi kelamıyla açıklamıştır.
Çünkü Rabb’imiz (c.c.) bizleri çok sevmekte, bizlerin iyiliğini istemektedir. Bizim dünyada ve ahirette mutlu olmamızı arzulamaktadır. Kur’an, Rabb’imizden (c.c.) bize gelen
bir mektup gibidir. O mektubu okumamak, kullukla bağdaşmaz. Öyleyse bizler yüce kitabımızı okumalı ve onun
ayetleri üzerinde düşünmeliyiz. Cenab-ı Allah (c.c.), böyle
yapmamız gerektiğini bir ayette şöyle açıklamaktadır: “…
İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların
da (üzerinde) düşünmeleri için sana bu Kur’an’ı indirdik.” (2)
Hayat rehberimiz olan Kur’an’ı iyi tanıyıp çok okumamız gerekir.
ETKİNLİK
“Gerçekten bu Kur’an en doğru olan yola götürür ve iyi işler yapan müminler için büyük bir
mükâfat olduğunu ve ahirete inanmayanlar için elem dolu bir azap hazırladığımızı müjdeler.”
(İsrâ suresi, 9-10. ayetler.)
Kur’an-ı Kerim’i niçin tanımalı ve okumalıyız? Yukarıdaki ayetleri de dikkate alarak düşüncelerinizi açıklayınız.
1. Zümer suresi, 23. ayet.
2. Nahl suresi, 44. ayet.
79
Mehmet Âkif Ersoy da Kur’an’ın niçin indirildiğini şöyle açıklamaktadır:
“Lafzı muhkem yalnız anlaşılan Kur’an’ın,
Çünkü kaydında değil hiçbirimiz mananın,
Ya açar Nazm-ı Celil’in bakarız yaprağına,
Yahut üfler geçeriz bir ölünün toprağına,
İnmemiştir hele Kur’an, bunu hakkıyla bilin,
Ne mezarlıkta okumak ne de fal bakmak için.” (1)
Necip Fazıl Kısakürek de hayatında Kur’an’ın ne kadar önemli bir yeri olduğunu şöyle ifade etmektedir:
Hasta olsam ilacım, çorbam, sütüm, o kitap…
Suda mantarım, gökte paraşütüm o kitap…” (2)
Bizim için hayat rehberi olan yüce kitabımızı tanıyabilmek için onun temel konuları hakkında genel olarak
bilgi sahibi olmamız gerekir.
Kur’an-ı Kerim’in Temel Konuları
İnanç
İbadet
Ahlak
Muamelat
Kıssalar
1.1. İnanç
DÜŞÜNELİM
“Dinin temeli inançtır.” sözünden ne anlıyorsunuz?
Kur’an-ı Kerim’in temel konularından biri inançtır. Kur’an, inanılması gereken esasların neler olduğunu, imanın nasıl olması gerektiğini, iman etmenin ve etmemenin sonuçlarını açıkça ortaya koyar.
İslam’ın inanç esasının temelini tevhit oluşturur. Kur’an’ın en sık üzerinde durduğu konulardan biri, Allah’ın
(c.c.) birliği yani tevhittir. Kur’an’a göre evrendeki mükemmel yaratılış ve eşsiz düzen, Allah’ın (c.c.) birliğinin
en açık delilidir. Yüce kitabımızın birçok ayetinde Allah’ın (c.c.) bir olduğu, eşinin, benzerinin ve denginin bulunmadığı belirtilir. Örneğin bir ayette, “İlahınız bir tek Allah’tır. Ondan başka ilah yoktur. O Rahmân’dır,
Rahîm’dir.” (3) buyrulur.
1. M. Âkif Ersoy, Safahat, s. 153.
2. Necip Fazıl Kısakürek, Çile, s. 362.
3. Bakara suresi, 163. ayet.
80
Evrendeki düzen ve yeryüzündeki güzellikler, Allah’ın (c.c.) hem varlığını hem de birliğini gösterir.
Kur’an-ı Kerim’de, nelere iman edilmesi gerektiğini açıklayan birçok ayet yer almaktadır. Örneğin Bakara
suresinde yer alan bir ayette şöyle buyrulmaktadır: “Peygamber, Rabb’inden kendisine indirilene iman etti,
müminler de (iman ettiler). Her biri; Allah’a, meleklerine, kitaplarına ve peygamberlerine iman ettiler
ve şöyle dediler: Onun peygamberlerinden hiçbirini (diğerinden) ayırt etmeyiz…” (1) Başka bir ayette de
inanç esaslarıyla ilgili şu bilgiler verilmekte ve iman etmemenin sapkınlık olduğu şöyle belirtilmektedir: “Ey
iman edenler! Allah’a, Peygamber’ine, Peygamber’ine indirdiği kitaba ve daha önce indirdiği kitaba
iman edin. Kim Allah’ı, meleklerini, kitaplarını, peygamberlerini ve ahiret gününü inkâr ederse derin
bir sapıklığa düşmüş olur.” (2)
BİLGİ NOTU
Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) kendisine, “İman nedir?” diye sorulduğunda şu cevabı
vermiştir: “İman; Allah’a, meleklerine, kitaplarına, peygamberlerine, ahiret gününe, kadere yani hayır ve şerrin Allah’tan olduğuna da inanmandır.”
(Buhârî, İman, 1; Müslim, İman, 1.)
Kur’an-ı Kerim, insanların yanlış inançlarını da eleştirir. Örneğin yüce kitabımız, Hristiyanların ve Yahudilerin bazı yanlış inançlarını şöyle açıklamaktadır: “Yahudiler, ‘Üzeyr Allah’ın oğludur.’ dediler. Hristiyanlar
da ‘Mesih (İsa) Allah’ın oğludur.’ dediler. Bu onların ağızlarıyla geveledikleri sözlerdir. (Sözlerini) daha
önce kâfir olmuş kimselerin sözlerine benzetiyorlar. Allah onları kahretsin! Nasıl da (haktan batıla) döndürülüyorlar!” (3) buyrulur.
Kur’an-ı Kerim, imanın bir bütün olduğunu, inanç esaslarının bir kısmına inanıp bir kısmına inanmamanın
kabul edilemeyeceğini belirtir. Bu konuyla ilgili bir ayette Rabb’imiz (c.c.) şöyle buyurur: “…Yoksa siz kitabın
bir kısmına inanıp bir kısmını inkâr mı ediyorsunuz? Artık sizden bunu yapanın cezası, dünya hayatında rezil olmaktan başka bir şey değildir. Kıyamet gününde ise onlar azabın en şiddetlisine uğratılırlar.
Çünkü Allah yaptıklarınızdan habersiz değildir.” (4)
1.
2.
3.
4.
Bakara suresi, 285. ayet.
Nisâ suresi, 136. ayet.
Tevbe suresi, 30. ayet.
Bakara suresi, 85. ayet.
81
BİLGİ NOTU
İman (inanç), insanı insan yapan, hayata yön veren, söz ve davranışlara anlam ve kıymet kazandıran en
önemli değerdir. İman etmemiş bir insanın yaptığı iyiliklerin, ortaya koyduğu güzel davranışların Allah (c.c.)
katında hiçbir değeri yoktur.
ETKİNLİK
“…Her kim de inanılması gerekenleri inkâr ederse bütün işlediği boşa gider. Ahirette de o, ziyana uğrayanlardandır.”
(Mâide suresi, 5. ayet. )
Yukarıdaki ayete göre dünyada ve ahirette kurtuluşa ermenin temel yolu nedir? Düşüncelerinizi açıklayınız.
1.2. İbadet
DÜŞÜNELİM
İbadetlerimizi yaparken nelere dikkat etmemiz gerekir?
İbadet, insanın yaratılış gayesidir ve yaratıcısına karşı başta gelen görevidir. Bu sebeple de insan için gönderilen Kur’an-ı Kerim’de yer alan temel konulardan biri ibadettir. Kur’an-ı Kerim’de, insanın yaratıcısını tanıyıp
ona ibadet yani kulluk etmek için yaratıldığı belirtilir. Bu konuyla ilgi olarak Rabb’imiz (c.c.) şöyle buyurur: “Ben
cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (1) Yüce Allah (c.c.), kutsal kitabımızın birçok
ayetinde ibadetlerimizi yerine getirmemizi emreder. Emrine uyup ibadetlerini yerine getiren insanların dünyada da ahirette de mutluluğa, huzura ve kurtuluşa ereceğini belirtir.
YORUMLAYALIM
“Ey iman edenler! Rükû edin; secdeye kapanın; Rabb’inize ibadet edin; hayır işleyin ki kurtuluşa
eresiniz.”
(Hac suresi, 77. ayet.)
Allah’a (c.c.) ibadet etmemiz gerektiğini belirten Kur’an-ı Kerim, ibadetler hakkında da bilgiler verir. Namaz
kılmanın, oruç tutmanın, hacca gitmenin, zekât vermenin Allah’ın (c.c.) emri olduğunu açıklar. Umre yapmak,
sadaka vermek, kurban kesmek, dua etmek gibi ibadetleri teşvik eder. Yüce kitabımız, ibadetlerin nasıl yapılacağına ilişkin de genel hatlarıyla bilgiler verir. Kur’an’da yer alan bir ayette, “Namazlara ve orta namaza
(ikindi namazına) devam edin, Allah’a saygı ve bağlılık içinde namaz kılın.” (2) “Namazı kılın, zekâtı
1. Zâriyât suresi, 56. ayet.
2. Bakara suresi, 238. ayet.
82
verin, önceden kendiniz için yaptığınız her iyiliği Allah’ın katında bulacaksınız. Şüphesiz Allah, yapmakta olduklarınızı noksansız görür.” (1) ayetinde de hem namaz hem de zekât emredilir. Başka bir ayette de
orucun farz olduğu şöyle belirtilir: “Ey iman edenler! Allah’a karşı gelmekten sakınmanız için oruç, sizden
öncekilere farz kılındığı gibi size de farz kılındı.”(2) “…Yolculuğuna gücü yetenlerin haccetmesi, Allah’ın
insanlar üzerinde bir hakkıdır…” (3) ayetiyle de gücü yetenlere hac ibadeti emredilmektedir. Başka bir ayette
de “Haccı ve umreyi Allah için tam yapın…” (4) buyrulmaktadır. Bir ayette ise “O hâlde Rabb’in için namaz
kıl, kurban kes.” (5) buyrularak namazla birlikte kurban ibadeti de emredilmektedir.
Kur’an-ı Kerim’de, Allah’a (c.c.) ibadet etmeyi emreden birçok ayet bulunur.
Kur’an’da belirtildiğine göre ibadet sadece Allah’a (c.c.) yapılır. Allah’tan başkasına ibadet edilmez. Çünkü
ibadet edilmeye layık tek varlık Cenab-ı Allah’tır (c.c.). Biz bu durumu her gün okuduğumuz Fâtiha suresinde,
“(Rabb’imiz!) Yalnız sana ibadet ederiz ve sadece senden yardım dileriz.” (6) ayetiyle ifade ederiz. Gösteriş,
çıkar vb. amaçlarla ibadet edilmez. İbadetlerde tek amaç, Allah’ın (c.c.) rızasını kazanmak olmalıdır. Bu husus bir
ayette, “De ki: Şüphesiz benim namazım, kurbanım, hayatım ve ölümüm, hepsi âlemlerin Rabb’i Allah
içindir.” (7) buyrularak belirtilir.
Kur’an’da açıklandığına göre ibadet, hayatın belli dönemlerinde değil, her zaman yerine getirilmesi gereken bir görevdir. Bir ayette bu husus şöyle açıklanır: “Ve yakîn (ölüm) sana gelinceye kadar Rabb’ine ibadet
et.” (8)
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
Bakara suresi, 110. ayet.
Bakara suresi, 183. ayet.
Âl-i İmrân suresi, 97. ayet.
Bakara suresi, 196. ayet.
Kevser suresi, 2. ayet.
Fâtiha suresi, 5. ayet.
En’âm suresi, 162. ayet.
Hicr suresi, 99. ayet.
83
ETKİNLİK
İbadet
Allah’a (c.c.)
samimiyetle
kulluk etmektir.
İnsanın
yaratılış
gayesidir.
Sadece
Allah (c.c.)
için yapılır.
İnsanın Allah
(c.c.) katındaki
değerini artırır.
İnsana
huzur ve
mutluluk verir.
Yukarıdaki şema üzerinde arkadaşlarınızla sınıfta konuşunuz.
1.3. Ahlak
DÜŞÜNELİM
“Ben ancak ahlaki güzellikleri tamamlamak için gönderildim.”
(Muvatta, Hüsnü’l-Hulk, 8.)
Yukarıdaki hadiste verilmek istenen mesaj nedir?
İslamiyette iman ve ibadetlerle birlikte ahlakın da çok önemli bir yeri vardır. İslam’ın temel amacı insanların
inançlı, kulluk bilincine sahip, güzel ahlaklı bireyler olmasıdır. Bu sebepledir ki Kur’an-ı Kerim, insanlara iman
ve ibadet etmenin yanı sıra güzel ahlaklı olmayı da emreder. Yüce kitabımız, model olarak bizlere, “Muhakkak ki sen yüce bir ahlak üzeresin.” (1) buyurarak övdüğü Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed’i (s.a.v.)
gösterir.
YORUMLAYALIM
“(Resulüm!) De ki: Eğer Allah’ı seviyorsanız bana uyunuz ki Allah da sizi sevsin ve günahlarınızı
bağışlasın. Allah son derece bağışlayıcı ve esirgeyicidir.”
(Âl-i İmrân suresi, 31. ayet.)
Kur’an-ı Kerim, insanı Allah’ın (c.c.) yarattığı üstün ve şerefli bir varlık olarak görür. Ondan, insanın üstünlüğüne yakışan güzel ve faydalı davranışlarda bulunmasını ister. İnsan onuruna yakışmayan söz ve davranışlardan da insanları sakındırır. Nitekim yüce kitabımızda, insanları ahlaklı olmaya yönlendiren birçok öğüt yer
almaktadır. Yüce dinimizin öngördüğü ahlaklı insan tipi, Kur’an’ın ortaya koyduğu bu ilke ve öğütlere uygun
davranışlar sergileyen kişidir. İslam ahlakının temeli de Kur’an’a dayanır. Nitekim Hz. Aişe (r.a.), kendisine
Resulullah’ın (s.a.v.) ahlakı sorulduğunda “Siz hiç Kur’an okumuyor musunuz? Onun ahlakı Kur’an’dı.”(2)
diye cevap vermiştir.
1. Kalem suresi, 4.ayet.
2. Tirmizî, Birr, 69.
84
Kur’an-ı Kerim, anne ve babaya saygılı olmayı ve iyilik etmeyi, komşularla güzel geçinmeyi, akraba hakkını
gözetmeyi, toplumun zayıf kesimlerine iyi davranmayı, muhtaçlara destek olmayı emreder. Örneğin bir ayette
şöyle buyrulur: “Allah’a ibadet edin ve ona hiçbir şeyi ortak koşmayın. Ana-babaya, akrabaya, yetimlere, yoksullara, yakın komşuya, uzak komşuya, yakın arkadaşa, yolcuya, ellerinizin altında bulunanlara
(köle, cariye, hizmetçi ve benzerlerine) iyi davranın; Allah kendini beğenen ve daima böbürlenip duran
kimseyi sevmez.” (1)
Doğru söylemek, dürüst ve güvenilir olmak, emanetleri korumak gibi güzel davranışlar da Kur’an’ın emrettiği ahlaki davranışlardandır. Örneğin Ahzâb suresinde, “Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve doğru söz
söyleyin.” (2) buyrularak doğru sözlü olmamız istenir. İsrâ suresinde de “…Verdiğiniz sözü de yerine getirin.
Çünkü verilen söz, sorumluluğu gerektirir.” (3) buyrularak güvenilir bir insan olmamız gerektiği hatırlatılır.
“Kullarıma söyle: (İnsanlara karşı) en güzel sözü söylesinler. Çünkü şeytan aralarını bozar. Çünkü şeytan
insanın apaçık bir düşmanıdır.” (4) ayetiyle de insanlarla konuşurken güzel sözlü olmamız istenir.
Kur’an-ı Kerim’de inanç, ibadet ve ahlak yanında muamelatla ilgili ayetler de bulunur.
YORUMLAYALIM
“Bir de akrabaya, yoksula, yolcuya hakkını ver. Gereksiz yere de saçıp savurma. Zira böylesine
saçıp savuranlar şeytanların dostlarıdırlar. Şeytan ise Rabb’ine karşı çok nankördür.”
(İsrâ suresi, 26-27. ayetler.)
“Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve doğru terazi ile tartın. Bu, hem daha iyidir hem de neticesi bakımından daha güzeldir.”
(İsrâ suresi, 35. ayet.)
Kur’an-ı Kerim, bizleri merhametli ve paylaşımcı olmaya yönlendirir.
1.
2.
3.
4.
Nisâ suresi, 36. ayet.
Ahzâb suresi, 70. ayet.
İsrâ suresi, 34. ayet.
İsrâ suresi, 53. ayet.
85
Kur’an-ı Kerim’de, “O takva sahipleri ki bollukta da darlıkta da Allah için harcarlar; öfkelerini yutarlar
ve insanları affederler. Allah da güzel davranışta bulunanları sever.” (1) buyrularak insanlar bağışlayıcı,
cömert ve paylaşımcı olmaya yönlendirilir. “Ey iman edenler! Allah için hakkı ayakta tutan, adaletle şahitlik eden kimseler olun. Bir topluluğa duyduğunuz kin, sizi adil davranmamaya itmesin. Adaletli olun;
bu, Allah korkusuna daha çok yakışan (bir davranış) tır. Allah’a isyandan sakının. Allah yaptıklarınızı
hakkıyla bilmektedir.” (2) buyrularak da adaletli olmak, nefsin kötülüklerine kapılıp insanlara zulmetmemek
gerektiği belirtilir.
Güzel ahlakın toplumda yaygınlaşmasını amaçlayan Kur’an-ı Kerim, bireye ve topluma zarar veren, ahlaklı
bir insana yakışmayan yalan, dedikodu, iftira, emanete ihanet gibi bütün kötülükleri de yasaklar. Örneğin bir
ayette, “…Yalan sözden sakının.” (3) buyrulur. Başka bir ayette de insanların arkasından konuşmak ve onlarla alay etmek şöyle yasaklanır: “Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi âdet edinen herkesin vay
hâline!” (4)
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloda kendinize uygun bölüme “X” işareti koyarak davranışlarınızı değerlendiriniz.
Kur’an-ı Kerim
Ben
Her Zaman
Bazen
Hiçbir Zaman
Doğru söylemeyi, dürüst olmayı emreder.
Anne-babaya saygılı olmayı emreder.
Merhametli ve yardımsever olmayı emreder.
Akraba hakkını gözetmeyi emreder.
Komşularla iyi geçinmeyi emreder.
Güzel sözlü olmayı emreder.
Muhtaçlara yardım etmeyi emreder.
Emaneti korumayı emreder.
Yalan ve hileden kaçınmayı emreder.
Dedikodu ve iftiradan uzak durmayı emreder.
YORUMLAYALIM
“Şüphesiz Allah, adaleti, iyilik yapmayı, yakınlara yardım etmeyi emreder; hayâsızlığı, fenalık ve
azgınlığı da yasaklar. O, düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.”
(Nahl suresi, 90. ayet.)
Kur’an-ı Kerim’de inanç, ibadet ve ahlak dışında muamelat hükümleri de bulunmaktadır. Yani alışveriş,
miras, ticari hayat, evlilik, boşanma; iftira, cana kıyma, hırsızlık vb. suçlara verilecek cezalarla ilgili ayetler de yer
almaktadır.
1.
2.
3.
4.
Âl-i İmrân suresi, 134. ayet.
Mâide suresi, 8. ayet.
Hac suresi, 30. ayet.
Hümeze suresi, 1. ayet.
86
1.4. Kıssalar
DÜŞÜNELİM
“Kıssa” ne demektir?
Kur’an-ı Kerim bizim kutsal kitabımızdır. O, Rabb’imizin (c.c.) bize hitabıdır. Kullarını çok seven ve onların
doğru yol üzere olmasını isteyen Allah (c.c.); emirlerini, yasaklarını, mesajlarını, bildirmek istediği haberleri
Kur’an’da açıklamıştır. Cenab-ı Allah (c.c.), yüce kitabında mesajlarını bazen açık ve net bir şekilde, doğrudan
iletmiştir bazen de dolaylı olarak, kıssalar yoluyla bizlere mesaj vermiştir. Sözlükte hikâye, hikâye etme, anlatma, haber verme anlamlarına gelen kıssa, dinî bir kavram olarak Kur’an-ı Kerim’de anlatılan geçmişte yaşamış
peygamberler ve milletlerle ilgili ibretli ve tarihî olaylara denir.
Kur’an’da, başka konularla birlikte geçmiş toplulukların kıssalarının da anlatıldığı, bir ayette şöyle açıklanır:
“(Ey Muhammed!) Biz, sana bu Kur’an’ı vahyetmekle geçmiş milletlerin haberlerini sana en güzel bir şekilde anlatıyoruz. Gerçek şu ki sen bundan önce (bu haberleri) elbette bilmeyenlerden idin.” (1) Mü’min
suresinde de Kur’an’da, peygamberlerden sadece
bir bölümünün kıssasının anlatıldığı ifade edilir. (2)
Kur’an-ı Kerim’de yer alan kıssalarda bazı peygamberlerin hayatı, ilahi mesajları yaymaya yöneKIZ
ILD
lik çabaları, tebliğ sürecinde yaşadıkları sıkıntılar,
İZ
EN
karşılaştıkları engeller, Allah’a (c.c.) olan bağlılıkları, her zaman doğruyu tercih etmeleri vb. anlatılır.
Kur’an’da, peygamberler yanında Ashab-ı Kehf gibi
bazı grupların inançları uğrunda çektikleri sıkıntılara da değinilir. Bunun yanı sıra peygamberlerle alay
eden, onların bildirdiği yoldan gitmemekte direnen Ad, Semud gibi kavimlerin, günah ve inkârda
ısrar eden toplulukların Allah (c.c.) tarafından nasıl
helak edildiği açıklanır.
Kızıldeniz’i de gösteren bir harita
ETKİNLİK
“Andolsun ki onların kıssalarında akıl sahipleri için ibret vardır. Kur’an uydurulabilecek bir söz
değildir. Fakat kendinden öncekileri tasdik eden, her şeyi ayrı ayrı açıklayan ve inanan bir toplum
için de bir yol gösterici ve bir rahmettir.”
(Yusuf suresi, 111. ayet.)
“Peygamberlerin haberlerinden senin kalbini (tatmin ve) teskin edeceğimiz her haberi sana anlatıyoruz. Bunda sana gerçeğin bilgisi, müminlere de bir öğüt ve bir uyarı gelmiştir.”
(Hûd suresi, 120. ayet.)
Kur’an-ı Kerim’de peygamberlerin ve milletlerin başından geçen olayların yani kıssaların anlatılmasının
sebebi ne olabilir? Yukarıdaki ayetleri de dikkate alarak tartışınız.
1. Yusuf suresi, 3. ayet.
2. bk. Mü’min suresi, 78. ayet.
87
ETKİNLİK
“Onlara, Âdem’in iki oğlunun haberini gerçek olarak anlat: Hani birer kurban takdim etmişlerdi
de birisinden kabul edilmiş, diğerinden ise kabul edilmemişti. (Kurbanı kabul edilmeyen kardeş,
kıskançlık yüzünden), ‘Andolsun seni öldüreceğim.’ dedi. Diğeri de ‘Allah ancak takva sahiplerinden kabul eder.’ dedi (ve ekledi:)
‘Andolsun ki sen, öldürmek için bana elini uzatsan (bile) ben sana, öldürmek için el uzatacak
değilim. Ben, âlemlerin Rabb’i olan Allah’tan korkarım. Ben istiyorum ki sen, hem benim günahımı
hem de kendi günahını yüklenip ateşe atılacaklardan olasın; zalimlerin cezası işte budur.’
Nihayet nefsi onu, kardeşini öldürmeye itti ve onu öldürdü: bu yüzden de kaybedenlerden oldu.
Derken Allah, kardeşinin cesedini nasıl gömeceğini ona göstermek için yeri eşeleyen bir karga gönderdi. (Katil kardeş) ‘Yazıklar olsun bana! Şu karga kadar da olamadım mı ki kardeşimin cesedini
gömeyim.’ dedi ve ettiğine yananlardan oldu.”
(Mâide suresi, 27-31. ayetler.)
Yukarıdaki ayetleri okuyunuz. Bu ayetlerden de faydalanarak defterinize, Hz. Âdem’in (a.s.) oğulları Habil ile Kabil’in yaşadığı olayı anlatan kısa bir öykü yazınız.
1.4.1. Sabır Örneği: Hz. Eyüp
DÜŞÜNELİM
“Ey iman edenler! Sabır ve namaz ile Allah’tan yardım isteyin. Çünkü Allah muhakkak sabredenlerle beraberdir.”
(Bakara suresi, 153. ayet.)
“Allah’ın (c.c.) sabredenlerle beraber olması” ne demektir?
Kur’an-ı Kerim’de kıssası anlatılan ve özellikle sabrı ile bizlere örnek gösterilen kişilerden biri, Eyüp
Peygamber’dir (a.s.). Kur’an’da, Hz. Eyüp’e (a.s.) Allah (c.c.) tarafından vahiy gönderildiği belirtilir. (1) Yüce kitabımızda Eyüp Peygamber’in (a.s.) hidayete erdirildiği ve onun salih, iyi bir kul olduğu da ifade edilir. (2) Eyüp
Peygamber’in (a.s.) Hz. Yakup (a.s.) ile aynı dönemlerde yaşadığı, tevhit dinini yaymak için mücadele ettiği;
yumuşak huylu, affedici, sabır timsali bir kişiliğe sahip olduğu belirtilmektedir.
Hz. Eyüp’ün (a.s.) Şam bölgesinde yaşadığı, geniş bir araziye sahip olduğu, çok sayıda küçükbaş ve büyükbaş hayvanı, hizmetçisi bulunduğu rivayet edilmektedir. Hz. Eyüp (a.s.) takva sahibi, yoksullara karşı merhametli, dulları ve yetimleri kollayan, misafire ikram eden, yolcunun yardımına koşan ve Allah’ın (c.c.) verdiği
nimetlere şükreden, iyi bir insandı. Çok zengin bir insan olan Hz. Eyüp’ün (a.s.) sahip olduğu zenginliğe, mala,
mülke ve aileye herkes gıpta ederdi. Ancak o, sahip olduğu zenginlikten dolayı kibirlenmez, nimetleri verenin
Allah (c.c.) olduğunu bilir ve ona şükretmeyi görev bilirdi. Rabb’ine (c.c.) şükür ve minnetinin bir gereği olarak
sahip olduğu şeylerden yoksullara, zor durumda olanlara tasadduk ederdi.
1. bk. Nisâ suresi, 163. ayet.
2. bk. En’âm suresi, 84. ayet.
88
Hz. Eyüp’ün (a.s.) çok sayıda küçükbaş ve büyükbaş hayvanı vardı.
Zenginlik ve refah içinde yaşayan Hz. Eyüp (a.s.), zaman içinde bütün varlığını kaybetti; malı, mülkü elinden
gitti. Ürünleri telef oldu. Sahip olduğu sürüleri, küçükbaş ve büyükbaş hayvanları öldü. Eyüp Peygamber’in (a.s.)
yaşadığı olumsuzluklar, başına gelen felaketler bununla da kalmadı. Eyüp (a.s.) şiddetli bir hastalığa yakalandı.
Hastalığı sebebiyle büyük sıkıntılar yaşadı, zorluklarla karşı karşıya kaldı. İnsanlar ondan uzaklaştı. Hz. Eyüp’ün
(a.s.) karşılaştığı zorluklar, yaşadığı sıkıntılı durumlar yıllarca devam etti. Ancak o, yaşadığı bütün güçlüklere,
başına gelen olumsuzluklara, uğradığı bela ve felaketlere sabırla, metanetle karşı koydu. Hiçbir zaman Allah’a
(c.c.) isyan etmedi. “Neden ben?” demedi, “Rabb’im beni sevmiyor, beni terk etti .” diye düşünmedi. Başına
gelenleri Allah’ın (c.c.) bir imtihanı olarak gördü. Nimetleri verenin de alanın da Allah (c.c.) olduğu bilinciyle
davrandı. Her zaman Rabb’ine (c.c.) sığındı, hâlini ona arz etti, ondan yardım diledi.
Yaşadığı zorluk ve sıkıntılar yıllarca devam edince Eyüp Peygamber (a.s.), artık dayanma gücünü kaybetmeye başladı. Ellerini açıp her şeyin sahibi, sonsuz merhamet sahibi olan Rabb’ine (c.c.) yöneldi. Ona dua etti,
yaşadığı sıkıntıların son bulması için Allah’a (c.c.) yalvardı. Ondan, kendisine yardım etmesini diledi. Merhameti
sınırsız olan Yüce Allah (c.c.) da onun duasını karşılıksız bırakmadı. Hem ailesini hem de sahip olduğu mal ve
mülkün daha fazlasını sevgili nebisine tekrar verdi. Kur’an-ı Kerim’de bu konuda şöyle buyrulur: “Eyüp’ü de
(an). Hani Rabb’ine, ‘Başıma bu dert geldi. Sen, merhametlilerin en merhametlisisin.’ diye niyaz etmişti.
Bunun üzerine biz, tarafımızdan bir rahmet ve kulluk edenler için bir hatıra olmak üzere onun duasını
kabul ettik; kendisinde dert ve sıkıntı olarak ne varsa giderdik ve ona aile efradını, ayrıca bunlarla birlikte bir mislini daha verdik.” (1)
1. Enbiyâ suresi, 83-84. ayetler.
89
Kur’an-ı Kerim’de belirtildiğine göre Yüce Allah (c.c.), Hz. Eyüp’ten (a.s.) ayağını yere vurmasını istemiştir. Eyüp Peygamber (a.s.) de söyleneni yapınca yerden bir su fışkırmıştır. Bu suyu içen ve su ile vücudunu
yıkayan Hz. Eyüp (a.s.), bütün hastalıklarından kurtulmuş, vücudu sıhhat bulmuş, eski sağlığına yeniden kavuşmuştur. (1)
YORUMLAYALIM
“(Resulüm!) Kulumuz Eyüp’ü de an. O, Rabb’ine, ‘Doğrusu şeytan bana bir yorgunluk ve eziyet
verdi.’ diye seslenmişti. ‘Ayağını yere vur! İşte yıkanacak ve içilecek soğuk bir su!’ (dedik). Bizden bir
rahmet ve olgun akıl sahipleri için de bir ibret olmak üzere ona hem ailesini hem de onlarla beraber
bir mislini bağışladık. Eline bir demet sap al da onunla vur, yeminini böyle yerine getir. Gerçekten
biz Eyüp’ü sabırlı (bir kul) bulmuştuk. O, ne iyi kuldu! Daima Allah’a yönelirdi.”
(Sâd suresi, 41-44. ayetler.)
ETKİNLİK
Hz. Eyüp (a.s.) kıssasında en çok ilginizi çeken hususlar nelerdir? Söyleyiniz.
Sabrın, güçlükleri ve olumsuzlukları aşmadaki önemi nedir? Hz. Eyüp (a.s.) kıssasından da faydalanarak
açıklayınız.
2. KUREYŞ SURESİ VE ANLAMI
DÜŞÜNELİM
Peygamberimiz’in (s.a.v.) doğduğu Mekke ile Kureyş kabilesi hakkında neler biliyorsunuz?
Kureyş kabilesi, Mekke’nin en önemli kabilesiydi ve Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de bu
kabileye mensuptu. Kureyş suresi, Kureyş kabilesine verilen bazı ayrıcalıklardan ve nimetlerden bahsettiği için
bu adı almıştır. Sure 4 ayettir ve Mekke’de nazil olmuştur. Kur’an’ın 106. suresidir.
Bütün Araplarca kutsal kabul edilen Kâbe’nin gözetimi ve burayla ilgili hizmetlerin yürütülmesi Kureyş kabilesinin sorumluluğundaydı. Bu durum, Kureyş kabilesine saygınlık ve ayrıcalık kazandırıyordu. Bu sayede kabile mensupları yazın Şam yönüne, kışın da Yemen taraflarına güvenli bir şekilde, serbestçe gidip gelirlerdi.
Bu, Cenab-ı Allah’ın (c.c.) onlara bir nimeti ve ihsanıydı. Çünkü onlar serbestçe dolaşmaları sayesinde rahatça
ticaret yapıyorlar ve önemli kazançlar elde ediyorlardı. Ayrıca Allah (c.c.) Kâbe ve çevresini, Hz. İbrahim’in (a.s.)
duasında da belirttiği üzere (2) güvenli ve bereketli bir belde kılmıştı. İşte Kureyş suresi, Kureyş kabilesinin, kendisine bu nimetleri veren Allah’a (c.c.) kulluk etmeleri gerektiğini hatırlatmaktadır.
1. M. Âsım Köksal, Peygamberler Tarihi, C 1, s. 305-317; Abdullah Aydemir, İslami Kaynaklara Göre Peygamberler, s.97-112; Ömer Faruk
Harman, TDVİA “Eyüp” maddesi, C 12, s. 16-17.
2. bk. İbrahim suresi, 35 ve 37. ayetler.
90
OKUNUŞU
ANLAMI
Liîlâfi Kurayşin îlâfihim rihleteşşitâi
vessayf. Felya’büdû Rabbe hâzel beytillezî
et’amehüm min cûin ve âmenehüm min
havf.
Kureyş’e kolaylaştırıldığı, evet, kış ve yaz
seyahatleri onlara kolaylaştırıldığı için onlar, kendilerini açlıktan doyuran ve her çeşit
korkudan emin kılan şu evin Rabb’ine kulluk
etsinler.
ETKİNLİK
Bizler niçin Allah’a (c.c.) şükür ve kulluk etmeliyiz? Ona kulluk ve şükrümüzü nasıl ifade edebiliriz? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
OKUMA METNİ
HZ. OSMAN’IN (R.A.) CÖMERTLİĞİ VE YUMUŞAK HUYLULUĞU
Hz. Osman (r.a.), ilk Müslümanlardandır ve Müslümanların üçüncü halifesidir. Fil Olayı’ndan altı yıl
sonra Taif’te dünyaya gelmiştir ve Sevgili Peygamberimiz’den (s.a.v.) altı yaş küçüktür. Kureyş kabilesinin
Ümeyyeoğulları koluna mensuptur. Babası, Kureyş kabilesinin zengin tüccarlarından Affan idi. Annesi
Ervâ binti Küreyz ise Resulullah’ın (s.a.v.) halasının kızıdır. Ticaretle uğraşan Hz. Osman (r.a.), Mekke’nin
önde gelen tüccarları ve zenginleri arasındaydı. Mekke’de okuma yazma bilen sınırlı sayıdaki kişiden biri
olan Hz. Osman (r.a.), Resulullah’ın (s.a.v.) vahiy kâtiplerindendi.
Hz. Osman (r.a.), İslam davetinin ilk yıllarında Hz. Ebu Bekir (r.a.) vesilesiyle İslam’la tanıştı ve Müslüman oldu. Mekke’nin ileri gelenlerinden ve zengin tüccarlarından biri olduğu için onun Müslüman
olması, şehirde yankı buldu. Bazı akrabaları onu dininden döndürmek için uğraştılarsa da bunda başarılı
91
olamadılar. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) kızı Rukiyye (r.a.) ile evlendi. Böylece Allah’ın Resulü’ne (s.a.v.) akraba ve damat olma şerefine nail oldu. 615 yılında Habeşistan’a hicret eden sahabiler arasındaydı. Burada
bir süre kaldıktan sonra Mekke’ye geldi, ardından da Medine’ye hicret etti. Bedir Savaşı’nda Resulullah
(s.a.v.) onu, hasta kızının yanında olması için Medine’de bıraktı. Allah Resulü’nün (s.a.v.) Bedir’den dönüşünde Hz. Osman’ın (a.s.) eşi Rukiyye (r.a.) vefat etti. Allah Resulü (s.a.v.), kızı Rukiyye’nin (r.a.) vefatından sonra diğer kızı Ümmügülsüm’ü (r.a.) Hz. Osman (r.a.) ile evlendirdi. Bu sebeple Hz. Osman’a (r.a.)
zinnûreyn (iki nur sahibi) de denilmiştir. 630 yılında Ümmügülsüm (r.a.) de vefat edince Hz. Peygamber
(s.a.v.) evlenecek bir kızı daha olsa onu da Hz. Osman (r.a.) ile evlendireceğini belirtmişti.
Hz. Osman (a.s.) yumuşak huylu, edep ve hayâ sahibi bir kişiliğe sahipti. Son derece mahcup, utangaç, edepli bir insandı. Hiç kimseye kötü davranmaz, kaba ve nezaketsiz davranışlarda bulunmazdı.
Kavgacılıktan, geçimsizlikten hoşlanmazdı. O, insanları kırıp incitmemeye son derece özen gösterirdi.
Güler yüzlü, iyi geçimli, sakin bir kişiydi. İnsanları azarlamaz, onlara kötü davranmazdı. Hz. Osman’ın (r.a.)
yumuşak huyluluğu ve hayâsı, en fazla öne çıkan özellikleri arasındaydı. Hz. Peygamber (s.a.v.) de onun
bu özelliklerini takdir ederdi.
Hz. Osman (r.a.) bir gün Hz. Peygamber’in (s.a.v.) yanına girmek için izin istemiştir. Onun geldiğini
öğrenen Resulullah (s.a.v.) hemen yatağından doğrulmuş, üstünü başını düzeltmiştir. Bunun sebebini
soran eşi Hz. Aişe’ye (r.a.), “Osman son derece hayâ sahibi, utangaç biridir. Ben hiç istifimi bozmadan onu içeri aldığım takdirde bana arzusunu söylemeden gider, diye endişe ettim. Kendisinden meleklerin hayâ ettiği bir kimseden ben hayâ etmeyeyim mi?” (1) buyurmuştur. Başka bir
hadisinde de “Her peygamberin cennette bir refiki (arkadaşı) vardır. Benim cennetteki refikim de
Osman’dır.” (2) buyurarak Hz. Osman’ı (r.a.) övmüş ve ona iltifat etmiştir.
Hz. Osman’ın (r.a.) en önemli özelliklerinden biri de cömertliğiydi. Bu büyük sahabi, elindekileri hayır
yolunda harcamayı çok severdi. Malını, imkânlarını Allah (c.c.) yolunda sarf etmekten mutluluk duyardı.
Başta akrabaları olmak üzere çevresindeki kişilere cömertçe ikramlarda bulunurdu. Onun cömert ve hayırsever bir insan olduğunu gösteren birçok olay vardır. Örneğin Medine’ye hicretten sonra Müslümanlar içme suyu sıkıntısı yaşıyorlardı. Herkes gibi Hz. Osman (r.a.) da bu duruma çok üzülüyordu. Medine’de
Rûme kuyusu vardı ama o da bir Yahudi’ye aitti. Peygamberimiz (s.a.v.), “Rûme kuyusunu kim açarsa
ona cennet vardır.” (3) buyurmuştu. Bunun üzerine Hz. Osman (r.a.), Rûme kuyusunu Yahudi’den satın
aldı ve Müslümanların yararlanması için vakfetti. Hz. Ebu Bekir’in (r.a.) halifeliği döneminde yaşanan bir
kıtlıkta 1. 000 deve yükü buğday, kuru üzüm ve zeytinyağı ile Medine’ye dönen kervanındaki erzakın
tamamını, muhtaç durumda olan ve sıkıntı çeken Müslümanlara dağıttı.
Bizans’a karşı düzenlenen Tebük Seferi’nde de Hz. Osman’ın (r.a.)n cömertliğinin boyutları açık
bir şekilde ortaya çıkmıştır. Bu sefer, Müslümanların birçok zorluk yaşadığı bir döneme rastlamıştı.
Hava sıcaktı, kıtlık söz konusuydu ve orduyu donatacak, sefere yollayacak yeterli imkân yoktu. Bu gibi
1. Müslim, Fedâilü’s-Sahabe, 26.
2. Tirmizî, Menâķıb, 19; İbn-i Mâce, Muķaddime, 11.
3. Buhârî, Fedâil-u Ashâb, 47.
92
zorluklar sebebiyle Tebük Seferi için
hazırlanan ordu, Ceyşü’l-Usre (zorluk
ordusu) olarak da adlandırılmıştır. İşte
böyle bir ortamda Resulullah (s.a.v.),
ashabını topladı, onlardan yardım istedi
ve fedakârlık etmeleri için sahabilerini
teşvik etti. Hz. Osman (r.a.) ayağa kalktı
ve “Ey Allah’ın Resulü! Yüz deve, çuvalıyla, semeriyle Allah rızası için bendendir.” dedi. Hz. Peygamber (s.a.v.) ordu
için tekrar bağışta bulunmaya teşvik etti.
Hz. Osman (r.a.) yine kalkıp “Ey Allah’ın
Resulü! Çuvalıyla, semeriyle iki yüz deve
Hz. Osman’a (r.a.) ait olduğu belirtilen Kur’an-ı Kerim,
İstanbul’da, Topkapı Sarayı Müzesi’nde sergilenmektedir.
Allah rızası için bendendir.” dedi. Sonra Resulullah (s.a.v.), bağışta bulunmaları için ashabını yine teşvik
etti. Hz. Osman (r.a.) üçüncü kez ayağa kalktı ve “Ey Allah’ın Resulü! Benden üç yüz deve, çuvalıyla, semeriyle Allah rızası için bağışımdır.” dedi. Bu olayı anlatan sahabi Abdurrahman b. Habbab (r.a.) şöyle dedi:
Resulullah’ı (s.a.v.) minberden inerken gördüm. Hem iniyor hem de “Bu hayırdan sonra Osman’ın
yapacağı hiçbir şey, onun aleyhine olmaz.” diyordu.(1) Resulullah (s.a.v.), Tebük için büyük fedakârlık
yapan ve son derece cömert davranan Hz. Osman (r.a.) için “Allah’ım! Osman’dan razı ol, çünkü ben
ondan razıyım.”(2) buyurarak dua etmiştir.
Hz. Osman (r.a.), Kur’an-ı Kerim’i baştan sona ezbere bilen sahabilerden biriydi. Onun Kur’an-ı Kerim’e
de büyük hizmetleri olmuştur. Hz. Osman (r.a.), İslam coğrafyasının genişlemesiyle ortaya çıkan kıraat
farklılıklarının sebep olduğu tartışmaları önlemek için Kur’an’ı çoğaltmıştı. Onun halifeliği döneminde,
Hz. Ebu Bekir (r.a.) zamanında toplanan Kur’an-ı Kerim çoğaltıldı. Mekke, Basra, Kûfe, Yemen, Şam ve
Bahreyn’e gönderildi.
644 yılında, Hz. Ebu Bekir (r.a.) ve Hz. Ömer’den (r.a.) sonra halife seçilen Hz. Osman (r.a.), on iki yıl
boyunca hilafet görevinde bulundu. Onun halifeliğinin özellikle ilk yarısında birçok fetih yapıldı ve İslam
toprakları çok genişledi. Müslümanlar zenginleştiler ve İslam coğrafyasında refah arttı. Ancak halifeliğinin ikinci yarısında İslam dünyasında iç karışıklıklar ortaya çıktı. Bunlarla uğraşıldığı için fetih hareketleri
çok sınırlı düzeyde kaldı. Çıkan iç karışıklıklar neticesinde Hz. Osman (r.a.), 656 yılında Medine’deki evinde Kur’an okurken şehit edildi.
Yazarı tarafından bu kitap için hazırlanmıştır.
1. Tirmizî, Menâkıb, 19.
2. İbn-i Hişam, es-Sîretü’n-Nebeviyye, C 3, s. 217; İbn-i Kesir, es-Sîretün-Nebeviyye, s. 586.
93
ÜNİTE DEĞERLENDİRME
1. Kur’an-ı Kerim’in temel özellikleri hakkında bilgi veriniz.
2. Kur’an’da hangi konular yer alır? Belirtiniz.
3. Kur’an-ı Kerim, inanç konusunda bizlere hangi bilgileri verir? Örneklerle açıklayınız.
4. Kur’an-ı Kerim’de kıssalara yer verilmesinin sebepleri nelerdir? Bilgi veriniz.
5. Kureyş suresinde nelerden söz edilmektedir? Söyleyiniz.
6. Aşağıdaki ayetlerin hangisinin konusu, diğerlerinden farklıdır?
A)
“Ben cinleri ve insanları, ancak bana kulluk etsinler diye yarattım.” (Zâriyât suresi, 56. ayet.)
B)
“Ey iman edenler! Allah’a, Peygamber’ine, Peygamber’ine indirdiği kitaba ve daha önce
indirdiği kitaba iman edin...” (Nisâ suresi, 136. ayet.)
C)
“Ey iman edenler! Rükû edin; secdeye kapanın; Rabb’inize ibadet edin; hayır işleyin ki
kurtuluşa eresiniz.” (Hac suresi, 77. ayet.)
D) “Namazlara ve orta namaza (ikindi namazına) devam edin, Allah’a saygı ve bağlılık içinde
namaz kılın.” (Bakara suresi, 238. ayet.)
7. İbadetle ilgili aşağıda verilen bilgilerden hangisi yanlıştır?
A) İbadet menfaat, gösteriş vb. için değil, Allah (c.c.) rızası için yapılmalıdır.
B) Sadece Allah’a (c.c.) ibadet edilir, ondan başka ibadete layık varlık yoktur.
C) İman ile ibadet arasında sıkı bağ vardır; ibadet, imanın gereği ve sonucudur.
D) İbadet , hayatın ilerleyen dönemlerinde, yaşlanınca yapılmalıdır.
8. I.Anne-babaya iyi davranmak
II. Komşuya iyilik etmek
III. Akrabayla ilgiyi kesmek
IV. Muhtaca yardım etmek
Yukarıdakilerden kaç tanesi Kur’an ahlakına uygun bir davranıştır?
A) 1
B) 2
C) 3
94
D) 4
9. Aşağıdakilerden hangisi dürüst insana yakışan bir davranıştır?
A)
Verdiği sözde durmak
B) Yalan söylemek
D) Hile yapmak
C) Emanete ihanet etmek
10. I. Varlıklı bir insandı, çok sayıda mala, mülke ve geniş topraklara sahipti.
II. Allah (c.c.) tarafından birçok sıkıntı ve zorlukla imtihan edilmiştir.
III. Yaşadığı bela ve musibetlere dayanamayarak sıkıntı içinde vefat etmiştir.
IV. Yaşadığı sıkıntılar karşısında sabretmiş, Allah’a (c.c.) sığınıp ondan yardım dilemiştir.
Hz. Eyüp (a.s.) ile ilgili yukarıda verilen bilgilerden kaç tanesi doğrudur?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
11. Aşağıda verilen cümlelerde boş bırakılan bölümleri, verilen ifadelerden uygun olanlarla tamamlayınız.
sabır
hayat
ibadet
kıssa
iman
tevhit
Kur’an-ı Kerim bizler için hidayet rehberidir ve .................................. kılavuzudur.
İslam’ın inanç esaslarının temelini ................................... oluşturur.
Allah (c.c.) emrettiği için ona sevgi, saygı ve tazim göstermek amacıyla Allah’ın (c.c.) rızasını kazanmak
için niyet ederek belirli zamanlarda ve şekillerde yapılan iş ve amellere ................................ denir.
.......................... olmadan yapılan iyiliklerin, güzel davranışların Allah (c.c.) katında bir değeri yoktur.
Kur’an-ı Kerim’de anlatılan geçmiş yaşamış peygamberler ve milletlerle ilgili ibretli ve tarihî olaylara
................... denir.
Hz. Eyüp (a.s.), ............................... örneği olan ve Kur’an’da hakkında bilgi verilen peygamberlerden
biridir.
95
ÖĞRENME ALANI
AHLAK
5. ÜNİTE
İSLAM’IN SAKINILMASINI İSTEDİĞİ
BAZI DAVRANIŞLAR
Üniteye Hazırlık
1. Yalan ve hile ile ilgili atasözleri ve deyimler araştırınız.
2. Gıybet, iftira, kibir, haset ve su-i zan kavramlarının anlamlarını araştırıp öğreniniz.
3. İnsanları yalan, hile, hırsızlık, iftira gibi kötü davranışlara yönelten sebepler neler olabilir? Araştırınız.
4. Yalan ve hile ile ilgili hadisler araştırıp bunları defterinize yazınız.
5. Anne ve babaya nasıl davranılması gerektiğini belirten ayetler araştırıp bunları defterinize yazınız.
6. Dürüst ve güvenilir olmanın toplumsal ilişkiler açısından önemiyle ilgili bir kompozisyon yazınız.
96
1. YALAN SÖYLEMEK VE HİLE YAPMAK
DÜŞÜNELİM
“Ramazanda yalan söyleyenin, bayramda yüzü kara olur.” atasözü ne anlatmak istiyor?
İslamiyet toplumun huzur ve mutluluğuna, insanların güven içinde, kardeşçe yaşamasına önem verir. Bunun için de toplumun huzurunu bozan kötülükleri yasaklar. Toplumsal ilişkilerin sağlıklı yürümesi için öncelikle
insanlar arasında güven duygusunun olması gerekir. Güvenin en temel şartı ise doğruluk ve dürüstlüktür. İnsanlar dürüst olur, yalan söylemezler, birbirlerini aldatmazlarsa toplumda güven duygusu gelişir. Bunun tersine
yalan ve hilenin yaygın olduğu toplumlarda insanlar birbirine güvenmez, herkes birbirine şüpheyle yaklaşır.
Bireyler birbirine saygı göstermezler, insanlar arasında dostluk ve arkadaşlık da kurulamaz. Haklının yerini haksızlık, adaletin yerini zulüm alır. Bundan da herkes huzursuz olur. Yalan söyleyen ve hile yapan insanlara kimse
güvenmez. Böyle kişiler, inandırıcılık ve saygınlıklarını kaybeder, yalnızlaşırlar. Bütün bu gibi sebeplerle de dinimizde yalan ve hile yasaklanmıştır.
Dinimize göre insan hem yaptıklarından hem de söylediklerinden sorumludur. Bu sebeple Müslüman, davranışlarına olduğu gibi sözlerine de dikkat etmelidir. Asla yalan söylememeli, her zaman doğru sözlü olmalıdır.
Kur’an-ı Kerim’de bu konuda, “…Yalan sözden sakının.” (1) buyrulmuştur. Başka bir ayette de “Her günahkâr
yalancının vay hâline!”(2) buyrularak yalan söyleyenlerin kötü bir sonla karşılaşacağı belirtilmiştir. Yüce kitabımızda, “Rabb’imiz Allah’tır, deyip sonra da dosdoğru yaşayanlara korku yoktur ve onlar üzülmeyeceklerdir. Onlar cennet ehlidirler. Yapmakta olduklarına karşılık orada ebedî kalacaklardır.” (3) buyrularak
doğru kişilerin korku ve üzüntüden uzak olacağı, cennetle mükâfatlandırılacağı haber verilmiştir.
YORUMLAYALIM
“Ey iman edenler! Allah’tan korkun ve doğru söz söyleyin. (Böyle davranırsanız) Allah işlerinizi düzeltir ve günahlarınızı bağışlar. Kim Allah ve Resulüne itaat ederse büyük bir kurtuluşa ermiş
olur.”
(Ahzâb suresi, 70-71. ayetler.)
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) yalanı en büyük günahlar arasında saymıştır. Bir gün Resulullah (s.a.v.), ashabına, “Size büyük günahların en büyüğünü haber vereyim mi?” buyurmuş ve bunu üç kez tekrar etmiştir.
Ashab-ı kiram, “Evet ya Resulallah!” deyince Sevgili Peygamberimiz (s.a.v.), “Allah’a şirk koşmak, anne-baba
haklarına riayetsizlik, cana kıymak!” buyurmuştur. Bu sırada dayanmış durumda iken doğrulup “Haberiniz
olsun! Yalan söz, yalan şahitlik.” buyurmuştur. Bunu o kadar tekrar etmiştir ki ashap, “Keşke sussa artık!”
temennisinde bulunmuştur. (4) Allah Resulü (s.a.v.) başka bir hadisinde de şöyle buyurmuştur: “Doğruluktan
ayrılmayınız. Çünkü doğruluk iyiliğe, iyilik de cennete götürür. Kişi doğru olur ve daima doğruyu araştırırsa Allah katında doğrulardan yazılır. Yalandan sakının. Çünkü yalan günaha, günah da cehenneme
götürür. Kişi durmadan yalan söyler ve yalanı araştırırsa Allah katında yalancılardan yazılır.” (5)
1.
2.
3.
4.
5.
Hac suresi, 30. ayet.
Câsiye suresi, 7. ayet.
Ahkâf suresi, 13-14. ayetler.
Buharî, Şehadet, 10; Müslim, İman, 143.
Buhârî, Edeb, 69.
97
Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), gerek peygamberlik öncesi hayatında gerekse peygamberliği döneminde her zaman dürüst olmuştur. Mekkeliler ona daha gençliğinde “el-Emin” yani güvenilir insan
demişlerdir. Resulullah (s.a.v.), “Emrolunduğun gibi dosdoğru ol...” (1) ayetini hayatında ilke edinmiştir. Yalandan, yalancı şahitlikten ve hileden özenle kaçınmıştır. Allah Resulü (s.a.v.), şaka için bile olsa asla yalan söylememiştir. Bir hadisinde, “Yazıklar olsun o kimseye ki insanları güldürmek için konuşur ve yalan söyler!
Yazık ona, yazık ona!” (2) buyurmuştur.
Yalan söylemek, insanları aldatmaktır.
Ayrıca yapmayacağı bir şey için söz vermek,
ayıplı malı sağlam diye satmak, yalancı şahitlik etmek vb. davranışlar da insanları aldatmak sayılır. Hile yapıp insanları aldatmak
karşımızdaki kişiye saygısızlıktır ve dinimizce de günahtır. Kur’an’da, “İnsanlardan
alırken ölçüp tarttıklarında tam, onlara
vermek için ölçüp tarttıklarında ise noksan yapan hilekârlara yazıklar olsun! Onlar düşünmezler mi ki büyük bir günde
(hesap vermek için) diriltilecekler! Öyle
bir gün ki insanlar o günde âlemlerin
Müslüman, her zaman olduğu gibi alışverişte de dürüst olmalıdır.
Rabb’inin huzurunda divan duracaklardır.”(3) buyrularak hile yapanlar uyarılmaktadır. Başka bir ayette de “Ölçtüğünüz zaman tastamam ölçün ve
doğru terazi ile tartın. Bu, hem daha iyidir hem de neticesi bakımından daha güzeldir.” (4) buyrulmaktadır.
BİLGİ NOTU
Ashab-ı kiramdan Abdullah b. Amir’in (r.a.) annesi bir gün çocuğunu çağırıp, “Gel, bak sana ne vereceğim.” dedi. Hz. Peygamber (s.a.v.) anneme, “Çocuğa ne verecektin?” diye sordu. Annem de “Ona bir
hurma vermek istemiştim.” deyince Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), “Dikkat et! Eğer ona
bir şey vermeyecek olursan üzerine bir yalan yazılır!” buyurdu.
(Ebû Davud, Edeb, 88.)
ETKİNLİK
Yalan ve hilenin zararlarını aşağıdaki şemaya yazınız.
Yalan ve hilenin kişiye ve topluma zararları
Kişinin mahcup
olmasına yol açar.
1.
2.
3.
4.
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
Hûd suresi, 112. ayet.
Ebu Davud, Edeb, 88; Tirmizî, Zühd, 10.
Mutaffifîn suresi, 1-6. ayetler.
İsrâ suresi, 35. ayet.
98
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün Medine’de pazarda dolaşıyordu. Buğday satan bir kişinin yanına uğradı. Elini çuvalın içine daldırınca çuvalın altının ıslak, üstünün kuru olduğunu gördü. Satıcıya, “Bu ne?” diye sordu. Satıcı, buğdayın yağmurdan ıslandığını söyledi. Bunu duyan Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), “O zaman buğdayın ıslak kısmını çuvalın üstüne koysan da insanlar görseydi ya! Bizi aldatan bizden değildir.” (1) buyurdu.
Bizler yalan ve hileden uzak duralım. Bu kötü davranışların dinimizde günah olduğunu, bireye ve topluma
zarar verdiğini unutmayalım. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) gibi her zaman dürüst, güvenilir bir insan olalım.
2. GIYBET VE İFTİRA
DÜŞÜNELİM
“Her duyduğunu başkalarına anlatması, kişiye günah olarak yeter.” (Ebu Davud, Edeb, 80.) hadisi
bize ne anlatmak istiyor?
Gıybet ve iftira, toplumsal ilişkilere zarar veren kötü davranışlardandır. Gıybet, bir kimsenin arkasından,
duyduğunda hoşlanmayacağı şekilde konuşmaktır. Yanımızda bulunmayan kişiyi incitici, küçültücü sözlerle
anmak, onun dedikodusunu yapmaktır. İnsanları çekiştirmek, onun arkasından kötü konuşmaktır. (2) İftira ise
bir kimseye asılsız olarak haksız bir şekilde suç, günah ya da kusur sayılan bir söz, nitelik veya davranış isnat
ederek onun onuruyla ve kişiliğiyle oynamaktır. Bir kişiyi yapmadığı bir şeyle suçlamaktır. (3) Gıybet ve iftiranın
hem birey hem de toplum açısından birçok zararı vardır. İnsanların gıybetini yapmak onları üzer. Gıybet, kişiler
arasında iyi ilişkiler kurulmasını engeller. İnsanların dostça ve kardeşçe yaşamasına engel olur. Bireyler arasında
kin ve düşmanlığı artırır. Bütün bunlar da toplumda huzuru, barışı, kardeşliği yok eder. İftiraya uğrayan kişi,
masum olduğu hâlde yapmadığı bir kötülüğü yapmış gibi muamele görür. İnsanlar onu yapmadığı bir şeyle
suçlarlar hatta toplumdan dışlarlar. Bu da masum bir insanın onuruyla oynamaktır, onun toplum içinde küçük
düşmesine sebep olmaktır. İftira, adaletin yanıltılmasına, suçsuz insanların ceza görmesine sebep olur. Bazen
iftira nedeniyle insanlar yıllarca hapis yatmakta, aileler yıkılmaktadır. Bütün bu sebeplerle hem gıybetten hem
de iftiradan kaçınmak gerekir.
BİLGİ NOTU
Bir gün Resulullah (s.a.v.) ashab-ı kirama, “Gıybet nedir, bilir misiniz?” diye sormuş, sahabiler de “Allah
ve Resulü daha iyi bilir.” cevabını vermişlerdir. Bunun üzerine Sevgili Peygamberimiz (a.s.) “Gıybet”, kardeşini onun hoşlanmadığı bir şekilde anmandır.” buyurmuştur. Kendisine, “Söylediğim şey kardeşimde
varsa ne buyurursunuz?” diye sorulduğunda, Allah Resulu (s.a.v.) şöyle cevap vermiştir: “Eğer dediğin sıfat
kardeşinde varsa işte o zaman gıybet olur. Yoksa ona iftira etmiş olursun.” buyurmuştur.
(Müslim, Birr, 70.)
İslam dini gıybeti açık ve kesin bir şekilde yasaklamıştır. Bu konuyla ilgili bir ayette şöyle buyrulmuştur: “Ey
iman edenler!..Biriniz diğerinizi arkasından çekiştirmesin. Biriniz, ölmüş kardeşinin etini yemekten hoşlanır mı? İşte bundan tiksindiniz. O hâlde Allah’tan korkun. Şüphesiz Allah, tövbeyi çok kabul edendir,
çok esirgeyicidir.” (4) “Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi âdet edinen herkesin vay hâline!” (5)
ayetinde ise insanları arkadan çekiştiren, gıybet eden kimseler kınanmıştır.
1.
2.
3.
4.
5.
Müslim, İman, 164.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 106.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 159.
Hucurât suresi, 12. ayet..
Hümeze suresi, 1. ayet.
99
Başkalarının dedikodusunu yapmak, insanların arkasından kötü konuşmak günahtır.
BİLGİ NOTU
Müslüman, gıybetten kaçındığı gibi gıybet yapılmasına da engel olmaya çalışmalıdır. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bu konuda, “Bir kimse kardeşinin ırz ve şerefini çekiştirene karşı onu savunursa Allahü
Teâlâ, kıyamet günü o kişiyi cehennemden uzaklaştırır.” (Tirmizî, Birr, 20.) buyurmuştur.
Dinimiz gıybet gibi iftirayı da haram kabul etmiştir. İnsanlara iftira atmayı yasaklamış, haksız yere masum
insanları suçlamayı günah saymıştır. Rabb’imiz (c.c.) bu konuyla ilgili olarak bir ayette şöyle buyurmuştur: “Kim
kasıtlı veya kasıtsız bir günah kazanır da sonra onu bir suçsuzun üzerine atarsa muhakkak ki büyük bir
iftira ve apaçık bir günah yüklenmiş olur.” (1)
YORUMLAYALIM
“Mümin erkeklere ve mümin kadınlara, yapmadıkları bir şeyden dolayı eziyet edenler, şüphesiz
bir iftira ve apaçık bir günah yüklenmişlerdir.”
(Ahzâb suresi, 58. ayet.)
Müslüman, her duyduğuna inanmamalıdır. Biri hakkında söylenen kötü bir sözün, suçlamanın iftira olabileceğini ya da yanlış anlaşılmadan kaynaklanabileceğini unutmamalıdır. Kur’an-ı Kerim de bizi böyle davranmaya
yöneltir. Hz. Peygamber (s.a.v.) zamanında gerçekleşen bir iftira, Müslümanlar arasında yayılmıştı. Birçok kişi,
söylenen iftiraya inanmıştı. Cenab-ı Allah (c.c.), “Bu iftirayı işittiğinizde erkek ve kadın müminlerin, kendi
vicdanları ile hüsn-ü zanda bulunup da ‘Bu, apaçık bir iftiradır.’ demeleri gerekmez miydi?”(2) buyurarak
Müslümanların nasıl bir tavır takınmaları gerektiğini belirtmiştir. “…Siz bu iftirayı, dilden dile birbirinize aktarıyor, hakkında bilgi sahibi olmadığınız şeyi ağızlarınızda geveleyip duruyorsunuz. Bunun önemsiz
olduğunu sanıyorsunuz. Hâlbuki bu, Allah katında çok büyük (bir suç) tur.”(3) ayeti, iftiranın büyük bir
günah olduğunu açıklamıştır. Bizler hiç kimseye iftira atmayalım, başkalarının dedikodusunu yapmayalım. Her
zaman iyi niyetli, güzel düşünceli olalım.
1. Nisâ suresi, 112. ayet.
2. Nûr suresi, 12. ayet.
3. Nûr suresi, 15. ayet.
100
3. HIRSIZLIK
DÜŞÜNELİM
Hırsızlık sadece birinin malını çalmak şeklinde mi yapılır?
Hırsızlık yapmak, başkasının hakkını yemektir. Hakkı olmayan bir şeyi, başkasına ait bir malı izinsiz almak
yani hırsızlık, insan onuru ile bağdaşmayan kötü bir davranıştır. Hırsızlık toplumdaki huzur ve güvene zarar
verir, insanları endişeye sevk eder. Bireylerin kendini güvende hissetmemesine sebep olur. Bir toplumda hırsızlık yaygınlaşırsa hiç kimse evinde rahat uyuyamaz. Hırsızlık toplumda birlik ve beraberliği, kardeşliği engeller.
Kavgaların hatta cinayetlerin artmasına sebep olur. Hırsızlık insanları haksız kazanca yönlendirir, tembelliğe,
kolay para kazanmaya alıştırır, toplumda üretimi ve gelişmeyi engeller. Bütün bu sebeplerle hırsızlık dinimizde
haramdır.
Yüce dinimiz İslamiyet başta hırsızlık olmak üzere her türlü haksız kazancı yasaklar. Kur’an-ı Kerim’de
Rabb’imiz (c.c.) şöyle buyurur: “Ey iman edenler! Karşılıklı rızaya dayanan ticaret olması hâli müstesna,
mallarınızı, batıl (haksız ve haram yollar) ile aranızda (alıp vererek) yemeyin. Ve kendinizi öldürmeyin.
Şüphesiz Allah, sizi esirgeyecektir.” (1) Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de bir hadisinde, “Kim haksız iddiada
bulunur, kendisinin olmayan bir şeyi kendisinin yapmaya çalışırsa bizden değildir. O, cehennemdeki
yerine hazırlansın.” (2) buyurarak hırsızlık yapanların cehennemde ceza göreceklerini belirtmiştir.
ETKİNLİK
İnsanları hırsızlık yapmaya sevk eden sebepler neler olabilir? Hırsızlık olaylarının azalması için ne gibi
tedbirler alınabilir? Düşünce ve önerilerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
İslamiyet hırsızlığı haram saymış, insanları çalışıp helal kazanç elde etmeye yönlendirmiştir.
1. Nisâ suresi, 29. ayet.
2. İbn-i Mâce, Ahkâm, 6.
101
Kur’an-ı Kerim’de hırsızlık açık bir şekilde yasaklanır ve hırsızlık yapan kişilerin cezalandırılması emredilir. (1)
Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de hırsızlığın toplumları felakete sürükleyen büyük bir kötülük
olduğunu ifade etmiştir. Bu kötülüğü işleyenlerin mutlaka hak ettiği cezayı görmesi gerektiğini belirtmiştir.
Kendisi de bu konuda tavizsiz davranmıştır. Peygamberimiz (s.a.v.) zamanında ileri gelen soylu ailelerden birine mensup bir kişi hırsızlık yapmış ve suçu sabit olmuştu. Bazı kişiler, onun affedilmesini sağlamak için Üsame
b. Zeyd’i (r.a.) Hz. Peygamber’e (s.a.v.) aracı olarak gönderdiler. Çünkü Hz. Peygamber’in (s.a.v.), çok sevdiği
Üsame’yi (r.a.) kırmayacağını düşünüyorlardı. Üsame (r.a.) durumu Hz. Muhammed’e (s.a.v.) aktarınca Resulullah (s.a.v.) çok kızdı ve ashabını toplayıp şöyle buyurdu: “Sizden önceki toplulukların helak olmasının sebebi şudur: Onlar, içlerinden itibarlı, güçlü biri suç işleyince cezalandırmazlardı. Zayıf biri suç işlediğinde
ise onu hemen cezalandırırlardı. Allah’a yemin ederim ki hırsızlık yapan kızım Fâtıma olsa onun da elini
keserdim.” (2)
Müslüman, helal kazanca çok önem verir ve çalışıp emek harcayarak rızkını kazanmaya gayret eder. Başkasının malına asla el uzatmaz. Hırsızlığın hem büyük bir günah hem de Müslümana yakışmayan kötü bir davranış olduğunu aklından çıkarmaz. Tarlada, bağda, bahçede, pazarda, nerede olursa olsun hiç kimsenin hakkını
yemez. Allah’tan (c.c.) korkar. Çünkü hırsızlık yapan kişi kul hakkı yemiş olmaktadır. Kul hakkı ise Allah’ın (c.c.)
kesinlikle affetmeyeceği günahlardandır. Dolayısıyla bilerek ya da bilmeyerek başkasının hakkını yiyen kişinin,
dünyadayken mutlaka hakkını yediği kişiyle helalleşmesi gerekir. Bunu yapmazsa ahirette çok daha zor, çetin
bir hesaplaşma ile karşı karşıya kalacaktır.
4. HASET ETMEK
DÜŞÜNELİM
Kıskanç bir kişide hangi özellikler bulunur?
Bazı insanlar bütün iyi şeylere, nimetlere kendilerinin sahip olmasını isterler. Bununla da yetinmezler; başkalarının başarılı, zengin, sağlıklı, huzurlu olmasından rahatsızlık duyarlar. Böyle kişilere hasetçi denir. İslamiyetin yasakladığı kötü davranışlardan biri olan haset; başkalarının sahip olduğu imkânları kıskanma anlamına
gelir. Bu kavramın Türkçemizdeki karşılığı kıskançlıktır, çekememezliktir.
BİLGİ NOTU
İnsanın, başkalarında gördüğü nimetlerin kendisinde de olmasını istemesi normaldir ve kötü bir şey
değildir. Kişi, başkasında olan nimetleri görüp “Keşke ben de bu güzelliklere, nimetlere sahip olsam.” diye
düşünebilir. Bu şekilde düşünmeye gıpta denir. Örneğin bir öğrencinin, kendisinden yüksek not alan bir
arkadaşını görünce “Keşke ben de onun gibi yüksek not alabilsem.” şeklinde düşünmesi günah değildir. Aksine iyi bir şeydir. Çünkü iyi not alan arkadaşına gıpta eden öğrenci, onun gibi olmak için çalışıp çabalamaya
yönelir. Bu da onun başarısını yükseltir.
Haset, hem birey hem de toplum açısından birçok zararı olan bir kötülüktür. Başkalarını kıskanan kişi, öncelikle kendisine zarar verir. Kıskanç kişiler, istedikleri şeye ulaşamadıkları için hep mutsuz olurlar. Başkalarında
1. Mâide suresi, 38. ayet.
2. Buhârî, Hudûd, 12; Müslim, Hudûd, 8-9.
102
gördükleri her iyi durumdan rahatsız olur ve sürekli iç huzursuzluğu yaşarlar. Kıskanç kişi, isteklerinin yerine
gelmesi konusunda o kadar hırslıdır ki bu hırs, onu amacını gerçekleştirmek için başkalarına sözlü ve fiilî zarar
vermeye yöneltir. Haset, toplumda kin, nefret ve düşmanlığı körükler. İnsanlar arasındaki iyi ilişkileri ve toplumsal barışı bozar. Kavgalara yol açar.
Cenab-ı Allah (c.c.), yeryüzünde herkese yetecek kadar nimet ve rızık yaratmıştır. İnsanlara sahip oldukları nimetleri, rızıkları, hayırları veren Yüce Allah’tır (c.c.). Rabb’imiz (c.c.) bazı kişileri varlıkla, bazılarını yoklukla
imtihan etmektedir. Bu sebeple bizden daha başarılı, zengin, sağlıklı, mutlu ve iyi durumda olan kimseleri kıskanmamalıyız. Sahip olduğumuz nimetler için Rabb’imize (c.c.) şükretmeli, daha iyi durumda olmak için çaba
harcamalı ve bu konuda bize yardım etmesi için Allah’a (c.c.) dua etmeliyiz.
Müslüman, başkalarını kıskanmak yerine tebrik etmeli, insanlara sevgiyle yaklaşmalıdır.
Yüce Rabb’imiz (c.c.), hasetten kaçınmamızı emretmektedir. Örneğin bir ayette, “Allah’ın sizi birbirinizden
üstün kıldığı şeyleri (başkasında olup da sizde olmayanı) hasretle arzu etmeyin. Erkeklerin de kazandıklarından nasipleri var, kadınların da kazandıklarından nasipleri var. Allah’tan lütfunu isteyin; şüphesiz
Allah her şeyi bilmektedir.” (1) buyurmaktadır. Başka bir ayette de “Yoksa onlar, Allah’ın lütfundan verdiği
şeyler için insanlara haset mi ediyorlar?..” (2) buyurarak hasetçileri kınamaktadır.
Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de hasedin kötü bir özellik olduğunu belirtmiş ve bu kötü
huydan uzak durmamızı istemiştir. Bir hadisinde, “Kulun kalbinde imanla haset bir arada bulunmaz.” (3)
buyurarak başkalarına haset etmenin Müslümana yakışmayan bir özellik olduğunu anlatmak istemiştir.
YORUMLAYALIM
“Ateş odunu nasıl yakıp yok ederse haset de iyilikleri yok eder.”
(İbn-i Mâce, Zühd, 22; Ebu Davud, Edeb, 44.)
1. Nisâ suresi, 32. ayet.
2. Nisâ suresi, 54. ayet.
3. Nesâî, Cihad, 8.
103
ETKİNLİK
“Birbirinizle ilgiyi kesmeyin, birbirinize sırt çevirmeyin, birbirinize dargın durmayın, birbirinize
haset etmeyin. Ey Allah’ın kulları, kardeş olun. ”
(Buhârî, Edeb, 57, 58.)
Yukarıdaki hadisten ilkeler çıkarınız. Bu ilkelerin günlük hayatta neden önemli olduğu hakkında arkadaşlarınızla konuşunuz.
5. ALAY ETMEK
DÜŞÜNELİM
İnsanlarla alay etmek niçin yanlıştır?
Yüce dinimiz İslamiyet Müslümanları kardeş saymıştır. Kardeşlik ilişkilerine zarar veren her türlü kötü davranışı da yasaklamıştır. Alay etmek, insanlar arası ilişkileri bozan, dinimizin kardeşlik anlayışıyla bağdaşmayan bir
davranıştır. Bu sebeple de başkalarıyla alay etmek dinimizde yasaklanmış ve günah kabul edilmiştir. Rabb’imiz
(c.c.) Kur’an-ı Kerim’de, “Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi âdet edinen herkesin vay hâline!” (1)
buyurmuştur. Böylece insanlarla alay edenlerin, cezalandırılacağını belirtmiştir.
YORUMLAYALIM
“Ey müminler! Bir topluluk diğer bir topluluğu alaya almasın. Belki de onlar, kendilerinden daha
iyidirler. Kadınlar da kadınları alaya almasınlar. Belki onlar kendilerinden daha iyidirler. Kendi kendinizi ayıplamayın, birbirinizi kötü lakaplarla çağırmayın…”
(Hucurât suresi, 11. ayet.)
İnsanı Cenab-ı Allah (c.c.) yaratmıştır. Rabb’imiz (c.c.) her insana farklı fiziksel ve kişisel özellikler bahşetmiştir. Dolayısıyla insanların özellikleriyle alay edenler, Allah’ın (c.c.) yarattığı şeylerle alay etmiş olmaktadır.
Bir resimle alay eden kişi aslında o resmi yapanla, bir elbiseyi beğenmeyen kişi o elbiseyi dikenle alay etmiş
olmaktadır. Tıpkı bunun gibi insanların fiziksel özelliklerini alay ve eğlence konusunu yapan kişi de o özellikleri
yaratan ile alay etmiş olmaktadır. Çünkü hiç kimse, fiziksel özelliğini kendisi belirlememektedir.
İnsanlarla alay etmenin kişiye ve topluma birçok zararı vardır. Kendisiyle alay edilen kişi mahcup duruma
düşer. Kendini değersiz ve gururu kırılmış hisseder. Böyle kimselerin özgüveni azalır. Bütün bunlar da o kişiyi
mutsuz ve huzursuz eder. Başkalarıyla alay etmek insanlar arası ilişkileri bozar. Dostlukların, arkadaşlıkların bitmesine yol açar. Toplumda kavgalara, huzursuzluklara sebep olur. Barış ve huzur ortamını bozar.
Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.), insanlarla alay etmenin kötü bir davranış olduğunu sık sık
belirtmiş, insanları bu kötülükten uzak durmaya yönlendirmiştir. Bir gün Hz. Aişe (r.a.), Hz. Peygamber’e (s.a.v.)
eşi Safiye’nin (r.a.) kısa boylu olduğunu söyleyerek onu küçümsemişti. Bunun üzerine Sevgili Peygamberimiz
(s.a.v.), “Ey Aişe! Öyle bir söz söyledin ki o söz denize karışsa onun suyunu bozardı.” (2) buyurarak onu
uyarmıştır.
1. Hümeze suresi, 1. ayet.
2. Ebu Davud, Edeb, 35; Tirmizî, Kıyamet, 51.
104
ETKİNLİK
Alay edilen kişi hangi duyguları yaşar ve neler hisseder? Kendinizi alay edilen kişinin yerine koyarak
düşüncelerinizi aşağıya yazınız.
.........................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
6. BÜYÜKLENMEK (KİBİR)
DÜŞÜNELİM
Kibir ve tevazu kavramlarının anlamları hakkında neler biliyorsunuz?
Kibir, kişinin kendini üstün görerek başkalarını küçümsemesi, insanlara karşı aşağılayıcı davranışlar sergilemesidir. Türkçemizde bu kavramın karşılığı olarak büyüklenme, böbürlenme gibi ifadeler kullanılır. Kibirlenme;
insanların ilim, ibadet, soy-sop, güzellik, mevki, makam, kuvvet vb. sebeplerle başkalarına karşı üstünlük taslaması, kendini büyük görüp çevresindekileri aşağılaması şeklinde ortaya çıkmaktadır. Kibrin en ileri derecesi,
Allah’a (c.c.) karşı kibirlenmek ve ona kulluktan yüz çevirmektir. Allah’ın (c.c.) verdiği nimetlerle Yüce Yaradan’a
(c.c.) karşı kibirlenmek, akıllı insanın yapacağı iş değildir. Rabb’imiz (c.c.) bir ayette, “...Bana ibadeti bırakıp
büyüklük taslayanlar aşağılanarak cehenneme gireceklerdir.” (1) buyurarak böyle bir tutum içine girenlerin cehennemde cezalandırılacaklarını belirtmektedir.
Gerçekten yüce ve büyük olan, sadece Cenab-ı Allah’tır (c.c.). Ondan başka hiç kimsenin büyüklenmeye
hakkı yoktur. Çünkü Rabb’imiz (c.c.) her şeyin sahibidir. Onun gücü ilmi, iradesi sınırsızdır. Her şey fâni, Allah
(c.c.) ise bakidir. Kur’an-ı Kerim’de de “Göklerde ve yerde büyüklük, azamet onundur...” (2) buyrularak büyüklüğün sadece Allah’a (c.c.) ait olduğu ifade edilmektedir.
YORUMLAYALIM
Peygamberimiz’in (s.a.v.) belirttiğine göre Allah (c.c.) şöyle buyurmuştur:
“Büyüklük ve izzet benim ridamdır (örtümdür). Kim bu iki konuda benimle yarışırsa ona azap
ederim.”
(Müslim, Birr, 136.)
İnsanın sahip olduğu her şey bir gün elinden gidebilir. Atalarımız, “Ne oldum dememeli, ne olacağım demeli.” diyerek bu durumu belirtmişlerdir. Topraktan yaratılıp yine toprağa dönecek olan birinin kibirlenmesi
anlamsızdır. Doğal afetlere engel olamayan, birçok hastalık karşısında çaresiz kalan, yaşlanmaya ve ölüme engel olamayan hatta bazen en küçük bir zorlukta bile kendini çaresiz görüp isyan eden insanın büyüklenmesinin
manası yoktur. Rabb’imiz (c.c.), “Yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünkü sen (ağırlık ve azametinle) ne
yeri yarabilir ne de dağlarla ululuk yarışına girebilirsin.” (3) buyurarak insanın kibirlenmesinin anlamsız olduğunu ifade etmiştir.
1. Mü’min suresi, 60. ayet.
2. Câsiye suresi, 37. ayet.
3. İsrâ suresi, 37. ayet.
105
Kibirli insan başkalarıyla iyi ilişkiler kuramaz. Herkese yüksekten bakar. Kibir; adalet, şefkat ve merhamet gibi
duyguları yok eder. Bu da kibirli kişinin insanlarla ilişkilerini olumsuz etkiler. Kibir, insanın gerçekleri görmesine
engel olur. Kibirli insan, kendisini üstün gördüğü için hatalarını, eksiklerini görmek istemez. En doğruyu kendisinin yaptığını ve söylediğini düşünür. Bu sebeple de yeniliklere, farklılıklara kapalıdır. Bu da onun kendini
geliştirmesine, hakkı kabul etmesine engel olur. Kibir, insanlar arasında iyi ilişkilerin bozulmasına neden olur;
toplumda kaynaşma, dayanışma ve kardeşlik ortamının gerçekleşmesini engeller.
BİLGİ NOTU
Atalarımız der ki:
“Güzelliğinle övünme, bir sivilce yok eder.
Servetinle övünme, bir kıvılcım yok eder.”
Yüce dinimizde kibirlenmek açık ve kesin bir şekilde yasaklanmıştır. Kur’an-ı Kerim’de yer alan bir ayette,
“Küçümseyerek insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Zira Allah, kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla sevmez.” (1) buyrulmuştur. Başka bir ayette de “...Allah kendini beğenen ve daima böbürlenip duran kimseyi sevmez.” (2) buyrularak kibirli kimselerin Allah’ın (c.c.) sevgisinden
uzak kalacağı açıklanmıştır. “Rahmân’ın (has) kulları onlardır ki yeryüzünde tevazu ile yürürler ve kendini bilmez kimseler onlara laf attığında (incitmeksizin) ‘Selam!’ derler (geçerler).” (3) ayetinde de kibirden
uzak duran, alçak gönüllü kişilerin Allah’ın (c.c.) has, iyi kulları arasında olduğu belirtilmiştir.
Sevgili Peygamberimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de hadislerinde kibirden uzak durmayı emretmiştir. Bir hadisinde, “Allahü Teâlâ bana, ‘Birbirinize karşı öylesine alçak gönüllü olun ki hiç kimse diğerine karşı haddi
aşıp zulmetmesin. Yine hiç kimse, bir başkasına karşı böbürlenip üstünlük taslamasın!’diye vahyetti.” (4)
buyurmuştur. Başka bir hadisinde de “Elbisesini kibirle yerde sürüyen kimseye Allah merhamet nazarıyla
bakmaz.” (5) buyurarak kibirli kişileri uyarmıştır.
Hz. Muhammed (s.a.v.) kibir ve gururdan uzak bir kişiliğe
sahipti. Hiç kimseyi küçümsemez, insanları aşağılamazdı. O,
son derece alçak gönüllüydü. Bir gün huzuruna gelip heyecandan karşısında titreyen bir kişiye, ”Arkadaş! Korkma, ben
kral değilim. Kureyş’ten kurutulmuş et yiyen bir kadının
oğluyum.” (6) buyurdu. Allah Resulü (s.a.v.) ev işlerine yardım
eder, hayvanları sağar, ayakkabısını tamir eder, elbisesinin
söküğünü dikerdi. Kimseye yük olmaz, kendi eşyasını kendisi
taşırdı. Herkesle konuşur, toplumun fakir kesimleriyle oturur,
çocuklarla şakalaşırdı. O, bir meclise vardığı zaman ayağa kalkılmasını istemez, boş bulduğu yere otururdu. Konuşurken
muhatabının yüzüne bakar, karşısındaki kişi elini çekmeden
kendi elini çekmezdi.
1.
2.
3.
4.
5.
6.
Lokmân suresi, 18. ayet.
Nisâ suresi, 36. ayet.
Furkân suresi, 63. ayet.
Müslim, Cennet, 64; Ebû Dâvûd, Edeb, 40.
Müslim, Libâs, 42.
İbn-i Mâce, Et’ime, 30.
106
Kibirlenmek, insanları küçük görmek dinimizde
yasaklanmıştır.
YORUMLAYALIM
“Kim Allah için tevazu gösterirse Allah onu yüceltir. Kim de kibirlenirse Allah onu alçaltır.”
(Müslim, Birr, 69.)
ETKİNLİK
Aşağıdaki şemayı örnekteki gibi doldurunuz.
Kibirden uzak, alçak gönüllü insan
Sahip olduğu
üstünlüklerle
başkalarına karşı
övünmez.
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
.....................
7. KÖTÜ ZANDA BULUNMAK
DÜŞÜNELİM
“Zan, su-i zan, hüsn-ü zan, ön yargı” ifadeleri ne anlama gelmektedir?
İslam dininin yasakladığı kötülüklerden biri, insanlar hakkında kötü zanda bulunmaktır. Buna dinî terim olarak su-i zan denir. Zan, dinimizde asla bir bilgi kaynağı olamaz. Çünkü zanda şüphe, tereddüt ve ihtimal vardır.
Bu sebeple zanla hareket etmek doğru değildir. Kur’an-ı Kerim’de yer alan bir ayette bu konuyla ilgili olarak
şöyle buyrulur: “...Onlar sadece zanna uyuyorlar. Zan ise hiç şüphesiz hakikat bakımından bir şey ifade
etmez.” (1) Dinimiz, su-i zandan kaçınmamızı, başkaları hakkında iyi zan beslememizi ister.
İnsan başkaları hakkında, özellikle de iyi tanımadığı kişiler hakkında elbette tedbirli olmalıdır. Toplumda iyi
insanlar olduğu gibi kötülük yapabilecek kişilerin de olabileceğini aklından çıkarmamalıdır. Çevresindeki bazı
kişilerden zarar görebileceğini dikkate almalıdır. Ancak bu durumu bir hastalık hâline getirmemelidir. Herkese
şüpheyle bakmamalıdır. İnsanlar arasındaki iyi ilişkiler güven temeline dayanır. Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.)
de buyurduğu gibi “Müslüman, elinden ve dilinden diğer müminlerin güvende olduğu kimsedir...” (2) Bu
sebeple aksi bir bilgi veya durum yoksa insanlar hakkında olumlu düşünmeliyiz. Arka planını iyi bilmediğimiz
davranışlardan dolayı insanları hemen yargılamanın yanlış olduğunu iyi kavramalıyız. Birinin yanlış anlaşılmaya
müsait bir sözünü hemen en kötü açıdan değerlendirip o kişi hakkında ön yargıda bulunmamalıyız.
1. Necm suresi, 28. ayet.
2. Buhârî, İman, 4-5, Rikak, 26.
107
Kötü zan, birey ve toplum açısından çeşitli olumsuzluklara yol açar. Kötü zanda bulunan kimse, başkalarına
karşı hep olumsuz yaklaşır. Herkese şüpheyle bakar. İnsanlarla güvene dayalı ilişkiler kuramaz. Çevresindeki
kişiler hiç hak etmediği hâlde onlara olumsuz tavırlar sergiler. Kötü zanda bulunan kişi, sonunda pişmanlık
yaşayabilir ve mahcup olabilir. Bütün bunlar da toplumda güvensizliğe ve huzursuzluğa neden olur. İnsanlar
arasında iyi ilişkilerin kurulmasını engeller, barış ortamını bozar.
İslam dini insanlar hakkında su-i zanda bulunmayı, başkaları hakkında ön yargılı davranmayı yasaklamıştır.
Kur’an-ı Kerim’de yer alan bir ayette, “Ey iman edenler! Zannın çoğundan kaçının. Çünkü zannın bir kısmı
günahtır...” (1) buyrulur. Duyumlarla hareket etmek yanlıştır. Böyle yapmak insanı, sonunda pişman olacağı
şekilde davranmaya yöneltebilir. Yüce Allah (c.c.), “Ey iman edenler! Eğer bir fasık size bir haber getirirse
onun doğruluğunu araştırın. Yoksa bilmeden bir topluluğa kötülük edersiniz de sonra yaptığınıza pişman olursunuz.” (2) buyurarak bizi uyarmaktadır. Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de bir hadisinde şöyle buyurmuştur: “Su-i zandan sakınınız. Çünkü su-i zan, sözlerin en yalanıdır…” (3) Bizler su-i zandan
kaçınalım. İnsanlar hakkında ön yargılı olmayalım, onlara karşı zanla hareket etmeyelim. Özellikle bilgiye dayanmayan kötü zannın insanlarla ilişkilerimize zarar vereceğini ve günah olduğunu bilelim. Aksi yönde açık ve
kesin bir delil olmadıkça insanlar hakkında hüsn-ü zanda (iyi zanda) bulunalım.
ETKİNLİK
Aşağıdaki öyküyü tamamlayınız.
Mehmet, 6. sınıfa gidiyordu. Sabahleyin okul bahçesine girdi. Derse çok az geç kalmıştı. Hızlı adımlarla
yürürken yerde 5 lira para gördü. Parayı aldı ve cebine koydu. Onun biraz gerisinden de aynı sınıfta okuyan
arkadaşı Eren geliyordu. Eren, Mehmet’in yerden parayı aldığını gördü. Mehmet ise Eren arkasından geldiği için onu görmüyordu. Mehmet’in yerden parayı alıp cebine koyduğunu gören Eren, teneffüste bunu
arkadaşlarından bazılarına anlattı. “Mehmet sabahleyin okul bahçesinde para buldu. Kimse görmeden
onu alıp cebine attı. Ne kadar yanlış, ayıp bir davranış!” diyerek Mehmet’i kınadı ve suçladı. İlk teneffüste
Mehmet’i kimse görmedi. Öbür teneffüste Mehmet, kantine gitti. Cebinden 5 lira çıkarıp yiyecek ve su
aldı. Arkadaşları bunu gördüler. “Mehmet, yerde bulduğu parayı harcıyor.” diye düşündüler. Sonra derse
girdiler. Nöbetçi öğrenci geldi. Öğretmenden izin alıp şöyle dedi: “Arkadaşlar! Sınıfınızdan Mehmet, sabahleyin bahçede 5 lira bulmuş. Götürüp okul idaresine vermiş. İdare de beni görevlendirdi. İçinizden parasını
düşüren var mı?” diye sordu.
.........................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
..............................................................................................................................................................................
1. Hucurât suresi, 12. ayet.
2. Hucurât suresi, 6. ayet.
3. Buhârî, Vesâyâ, 8; Müslim, Birr, 28-29.
108
8. BAŞKALARININ KUSURLARINI ARAŞTIRMAK
DÜŞÜNELİM
“Kul kusursuz olmaz.”, “Beşer şaşar.” atasözlerinin vermek istediği mesaj nedir?
İnsanlar eksik yönlerinin araştırılmasını, kusurlarının başkaları tarafından bilinmesini istemez, bundan rahatsızlık duyarlar. Başkalarının eksik ve kusurlu yönlerini araştırmak, onları başkalarına anlatmak insan onuruna
saygısızlıktır, aynı zamanda özel hayatın gizliliği hakkını ihlal etmektir. Bu kötü davranış, toplumda barış ortamına zarar verir. İnsanların huzursuz ve mutsuz olmasına yol açar. Dostlukları, arkadaşlıkları bitirir. Kusur aramayı
alışkanlık hâline getirenler her şeyde bir eksik arar, başkalarındaki olumlu özellikleri göremezler. Bu da onların
başkalarıyla dostluk ve arkadaşlık kurmalarına engel olur. Böyle kişiler, başkalarının kusurlarıyla uğraşmaktan
kendi hatalarını görüp düzeltme fırsatı bulamazlar. İnsanların gizli kusurlarının, günahlarının, yanlış davranışlarının açığa çıkarılıp yayılması toplumda hayâ duygusunu yok eder, ahlaksızlıkların toplumda hızla yaygınlaşmasına sebep olur. Kur’an-ı Kerim’de, “İnananlar arasında çirkin şeylerin yayılmasını arzulayan kimseler için
dünyada da ahirette de çetin bir ceza vardır. Allah bilir, siz bilmezsiniz.” (1) buyrularak bu konuda duyarlı
olmamız gerektiği hatırlatılmıştır.
BİLGİ NOTU
İnsanların birbirlerinin ayıplarını, kusurlarını, eksik yönlerini ve gizli hâllerini araştırması yanlıştır. Buna
tecessüs denir. Başkalarının mektuplarını, elektronik postalarını, telefon mesajlarını, günlüklerini okumaya
çalışmak; iki kişinin gizli konuşmalarını öğrenme çabası içine girmek vb. davranışlar da tecessüstür.
Başkalarının kusurlarını, ayıplarını araştırmak çirkin bir davranıştır ve günahtır. Kur’an-ı Kerim, “Hakkında
bilgin bulunmayan şeyin ardına düşme. Çünkü kulak, göz ve gönül, bunların hepsi ondan sorumludur.” (2) buyurarak bu konuda bizleri uyarmaktadır. Hiç kimsenin, bir başkasının eksiklerini araştırmaya, sonra
da bu eksik ve kusurları sebebiyle insanları yargılamaya hakkı yoktur. Her şeyi bilen ve gören Yüce Rabb’imiz
(c.c.), kullarının söylediklerinden de yaptıklarından da en ince ayrıntısına kadar haberdardır. O, herkesin yaptığı
en küçük bir iyiliğin de kötülüğün de karşılığını adaletle verecektir.
Okulda bir sınava girdiğimizi düşünelim. Bu sınavda ne yapmaya çalışırız? Elbette kendi işimize bakar, sınavımızın iyi geçmesi için çaba harcarız. Başkalarıyla beraber girdiğimiz bir sınavda diğer kişilerin sınavlarıyla ilgilenmek, onların kaç yanlış yaptığını araştırmak ne kadar anlamsızdır değil mi? Böyle yapmanın bize bir
faydası olmaz, aksine zararı dokunur. İşte biz de bu dünya hayatında bir sınavdayız. Bu sınavda başkalarının
kusurlarını araştırmak yerine kendi kusurlarımızla meşgul olup onları düzelterek imtihanı başarıyla geçmek en
doğru davranıştır.
Yüce Allah (c.c.) bir ayette, “Ey iman edenler!..Birbirinizin kusurunu araştırmayın. Biriniz diğerinizi arkasından çekiştirmesin...” (3) buyurmaktadır. Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed (s.a.v.) de bir hadisinde,
“Müsaade almadan bir kimsenin evinin içine bakmak hiçbir kişiye helal değildir.” (4) buyurarak başkalarının gizli hâllerini öğrenmeye çalışmaya hiç kimsenin hakkı olmadığını anlatmıştır. Başka bir hadisinde de
“Kendisine izin verilmeden evin içine bakan kimseye izin yoktur.” (5) buyurmuştur.
1.
2.
3.
4.
5.
Nûr suresi, 19. ayet.
İsrâ suresi, 36. ayet.
Hucurât suresi, 12. ayet.
Tirmizî, Salât, 148.
Ebu Davud, Edeb,126.
109
YORUMLAYALIM
“Ey dili ile inanıp kalbine iman girmeyenler! Müslümanlara eziyet etmeyiniz ve onların gizli taraflarını araştırmayınız! Allah, Müslüman kardeşinin gizli tarafını araştıranın gizli tarafını araştırır. Ve
Allah, kimin gizli tarafını araştırırsa, evinin içinde bile olsa onu herkese karşı mahcup eder.”
(Tirmizî, Birr, 85.)
Müslüman, başkalarının kusurlarını biliyorsa bile bunları başkalarına anlatmamalıdır. Peygamberimiz (s.a.v.)
bu konuyla ilgili bir hadisinde, “Kul, bu dünyada başka bir kulun ayıbını örterse kıyamet gününde Allah da
onun ayıbını örter.” (1) buyurmuştur. Başka bir hadisinde de “Arkadaşının ayıplarını (düşünüp) anlatmak
istediğin zaman kendi ayıplarını hatırla.” (2) buyurmuştur.
ETKİNLİK
Dört Hintli namaz kılmak için bir mescide varmışlardı. Huşu içinde namazlarını kılmak için niyet edip
tekbir aldılar. Müezzin içeri girdiğinde biri gayriihtiyari, “Ezan okundu mu?” dedi. Diğer Hintli, namazda
olduğu hâlde berikini ihtar için “Konuştun, namazın bozuldu.” dedi. Üçüncüsü de “Zavallı, sen kendine bak,
ona kızma.” dedi. Dördüncüsü de “Allah’a hamdolsun, ben onlar gibi konuşmadım.” dedi. Böylece hepsinin
namazı bozuldu.
(Mevlânâ, Mesnevi, C 2, s. 242.)
Yukarıdaki hikâye bize hangi mesajları vermektedir? Düşüncelerinizi arkadaşlarınızla paylaşınız.
9. ANNE, BABA VE BÜYÜKLERE SAYGISIZLIK
DÜŞÜNELİM
Anne ve babamıza neden saygılı olmamız gerekir?
Bizleri özenle ve en güzel şekilde yaratan Yüce Allah’tır (c.c.). Anne ve babamız ise varlık sebebimizdir, dünyaya gelmemize vesile olan kişilerdir. Hayatta bize en yakın olan kişiler anne ve babamızdır. Onlar bizi çok
sever, bizim için her türlü fedakârlığı yaparlar. Sağlıklı beslenmemiz, iyi bir eğitim almamız için ellerinden gelen
çabayı gösterirler. Hastalandığımızda sabahlara kadar baş ucumuzda beklerler. Maddi ve manevi ihtiyaçlarımızı
karşılayabilmek için gece gündüz çalışırlar.
Anne ve babamızın bizim üzerimizde çok hakkı vardır. Onların hakkını ne yapsak ödeyemeyiz. Onları memnun edecek şey, bizim maddi ve manevi bakımdan iyi durumda olmamızdır. Onlara göstereceğimiz güler yüz,
söyleyeceğimiz tatlı sözdür. Yaşlandıklarında hâl ve hatırlarını sormamız, sık sık arayıp ilgilenmemiz, kendilerini
ziyaret etmemizdir.
1. Müslim, Birr, 72.
2. Buhârî, el- Edebü’l-Müfred, s. 296.
110
YORUMLAYALIM
“Biz insana, ana-babasına iyi davranmasını tavsiye etmişizdir. Çünkü anası onu nice sıkıntılara
katlanarak taşımıştır. Sütten ayrılması da iki yıl içinde olur. (İşte bunun için) önce bana, sonra da
ana-babana şükret diye tavsiyede bulunmuşuzdur. Dönüş ancak banadır. Eğer onlar seni, hakkında
bilgin olmayan bir şeyi (körü körüne) bana ortak koşman için zorlarlarsa onlara itaat etme. Onlarla
dünyada iyi geçin. Bana yönelenlerin yoluna uy. Sonunda dönüşünüz ancak banadır. O zaman size,
yapmış olduklarınızı haber veririm.”
(Lokmân suresi, 14-15. ayetler.)
Anne ve babaların, çocukları üzerine çok büyük hakları vardır.
Rabb’imiz (c.c.) anne ve babamıza saygısızlık etmeyi yasaklamaktadır. Yüce Allah (c.c.), bu konuyla ilgili bir
ayette şöyle buyurmaktadır: “Rabb’in, kendisinden başkasına asla ibadet etmemenizi, anaya-babaya iyi
davranmanızı kesin olarak emretti. Eğer onlardan biri ya da her ikisi senin yanında ihtiyarlık çağına
ulaşırsa sakın onlara ‘Öf!’ bile deme; onları azarlama; onlara tatlı ve güzel söz söyle.” (1) Anne ve babamız
bize nasıl sevgi ve şefkatle yaklaşıyorlarsa biz de onlara aynı şekilde karşılık vermeliyiz. Onlara karşı güler yüzlü,
tatlı dilli olmalıyız.
Peygamber Efendimiz (s.a.v.) de anne ve baba hakkı üzerinde önemle durmuştur. Allah Resulü (s.a.v.), anne
ve babaya iyi davranmayı tavsiye etmiş, onlara saygısızlıkta bulunmanın ve asi olmanın günah olduğunu belirtmiştir. Bir hadisinde, “Anne ve babasına asi olan kimse cennete giremez.” (2) buyurarak Müslümanları uyarmıştır. Başka bir hadisinde de “Allah’ın rızası, anne-babanın rızasındadır. Allah’ın gazabı da anne-babanın
gazabındadır.” (3) buyurmuştur.
Allah Resulü Hz. Muhammed (s.a.v.) bir gün sahabilerine, “Büyük günahların en büyüğünü size haber vereyim mi?” buyurdu. Ashab-ı kiram, “Evet, bildir ya Resulallah!” dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber (s.a.v.)
şöyle buyurdu: “Allah’a şirk koşmak ve anne-babaya isyan etmek.” Ardından da “Dikkat edin, bir de yalan
söylemek ve yalan yere şahitlik etmektir.” diye ekledi. (4)
1.
2.
3.
4.
İsrâ suresi, 23. ayet.
Nesâî, Eşribe, 46.
Tirmizî, Birr, 3.
Buhârî, Edeb, 6; Müslim, İman, 143.
111
YORUMLAYALIM
Hz. Peygamber (s.a.v.) bir gün, “Burnu yerde sürtünsün, burnu yerde sürtünsün, burnu yerde sürtünsün.” buyurdu. Bunu duyan sahabiler, “Kimin ya Resulallah!” diye sordular. Hz. Peygamber (s.a.v.) de
“Anne ve babasından biri veya her ikisi yanında ihtiyarladığı hâlde onların rızasını alıp cennete giremeyen kimsenin.” buyurdu.
(Müslim, Birr, 9; Tirmizî, Daavât, 101.)
Anne ve babamıza olduğu gibi diğer büyüklerimize de saygısızlık etmemeliyiz. Büyüklerimiz hem bizden
yaşça büyüktürler hem de daha tecrübelidirler. Anne ve babamıza olduğu gibi onlara da saygılı olmak dinimizin emridir. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bir hadisinde, “Büyüklerimize saygı göstermeyen, küçüklerimize
şefkat ve merhametle muamele etmeyen bizden değildir.” (1) buyurmuştur. Başka bir hadisinde de “Allahü Teâlâ, yaşından ötürü bir ihtiyara saygı gösteren gence, yaşlılığında hizmet edecek kimseler lütfeder.” (2) buyurarak bizleri yaşlılara saygı göstermeye yönlendirmiştir. Kendisi de büyüklerine her zaman saygı
göstererek bize örnek olmuştur. Örneğin Mekke’nin fethinde Hz. Ebû Bekir (r.a.), yaşlı babası Ebû Kuhâfe’yi
Müslüman olmak için Hz. Peygamber’in (s.a.v.) huzuruna götürünce Resulullah (s.a.v.), “Şu ihtiyarı buraya
kadar yormayıp evinde bıraksaydın ben onu ziyaret ederdim.” buyurur. Hz. Ebû Bekir (r.a.) ise “Onun size
gelmesi daha uygundur.” diye cevap verir. (3)
Yaşlılar daha hassas ve alıngan olurlar. Bu sebeple onlara saygılı olmalı, bunu da söz ve davranışlarımızla
göstermeliyiz. Örneğin toplu taşıma araçlarında büyüklerimize yer vermeliyiz. Yoldan karşıya geçerken, eşyalarını taşırken onlara yardım etmeliyiz. Huzurevlerinde kalan yaşlıları ziyaret etmeli, onların gönüllerini almalıyız.
Akrabalarımızdan yaşlı olanları fırsat buldukça ziyaret etmeli, onların duasını almaya önem vermeliyiz.
ETKİNLİK
İslamiyetin yasakladığı bazı davranışların bireylerde görülme sebeplerini, yol açtığı olumsuz sonuçları
ve bunlara yönelik çözüm önerilerinizi aşağıdaki tabloyu defterinize çizerek yazınız.
Dinimizin Yasakladığı Bazı Kötü
Davranışlar
Nedenleri
Yalan Söylemek ve Hile Yapmak
Gıybet ve İftira
Hırsızlık
Haset Etmek
Alay Etmek
Büyüklenmek (Kibir)
Kötü Zanda Bulunmak
Başkalarının Kusurlarını Araştırmak
Anne, Baba ve Büyüklere Saygısızlık
1. Tirmizî, Birr, 15.
2. Tirmizî, Birr, 75.
3. İbn-i Hişâm, es-Sîretü’n-Nebeviyye, C 4, s. 25.
112
Sonuçları
Çözüm Önerilerim
10. KÖTÜ DAVRANIŞLAR KARŞISINDA DUYARSIZ KALMAYALIM
DÜŞÜNELİM
Kötü davranışta bulunan birini gördüğünüzde ne yaparsınız?
Yüce Allah (c.c.), İslam dinini insanları iman ve ibadete yönlendirmek, onları iyiye ve doğruya yöneltmek,
kötülüklerden sakındırmak için göndermiştir. Dolayısıyla İslam dininin temel amaçlarından biri, toplumda iyiliklerin hâkim olmasını, kötülüklerin de en aza indirilmesini sağlamaktır. Nitekim bir ayette, “Muhakkak ki
Allah adaleti, iyiliği, akrabaya yardım etmeyi emreder; çirkin işleri, fenalık ve azgınlığı da yasaklar. O,
düşünüp tutasınız diye size öğüt veriyor.” (1) buyrulur. Yüce dinimiz, insanların iyilik yapmasını ve kötülülükten uzak durmasını yeterli görmez. Bunun yanı sıra mümine, iyiliklerin çoğalması için çaba harcamasını, kötülük
gördüğünde ise buna engel olmasını emreder.
BİLGİ NOTU
İslam dininde iyiliği, hayrı, doğru ve güzel olanı tavsiye edip çirkin olanı ve kötülüğü engellemeye emr-i
bi’l-ma’ruf, nehy-i ani’l-münker denir. Ma’ruf, Kur’an-ı Kerim ve sünnete uygun olan, dinin ve aklın güzel
gördüğü her şeydir. Münker ise kabul edilmeyen, hoş görülmeyen, sevimsiz olan, kötü, çirkin, dinin ve aklın
kötü gördüğü söz ve iş demektir.
(MEB Dinî Terimler Sözlüğü, s. 73, 223, 263.)
ETKİNLİK
Eski zamanlarda bir adam yola diken dikti. Yoldan geçip de dikeni görenler adama kızdılar ve onu uyardılar. Adamdan, diktiği dikenleri sökmesini istediler. Adam ise işi ağırdan alıyor, “Acele etmeyin, sökeceğim.” diyordu. Bu arada dikenler büyümeye başladı. Yoldan geçen kişilerin elbiselerini parçalıyor, ayaklarını ve vücudunu yaralıyor, kanatıyordu. Adam ise hep “Tamam, sökeceğim.” diyor ama acele de etmiyordu.
Halk sonunda adamı valiye şikâyet etti. Vali adamı çağırdı ve diktiği dikenleri sökmesini söyledi. Adam,
“Tamam sökerim. Daha önümüzde günler çok.” dedi. Vali, “Emre aykırı hareket etme. Sen işi hep yarına
bırakıyorsun. Gün geçtikçe zaman da geçiyor. O kötü ağaç gençleşmekte, sen ise kuvvetten düşmektesin.
Diken gün geçtikçe gelişip güçlenmekte, onu sökecek kişi ise ihtiyarlayıp güçten düşmektedir. Diken her
an yeşerip tazelenmekte, onu sökecek kişi ise her gün kuruyup sersemlemektedir. O gençleşmekte, sen ise
hasta bir ihtiyar olmaktasın. Çabuk ol, zira kıymetli zaman çabuk geçiyor.”
Bu hikâyeyi anlatan Mevlana der ki: “Her kötü huyunu, ayağını inciten bir diken farz et. Kötü huydan kaç
kere hasta oldun fakat idrakin yok, ne idraksizsin!”
(Mevlânâ, Mesnevi, C 2, s. 193-194.)
Yukarıdaki hikâye bize ne anlatmak istemektedir? Düşüncelerinizi açıklayınız.
YORUMLAYALIM
“Mümin erkekler mümin kadınlar da birbirlerinin velileridir. Onlar iyiliği emreder, kötülükten
alıkorlar, namazı dosdoğru kılarlar, zekâtı verirler, Allah ve Resulüne itaat ederler. İşte onlara Allah
rahmet edecektir. Şüphesiz Allah azîzdir, hikmet sahibidir.”
(Tevbe suresi, 71. ayet.)
1. Nahl suresi, 90. ayet.
113
Müslüman, iyiliği emredip kötülükten alıkoyma görevini yaparken kendisini unutmamalıdır. Bu konuda öncelikle kendisi söz ve davranışlarıyla çevresine örnek olmalıdır. Rabb’imiz
(c.c.) böyle davranan önceki din mensuplarına
şu uyarıyı yapmaktadır: “(Ey bilginler!) Sizler
kitabı (Tevrat’ı) okuduğunuz (gerçekleri bildiğiniz) hâlde insanlara iyiliği emredip kendinizi unutuyor musunuz? Aklınızı kullanmıyor musunuz?” (1)
Kötülükler zamanında engellenmezse yaygınlaşır. Sadece kötülüğü yapana değil, bütün
topluma zarar verir. Bu sebeple Müslüman,
İyiliklerin yaygınlaşması için yapılan çalışmalara destek olmak
Müslümanın görevidir.
“Bana dokunmayan yılan bin yaşasın.” anlayışında olmamalıdır. Kendisini ilgilendirsin ya da ilgilendirmesin,
kötülükler karşısında sessiz kalmamalıdır. Peygamber Efendimiz (s.a.v.) bu konuda bizleri şöyle uyarmıştır: “Sizden kim bir kötülük görürse onu eliyle değiştirsin. Buna gücü yetmezse diliyle değiştirsin. Buna da gücü
yetmezse kalbiyle ona buğz etsin ki bunu yapmak, imanın en zayıf derecesidir.” (2)
Bizler dinimizin emir ve tavsiyelerine uyalım, kötülükler karşısında sessiz kalmayalım. Gücümüz ölçüsünde
kötülüklerin, çirkinliklerin, günahların azalması için çaba harcayalım. Yeryüzünde iyilik ve güzelliklerin çoğalması için gayret edelim. Bu amaçla oluşturulmuş faaliyetlere destek olalım.
ETKİNLİK
Aşağıdaki tabloda sizin için uygun bölüme “X” işareti koyarak sakınılması gereken davranışlar konusunda kendinizi değerlendiriniz.
Dinimiz
Ben Dinimizin Emrine
Her Zaman
Uyarım
Yalan söylemeyi yasaklar.
İnsanları aldatmayı yasaklar.
Dedikodu etmeyi günah sayar.
Hırsızlığı ve haksız kazancı haram kabul eder.
Haset etmeyi günah sayar.
İnsanlarla alay etmeyi yasaklar.
Başkalarını küçümsemeyi günah kabul eder.
Kötü zanda bulunmayı yasaklar.
Başkalarının kusurlarını araştırmayı yasaklar.
İnsanlara iftira etmeyi haram kabul eder.
Anne, baba ve büyüklere saygısızlığı yasaklar.
1. Bakara suresi, 44. ayet.
2. Müslim, İman, 78; Nesâî, İman, 17.
114
Bazen
Uyarım
Hiçbir Zaman
Uymam
11. FELÂK SURESİ VE ANLAMI
DÜŞÜNELİM
“Allah’a sığınmak” ne demektir?
Felâk suresi, adını içinde geçen “felâk” kelimesinden almıştır. Bu kelime, “sabah” anlamına gelmektedir.
5 ayet olan bu sure, Kur’an-ı Kerim’in 113. suresidir ve Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) Medine’de yaşadığı dönemde indirilmiştir. Felâk suresi, kendisinden sonra gelen Nâs suresiyle birlikte “muavvizeteyn sureleri “ olarak
bilinir. Muavvizeteyn, “iki sığınılan” demektir. Hem Felâk suresinde hem de Nâs suresinde, bazı kötülüklerden
Allah’a (c.c.) sığınılmaktadır. Nitekim Peygamber Efendimiz (s.a.v.) sık sık bu sureleri okuyarak Allah’a (c.c.) sığınmıştır. Ashabına da böyle yapmayı tavsiye etmiştir. Örneğin Ukbe b. Âmir (R.A.) adlı sahabi, şunu anlatmıştır:
“Bir gün ben Resulullah (s.a.v.) ile Cuhfe ile Ebvâ arasında yolculuk yapıyorduk, birden fırtına ve şiddetli bir
karanlıkla karşı karşıya kaldık. Bunun üzerine Resulullah Felâk ve Nâs sureleri ile Allah’a (c.c.) sığınmaya başladı.
Bana da şöyle diyordu: “Ey Ukbe, bu iki sureyle Allah’a sığın. Zira Allah’a sığınan hiçbir kimse bunlar gibisiyle sığınmamıştır.” (1)
ِ ّٰ ‫ِبسْ ِم‬
‫يم‬
ِ ‫الل ال َّرحْمٰ ِن ال َّر ۪ح‬
‫ب‬
ِ ‫﴾ َو ِمنْ َش ِّر َغ‬٢﴿ ‫﴾ ِمنْ َش ِّر مَا َخلَ َ ۙق‬١﴿ ‫قُ ْل َاعُوذُ ِب َر ِّب ا ْل َفلَ ِ ۙق‬
ۙ َ ‫اس ٍق ِا َذا َو َق‬
﴾٥﴿ ‫َاس ٍد ِا َذا َح َس َد‬
ِ َ ‫﴾ َو ِمنْ َش ِّر ال َّن َّفاث‬٣﴿
ِ ‫﴾ َو ِمنْ َش ِّر ح‬٤﴿ ‫ات ِفي ا ْل ُع َق ِ ۙد‬
OKUNUŞU
ANLAMI
Bismillâhirrahmânirrahîm
“Rahmân ve Rahîm olan Allah’ın adıyla
başlarım.
Gul eûzü birabbil felâk. Min şerri mâ
halak. Ve min şerri ğâsigın izâ vegab. Ve
min şerrinneffâsâti fil ugad. Ve min şerri
hâsidin izâ hased.
De ki: Yarattığı şeylerin şerrinden, karanlığı çöktüğü zaman gecenin şerrinden, düğümlere üfürüp büyü yapan üfürükçülerin
şerrinden ve kıskandığı vakit kıskanç kişinin
şerrinden sabahın Rabb’ine sığınırım!”
1. Ebu Davud, Salât, 348, Vitir, 19; Nesâî, İstiâze, 1.
115
BİLGİ NOTU
Hz. Âişe (r.a.) şöyle anlatıyor: Hz. Peygamber (s.a.v.) her gece yatmak üzere yatağına girdiğinde iki elini
birleştirerek İhlâs, Felâk ve Nâs surelerini okur, ellerine üflerdi. Sonra iki eliyle elinin yetiştiği yerleri sıvazlardı. Elleriyle başını, yüzünü, vücudunun ön kısmını mesh etmeye başlardı. Böyle okuyup üfleyerek vücudunu
mesh etmeyi üç defa tekrarlardı.
(Buhârî, Daavât, 11; Tirmizî,Daavât, 22.)
ETKİNLİK
Siz nelerden Allah’a (c.c.) sığınıyorsunuz? Allah’a (c.c.) sığınmak size hangi duyguları yaşatıyor? Duygu
ve düşüncelerinizi açıklayınız.
OKUMA METNİ
HZ. ALİ’NİN (R.A.) HZ. HASAN’A (R.A.) ÖĞÜDÜ
Oğulcuğum!
Benden, yaptığın zaman sana zarar vermeyecek
dört şeyi öğren:
Zenginliğin en üstünü akıldır.
Yoksulluğun en büyüğü ahmaklıktır.
Korkulacak şeylerin en kötüsü kendini beğenmektir.
Asaletin en yücesi güzel ahlaktır.
Oğulcuğum!
Ahmakla arkadaş olma! Çünkü sana fayda yerine zarar verir.
Cimriyle arkadaş olma! Çünkü muhtaç olduğun
Hazreti Ali (Radıyallahü anh) yazılı bir levha
zaman sana yardım etmez.
Kötü insanla arkadaş olma! Çünkü pek az bir şey için seni yalnız bırakır.
Yalancıyla arkadaş olma! Çünkü yalancı serap gibidir; sana uzağı yakın, yakını da uzak gösterir.
Nehcü’l-Belâğa, Hzl.:Abdülbaki Gölpınarlı, s. 412.
(Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi
Öğretim Programı, s. 80’den alınmıştır.)
116
ÜNİTE DEĞERLENDİRME
1. Yalan ve hile ne gibi olumsuzluklara sebep olur? Açıklayınız.
2. İftira neden kötü bir davranıştır? Belirtiniz.
3. İslamiyet hırsızlığı niçin yasaklamıştır? Söyleyiniz.
4. Annemize, babamıza ve diğer büyüklerimize saygımızı nasıl gösterebiliriz? Belirtiniz.
5. Emr-i bi’l-ma’ruf, nehy-i ani’l-münker ne demektir? Bilgi veriniz.
6. Kötülükler karşısında sessiz kalmak doğru mudur? Niçin? Tartışınız.
7. I. Bir kimsenin arkasından, duyduğunda hoşlanmayacağı şekilde konuşmak
II. Bir kişiyi yapmadığı bir şeyden dolayı suçlamak
III. Yanımızda bulunmayan kişiyi incitici, küçültücü sözlerle anmak
IV. İnsanların dedikodusunu yapmak, onları çekiştirmek
Yukarıdakilerden kaç tanesi gıybet olarak değerlendirilebilir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
8. “Arkadan çekiştirmeyi, yüze karşı eğlenmeyi âdet edinen herkesin vay hâline!”
(Hümeze suresi, 1. ayet.)
Yukarıdaki ayet hangi davranışlarla ilgilidir?
A) Gıybet ve alay etme
B) İftira ve hırsızlık
C) Büyüklere saygısızlık
D) Yalan ve hile
9. Başkalarının sahip olduğu nimetleri kıskanan, bu nimetlerin onun elinden gitmesini ve sadece kendisinde olmasını isteyen kişiye ne denir?
A) Hırsız
B) İftiracı
C) Hasetçi
117
D) Kibirli
10.I.“Yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Çünkü sen (ağırlık ve azametinle) ne yeri yarabilir ne de
dağlarla ululuk yarışına girebilirsin.”
(İsrâ suresi, 37. ayet.)
II.
“Küçümseyerek insanlardan yüz çevirme ve yeryüzünde böbürlenerek yürüme. Zira Allah,
kendini beğenmiş övünüp duran kimseleri asla sevmez.” (Lokmân suresi, 18. ayet.)
III.
“Kıskandığı vakit kıskanç kişinin şerrinden sabahın Rabb’ine sığınırım!”
(Felâk suresi, 1 ve 5. ayetler.)
IV.
“Emrolunduğun gibi dosdoğru ol” (Hûd suresi, 112. ayet.)
Yukarıdaki ayetlerden kaç tanesi kibirle ilgilidir?
A) 1
B) 2
C) 3
D) 4
11. Aşağıdakilerden hangisi Peygamber Efendimiz (s.a.v.) için söylenemez?
A) Her zaman doğruyu söylerdi.
B) Kötülüklere ses çıkarmazdı.
C) Her zaman alçak gönüllüydü.
D) Kötü zanna karşı çıkardı.
12. Başkasının elinde olan nimetlerin, o kimsenin elinden gitmeden bizde de olmasını istemeye ne denir?
A) Kıskançlık
B) Kibir
C) Gıpta
D) Hile
C) Bakara-Yasin
D) Kevser- Fâtiha
13. 15. Muavvizeteyn olarak bilinen sureler hangileridir?
A) Felâk-Nâs
B) İhlâs-Fâtiha
14. Aşağıdaki hadislerde boş bırakılan bölümleri, verilen ifadelerle doğru bir şekilde tamamlayınız.
rızası
aldatan
kıyamet
cehenneme
cennete
“Doğruluktan ayrılmayınız. Doğruluk iyiliğe, iyilik de ......................................... götürür. Kişi doğru
olur ve daima doğruyu araştırırsa Allah katında doğrulardan yazılır. Yalandan sakının. Yalan günaha,
günah da ............................................... götürür. Kişi durmadan yalan söyler ve yalanı araştırırsa Allah
katında yalancılardan yazılır.”
( Buhârî, Edeb, 69.)
“Bizi ................................ bizden değildir.”
“Kul, bu dünyada başka bir kulun ayıbını örterse ................................ gününde Allah da onun ayı-
bını örter.”
(Tirmizî, İman, 14.)
(Müslim, Birr, 72.)
“Allah’ın ........................... anne-babanın rızasındadır. Allah’ın gazabı da anne-babanın gazabındadır.”
(Tirmizî, Birr, 3.)
118
ÖĞRENME ALANI
DİN VE KÜLTÜR
6. ÜNİTE
İSLAMİYET VE TÜRKLER
Üniteye Hazırlık
1. Türkler ne zaman ve nasıl Müslüman olmuştur? Araştırınız.
2. Ebu Hanife kimdir? Araştırıp öğreniniz.
3. Toplumumuzda Hz. Peygamber (s.a.v.) sevgisi hangi davranışlarla ortaya konulmaktadır? Bu konu hakkında aile büyüklerinizle konuşunuz.
4. Yunus Emre’nin Peygamberimiz’le (s.a.v.) ilgili bir şiirini bulup defterinize yazınız.
5. Mevlânâ ve Ahmet Yesevî’nin sözlerine örnekler araştırıp bunları defterinize yazınız.
6. Ehl-i Beyt ne demektir? Araştırıp öğreniniz.
119
1. TÜRKLERİN MÜSLÜMAN OLUŞU
DÜŞÜNELİM
İslamiyeti diğer dinlerden ayıran özellikler nelerdir?
İslamiyet, Allah’ın (c.c.) gönderdiği son ilahi dindir. İslam’ın mesajı tüm insanlığa yöneliktir. Onun emir ve
yasakları, ilkeleri kıyamete kadar her zaman ve her toplum için geçerlidir. Çünkü İslamiyet evrensel bir dindir. Yüce dinimiz Arap Yarımadası’nda ortaya çıkmış, oradan da tüm dünyaya yayılmıştır. Günümüzde, dünya
üzerinde Müslümanlığı kabul etmiş olan pek çok millet bulunmaktadır. Bunlardan biri de bizim milletimizdir.
Acaba Türkler İslam’ı ne zaman tanımıştır? Türklerin Müslümanlaşma süreci hangi dönemde başlamıştır?
İslamiyet miladi VII. yüzyılın başlarında ortaya çıkmış bir dindir. Son peygamber Hz. Muhammed (s.a.v.),
İslam’ı kendi toplumundan başlamak üzere diğer milletlere de tebliğ etmiştir. Ancak Hz. Peygamber (s.a.v.) ve
Dört Halife zamanında Türklerle Müslüman Araplar arasında çok ciddi münasebetler gerçekleşmemiştir.
BİLGİ NOTU
Hz. Muhammed (s.a.v.) zamanında Müslüman Araplar ile Türkler arasında doğrudan bir ilişki olmamıştır.
Dört Halife Dönemi’nde ise bu ilişkiler sınırlı düzeyde kalmıştır.
Emeviler Dönemi’nde Müslüman Arapların Türklerle ilişkileri çok olumlu seyretmemiştir. Bu dönemde özellikle bazı Emevi yöneticilerinin adalete uygun olmayan tutumları ve Arap olmayan topluluklara karşı izledikleri
olumsuz politikalar sebebiyle Türklerin Müslümanlığa geçişi daha çok bireysel düzeyde kalmıştır.
Karahanlı Devleti
Emevilerin yıkılmasıyla İslam dünyasında hilafet Abbasilerin eline geçmiştir. Bu dönemde aralarında siyasi
birlik bulunmayan Türkler, özellikle Batı Türkistan’da Çin tehdidi altında kaldılar. Çinlilerin Türk topraklarında ilerlemesi karşısında zor durumda kalan Türkler, Abbasilerden yardım istediler. 751 yılında yapılan Talas
120
Savaşı’nda Türkler, Abbasilerin de desteğiyle Çinlileri mağlup ettiler. Bu olay, Türk-Arap ilişkilerinde dönüm
noktası oldu. Talas Savaşı’ndan sonra Türklerle Müslüman Araplar arasında yakın ilişkiler gelişti. Abbasiler, Emevilerin Arap olmayan halka karşı izlediği olumsuz politikayı terk ettiler. Onlara değer verdiler. Örneğin Türkler
bu dönemde önemli askerî ve siyasi makamlara getirildiler. Abbasiler Dönemi’nden itibaren Türklerin Müslümanlığı kabul etme süreci hızlandı. Türkler, özellikle X. yüzyıldan itibaren kitleler hâlinde Müslüman oldular.
Önce Karluk, Yağma ve Çiğil boyları, sonra da en büyük Türk boyu olan Oğuzlar Müslümanlığı kabul etti. Bunlar, Müslüman olmayan Türklerden ayrı oldukları belli olsun diye Türkmen olarak anıldı. Karahanlılar (840), İtil
Volga Bulgar Devleti (921) ve Gazneliler (963) halkı ve yöneticileri Müslüman olan ilk Türk devletleridir. Bundan
sonra İslamiyet Türkler arasında hızla yayılmıştır. Zamanla Türkler, İslamiyetle bütünleşmiş, bu yüce dinin en
büyük destekçisi ve hizmetkârı olmuşlardır. Özellikle Selçuklular ve Osmanlılar bu anlamda çok büyük hizmetler yapmışlardır. (1)
ETKİNLİK
Türklerin Müslüman olma sürecini özetleyen bir tarih şeridi hazırlayınız.
Atatürk, milletimizin en önemli değerlerinden birinin İslam dini olduğunu belirtmiştir. Türk milletinin İslamiyetle bütünleştiğini ifade etmiştir. Bir sözünde, “Milletimiz din ve dil gibi iki kuvvetli fazilete maliktir. Bu
faziletleri hiçbir kuvvet, milletimizin kalp ve vicdanından çekip alamamıştır ve alamaz.” (2) demiştir.
2. TÜRKLER ARASINDA İSLAM’IN YAYILMASINDA ETKİLİ OLAN
BAZI ŞAHSİYETLER
DÜŞÜNELİM
“Müslüman Türk büyükleri” denilince aklınıza kimler gelmektedir?
Siyasi ve ticari ilişkiler sonucunda İslamiyeti tanıyan Türkler arasında Müslümanlığın yayılmasında bazı
âlimlerin, düşünürlerin ve mutasavvıfların önemli rolü olmuştur. Bu âlim, düşünür ve mutasavvıflar hem yazdıkları eserlerle hem de ortaya koydukları görüşlerle Türklerin İslam anlayışının şekillenmesinde etkili olmuşlardır.
2.1. Ebu Hanife
DÜŞÜNELİM
“Mezhep, Hanefilik, Hanefi mezhebi” ifadelerini daha önce duydunuz mu? Bu ifadelerin anlamı hakkında
neler biliyorsunuz?
Ebu Hanife’nin asıl adı Numan b. Sabit’tir. Ebu Hanife, onun künyesidir. Çağdaş âlimler arasında seçkin bir
yere sahip olması, İslami ilimlerdeki derin bilgisi, üstün zekâsı ve içtihatta öncü konumunda olması gibi sebeplerden dolayı da kendisine en büyük imam anlamına gelen “İmam-ı Âzam” denilmiştir. Ebu Hanife 699 yılında
Kûfe’de dünyaya gelmiş, 767 senesinde Bağdat’ta vefat etmiştir.
1. Nesimi Yazıcı, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, s. 11-20.
2. Atatürkçülük, C 1, s. 11.
121
İmam-ı Âzam Ebu Hanife, ticaretle uğraşan varlıklı bir ailenin çocuğudur. Kendisi de uzun süre ticaretle
meşgul oldu, kumaş ticareti yaptı. Çevresindeki ilmî faaliyetlerden etkilenen Ebu Hanife, İmam-ı Şa’bî’nin de
yönlendirmesiyle ilim tahsiline yöneldi. Çeşitli âlimlerden ders alan Ebu Hanife’nin en önemli hocası, döneminin tanınmış bilginlerinden Hammad b. Ebi Süleyman’dır (öl. 738). İmam-ı Âzam, on sekiz yıl boyunca bu büyük
âlimden ilim tahsil etti. Küçük yaşta Kur’an-ı Kerim’i ezberleyen Ebu Hanife; Arap dili, kıraat, akait, kelam, tefsir,
hadis gibi temel İslami ilimleri öğrendi. Özellikle fıkıh ve akait alanında uzmanlaştı ve bu alanlardaki görüşleriyle İslam dünyasında derin etkiler bıraktı. Akait alanındaki görüşlerini içeren eseri, Fıkh-ı Ekber adını taşımaktadır. İmam-ı Âzam Ebu Hanife, pek çok öğrenci yetiştirmiştir. Bunlar arasında en tanınmışları İmam Züfer (öl.
775), İmam Ebu Yusuf (öl. 798) ve İmam Muhammed’dir (öl. 805).
İmam-ı Âzam Ebu Hanife, asıl şöhretini fıkıh alanında kazandı. Bu konuda ortaya koyduğu görüşlerle, içtihatlarıyla geniş halk kitlelerini etkiledi. Onun bu alandaki görüşleri halk tarafından büyük kabul gördü. İmam-ı
Âzam’ın öncülüğünde başlayan ve talebelerinin gayretiyle gelişip yaygınlaşan fıkıh ekolü, Ebu Hanife’ye nispetle “Hanefi mezhebi” olarak isimlendirildi. Günümüzde dünya üzerindeki birçok ülkede Müslümanlar, ibadetlerini ve günlük hayatlarını onun fıkhi görüşlerine dayanan Hanefi mezhebine göre sürdürmektedir. Ülkemizde de halkın büyük bir bölümü Hanefi mezhebine mensuptur. İmam-ı Âzam’ın hoşgörülü, ılımlı ve pratik
dinî yorumu, halkımızın İslam dininin gereklerini kolayca yerine getirmesinde önemli rol oynamıştır. (1)
İmam-ı Âzam Ebu Hanife’nin türbesi- Bağdat
ETKİNLİK
İmam-ı Âzam Ebu Hanife, mutlaka benim görüşüm doğrudur, diye düşünmemiştir. Derslerinde ve ilim
meclislerinde herkesin fikrini ifade etmesine imkân vermiştir. Başkalarını, kendi düşüncelerini benimsemeye zorlamamıştır. Tartışma sonucunda bir görüşe ulaştığında, “Bizim kanaatimiz ve ulaşabildiğimiz en
güzel görüş budur. Bundan daha iyisini bulan olursa şüphe yok ki doğru olan onun görüşüdür.” derdi.
(Hatîb el-Bağdâdî, et-Tarihu’l- Bağdat, C 13, s. 352.)
Yukarıdaki bilgilerden yararlanarak İmam-ı Âzam’la ilgili hangi yargılara ulaşabiliriz ve insan ilişkileri
konusunda ne gibi dersler çıkarabiliriz? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
1. Mustafa Uzunpostalcı, TDVİA, “Ebu Hanife” maddesi, C 10, s. 131-138; Şerafeddin Gölük, Kelam Tarihi, s. 63; Muhammed Ebu Zehra,
Ebu Hanife, s. 33-39.
122
2.2. Mâturîdî
DÜŞÜNELİM
“İtikat, akait, itikadi mezhep” ifadeleri hakkında neler biliyorsunuz?
Mâturîdî, bugünkü Özbekistan sınırları içinde bulunan Semerkant’ın Mâturid köyünde 853 yılında dünyaya
gelmiştir. Yine aynı yerde, 944 yılında vefat etmiştir. Döneminin tanınmış âlimlerinden ilim öğrenip kendini yetiştirmiştir. Kelam, tefsir, fıkıh ve mezhepler tarihi gibi ilim dallarında eğitim almıştır. Ancak esas itibarıyla kelam
ve akait alanındaki görüşleriyle ön plana çıkmış ve meşhur olmuştur. Bu alandaki görüşleriyle yüzyıllardır geniş
halk kitleleri üzerinde önemli tesirler bırakmıştır.
İmam Mâturîdî, İslam inançlarının sistemli bir şekilde ortaya konulmasında, sapkın görüşler karşısında savunulmasında, akıl ve nakille temellendirilmesinde İmam Eş’ari (öl. 935) ile birlikte en önemli rolü oynamıştır.
Onun görüşlerine dayanan Mâturîdîlik, günümüze kadar varlığını sürdüren iki büyük itikadi mezhepten biridir. Geçmişten günümüze milyonlarca Müslüman, onun
görüşlerine dayanan Mâturîdî mezhebini benimsemiştir. Kelam alanında Kitâbü’t-Tevhîd ve Kitabu’l-Makâlât,
tefsir alanında ise Te’vilâtü’l-Kur’an, İmam Mâturîdî’nin
en önemli eserleri arasında sayılabilir.
İmam Mâturîdî akla önem verir. Ancak akıl mutlak
doğruyu her zaman bulamayabilir. Bu sebeple onun bir
kılavuza ihtiyacı vardır. Bu kılavuz da peygamberlere
gelen vahiydir. İmam Mâturîdî hem akla hem de nakle
yani Kur’an ve sünnete önem verir. İslam’ın inanç esaslarını akıl ve nakil temeline dayandırarak açıklamaya
çalışır. İmam Mâturîdî’ye göre Allah’ın (c.c.) varlığı ve
birliği, peygamberlik, cennet ve cehennemin varlığı
hem akıl hem de nakil ile açıklanabilir. İnsan, kendisine peygamber gönderilmese de Allah’ın (c.c.) varlığını
bilmek ve Yüce Yaradan’a iman etmekle yükümlüdür.
Çünkü kâinattaki mükemmel düzen, varlıklar arasındaki
eşsiz uyum, Allah’ın (c.c.) varlığını ve birliğini açıkça ortaya koymaktadır.
İmam Mâturîdî’nin en önemli eserlerinden biri
Kitâbü’t-Tevhîd’dir.
ETKİNLİK
İmam Mâturîdî’ye göre “İnsan, kendisine peygamber gönderilmese de Allah’ın (c.c.) varlığını bilmek ve
Yüce Yaradan’a iman etmekle yükümlüdür...” Siz bu düşünceye katılıyor musunuz? Niçin? Arkadaşlarınızla
konuşunuz.
123
İmam Mâturîdî’ye göre iman, kalp ile tasdik ve dil ile ikrardır. İmanda aslolan, kalp ile tasdiktir. Ancak mümin
kişi, imanını dili ile de ifade etmelidir ki onun Müslüman olduğu bilinsin ve kendisine buna göre muamele edilsin. İmam Mâturîdî’ye göre iman, amelden bir parça değildir. Dolayısıyla kişi içki içmek, kumar oynamak, zina
etmek vb. günahları işlese de iman ettiği için dinden çıkmış olmaz. Ancak günah işlemiş olur. (1)
Türk asıllı büyük bir âlim olan İmam Mâturîdî, Türklerin İslam anlayışının oluşmasında önemli rol oynamış
şahsiyetlerden biridir. Bugün ülkemizde yaşayan halkın büyük bölümü, inanç konusunda onun ortaya koyduğu
görüşleri benimsemektedir. Türkiye’de yaşayan Müslümanların çoğunluğu amelde Hanefi mezhebini, itikatta
ise Mâturîdî mezhebini benimsemiştir.
2.3. Ali er- Rıza
DÜŞÜNELİM
“On iki imam” ifadesi hakkında neler biliyorsunuz?
Müslümanlığın Türkler arasında yayılmasında Peygamberimiz’in (s.a.v.) soyundan gelen bazı şahsiyetlerin
de rolü olmuştur. Bunlardan biri olan Ali er-Rıza, Şiilikte çok önem verilen ve masum olduğuna inanılan on iki
imamın sekizincisidir. Asıl adı Ali b. Musa b. Cafer’dir. Onun, 765 veya 768 yılında dünyaya geldiği, 818 senesinde de vefat ettiği belirtilmektedir. Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) soyundan gelmektedir ve on iki imamdan
yedincisi olan İmam Musa Kâzım’ın oğludur.
Halkın büyük saygı gösterdiği, ilim ve takva sahibi bir kişiliğe sahip olan Ali er-Rıza, kendisini ilme adamış,
siyasetten olabildiğince uzak durmaya gayret etmiştir. Mescid-i Nebi’de ilim meclisi kurup dersler okutmuş,
fetvalar vermiştir. Halife Me’mun onu veliaht tayin etmiş, önce bunu kabul etmek istememişse de ısrarlar karşısında mecbur kalmıştır. Olayı öğrenen Bağdat’taki Abbasoğulları Me’mun’u görevden alıp amcası İbrahim b.
Mehdi’yi halife seçmişlerdir. Bunun üzerine Me’mun, yanında Ali er-Rıza olduğu hâlde Bağdat’a doğru harekete
geçmiştir. Yolda Ali er-Rıza hastalanmış ve vefat etmiştir.
İyi huylu, alçak gönüllü ve cömert bir insan olan Ali er-Rıza, az yer, az uyurdu. İlim ve ibadete çok zaman ayırırdı. Kendisine sorulan sorulara ayetlerle cevap verir, Allah’ın (c.c.) ayetleri üzerinde düşünülmesi gerektiğini
söylerdi. Kur’an okumaya önem verirdi. Onun, Kur’an-ı Kerim’i kısa sürede hatmettiği belirtilmektedir. Özellikle
fıkıh ve tıp alanındaki bilgisiyle ön plana çıkan Ali er-Rıza’nın başlıca eserleri Müsned, Sahifetü’r-Rıza, Fıkhu’rRıza, Risale fî Zehebiyye fî Usûli’t- Tıb’dır. (2)
Emevilerin baskısından kurtulmak amacıyla Ehl-i Beyt’ten olan bazı kişiler Türk illerine göç edip buralara
yerleşmişlerdir. Bu insanlar gerek yaşantılarıyla gerekse söylemleriyle çevresindekilere İslam dinini sevdirmişlerdir. Yüce dinimizin insanlığa hayat veren prensiplerini halka açıklayıp öğretmişlerdir. Böylece Türkler arasında İslam’ın yayılmasına katkıda bulunmuşlardır.
ETKİNLİK
Peygamberimiz’in (s.a.v.) soyundan gelenlere toplumumuzda büyük saygı gösterilir. Bunun nedeni ne
olabilir? Düşüncelerinizi sınıfta açıklayınız.
1. Şükrü Özen, TDVİA, “Mâturîdî” maddesi, C 28, s. 146-150; Şerafeddin Gölcük, Kelam Tarihi, s. 76-81.
2. A. Saim Kılavuz, TDVİA “Ali er-Rıza” maddesi, C 2, s. 436-438.
124
2.4. Ahmet Yesevî
DÜŞÜNELİM
Ahmet Yesevî’ye Türkistan’ın piri (önderi) anlamında “Pir-i Türkistan” denilmiştir. Sizce bunun sebebi ne
olabilir?
Ahmet Yesevî, Orta Asya Türklerinin İslam’ı anlamasında ve yaşamasında çok önemli rol oynamış büyük bir
düşünür, şair ve mutasavvıftır. XI. yüzyılın sonlarında, Batı Türkistan’daki Çimkent şehrine bağlı Sayram kasabasında doğmuştur. Babası, Hz. Ali’nin (r.a.) soyundan geldiği kabul edilen ve Sayram’ın tanınmış şahsiyetlerinden
olan Şeyh İbrahim, annesi de Musa Şeyh’in kızı Ayşe Hatun’dur. Küçük yaşta anne ve babasını kaybeden Ahmet
Yesevî, ablası Gevher Şahnaz ile Yesi şehrine gelip yerleşmiştir. Burada tanınmış mutasavvıf Arslan Baba’nın ders
halkasına katılmış, onun eğitiminden geçmiştir. Yesi’de kendini yetiştiren Ahmet Yesevî, dönemin önemli ilim
ve kültür merkezlerinden biri olan Buhara’ya gelmiştir. Buhara’da büyük âlim ve mutasavvıf Yusuf Hemedâni ile
tanışmış, ondan ders almıştır. 1140’ta hocasının vefat etmesinden sonra Yesi’ye dönmüş ve burada halkı irşat
faaliyetlerine başlamıştır. Vefatına kadar Yesi’de irşat çalışmalarına devam eden Ahmet Yesevî’nin görüşleri ve
manevi terbiye anlayışı, kendi adıyla anılan Yesevîlik tarikatının temellerini oluşturmuştur. Sade ve etkileyici
bir dille söylediği şiirlerine hikmet adı verilmiş ve onun şiirleri Divan-ı Hikmet adlı eserinde toplanmıştır. Hoca
Ahmet Yesevî, 1166 senesinde Yesi’de vefat etmiştir. Türbe hâline getirilen mezarı buradadır.
İyi bir medrese eğitimi alan Hoca Ahmet Yesevî; Arapça ve Farsçayı iyi biliyordu. Tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimlerin yanı sıra tasavvufu da öğrenmişti. İnsanlara dinin hükümlerini, güzel ahlak ilkelerini, tasavvufun esaslarını,
tarikatının adap ve erkânını öğretmeye çalışmak, İslam dinini Türklere sevdirmek onun başlıca gayesi olmuştur.
Ahmet Yesevî, İslam dinini halka sade bir dille ve onların anlayacağı şekilde anlatmış, Türkler arasında yüce
dinimizin benimsenmesinde, öğrenilmesinde ve yaşanmasında önemli rol oynamıştır. Onun fikirleri, yetiştirdiği öğrenciler vasıtasıyla Orta Asya’nın ve Anadolu’nun hemen her yerinde yayılmıştır. İlk Türk- İslam mutasavvıflarından biri olana Hoca Ahmet Yesevî, görüş ve düşünceleriyle Türk dünyası üzerinde derin tesirler bırakmış;
Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli başta olmak üzere kendisinden sonra gelen pek çok düşünürü, mutasavvıfı
etkilemiştir. Onun hikmetleri, Türkler arasında düşünce birliğinin oluşmasında çok önemli rol oynamıştır.
Ahmet Yesevî, Allah (c.c.) sevgisi ve Peygamber (s.a.v.) aşkıyla dolu bir insandı. Hikmet
adı verilen şiirlerinde de Allah’ın (c.c.) emirlerini,
Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sünnetini insanlara açıklamıştır. Nitekim onun Divan-ı Hikmet’i,
Kur’an ve sünnetin âdeta bir açıklamasıdır. Kendisi de bunu şöyle açıklamaktadır:
“Benim hikmetlerim hadis hazinesidir.
Kişi pay götürmese bil habistir.
Benim hikmetlerim Sübhan’ın fermanı,
Okuyup bilsen Kur’an’ın anlamı.” (1)
Hoca Ahmet Yesevî’nin şiirleri, Divan-ı Hikmet adlı eserde bir
araya getirilmiştir.
1. Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, s. 427.
125
Ahmet Yesevî, Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) sünnetine, yoluna son derece bağlı bir insandı. Hatta Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) vefat ettiği 63 yaşına ulaştığında, ondan fazla yerin üstünde kalmayı kendisine yakıştıramamış, tekkesinin avlusuna, toprağın altında bir çilehane hazırlatmış, vefatına kadar burada yaşamıştır. (1)
ETKİNLİK
“Âdemoğlu ölesi, yer altına giresi,
Kim iyidir kim kötü, orda malum olası.
Burada özünü bilenler, Hakk’a kulluk kılanlar,
Hak yoluna girenler, aydınlık yüzlü olası.
Benim, kulum diyenler, yeryüzüne gelenler,
Haram, şüpheli yiyenler, bir bir cevap veresi.
Burada özünü bilmeyen, nasihatı almayan,
Beş vakit namazı kılmayan, orada rüsva olası.
Eğer akıllı olsanız, nasihatı alsanız,
Beş vakit namaz kılsanız, orada fayda olası.”
(Hoca Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, s. 398.)
Yukarıdaki dizelerde Hoca Ahmet Yesevî bizlere hangi öğütleri ve mesajları vermektedir? Açıklayınız.
2.5. Ahi Evran
DÜŞÜNELİM
“İş ve ticaret ahlakı” ne demektir? Bu konuda neler biliyorsunuz?
Ahi Evran’ın asıl adı, Nâsıruddin Mahmud Ahi Evran b. Abbas’tır. 1171 yılında Azerbaycan’ın Hoy kasabasında
dünyaya gelmiştir. Hacı Bektaş Veli ve Mevlânâ ile aynı dönemde yaşayan Ahi Evran, ilk eğitimini, doğduğu yer
olan Hoy’da almıştır. Daha sonra Mâverâünnehir
bölgesine gitmiş, önemli âlimlerden ilim tahsil etmiştir. Akait, kelam, felsefe, tasavvuf, tefsir, hadis
ve fıkıh alanlarında kendini yetiştirmiştir. Özellikle
gençliğinde Ahmet Yesevî’nin talebelerinden tasavvuf eğitimi almıştır.
Asya içlerinden Anadolu’ya gelen Ahi Evran,
bir süre Denizli, Konya ve Kayseri’de ikamet etmiştir. Birçok şehir ve kasabayı dolaştıktan sonra
Kırşehir’e gelip yerleşmiştir. Ömrünün sonuna kadar Kırşehir’de yaşayan Ahi Evran, burada vefat etmiştir.
Ahi Evran Camisi ve Türbesi, Kırşehir
1. Hoca Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, s. 10-17 ;KemaL Eraslan, TDVİA, “Ahmed Yesevî” maddesi, C 2, s. 159-161.
126
Ahi Evran, Ahilik teşkilatının kurucusudur ve debbağ (derici) esnafının piridir. Onun, kurulmasına ve yerleşmesine öncülük ettiği Ahilik teşkilatı, bir esnaf teşkilatı olmasının yanı sıra aynı zamanda dinî, ahlaki ve mesleki
eğitimin verildiği bir okuldur. Ahiliğin ilkeleri, Türk ticaret geleneğinin yazılı olmayan kurallarını, bir başka deyişle anayasasını oluşturur. İş ve meslek yaşamının, ticaret hayatının ortak değerlerini ve ortak davranış kalıplarını belirler. Aynı zamanda esnaf teşkilatının dayanışma ve iş birliği içinde olmasını amaçlar. Samimiyet, iyi niyet, merhamet, saygı, dayanışma, hizmet, cömertlik, dürüstlük, kibir ve gururdan uzak olma, bencillik etmeme,
güzel geçimli olma bu teşkilatta önem verilen başlıca ilkeler arasındadır.
Kırşehir’de bulunan Ahi Evran Zaviyesi, Osmanlı Devleti’nde debbağların ve zanaat sahiplerinin merkezi
durumundaydı. Ahî Evran Zâviyesi, XX. yüzyılın başlarına kadar esnaf zümresi üzerindeki etkisini devam ettirmiştir. Ahilik, Anadolu’da halkın birlik ve beraberliğinin kuvvetlendirilmesinde, toplumsal huzur ve güven
ortamının sağlanmasında çok önemli rol üstlenmiştir.
Ahi Evran, insanları dürüstçe çalışmaya, üretmeye, insanlara hizmet etmeye ve faydalı olmaya yönlendirmiştir. O, toplumdaki bireylerin her bir kesiminin bir sanat dalına yönlendirilmesi gerektiğini savunmuş ve bunun için çalışmıştır. Devletin de bu anlayışa destek vermesinin gerekliliğini ifade etmiştir. Böyle yapıldığında
toplumun ihtiyaçlarının karşılanacağını belirtmiştir. (1)
ETKİNLİK
Sizce, günümüzde toplumda iş ve ticaret ahlakına gereken önem veriliyor mu? Bu konuda ne gibi eksiklikler gözlemliyorsunuz? Bu eksikliklerin giderilmesi için neler yapılmalıdır? Tartışınız.
2.6. Hacı Bektaş Veli
DÜŞÜNELİM
“Bir olalım, iri olalım, diri olalım.” sözü ne anlama gelir?
Hacı Bektaş Veli, XIII. yüzyılda yaşamış büyük Türk düşünürü ve mutasavvıfıdır. Asıl adı Bektaş’tır. Sonradan Hacı Bektaş Veli olarak tanınmış ve anılmıştır. Hayatı hakkında kaynaklarda ayrıntılı bilgiler bulunmamaktadır. Tahminen 1209 yılında Horasan’ın Nişabur kentinde doğduğu belirtilmektedir. Moğol İstilası sebebiyle
Anadolu’ya göç eden Horasan erenleri arasında yer almıştır. 1271 yılında Nevşehir’e bağlı Sulucahöyük kasabasında (bugünkü Hacıbektaş ilçesinde) vefat etmiştir. En önemli eseri Makâlât adını taşır.
Hacı Bektaş Veli’nin geldiği dönemde Anadolu’da halk zor durumdaydı. Anadolu Selçuklu Devleti’nde taht
kavgaları ve parçalanmalar başlamış; siyasi, ekonomik ve kültürel düzen bozulmaya yüz tutmuştu. Horasan
erenleriyle birlikte Anadolu’ya gelen Hacı Bektaş Veli, Antep ve Maraş’tan sonra Sivas’a uğramış, Kırşehir’e gelerek Sulucahöyük’e (bugünkü Hacıbektaş) yerleşmiştir. Burada düşünce ve felsefesini geliştirip yaymış, fikirleri
ve sohbetleriyle geniş halk kitleleri üzerinde derin etkiler bırakmıştır. Kısa zamanda tüm Anadolu’da tanınmış, görüşleri kalabalık halk kitlelerince benimsenmiştir. Onun felsefesi ve tasavvuf anlayışına dayalı olarak
Bektaşi tarikatı ortaya çıkıp yaygınlaşmıştır. Hacı Bektaş Veli’nin sohbetinde ve dergâhında yetişen müritler
Anadolu’nun dört bir yanına dağılmış, hocalarının görüşlerini halk arasında yaymışlardır. Sadece Anadolu’da
1. İlhan Şahin, TDVİA “Ahi Evran” maddesi, C 1, s. 529-530; Ahmet Güner Tarikatlar Ansiklopedisi, s. 14-15.
127
değil, başta Balkanlar olmak üzere Anadolu dışında
da İslam’ın evrensel ilkelerini ve Bektaşiliğin esaslarını anlatmışlardır. Bir Türkmen şeyhi olan Hacı
Bektaş Veli, kendi adıyla anılan Bektaşilik tarikatının
kurucusu kabul edilmektedir.
Hacı Bektaş Veli bir Türkmen şeyhi olarak hem
kendi cemaatine önderlik etmiş hem de Ürgüp yöresinde yaşayan Hristiyanlarla sıkı ilişkiler kurup onların İslam dinini benimsemesinde önemli rol oynamıştır. Ayrıca Şaman inancına mensup Moğolların
İslam’ı benimsemeleri için de çaba harcamıştır. (1)
Hacı Bektaş Veli’nin temsilî resmi ve Makâlât adlı eseri
ETKİNLİK
“...Benim üç dostum vardır. Ne zaman ki ben ölürüm, dostlarımdan biri evde kalır, biri yolda kalır, birisi
de benimle gelir. Evde kalan malımdır. Yolda kalan akrabalarım ve ailemdir. Benimle gelen ise iyiliklerimdir...
Ey müminler! Kıyamete inanmak böyle değildir. Siz hakikatli inanmazsınız; helal, haram, ne bulursanız
yiyip donanırsınız. Haksız yere nimetler yiyip gönenirsiniz. Yani iş bu inanmanız inanmak mıdır?..”
(Hacı Bektaş Veli, Makâlât, s. 24, 39 ve 40.)
Hacı Bektaş Veli, yukarıdaki sözleriyle ne anlatmak istiyor? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
2.7. Mevlânâ Celâleddin-i Rumi
DÜŞÜNELİM
Mevlânâ kimdir ve nerede yaşamıştır? O, en çok hangi özelliğiyle tanınmaktadır?
Mevlânâ’nın asıl adı Muhammed b. Muhammed b. Hüseyin’dir. Celaleddin onun lakabıdır. Mevlânâ lakabı
da onu yüceltmek amacıyla verilmiştir. Bu ifade, “Efendimiz” manasına gelmektedir. Bunun yanı sıra Mevlânâ,
doğduğu şehre nispetle Belhî, hayatını geçirdiği Anadolu’ya nispetle Rûmî lakaplarıyla da anılmıştır. Mevlânâ
Celaleddin-i Rumi 1207 yılında Horasan bölgesindeki Belh şehrinde dünyaya gelmiştir. 1273 senesinde de
Konya’da vefat etmiştir. Görüş ve düşünceleriyle insanlar üzerinde yüzyıllardır derin izler bırakmış olan büyük bir âlim, şair, düşünür ve mutasavvıftır. Hem Türk-İslam âleminde hem de tüm dünyada eserleri asırlardır
beğeniyle okunmuştur ve hâlâ da okunmaya devam etmektedir. Onun geniş halk kitlelerini etkileyen fikirleri,
görüşleri ve tasavvuf anlayışı, ölümünden sonra oğlu Sultan Veled tarafından sistemleştirilmiş ve Mevlevilik
düşüncesinin temellerini oluşturmuştur.
1. Hacı Bektaş Veli, Makâlât, s. 7-9 ; Ahmet Yaşar Ocak, TDVİA “Hacı Bektaş Veli” maddesi, C 14, s. 455-458; Ahmet Güner, Tarikatlar
Ansiklopedisi, s. 80-90.
128
Mevlânâ’nın Konya’daki türbesi
İlk eğitimini babası Bahaeddin Veled’den alan Mevlânâ, çeşitli âlimlerden ilim öğrenip kendini yetiştirdi.
Arap dili ve edebiyatı, tefsir, hadis, fıkıh başta olmak üzere birçok ilim dalında derin bilgi sahibi oldu. O, dinî
ilimlerin yanı sıra diğer ilim dallarına da ilgi duydu. İlmî ve fikrî kişiliğiyle tanındı. Küçük yaşlarda geldiği ve
hayatının büyük bölümünü geçirdiği Konya’da etrafında binlerce insan toplandı. Vaazları ve sohbetleriyle insanların hayranlığını ve saygısını kazandı. Mesnevi, Divan-ı Kebir, Fihi Mafih, Mecalis-i Seb’a, Mektubat onun
başlıca eserleri arasında yer almaktadır.
Mevlânâ’nın düşüncelerine dayanan Mevlevilikte sema törenlerinin büyük önemi vardır. Sözlükte işitme,
anlamına gelen sema, musiki eşliğinde vecde gelip aşkla dönmeye denir. Semahane denilen mekânlarda yapılan sema törenlerinde naat ve ilahiler okunur, ney ve kudüm vb. aletlerle musiki icra edilir ve belli bir düzen
içinde dönülür.
Sema, musiki eşliğinde belli bir ritimle dönerek yapılır.
129
Mevlânâ’nın düşüncesinin temelleri Kur’an ve sünnete dayanır. Onun, “Canım tenimde oldukça Kur’an’ın
kölesiyim ben. Seçilmiş Muhammed’in yolunun toprağıyım ben...” (1) sözü bu durumu açıkça göstermektedir.
Mevlânâ’da insan sevgisinin önemli bir yeri vardır. O; din, dil, ırk ayrımı yapmaksızın herkese Allah’ın (c.c.)
yarattığı üstün varlık olarak bakar ve insanlara iyilikle, sevgiyle yaklaşır. İnsanların hatalarını affetmek, onlara
hoşgörüyle yaklaşmak gerektiğini belirtir. Hataları dolayısıyla insanların incitilmemesini ister.
ETKİNLİK
“Münafıkla mümini namazda gör. Biri riya, diğeri ibadet ve yalvarmak için kılıyor. Oruç, hac, namaz ve
zekât mümin ile kâfirleri belirler. Mümine ibadet ebedî safa, nifak sahiplerine ise can derdidir.
İster yaya ister atlı olsun yol arkadaşlarının hatırını sormak gerekir. Düşman da olsa ona ihsanda (iyilikte) bulun. Zira ihsan, düşmanı sana dost eder. Dost olmasa bile düşmanlık azalır. Yani ihsan, düşmanlığa
merhem olur. Hasılı güzel ahlaklı ol…Kervan halkının beraberliği, yol vurucuların (eşkıyaların) kılıç ve mızrağına üstünlük sağlar. ”
(Mevlânâ, Mesnevi, C 1, s. 51; C2, s. 161, 218.)
Yukarıdaki sözlerde hangi mesajlar verilmektedir? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
ETKİNLİK
Türkler arasında İslamiyetin yayılmasında ve Türklerin İslam anlayışının oluşmasında etkili olan şahsiyetlerle ilgili resim, fotoğraf ve bilgiler toplayınız. Bunları sınıf panosunda sergileyiniz.
2.8. Yunus Emre
DÜŞÜNELİM
“Bir kez gönül yıktın ise, bu kıldığın namaz değil.
Yetmiş iki millet dahi, elin yüzün yumaz değil.”
(Yunus Emre, Divan, s. 180.)
Yunus Emre, yukarıdaki dizelerinde ne anlatmak istiyor?
Yunus Emre, Türk milletinin tarih boyunca yetiştirdiği en büyük şairlerden, düşünürlerden ve mutasavvıflardan biridir. Onun hayatı hakkında çok
ayrıntılı bilgi bulunmamaktadır. Kaynaklarda, Yunus Emre’nin 1240 yılı dolaylarında dünyaya geldiği belirtilmektedir. Yunus Emre, büyük bir gönül insanı olan Tapduk Emre’nin manevi eğitiminden geçmiştir.
Hocasına yıllarca hizmet eden ve kendini tasavvuf yolunda yetiştiren Yunus Emre, tasavvufu en saf ve temiz şekliyle yaşam biçimi hâline getirmiştir.
O, hayatı boyunca pek çok şehri dolaşmıştır.
Yunus Emre’nin temsilî resmi
(Münif Fehmi)
1. Semih Sergen, Tasavvuf Şiirleri Antolojisi, s. 34.
130
Yunus Emre’ye ait olduğu söylenen mezarlardan biri (Eskişehir, Sarıköy)
1240 yılında vefat ettiği söylenen Yunus Emre’nin mezarının nerede olduğu tam olarak bilinmemektedir.
Anadolu’nun çeşitli yerlerinde hatta Azerbaycan’da ona ait olduğu söylenen mezarlar bulunmaktadır. Yunus
Emre’nin, Rislateü’n-Nushiyye ve Divan adlı eserleri olduğu bilinmektedir.
Yunus Emre’nin doğup yaşadığı dönemde Anadolu Türklüğü, Moğol istilası ve iç siyasi çekişmeler sebebiyle
zor günler geçiriyordu. Bunun yanı sıra bu dönem, İslamiyete aykırı yorumların, anlayışların ve düşüncelerin
de yaygın olarak ortaya çıktığı zamanlardı. İşte böyle bir dönemde Mevlânâ, Hacı Bektaş Veli, Ahi Evran, Yunus
Emre gibi gönül insanları halka yol gösterdiler. Ortaya koydukları eserlerle, samimi sohbetleriyle, şiirleriyle halka İslam’ın en saf, en duru, en doğru şeklini anlatmayı hedeflediler. Yüce dinimizin özünü ifade eden hakikatleri
Anadolu insanına aktararak milletimizin birliğini, bütünlüğü korumasında önemli rol oynadılar.
Yunus Emre, şiirlerinde halkın anlayacağı sade bir Türkçe kullanmıştır. Bu yönüyle onun, Türk dilinin korunmasına ve gelişmesine çok önemli katkısı olmuştur. Onun, insanların iç dünyasına hitap eden, onları derinden
etkileyen bir üslubu vardır. Yunus Emre’nin az sözle çok mana ifade eden etkileyici şiirleri, asırlardır beğeniyle
okunmaktadır. (1)
Yunus Emre şiirlerinde Allah (c.c.) ve Peygamber (s.a.v.) sevgisini çok işlemiştir. O, pek çok şiirinde Allah’a
(c.c.) olan derin aşkını, Hz. Peygamber’e (s.a.v.) olan bağlılığını ve özlemini dile getirir. Yunus Emre, şiirlerinde
sadece Allah’ı (c.c.) değil, onun yarattığı her şeyi de sevmek gerektiğini belirtir.
Yunus Emre şiirlerinde dinî, ahlaki ve insani değerleri sıklıkla işler. İnsanları Allah’ı (c.c.) sevmeye, Hz.
Peygamber’in (s.a.v.) yolundan gitmeye, dinî emir ve yasaklara uymaya, güzel ahlaklı olmaya, tüm canlılara
merhametle yaklaşmaya yönlendirir. İnsanların barış içinde, kardeşçe yaşaması gerektiğini belirten Yunus
1. Mustafa Tatçı, Divan, s. 17-49; Mustafa Tatçı, TDVİA, “Yunus Emre” maddesi”, C 43, s. 600-606.
131
Emre, toplumda ayrılığa yol açacak söz ve davranışlardan kaçınılmasını ister. İnsanlar arasında ırk, renk, din, dil
ayrımı gözetilmemesini öğütler; başkalarına kin ve düşmanlık beslemenin yanlış olduğunu belirtir. Bu konuyla
ilgili olarak bir şiirinde şöyle der:
“Adımız miskindir bizim, düşmanımız kindir bizim.
Biz kimseye kin tutmazuz, kamu âlem yârdır bize.” (1)
ETKİNLİK
“İlim İlim bilmekdir, ilim kendin bilmekdir.
Sen kendini bilmezsin, ya nice okumakdır.
Okumakdan mana ne, kişi Hakk’ı bilmekdir.
Çün okudun bilmezsin, ha bir kuru emekdir.”
(Yunus Emre, Divan, s. 144.)
Yunus Emre, yukarıdaki şiirinde neler anlatmak istiyor? Arkadaşlarınızla konuşunuz.
3. TÜRKLERDE PEYGAMBER VE EHL-İ BEYT SEVGİSİ
DÜŞÜNELİM
Salâvat getirmek ne demektir? Salâvat nasıl söylenir?
Aziz milletimiz dinî değerleri samimiyetle benimsemiş, onlara her zaman önem vermiş ve sahip çıkmıştır.
Milletimizin gönlünde Hz. Muhammed’in (s.a.v.) ise ayrı bir yeri olmuştur. Türkler, Allah’ın (c.c.) kutlu peygamberi Hz. Muhammed’i (s.a.v.) her zaman çok sevmiştir. Ona olan sevgisini, saygısını ve bağlılığını da her fırsatta
göstermiştir. Milletimiz, ağızdan çıkabilecek kötü bir söz sebebiyle ve Allah’ın Resulü’ne (s.a.v.) saygısızlık olur
diye çocuklarına Muhammed adını koymamaya özen göstermiştir. Bunun yerine, Hz. Peygamber’in (s.a.v.) adını
biraz değiştirip çocuklarına Mehmet ismini vermiştir. Mehmet, milletimizin erkek çocuklarına en fazla verdiği isimlerden biridir. Bunun yanı sıra aziz milletimiz, Peygamberimiz’in (s.a.v.) adlarından Ahmet, Mahmut ve
Mustafa’yı da çocuklarına sıklıkla isim olarak vermiştir. Böylece Resulullah’ın (s.a.v.) adını yaşatmayı amaçlamıştır. Kültürümüzde gül, Hz. Peygamber (s.a.v.) sevgisinin sembolü kabul edilmiştir. Milletimiz, Peygamber (s.a.v.)
sevgisiyle âdeta özdeşleşen gülü de çocuklarına ad olarak vermiştir. Gül, Gülşah, Gülcan, Gülden, Ayşegül, Fatmagül, Songül vb. isimleri çocuklarına ad olarak koymuştur.
BİLGİ NOTU
Allah Resulü’nün (s.a.v.) dünyayı şereflendirdiği mübarek gece, her yıl milletimizce Mevlit Kandili olarak
coşkuyla kutlanmaktadır. Bu gecede Sevgili Peygamberimiz’e (s.a.v.) salâvatlar getirilmekte, yapılan dualarla, okunan mevlitlerle Hz. Peygamber (s.a.v.) anılmaktadır. Ayrıca ülkemizde her yıl, Peygamberimiz’in
(s.a.v.) doğduğu 20 Nisan’ı da içine alan 14-20 Nisan tarihleri Kutlu Doğum Haftası olarak kutlanmaktadır.
Bu hafta boyunca Hz. Muhammed’i (s.a.v.) ve onun ahlakını, örnekliğini konu alan paneller, konferanslar vb.
etkinlikler yapılmaktadır.
1. Yunus Emre, Divan, s. 267.
132
Gül, kültürümüzde Hz. Muhammed (s. a.v.) sevgisinin sembolü olmuştur.
Osmanlı Padişahları, Resulullah’ın (s.a.v.) doğduğu Mekke ile on yıldan fazla yaşadığı ve vefat ettiği
Medine’ye de çok önem vermiştir. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) mübarek hatıralarını barındıran bu iki şehre hizmet
etmeyi büyük bir onur saymışlardır. Buraları korumayı, geliştirmeyi büyük bir hizmet kabul etmişlerdir. Her yıl
Mekke ve Medine’ye surre alayları denilen hediyeler göndermişlerdir. Aziz milletimiz, Peygamber Efendimiz’e
(s.a.v.) ait hatıraları, emanetleri özenle korumuştur. Ona ait en küçük bir eşyayı bile büyük bir saygı ile muhafaza
etmiştir. Sevgili Peygamberimiz’e (s.a.v.) ait kılıç, hırka, ayak izi, sakal, mektup vb. eşyaların da içinde olduğu
emanetler, Topkapı Sarayı’nın Mukaddes Emanetler bölümünde asırlardır büyük bir saygıyla korunmakta, her
yıl binlerce Müslüman tarafından ziyaret edilmektedir. Adı anılan sarayın bu bölümünde yüzyıllardır yirmi dört
saat sürekli Kur’an-ı Kerim okunmaktadır.
Milletimiz, Sevgili Peygamberimiz’in (s.a.v.) adı anıldığında salâvat getirmeyi bir görev bilir. Çünkü Resulullah’ın
(s.a.v.) adı anıldığında salâvat getirmek, ona olan sevgi ve saygımızın bir gereğidir. Kur’an-ı Kerim’de bu konuda,
“Allah ve melekleri, Peygamber’e çok salâvat getirirler. Ey müminler! Siz de ona salâvat getirin ve tam bir
teslimiyetle selam verin.” (1) buyrulmaktadır.
BİLGİ NOTU
“Sallallâhü aleyhi ve sellem”
“Allâhümme salli alâ seyyidinâ Muhammed”
“Es-salâtü vesselâmü aleyke ya Resûlallah” vb. ifadeleri söylemeye salâvat getirmek denir.
Milletimizin Hz. Muhammed’e (s.a.v.) olan sevgi ve saygısı, kültür tarihimizde önemli yeri olan eserlerde
de açıkça görülmektedir. Peygamberimiz’le (s.a.v.) ilgili naat, mirâciye, şemâil vb. türden pek çok eser kaleme
alınmıştır. Şairlerimiz, düşünürlerimiz eserlerinde Hz. Peygamber’e (s.a.v.) olan sevgi, saygı ve bağlılıklarını dile
getirmişlerdir. Örneğin Hoca Ahmet Yesevî, bir şiirinde şöyle demiştir:
“Ey dostlar, bildireyim, Hakk Resulü’nden
Ümmet olsan, işitip salât selam söyleyin dostlar.
O büyük ve küçük âlemler için rahmettir
Ümmet olsan, işitip salât selam söyleyin dostlar.” (2)
1. Ahzâb suresi, 56. ayet.
2. Ahmet Yesevî, Divan-ı Hikmet, s. 194.
133
Yunus Emre de
“Canım kurban olsun senin yoluna
Adı güzel, kendi güzel Muhammed.
Gel şefaat eyle kemter kuluna
Adı güzel, kendi güzel Muhammed.” (1)
ifadeleriyle başlayan şiirinde Hz. Peygamber’e (s.a.v.) olan sevgisini belirtmiştir. Millî şairimiz M. Âkif Ersoy, Hz.
Peygamber’i (s.a.v.) şöyle övmüştür:
“Dünya neye sahipse onun vergisidir hep
Medyun ona cemiyeti, medyun ona ferdi,
Medyundur o Masum’a bütün beşeriyet
Ya Rab bizi mahşerde bu ikrar ile haşr et.” (2)
Büyük şair ve düşünür Necip Fazıl Kısakürek de
“Sende insan ve toplum, sende temel ve bina
Ne getirdin götürdün, bildirdinse âmennâ.” (3)
diyerek Resulullah’a (s.a.v.) bağlılığını belirtmektedir.
Sözlükte “ev halkı” anlamına gelen Ehl-i Beyt, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) ev halkı için, aile fertleri için kullanılan bir kavramdır. Ehl-i Beyt’in kimlerden oluştuğu konusunda İslam âlimleri çeşitli görüşler ileri sürmüşlerdir.
Yaygın görüşe göre Ehl-i Beyt; Hz. Peygamber’in (s.a.v.) kızı Hz. Fâtıma (r.a.), damadı Hz. Ali (r.a.) ve torunları
Hz. Hasan (r.a.) ile Hz. Hüseyin’den (r.a.) oluşmaktadır. Kur’an-ı Kerim’de yer alan bir ayette, “…
Namazı kılın, zekâtı verin, Allah’a ve Resulüne itaat edin. Ey Ehl-i Beyt! Allah sizden, sadece günahı gidermek ve sizi tertemiz yapmak
istiyor.” (4) buyrulur. Bir gün Peygamberimiz
(s.a.v.) abasının altına kızı Hz. Fatıma’yı (r.a.), damadı Hz. Ali’yi (r.a.), torunları Hz. Hasan (r.a.) ve
Hz. Hüseyin’i (r.a.) aldı. Ellerini açıp şöyle dua etti:
“Allah’ım! Bunlar benim Ehl-i Beyt’imdir. Bunlardan günahı gider ve bunları tertemiz kıl.” (5)
Hz. Ali (r.a.) ve Hz. Fâtıma (r. a.) Ehl-i Beyt’tendir (Ali ve
Fâtıma yazılı hüsn-ü hat).
ETKİNLİK
Peygamber Efendimiz’i (s.a.v.) niçin sevmeliyiz? Ona olan sevgimizi ve bağlılığımızı nasıl ortaya koyabiliriz? Düşüncelerinizi sınıfta açıklayınız.
1.
2.
3.
4.
5.
Yunus Emre, Divan, s. 319.
M. Âkif Ersoy, Safahat, s. 499.
Necip Fazıl Kısakürek, Çile, s. 77.
Ahzâb suresi, 33. ayet.
Tirmizî, Menâkıb, 3870.
134
Peygamber Efendimiz (s.a.v.), “Nimetleriyle sizi beslediği için Allah’ı sevin. Beni de Allah’ı sevdiğiniz
için sevin. Ehl-i Beyt’imi de benim sevgim için sevin.” (1) buyurmuştur. Aziz milletimiz, Hz. Peygamber’e
(s.a.v.) olan sevgisinin bir göstergesi olarak onun Ehl-i Beyt’ine de her zaman sevgi ve saygı göstermiştir. Ehl-i
Beyt’i, Allah Resulü’nden (s.a.v.) bir parça, bir yadigâr olarak görmüştür. Ehl-i Beyt’i sevmeyi, Resulullah’ı (s.a.v.)
sevmenin bir gereği kabul etmişlerdir. Çocuklarına Hz. Peygamber’in (s.a.v.) isimleriyle birlikte Ehl-i Beyt’ten
olan Hz. Ali (r.a.), Hz. Fâtıma (r.a.), Hz. Hasan (r.a.) ve Hz. Hüseyin’in (r.a.) isimlerini de çok fazla koymuşlardır. Hz.
Hasan’ın (r.a.) soyundan gelenlere seyyid, Hz. Hüseyin’in (r.a.) soyundan gelenlere ise şerif denilmiştir.
Milletimiz hem Hz. Muhammed’e (s.a.v.) hem de Ehl-i Beyt’e olan sevgi ve saygısının bir gereği olarak Ehl-i
Beyt evladına, Peygamber (s.a.v.) soyundan gelenlere hürmet etmiştir. Osmanlılar zamanında, Yıldırım Beyazıt
(1389-1402) zamanında, seyyid ve şeriflerin isimlerinin doğru bir şekilde tespit edilebilmesi için Nakibu’l-Eşraf
müessesesi oluşturulmuştur. Bu müessese, Peygamber (s.a.v.) soyundan gelenlerin doğum ve ölümlerini tespit
etmek, onları soylarının temizliğine ve asaletine yakışmayacak durumlara düşmekten korumak, haklarını korumak vb. işlerle görevliydi. Milletimizin gönlünde Hz. Ali’nin (r.a.) ayrıcalıklı bir yeri vardır. Kültürümüzde Hz. Ali
(r.a.) “Allah’ın Arslanı” olarak anılır. Onun kahramanlıkları yıllarca halk sohbetlerinde anlatılmıştır. Hz. Ali (r.a.) ile
birlikte onun efsane hâline gelen kılıcı Zülfikâr da âdeta yiğitliğin ve kahramanlığın sembolü hâline gelmiştir.
Ayrıca Hz. Ali (r.a.), milletimizin tasavvuf anlayışında “evliyanın başı” olarak kabul edilir. Örneğin Yunus Emre bir
şiirinde Ehl-i Beytle ilgili şöyle der:
“Fatma ana gözü yaşı,
Hasan ile Hüseyin’dir.
Hazret Ali babaları,
Muhammed’dir dedeleri,
Arşın iki gölgeleri
Hasan ile Hüseyin’dir.” (2)
Hasan radıyallâhü anh yazılı bir
levha
4. TÜRKLERİN İSLAM MEDENİYETİNE KATKILARI
DÜŞÜNELİM
“İslam medeniyeti” denilince aklınıza neler gelmektedir?
Bir ülkenin, bir toplumun maddi ve manevi varlıklarının, fikir, sanat çalışmalarıyla ilgili niteliklerinin tümüne
medeniyet denir. Dünya üzerinde tarih boyunca çok çeşitli medeniyetler ortaya çıkmış ve hüküm sürmüştür.
Bunlardan biri de İslam medeniyetidir. Bütün medeniyetlerde az veya çok, diğer medeniyetlerin etkisi ve izi
görülür. Esas itibarıyla özgün bir medeniyet olan İslam medeniyeti de Çin, Bizans, İran ve Hint medeniyetinden
belli ölçüde etkilenmiştir. Hz. Muhammed (s.a.v.) zamanında temelleri atılan İslam medeniyeti, yüzlerce yıllık
bir süreçte, çok farklı milletlerin ve toplumların da katkısıyla şekillenmiştir. İslam medeniyeti Araplara, Türklere,
İranlılara ya da başka bir millete mal edilemez. Aksine bu medeniyet, İslam dinini benimsemiş olan farklı milletlerin ortak ürünü sayılır. Her millet ve toplum, çeşitli alanlarda İslam medeniyetine katkı sağlamıştır.
1. Tirmizî, Menâkıb, 3792.
2. Yunus Emre, Dîvân, s. 274.
135
BİLGİ NOTU
İslam medeniyeti, Kur’an ve sünnet temeline dayanır. Çünkü medeniyetimize şekil veren en temel unsurlar, aynı zamanda dinimizin temel kaynakları da olan Kur’an-ı Kerim ve sünnettir. Bu yönüyle İslam medeniyeti, kökü vahye dayanan, dinî ilkelerle şekillenen orijinal bir medeniyettir. Bununla birlikte hiçbir medeniyet, başka medeniyetlerden tamamen bağımsız olarak düşünülemez.
Türkler, İslamiyeti kabul ettikleri ilk dönemlerden itibaren edebiyat alanında birçok büyük yazar, şair ve
düşünür yetiştirmişlerdir. Bu yazar ve düşünürler de önemli eserler kaleme almışlardır. Yusuf Has Hâcip’in Kutadgu Bilig, Kaşgarlı Mahmut’un Divan-ı Lugati’t-Türk, Edip Ahmet Yüknekî’nin Atabetü’l-Hakâyık adlı eserleri
Türk-İslam edebiyatının ilk önemli örnekleri arasında sayılabilir. Hoca Ahmet Yesevî, Hacı Bektaş Veli, Yunus
Emre, Mevlânâ gibi şair, düşünür ve mutasavvıflar da görüşleriyle, eserleriyle İslam kültür ve medeniyetinin
zenginleşmesine büyük katkı sağlamışlardır.
Aziz milletimiz, İslam sanat dalları arasında önemli yer tutan hüsn-ü hat, tezhip ve minyatür alanında da
önemli üstatlar yetiştirmişlerdir. Arap harfleriyle güzel yazı yazma sanatı olan hüsn-ü hat alanındaki üstatlara
örnek olarak Şeyh Hamdullah (öl. 1520), Ahmed Şemseddin Karahisarî (öl. 1556), Hafız Osman (öl. 1698), İsmail
Zühtü (öl. 1806) ve kardeşi Mustafa Rakım (öl. 1826) verilebilir.
Tezhip; yazma kitap, levha ve cilt kapaklarının bezenmesinde ezilmiş varak, altın ve çeşitli renklerin kullanılmasıyla uygulanan süsleme sanatıdır. Türkler bu alanda da Şah Kulu (öl. 1556) ve Kara Mehmet Çelebi (öl. 16.
yüzyıl) gibi önemli üstatlar yetiştirmişlerdir.
Kitreli su üzerine serpilen boyalarla bezenmiş kâğıt ve bunu hazırlama sanatı olan ebru da milletimizin
önem verdiği ve büyük sanatçılar yetiştirdiği sanat dallarından biridir. Mehmet Efendi (öl. 1773), Şeyh Sadık
Efendi (öl. 1846) ve Necmettin Okyay (öl. 1976) bu alanda öne çıkmış sanatçılarımızdandır.
Genellikle el yazması kitaplarda kullanılan, küçük boyutlu renkli resim anlamına gelen minyatür
alanında da Türkler önemli üstatlar yetiştirmişlerdir.
Nakkaş Osman (öl. 16. yüzyıl sonu), Levnî (öl. 1732)
ve Nigârî (öl. 1886) en önemli minyatür ustalarımız
arasında sayılabilir.
Milletimiz, musiki alanında da önemli bestekârlar
yetiştirmiştir. Itrî (öl. 1711), Dede Efendi (öl. 1846),
Hacı Arif Bey (öl. 1885) bu alanda akla gelen önemli
örnekler arasında sayılabilir.
Milletimizin İslam kültür ve medeniyetine en fazla
katkı sağladığı alanlardan biri de mimaridir. Türkler,
İslam dinini kabul ettikleri ilk dönemlerden itibaren
Levnî’nin, mehter alayını gösteren bir minyatürü (Vehbî’nin
Surnâme adlı eserinden)
mimari alanında önemli çalışmalar yapmışlar, İslam
mimarisine önemli yenilikler getirmişlerdir. Milleti-
miz, hâkimiyet kurduğu topraklarda; Anadolu’dan Balkanlara, Orta Doğu’dan Afrika’ya kadar pek çok bölgede
sağlam, estetik değeri yüksek yapılar inşa etmiştir. Karahanlılarla başlayan, Selçuklularla gelişen ve Osmanlılar
zamanında zirveye ulaşıp altın çağını yaşayan Türk-İslam mimarisine ait pek çok eser günümüze ulaşmıştır.
136
Konya’da Alaaddin Camisi, Karatay Medresesi, Sırçalı Medrese ve İnce Minareli Medrese; Sivas’ta Gök Medrese ve İzzeddin Keykavus Dârüşşifası; Erzurum’da Hatuniye Medresesi ve Çifte Minareli Medrese; Bursa’da Ulu
Cami ile Yeşil Cami; İstanbul’da Şehzadebaşı, Süleymaniye, Fatih ve Sultan Ahmet camileri; Edirne’de Selimiye
Camisi bu eserlere verilebilecek çok sayıda örnekten sadece birkaçıdır. Mimari alanında milletimiz arasından
çok değerli sanatçılar, büyük ustalar yetişmiştir. Eserleri günümüzde bile dimdik ayakta kalan, hâlâ ihtişamını
koruyan, binlerce insan tarafından ziyaret edilen ve hayranlıkla izlenen, büyük usta Mimar Sinan ile Sultan Ahmet Camisi’nin mimarı Sedefkâr Mehmet Ağa’yı bu alanda örnek olarak verebiliriz.
Sultan Ahmet Camii (İstanbul) ve Gök Medrese (Sivas)
BİLGİ NOTU
Mimar Sinan, 90 yılı aşkın ömrü boyunca toplam 73 cami, 49 mescit, 50 medrese, 7 su kemeri, 7 köprü, 27
saray, 18 kervansaray, 6 gıda deposu, 31 hamam, 18 türbe yapmıştır. İstanbul’daki Şehzadebaşı Camii, Süleymaniye Camii ile Edirne’deki Selimiye Camisi onun günümüze ulaşan en önemli eserleri arasında sayılabilir.
ETKİNLİK
Aşağıdaki şemaya, verilen örnekten de yararlanarak belirtilen sanat dallarında öne çıkmış iki Türk
sanatkârın ismi yazınız.
Türklerin İslam medeniyetine katkı sağladığı başlıca alanlar
Edebiyat
Yusuf Has
Hacip
Yunus
Emre
Musiki
..................
..................
..................
..................
Hüsn-ü hat
..................
..................
..................
..................
Tezhip
..................
..................
..................
..................
137
Ebru
..................
..................
..................
..................
Minyatür
..................
..................
..................
..................
Mimari
..................
..................
..................
..................
5. TÜRKLERİN BİLİME KATKILARI
DÜŞÜNELİM
Birunî, İbn-i Sinâ, Uluğ Bey kimdir? Bunlar hakkında neler biliyorsunuz?
Türkler, İslam kültür ve medeniyetine, edebiyat ve sanat yanında, bilimsel alanda yaptıkları çalışmalarla
da önemli katkılar sağlamışlardır. Milletimiz, Müslümanlığı kabul ettiği ilk dönemlerden itibaren büyük bilim
insanları yetiştirmiştir. Aziz milletimizin arasından gerek dinî ilimlerde gerekse pozitif bilimlerde önemli çalışmalar yapmış birçok bilgin yetişmiştir.
Milletimiz tefsir, hadis, kelam, İslam tarihi vb. dinî ilimler alanında büyük âlimler yetiştirmiştir. Örneğin İmam-ı
Âzam Ebu Hanife büyük bir din bilginidir ve Türktür. Mâturîdîlik mezhebinin kurucusu sayılan İmam Mâturîdî de
Türk asıllı büyük bir din âlimidir. O, kelam ve akait alanındaki görüşleriyle İslam dünyasında meşhur olmuştur.
Kütüb-i Sitte’nin birincisi olan ve en önemli hadis kaynağı kabul edilen Sahih-i Buhârî adlı eserin müellifi, Buhara
Türklerinden olan İmam-ı Buhârî’dir (öl. 869). Yine Kütüb-i Sitte’den biri olan Sünen-i Tirmizî adlı eserin yazarı
da Tirmiz Türklerinden olan İmam-ı Tirmizî’dir (öl. 892). El-Keşşaf adlı eserin müellifi meşhur müfessir Zemahşerî
(öl. 1143), ünlü fıkıhçı Kadı Ebussud Efendi (öl. 1574), Kısas-ı Enbiyâ ve Tevarih-i Hulefa adlı İslam tarihi kitabının
yazarı ve aynı zamanda bir devlet adamı olan Ahmed Cevdet Paşa (öl. 1895) da Türkler arasından yetişen çok
sayıda âlime örnek olarak verilebilir. Hak Dini Kur’an Dili adlı tefsirin yazarı Elmalılı Muhammed Hamdi Yazır (öl.
1942) ile Hukuk-u İslamiyye ve Istılahat-ı Fıkhiyye Kamusu ve Bilmen Tefsiri adıyla bilinen eserlerin müellifi Ömer
Nasuhi Bilmen (öl. 1971) de Cumhuriyet Dönemi’nde yetişmiş âlimlerimiz arasında öne çıkanlardandır.
Sünen-i Tirmizî ve Ömer Nasuhi Bilmen’in tefsiri
Türkler pozitif bilimler alanında da bilime önemli katkılar yapmışlardır. Örneğin Batılıların Algorismus adıyla
tanıdığı, cebir ilminin kurucusu sayılan büyük matematikçi Harezmî (öl. 847’den sonra) Türk’tür. Cebir alanında
eser kaleme alan ilk kişi olan Harezmi, cebir kavramını matematiğe kazandıran kişidir. O, eserlerinde Avrupalıların bilmediği sıfırı kullanarak cebirsel işlemleri geometrik düşüncelerle temellendirmiştir.
Büyük Türk bilgini Farabî (öl. 950) de felsefe alanındaki görüşleriyle ön plana çıkmış, bunun yanı sıra mantık,
astronomi, matematik gibi alanlarda da çalışmaları olan önemli bir bilim insanıdır. İhsâu’l-Ulûm adlı eserinde
ilimleri kendine özgü bir tasnifle sınıflandırmıştır.
138
Müslüman Türkler tıp alanında da büyük bilginler yetiştirmiş, önemli çalışmalar yapmışlardır. Bu alanda
akla gelen ilk isim İbni Sina’dır (öl. 1037). Onun en önemli eserleri Kitabu’ş-Şifa ve el-Kanun fi’t-Tıp’tır. el-Kanun
fi’t-Tıp, Avrupa üniversitelerinde yüzyıllarca temel ders kitabı olarak okutulmuştur. İbni Sina enfeksiyonu tanımlamış, menenjit hastalığını doğru bir şekilde tespit etmiş, idrar tahlili yaparak idrar şekerini bulmuş ve şeker
hastalığının tedavisi üzerinde çalışmıştır.
Biruni (öl. 1048); astronomi, matematik, fizik, tıp, coğrafya, tarih ve dinler tarihi başta olmak üzere çeşitli
alanlarda önemli eserler veren, Türk-İslâm ve dünya tarihinin en tanınmış ilim adamlarından biridir. Onun yaşadığı döneme “Birunî Asrı” denilmiştir. Birunî, gezegenlerin hareketleriyle ilgili çalışmalar yapmış, Dünya’nın
dönüş hızı ile ilgili tespitlerde bulunmuş, yer çekimine işaret etmiştir. Dinler tarihiyle ilgili de önemli araştırmalar yapmış ve bu konuda eser yazmıştır.
Ünlü Türk bilgini ve hükümdarı Uluğ Bey (öl. 1449), astronomi ve matematik alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Ayrıca onun Semerkant’ta kurduğu rasathane meşhurdur. Bu rasathanede önemli çalışmalar yapılmış,
teleskobun icadına kadar etkin şekilde kullanılan astronomi tabloları oluşturulmuştur. Uluğ Bey, astronomiyle
ilgili ansiklopedik bir eser de hazırlamıştır. “Uluğ Bey zici” adıyla bilinen astronomi cetvellerini hazırlamıştır.
Onun yetiştirdiği Ali Kuşçu (öl. 1474) da Fatih Sultan Mehmet döneminin önemli bilim insanlarından biridir. Ali
Kuşçu, astronomi ile ilgili önemli çalışmalar yapmış, Dünya’nın yüz ölçümü ile İstanbul’un enlem ve boylamını
hesaplamıştır. “Uluğ Bey zici” adıyla anılan astronomi cetvellerine şerh yazmıştır.
Türkler coğrafya alanında da önemli eserler ortaya koymuşlardır. Bu alanda en önemli örnek, ünlü Türk denizcisi, matematikçisi ve coğrafyacısı Piri Reis’tir (öl. 1554). Piri Reis’in, şimdikine yakın ölçülerde çizdiği Dünya
haritası çok önemlidir. Mir’atü’l-Memâlik adlı eseri yazan Seydi Ali Reis (öl. 1563) ve Seyahatname’siyle ünlü
Evliya Çelebi (öl. 1682) de bu alanda verilebilecek örnekler arasında sayılabilir. (1)
Piri Reis’in haritası, Topkapı Sarayı Müzesi-İstanbul
Uluğ Bey Rasathanesi, Semerkant
ETKİNLİK
“İlim öğrenmek kadın ve erkek her Müslümana farzdır.”
“İlim ve hikmet, müminin yitiğidir. Onu nerede bulursa alır.”
(İbn-i Mâce, Mukaddime, 17.)
(Tirmizî, İlim, 19.)
Müslümanları bilimsel çalışmalara yönelten sebepler neler olabilir? Yukarıdaki hadisleri de dikkate
alarak tartışınız.
1. Mehmet Bayrakdar, İslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, s. 25-51,57-63,71-103, 109; Ümit Ergül, Kalender Yıldız, Müslüman İlim Öncüleri, s. 31-35, 38-43, 47-48, 61-62,69-71.
139
ÜNİTE DEĞERLENDİRME
1. Türklerin Müslümanlığı kabul etme süreci nasıl gerçekleşmiştir? Açıklayınız.
2. Türklerdeki Peygamber (s.a.v.) sevgisini örnekler vererek anlatınız.
3. Türklerin İslam medeniyetine katkıları özellikle hangi alanlarda olmuştur? Belirtiniz.
4. Türkler bilime hangi alanlarda ne gibi katkılar yapmışlardır? Söyleyiniz.
5. Fıkh-ı Ekber adlı eserin sahibi olan ve dört büyük fıkıh mezhebinden birinin kurucusu sayılan MüslümanTürk âlim aşağıdakilerden hangisidir?
A) İmam-ı Âzam Ebu Hanife
B) Ahmet Yesevî
C) Yunus Emre
D) Ahi Evran
6. Kelam alanında Kitabu’t-Tevhid ve Kitabu’l-Makâlât, tefsir alanında ise Te’vilâtü’l-Kur’an onun en önemli
eserleri arasında sayılabilir. Özellikle kelam ve akait alanındaki görüşleriyle ön plana çıkmıştır. İmamı Eş’arî ile
birlikte iki büyük itikadi mezhepten birinin kurucusu sayılır. İslam inançlarının sistemli hâle getirilmesinde, akıl
ve nakille temellendirilip ortaya konulmasında önemli rol oynamıştır. Türklerin büyük bölümü, itikatta onun
görüşlerini benimsemektedir.
Yukarıda sözü edilen âlim hangisidir?
A) İmam-ı Âzam Ebu Hanife
B) İmamı Mâturîdî
C) Ali er-Rıza
D) Mevlânâ
7. Batı Türkistan’da bulunan Sayram kasabasında doğmuş, Yesi’de vefat etmiştir. Hikmet adı verilen
şiirleriyle İslam’ın Türkler arasında benimsenmesinde ve yayılmasında önemli rol oynamıştır. Görüş ve düşünceleriyle Türk dünyası üzerinde derin tesirler bırakmış; Yunus Emre ve Hacı Bektaş Veli başta olmak üzere kendisinden sonra gelen pek çok düşünürü, mutasavvıfı etkilemiştir. Onun hikmetleri, Türkler arasında düşünce
birliğinin oluşmasında çok önemli rol oynamıştır. Şiirleri Divan-ı Hikmet adlı eserde toplanmıştır.
Yukarıda sözü edilen düşünür ve mutasavvıfımız hangisidir?
A) Yunus Emre
B) Ahi Evran
C) Ahmet Yesevî
D) Hacı Bektaş Veli
8. Aşağıdakilerden hangisi Mevlânâ’nın eseri değildir?
A) Makâlât
B) Mektubat
C) Divan-ı Kebir
D) Mesnevi
140
9. Türkler arasında iş ve ticaret ahlakının yerleşmesinde önemli rolü olan esnaf teşkilatı aşağıdakilerden
hangisidir?
A) Hanefilik
B) Mâturîdîlik
C) Mevlevilik
D) Ahilik
10. Mevlevilerin ney, kudüm gibi çalgılar eşliğinde, musiki ile birlikte belli bir ritim içinde belli bir düzen
içinde dönmelerine ne denir?
A) Sema
B) Raks
C) Salınım
D) Tekke
11. Ehl-i Beyt ne demektir?
A) Peygamberimiz’in (s.a.v.) yakın arkadaşlarıdır.
B) Peygamberimiz’in (s.a.v.) ev halkı, aile fertleridir.
C) Peygamberimiz’e (s.a.v.) ilk inananlardır.
D) Peygamberimiz’le (s.a.v.) sohbet etmiş Müslümanlardır.
12. I. Hz. Ali (r.a.)
II. Hz. Hüseyin (r.a.)
III. Hz. Ebu Bekir (r.a.)
IV. Hz. Fatıma (r.a.)
Yukarıdakilerden kaç tanesi Ehl-i Beyt’tendir?
A)1
B) 2
C) 3
D) 4
13. Aşağıda verilen bilgilerden doğru olanların başına “D”, yanlış olanların başına da “Y” yazınız.
(
) Türkler, Peygamberimiz (s.a.v.) zamanında kitleler hâlinde Müslümanlığı kabul etmişlerdir.
(
) Emeviler zamanında Türklerin Müslümanlığa geçişi bireysel düzeyde ve sınırlı kalmıştır.
(
) Türkler, fıkıh mezhebi olarak en çok Hanefi mezhebini benimsemişlerdir.
(
) Hz. Hasan (r.a.) Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) büyük oğludur.
(
) Yunus Emre, Bektaşililiğin kurucusu kabul edilmektedir.
(
) Mevlânâ, uzun yıllar Konya’da yaşamış ve burada vefat etmiştir.
(
) Hacı Bektaş Veli, fıkıh alanındaki görüşleriyle tanınmış bir âlimdir.
141
SÖZLÜK
A
akait: 1. İnanılan şeyler, inançlar, akideler. 2. İslam dininin iman esasları ve hükümleri. 3. Kur’an-ı Kerim ve
hadisler çerçevesinde İslam dininin iman esaslarını konu edinen ilim alanı.
alak: 1. Pıhtılaşmış kan, aşılanmış yumurta, embriyo. 2. İki ayrı cinsin üreme hücresi birbirlerini dölledikten
sonra, birbirini izleyen hücre bölünmeleriyle ve farklılaşmalarıyla oluşan küçük canlı modeli.
âlem: 1. Akıl ve duyu organlarıyla bilinebilen veya mevcudiyeti düşünülebilen Allah (c.c.) dışındaki bütün
varlıklar. 2. Yaratıcının varlığına işaret eden ve onun mevcudiyetinin bilinmesini sağlayan her şey. 3. Dünya,
cihan, kâinat.
âlim: 1. Bilgin, en iyi bilen, hakkıyla bilen, bilgili. 2. Temel İslam bilgilerini aldıktan sonra belirli bir ilim dalında daha çok ilerleyip uzmanlaşan kimse.
ambargo: 1. Bir kişinin başka kişilerle ilişkilerini engelleme, engelleyim. 2. Bir ülkenin dış dünyayla ilişkilerini engelleme, engelleyim.
amel: 1. Yapılan iş, eylem, fiil. 2. Çalışma, didinme, davranış, uygulama. 3. Bir kural veya dinî emrin yerine
getirilmesi. 4. Dünya ve ahirette ceza veya mükâfat konusu olan her türlü davranış. 5. Bir niyete ve amaca bağlı
olarak yapılan iş.
âmenna: İman ettik, inandık, kabul ettik.
arş: 1. Taht, çardak, çatı, tavan, kubbe. 2. Hükümranlık, şan, şeref. 3. İlahî tasarrufların emir ve idare merkezi.
4. Allah’ın (c.c.) gücünün ve büyüklüğünün en açık biçimde görüldüğü dokuzuncu kat gök.
arz: 1. Sunma, ortaya koyma, bir nesneyi gösterme, arz etme. 2. Yeryüzü.
ashab-ı kiram: Kerem, cömertlik ve şeref sahibi sahabiler.
ashap: 1. Arkadaşlar, dostlar, veliler, sahabe. Tekili sahabi. 2. Hz. Peygamber (s.a.v.) zamanında yaşamış,
Müslüman olarak Peygamber Efendimiz’i (s.a.v.) çok kısa süre de olsa görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve
yine Müslüman olarak ölmüş kimseler.
azamet: Ululuk, yücelik, büyüklük, güç ve kudrette büyüklük.
azap: 1. Ceza, elem, işkence, şiddetli acı hissi, bedensel ve ruhsal sıkıntı, çile, eziyet. 2. Allah’ı (c.c.) tanımayan veya Rabb’imizin (c.c.) emirlerine karşı gelenlere dünyada ve ahirette verilecek olan ilahî ceza.
azat: 1. Serbest bırakma. 2. Özgür, hür. 3. Köle veya cariyeyi hürriyetine kavuşturma.
B
baki: 1. Ölümsüz, kalıcı, yok olmayan. “Kalıcı, ölümsüz, devamlı, ebedî, sürekli, bütün varlıklar yok olduktan
sonra da zatıyla var olacak olan tek varlık” anlamında Allahü Teâlâ’nın (c.c.) esma-i hüsnasından biri.
batıl: 1. Yok olup giden, gerçek ve doğru olmayan, esassız, boş şey, boşa giden, hükümsüz, gerçeğe aykırı,
hikmetsiz, temelsiz. 2. Allah’ın (c.c.), Peygamberleri aracılığıyla bildirmiş olduğu dine uymayan her türlü inanç,
fikir, duygu, kanaat, tutum, davranış. 3. Kur’an-ı Kerim’de geçersiz sayılan amel ve ibadet, çirkin, faydasız ve
gayesiz iş, Allah’ın (c.c.) dışında ilah diye tapınılan put, gerçeği örten perde, gerçek bilgiye dayanmayan delil,
küfür, haksızlık.
bertaraf etme: Ortadan kaldırma, yok etme.
beşer: İnsan, insanoğlu.
biat: 1. Söz verme amacıyla el sıkma. 2. Birinin hâkimiyetini kabul etme ve emirlerine bağlılığını bildirme.
3. Halifelik makamına geçenin eli üzerine el koyarak veya el sıkışarak kişinin ona bağlılığını göstermesi ve itaat
edeceğine söz vermesi.
bilakis: Tersine olarak, tam tersine, tersine, aksine.
C
cariye:1. Eskiden savaşta ele geçirilen veya yabancı ülkelerden kaçırılıp özgürlükten yoksun bırakılan, alınıp
satılabilen, her konuda efendisinin isteklerine bağlı bulunan kadın köle. 2. Hukuki, iktisadi ve sosyal bakımdan
hür insanlara göre daha aşağı bir konumda bulunan kadın köle.
142
cemal: Yüz güzelliği.
cünüp: Cinsel ilişki veya başka sebeplerden dolayı cinsel tatmine ulaşarak meni gelmesi sonucunda boy
abdesti alması gereken kişi. 2. Bazı ibadetleri, boy abdesti almadığı için yerine getiremeyen kişi. 3. Dinin buyurduğu biçimde henüz yıkanmadığı için temiz sayılmayan (kimse), cenabet.
D
dârüşşifa: Sağlık hizmeti veren yer, sağlık kuruluşu.
debbağ: Derileri fiziksel ve kimyasal olarak çeşitli işlemlerden geçirerek meşin, sahtiyan, kösele hâline
getiren kimse.
defin: Ölüyü gömme.
dinar: Bahreyn, Cezayir, Irak, Kuveyt, Libya, Tunus, Ürdün ve eski Yugoslavya’da kullanılan para birimi.
E
eda etmek: Yapmak, yerine getirmek.
edep: 1. İyi ahlak, güzel terbiye, eğitim. 2. Utanma, zarafet, insanlara söz ve hareketlerle güzel davranışta
bulunma. 3. Bir toplumda örf, âdet ve kural hâlini almış iyi tutum ve davranışlar veya bunları kazandıran bilgi.
4. Allah (c.c.) ve Resulû’nün (s.a.v.) emrettiği bütün istekleri yerine getirip sakındırdıklarından kaçınarak elde
edilen güzel huy.
efrad: Fertler, kişiler, bireyler.
emin: 1. İnanılan, güvenilen kimse. 2. Emniyetli, tehlikesiz, güvenilir. 3. Kendisine bırakılan şeyi iyi koruyan,
emanete ihanet etmeyen. 4. Doğru sözlü, sözünde duran, vefalı.
emir: Başkan, yönetici, lider, önder.
emniyet: Güven, güvenlik.
enfeksiyon: Organizmada hastalığa yol açan mikrop, virüs, parazit vb. etkenlerin genel veya yerel gelişmesi, yayılması.
F
fâni: Gelip geçici, ölümlü.
fazilet: 1. Olgunluk, erdemlilik, üstünlük, değer, kıymet. 2. İffet, namus, güzel ahlak. 3. İnsanın doğuştan
sahip olduğu ve sonradan çalışma yoluyla geliştirip zenginleştirdiği güzel nitelikler.
feraset: 1. Çabuk seziş, zihin uyanıklığı, keskin zekâ, çok seri kavrayış kabiliyeti. 2. Akılla ve duyu organlarıyla bilinemeyen, ancak sezgi gücüyle ulaşılabilen bilgi; ilham, keşif, kalp gözüyle görme. 3. İnsanın Allah’a (c.c.)
karşı yükümlülüklerinin farkında olup bunları samimiyetle yerine getirdiği zaman insanda oluşan yetenek. 4.
Allah’ın (c.c.) sevdiği kullarının kalplerine ihsan ettiği bir nevi idrak, kavrayış.
fetva: 1. Fıkıh ile ilgili bir meselenin dinî hükmünü açıklayan cevap. 2. Hayatın akışı içerisinde Müslümanların
karşısına çıkan problemlere ilişkin, sahasında uzman olan İslam fıkıh âlimlerince gösterilen çözüm yolu.
feyiz: 1. Verimlilik, gürlük, ongunluk. 2. Akma, taşma, taşıp çoğalma. 3. İçten gelen sevgi ve saygı ile Allah’a
(c.c.) yönelen kimsenin kalbine doğan manevi haz, ilham, onu kuşatıp içine alan huzur.
fıkıh: 1. Derin anlayış, kavrayış, bir şeyi en ince ayrıntısına kadar bilme. 2. İbadet, cezalar ve muamelatla
ilgili dinî hükümleri Kur’an-ı Kerim ve Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sünnetinden çıkarılan ayrıntılı delillerle bilme.
3. Kişinin, günlük hayatta ve ahirette yararına ve zararına olan şeyleri bilmesi. 4. İslam’ın ibadet ve hukuk ilmi.
fıtrat: 1. Yoktan var etme, yaratma. 2. İnsanın yaradılıştan sahip olduğu fiziki özellikler. 3. İnsanın doğuştan
sahip olduğu ahlak, huy, karakter, tabiat. 4. Allah’ın (c.c.), tüm varlıkları kendi varlığını ve birliğini tanıyabilme
gücü ve yeteneği ile yaratması. 5. İnsanın yaradılışında bulunan ve hayatı anlamlandırma çabalarına yön veren,
çalışmakla elde edilemeyen ve inanmayı da içeren, insanın doğuştan getirdiği yetenek.
fütüvvet: Dinî ve mesleki birlik, esnaf teşkilatı.
G
gafil: Dikkatsiz, iyi düşünmeyen, uyanık olmayan. Haberi olmayan, ihtiyatsız, başına geleceği önceden
düşünmeyen. Allah’ı (c.c.) unutan. Kendi gayr-ı meşru zevkine dalan.
gasp: Bir malı sahibinin izni ve haberi olmadan zorla alma.
gayriihtiyari: İstem dışı, istemeden, farkında olmadan.
gazap: Öfke, kızgınlık, hiddet.
143
gıpta: İmrenme, güzel özellikleri nedeniyle bir kişiye benzemeye çalışma.
gönenmek: Mutlu, mesut olmak, rahat bir hayat sürmek, sevinç duymak, sevinmek, abat olmak.
H
habis: Kötü, uğursuz, alçak.
hadis: 1. Söz, haber. 2. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) sözleri, fiilleri ve takrirleri. 3. Kur’an-ı Kerim’deki açıklanması gereken yerleri açıklama, emir ve yasakları insanlara bildirme, Kur’an-ı Kerim’de hükmü olmayan konularda hüküm koyma, bireysel ve toplumsal hayatın tüm alanlarında kişileri ahlaken geliştirme amacıyla Hz.
Muhammed’in (s.a.v.) söylediği sözler.
hak: 1. Gerçek, doğru, gerçeğe uygun. 2. Adalet. 3. Hak. 4. İslam. 5. Bir iş ve emeğin maddi veya manevi
karşılığı. 6. Bir şeye, aslına uygun olarak inanma, bu şekilde kazanılan inanç ve bilgi. 7. Dinin veya hukuk düzeninin tanıdığı yetki ve ayrıcalık.
Hak: “Her şeyi bir hikmete göre -gerekçesine uygun olarak- kullarının dünyada ve ahirette yararlarını
gözeterek adaletli bir biçimde yaratan, kendisinin varlığı sürekli olan ve bütün hayatı yönlendirmesi, nimetler
vermesi kesintisiz biçimde devam eden” anlamında Allah’ın (c.c.) esma-i hüsnasından biri.
halife: 1. Birinin yerine geçen, vekil, vekil olduğu kişi adına görev yapan kimse. 2. Hz. Peygamber’in (s.a.v.)
vefatından sonra onun yerine devlet başkanlığına geçen yöneticilerin ortak adı. 3. Tarihte bütün Müslümanların
ortak iradesiyle iş başına geçen ve yönetimde İslami kurallara uyma konusunda titizlik gösteren, işlerini adalet
ve istişare ile yürüten, toplumda adaletle hükmeden yönetici.
havra: Yahudilikte ibadet yeri.
hayâ: 1. Utanma, sıkılma duygusu. 2. Kişinin, Allah’a (c.c.) olan içten sevgi ve saygısından dolayı kötü, çirkin,
ahlak dışı ve günah olan davranışlardan rahatsız olması ve bunlardan kaçınması. 3. Kınanma endişesiyle dinî
kurallara aykırı davranmaktan kaçınma.
hayır: 1. Servet, mal. 2. İlim, hikmet. 3. Dinin ve aklın yapılmasını iyi, güzel ve yararlı gördüğü, kişinin sadece
Allah’ın (c.c.) rızasını gözeterek yaptığı iş, amel.
hayız: 1. Kadınların ay hâli, âdet görmesi, aybaşı. 2. Doğum veya başka bir rahatsızlık olmaksızın, ergenlik
çağındaki kız veya kadının döl yatağından gelen ve bir süre devam ederek bazı ibadetlerin yerine getirilmesine
engel olan kan.
hidayet: 1. Doğru yolu gösterme, doğru yolu bulma, rehberlik yapma, irşat etme. 2. Allah’ın (c.c.), kişiye
dünya ve ahirette huzurun kaynağı olan ve onu sürekli mutlu edecek yolu göstermesi. 3. Günahlarla iç içe bir
kimsenin dindar hâle gelmesi, günahlarını terk ederek İslam dinine uygun ahlak, ibadet ve davranışlar kazanması.
hikmet: 1. Bilgelik, felsefe. 2. Allah’ı (c.c.) gereği gibi bilme bilgisi. 3. İnsanın, varlıkların hakikatini, gerçek
yüzünü, gücü oranında bilip ona göre hareket etmesi. 4. Kur’an ve sünneti doğru bir şekilde anlayabilme ve
amel etme yeteneği. 5. Hüküm vermede doğru karar verme yeteneği. 6. İslam dinindeki hükümlerin konuluş
amaçları.
hilafet: Halifelik.
himaye: Koruma, gözetme, bakımını üstlenme.
hub: Güzel, sevimli.
hutbe: Cuma ve bayram namazı başta olmak üzere bazı ibadet ve törenlerin yerine getirilmesi esnasında
topluluğa yapılan konuşma.
I
ırz: Bir kimsenin, başkaları tarafından dokunulmaması ve saygı gösterilmesi gereken iffeti.
İ
ibret: 1. Ders alma, öğüt alma. 2. Yanlış davranışların yol açtığı kötü sonuçlardan ders alma. 3. Görünenden
görünmeyene geçme, nesneleri ve olayları dış yüzüne bakıp onlardaki hikmeti kavramaya çalışma, olaylardan
ders alıp doğru sonuçlar çıkarma ve buna göre davranma.
idrak: Anlama yeteneği, anlayış, akıl erdirme.
144
iffet: 1. Haramdan uzak durma, kötü söz ve işlerden kaçınma. 2. Cinsel konularda ahlak kurallarına bağlı
kalarak insanın namusunu, şerefini ve haysiyetini koruması.
ihram: 1. Hac veya umreye niyet eden kimsenin, diğer zamanlarda helal olan avlanmak, tıraş olmak, tırnak
kesmek gibi bazı davranışları, bu ibadetlerin esaslarını ya da bütün adabını tamamlayıncaya kadar kendisine
haram kılması. 2. Hac ve umreye niyet edenlerin, Kâbe’ye varmadan önce yasakların başladığı sınır yerleri olan
mikat bölgelerinden birinde niyet ederek giymeye mecbur oldukları dikişsiz beyaz kıyafet.
ihsan: 1. İyilik etme, iyi ve güzel davranma, güzel yapma, bağışlama, bağışta bulunma, ikram etme. 2.
İnsanın başta anne-babası olmak üzere diğer insanlara yönelik sevgi ve saygıya dayanan özverili tutumu. 3.
İnsanın, kendisinin Allah’ın (c.c.) huzurunda olduğunu hissetmeye çalışarak onu görüyormuşçasına ibadetlerini yerine getirmesi.
ihtar: Uyarı, uyarma.
ihtiva etmek: Kapsamak, içine almak.
ikamet: Bir yerde oturma, eğleşme.
ikrar: Benimseme, onama, tasdik etme, gizlemeden açıkça söyleme.
ilahî: 1. Allah’ a (c.c.) ait, Allah’la (c.c.) ilgili olan, Allah (c.c.) tarafından gönderilen.
iltifat: Birine güler yüz gösterme, hatırını sorma, tatlı davranma, ilgi gösterme, rağbet etme.
irşat: 1. Rehberlik etme, doğru yolu gösterme, kılavuzluk yapma. 2. Müslüman olmayanlara İslam’ı tanıtarak
onların Müslüman olmalarını sağlama veya Müslüman oldukları hâlde Müslümanlığın emir ve yasakları karşısında yanlış davrananları doğru olana çağırmak amacıyla yapılan dinî çalışma.
istifade: Yararlanma.
istişare: Bir iş hususunda iki veya daha fazla kişi arasındaki konuşma ve danışma, görüş alışverişinde bulunma.
itaat: 1. Boyun eğme, uyma, dinleme, söz dinleme, emre göre hareket etme, saygı gösterme. 2. Allah’ın
(c.c.), onun Kutlu Peygamberi’nin (s.a.v.) ortaya koyduğu emir ve yasaklara uyma.
itikadi: İnançla ilgili, İslam’ın inanç esaslarıyla ilgili olan.
itikat: 1. Gönülden bağlanma, samimi olarak inanma, inanç. 2. Belirli bir dinin, düşüncenin ya da felsefi
ekolün inanç esasları, prensipleri.
ittifak: Anlaşma, uyuşma, iş birliği, güç birliği yapma.
izzet: Değer, itibar, şeref, yücelik, kuvvet ve kudret, galebe, üstünlük, büyüklük.
K
kabile: Ortak bir atadan türediklerine inanılan toplumsal ve ekonomik ilişkilerinde anaerkil, ataerkil anlayışı
uygulayan geleneksel topluluk, klan.
kâhin: Doğaüstü yollardan gizli, bilinmeyen şeyleri, geleceği bilme iddiasında bulunan kimse.
kamu: Hep, bütün, herkes, bir ülkedeki halkın tümü.
kanaatkâr: Azla yetinen, elindeki ile yetinen, kanık, kanaatli, yetingen.
kavim: Aralarında töre, dil ve kültür ortaklığı bulunan, boy ve soy bakımından da birbirine bağlı insan
topluluğu, budun.
kefen: Ölünün, gömülmeden önce sarıldığı beyaz bez, kefen bezi, yakasız gömlek, yakasız mintan.
kelam: 1. Söz. 2. Söz söyleme. 3. “Dilediği varlıkla kendine has biçimde konuşması” anlamında Allah’ın (c.c.)
ezelî sıfatlarından biri. 4. İslam dininin inanç esaslarını konu edinen ilim.
kemter: Kötü, âciz, günahkâr.
kerem: 1. Soyluluk, ululuk, büyüklük, asalet. 2. Bağış olarak verme, iyilik, cömertlik, eli açıklık, lütuf.
kervansaray: Ana yollarda kervanların konaklaması için yapılan büyük han.
kıraat: 1. Okuma, telaffuz etme. 2. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) okuma biçimini örnek alarak Kur’an-ı Kerim’i
harflerin çıkış yerine ve tecvit kurallarına uygun olarak okuma. 3. Kur’an-ı Kerim’i güzel ve kurallarına uygun
okumayı öğretmeyi amaçlayan ilim dalı.
kırat: 1. Elmas, zümrüt vb. değerli taşların tartısında kullanılan ağırlık ölçü birimi. 2. Dirhemin on altıda
birini ifade eden eski bir ağırlık ölçüsü.
145
L
lafzı muhkem: Lafzı, sözleri sağlam, sağlamlaştırılmış, anlaşılır olan (Kur’an).
lohusalık: 1. Doğumdan sonraki yedi veya kırk günlük dönem. 2. Kadınların doğum yapmalarından itibaren en az bir, en fazla kırk gün süre ile rahimlerinden gelen kana bağlı olarak ortaya çıkan özel bir durum.
lütuf: 1. Bağış, iyilik etme, yardımda bulunma. 2. Kulu, Allah’ın (c.c.) af ve merhametine yaklaştıran, günahlara düşmekten uzaklaştıran her türlü yardım.
M
mabet: İbadet amacıyla yapılmış özel mekân, ibadet edilen yer, ibadethane.
mağfiret: 1. Örtme, gizleme, bağışlama, af. 2. Allah’ın (c.c.), kendisine içtenlikle tövbe eden ve hatasını
kabul edip bir daha işlememe konusunda söz veren kullarının günahlarını bağışlaması, affetmesi.
mahşer: Kıyamet günü sura ikinci kez üflendikten sonra bütün insanların diriltilerek mezarlarından kalkıp
dünyada iken yaptıkları her şeyin hesabını vermek üzere toplanacakları yer.
malik: Sahip.
malum: Bilinen, belli.
Maniheizm: İranlı düşünür Mani’nin III. yüzyılda kurduğu ve iyilik kötülük esasına dayalı dinî öğreti,
Manicilik.
medih: Övme.
medrese: İslam ülkelerinde, genellikle İslam dini kurallarına uygun bilimlerin okutulduğu yer.
medyun: Borçlu.
mesh etmek: Bir şeyi, vücudun bir organını elle sıvazlamak.
meşakkat: Güçlük, zorluk, sıkıntı.
meşru: 1. Yapılması için dinen izin verilmiş olan şey. 2. Şeriata, dine uygun olan, yasalara uygun.
Mevla: 1. Rab, efendi, seyit, sahip, malik, terbiye eden, birinin işini üzerine alan, veli. 2. Dost, yardımcı, lütuf
ve bağışta bulunan (Allah (c.c.)).
mezhep: 1. Gidilecek yer, gidilecek yol, yöntem, metot, ekol. 2. İslam kültüründe dinî ilimlerde uzman
olan bir müçtehidin, dinin ayrıntılarına ilişkin konularda, kendine özgü kural ve metotlarla meydana getirdiği
görüşler toplamı, içtihatlar.
miras: Birine, ölen bir yakınından kalan mal mülk, para veya servet, kalıt, bırakıt, tereke.
miskin: 1. Kendini geçindirecek zenginliğe sahip olmayan ancak durumu da bilinmediği için kendisine
sadaka verilmeyen ve kendisi de sadaka istemeyen kimse. 2. Allah’ın (c.c.) yüceliği ve büyüklüğü karşısında
kendi varlığını önemsemeyen, evrendeki yaratılanlarda Allah’ın (c.c.) eşsizliğini görebilen, derin kavrayış sahibi
kimse.
muallim: Öğretmen, öğretici.
muamelat: İslam fıkının; alım satım, kiralama, şirketler, anlaşmalar, yitik mallar, emanetler, kefalet, gasp,
bağış, vasiyet, miras, davalaşma, suçlar ve cezalar gibi insanlar arası ilişkileri düzenleyen bölümü.
muhabbet: 1. Sevgi. 2. Dostça konuşma, yarenlik.
muhafaza: Koruma, saklama.
musalla: Cenaze namazı kılınırken cenazenin üzerine konulduğu yüksekçe taş ya da yüksekçe masa.
mutasavvıf: 1. Tasavvufçu, tasavvufu yaymaya ve tanıtmaya çalışan, tasavvuf yoluna giren kimse. 2. İslam’ın
ahlaki değerlerini hayata katmayı ön plana çıkaran; insanın benliğini karartan inançsızlık, cimrilik, korkaklık, kin,
haset ve dedikodu gibi kötü davranışlardan kişiyi uzaklaştırmaya çalışan kimse.
mübarek: Kutlu, uğurlu, hayırlı, bereketli, değerli, kendisinde ilahi hayır bulunan.
müellif: Yazar.
müessese: Kurum, kuruluş.
münezzeh: 1. Temiz. 2. Uzak.
müstesna: 1. Bir bütünün veya kuralın dışında olan. 2. Dışında, ayrı, hariç tutularak. 3. Kural dışı.
mütefekkir: Düşünen, düşünür, düşünce insanı.
N
naat: Peygamber Efendimiz’in (s.a.v.) güzel vasıflarını, Türkçe, Arapça ve Farsça şiirlerle bildiren ve Allah
Resulü’nü öven, çeşitli makamlarda bestelenen dinî eserler.
nakil: 1. Kur’an ve sünnet. 2. İslam’da akıl dışında delil kabul edilen Kur’an, sünnet, sahabe sözü, icma vb.
146
namahrem: Mahrem olmayan, kendisiyle evlenilmesi dinen yasak olmayan.
nazil olmak: 1. İndirilmek. 2. Kur’an ayetlerinin Allah (c.c.) tarafından peygamberlere indirilmesi, gönderilmesi, vahyedilmesi.
Nazm-ı Celil: Celil olan Allah’ın (c.c.) kitabı Kur’an.
nefis: 1. Kişi, zat, varlığın kendisi. 2. Can. 3. Gönül, iç dünya. 4. Ruh. 5. Arzu, istek, tutku. 6. Kötü huy ve
davranışların kaynağı.
nesep: Soy, baba soyu.
nimet: 1. İyilik, mutluluk, bağış, ihsan. 2. Hayırlı mal, evlat, servet, sağlık, yiyecek, içecek gibi şeyler. 3.
Ekmek. 4. Allah (c.c.) tarafından insanlara iman başta olmak üzere her çeşit iyiliğin verilmesi ve her çeşit zararın
insandan uzaklaştırılması.
niyaz: Yalvarma, yakarma, dua.
nüfuz: Söz geçirme, güçlü olma, erk.
O
olgu: 1. Birtakım olayların dayandığı sebep veya bu sebeplerin yol açtığı sonuç, vakıa. 2. Varlığı deneyle
kanıtlanmış şey.
Ö
örf: 1. Güzel ve iyi iş, iyilik, ihsan. 2. Aklın ve dinin iyi ve güzel bulduğu, akıl tarafından reddedilmeyen güzel
şeyler. 3. Yasalarla belirlenmeyen, halkın kendiliğinden uyduğu ve toplumda eskiden beri sürdürülen söz ve
davranışlar.
P
peyderpey: Azar azar, bölüm bölüm, yavaş yavaş.
pir: 1. Yaşlı, ihtiyar kimse. 2. Bir tarikatın kurucusu durumunda olan kişi, tasavvuf yoluna giren ve kendini bu
yolda geliştirmek isteyen insanlara yararlı ve zararlı şeyleri göstererek örnek olan kimse. 3. Bir sanatın kurucusu,
üstadı.
R
Rab: 1. Yetiştiren, besleyen, büyüten, olgunlaştıran. 2. Allah (c.c.). 3. Yaratmış olduğu varlıkları sürekli
gözetim altında tutan, tüm varlıkların hayatlarını devam ettirebilmeleri için onlarla ilgili doğal kurallar koyan,
dünyada mutlu olmaları için katından kanunlar ve vahiyler gönderen.
Rahîm: “Yaratmış olduğu bütün varlıklara karşılıksız rızık veren, yarattıklarını koruyan, esirgeyen, bağışlayan, merhamet eden, ahirette ise sadece mümin kullarına şefkat edecek olan” anlamında Allah’ın (c.c.) esma-i
hüsnasından biri.
Rahmân: “Dünyada bütün canlılara şefkat gösteren, mümin-kâfir ayrımı yapmaksızın insanlara merhamet
eden, her türlü nimeti sürekli veren, rahmeti sonsuz olan.” anlamında Allah’ın (c.c.) esma-i hüsnasından biri.
rahmet: 1. İncelik, sevgi, şefkat, merhamet. 2. Birinin suçunu bağışlama, affetme. 3. Sevap, lütuf ve ihsan. 4.
Bütün varlıkların iyiliğini arzu edip onlara her türlü yardımda bulunma isteği.
rasathane: Gözlemevi.
refik: Dost, arkadaş.
rıza: Razı olma, hoşnut olma durumu.
riayet etme: 1. Sayma, saygı, ağırlama, itibar etme. 2. Uyma, boyun eğme.
rida: Örtü, belden yukarı örtülen şey, çar ve şal, hırka.
rivayet: Bir olayın, haberin veya sözün başkalarına nakledilmesi, anlatılması.
rüsvay: Ayıplanacak durumda olan, rezil.
S
sadık: 1. Doğru, gerçek. 2. Sağlam, güçlü, içten, samimi.
sahabi: 1. Arkadaş, dost, veli. 2. Hz. Peygamber (s.a.v.) zamanında yaşamış, Müslüman olarak Peygamber
Efendimiz’i (s.a.v.) çok kısa süre de olsa görmüş, onun sohbetinde bulunmuş ve yine Müslüman olarak ölmüş
kimse.
salih: 1. İyi, güzel, düzgün, faydalı, hayırlı. 2. Dinin emir ve yasaklarına uygun hareket eden, sorumluluk
bilinci taşıyan, inancı ile ameller arasında uygunluk bulunan samimi mümin. 3. İnancında, niyetinde, sözlerinde, davranışlarında dosdoğru olan ve hayatında doğruluğu benimseyen kimse.
147
sarf etmek: Harcamak, kullanmak.
selamet: Esenlik, iyilik, hayır ve güven.
sevk etmek: Göndermek, götürmek, sürüklemek, itmek, yöneltmek.
sıhhat: Sağlık, esenlik.
sinagog: Yahudilerin ibadet etmek için toplandıkları yer, havra.
Sübhan: Her türlü noksanlıktan, kusurdan münezzeh olan Allahü Teâlâ (c.c.).
sükûnet: Durgunluk, dinginlik, hareketsizlik, sessizlik, huzur, rahat, sükûn.
sünnet: 1. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) söz, fiil ve takrirlerini (onamalarını) içeren örnek davranışlar. 2. Hz.
Peygamber’in yapmış olduğu farz ve vacibin dışındaki tavsiyeler, öğütler. 3. Hz. Peygamber’in (s.a.v.) kendi
döneminde İslam toplumunu inanç, ibadet, tebliğ, hukuk, ekonomi, eğitim, ahlak, siyaset gibi çeşitli alanlarda
kısacası bireysel, toplumsal ve evrensel olmak üzere hayatın her alanında yönlendirip yönetmede, Kur’an başta
olmak üzere esas aldığı ilke ve prensipler bütününün oluşturduğu bir zihniyet, dünya görüşü.
Ş
şehadet etmek: Tanıklık etmek, şahitlik etmek.
şer: 1. Kötülük, fenalık, kötü olan şey. 2. Dinin ve aklın kötü gördüğü, zararlı kabul ettiği her şey. 3. Bu dünyada hukuki yaptırımları ve kınamayı, ahirette de cehennem azabını ve Allah’ın (c.c.) gazabını gerektiren kötü,
zararlı, söz ve davranışlar.
şerh: Bir anlatım veya kitabı açıklama, yorumlama.
T
taat: Allah’ın (c.c.) buyruklarını yerine getirme, Allah’a (c.c.) itaat etme, ibadet etme.
tahrifat: Bir şeyin aslını bozma, değiştirme.
tahsil etmek: 1. Parayı toplamak. 2. İlim öğrenmek.
takdim: Bir şeyi karşılıksız olarak birine verme, sunma. 2. Tanıtma, tanıştırma. 3. Öne alma, önceye alma.
takva: 1. Bilinçli davranma, uyanıklık, dikkatli olma, sakınma, korunma, korkma, endişelenme, kaygılanma.
2. Allah’ı görüyormuşçasına bir bilinç içerisinde farzları, vacipleri hakkıyla yerine getirme, Allah’ın (c.c.) rızasını kazanmak amacıyla nafileleri çokça yapma ve sünneti yerine getirme. 3. Haramları ve dinen şüpheli olan
durumları, dinin kötü gördüğü şeyleri terk etme.
talimat: Görevin gerektirdiği hizmetlerin başarıyla yürütülmesi için kumandan, başkan veya daire başkanları tarafından verilen, o hizmetle ilgili sorumluluk, düzen ve ilkeleri içine alan buyruklar.
tarikat: 1. Yol, takip edilen metot, meslek, yapılan iş. 2. Tasavvufta, Allah’ın (c.c.) rızasını elde etmek ve
Allah’ı (c.c.) görüyormuş gibi ibadet etme bilinci kazanmak için girilen ve kendine ait kuralları olan yol.
tasavvuf: 1. İslam’ın ruhi ve manevi yönünü öne çıkaran, insana Allah’ı (c.c.) görüyormuşçasına bir ibadet
ve davranış bilinci kazandırmayı amaçlayan düşünce biçimi, hayat tarzı. 2. Kötü huyları terk edip güzel huylar
edinme, Hz. Muhammed’in (s.a.v.) edep ve ahlakını davranış hâline getirme yolu.
tasadduk: 1. Bağışlama, sadaka verme, yardım etme, hayır yapma. 2. Allah (c.c.) yolunda harcama yapma,
zekât, sadaka ve fitre verme.
tasdik: Doğrulama, doğru olduğunu söyleme, onama.
tatmin: İstenen bir şeyin gerçekleşmesini sağlama, gönül doygunluğuna erme, doyum.
tavaf: 1. Dönme, çevresini dolaşma. 2. Hac ve umre ibadetini yapacak kişinin Kâbe’nin çevresini yedi kez
dönmesi.
tayin etmek: Belirlemek.
tecelli: 1. Belirme, görünme, ortaya çıkma. 2. Tasavvufta, Allahü Teâlâ’nın (c.c.) zat ve sıfatlarının gönülde
zuhur etmesi, görünmeyenin gönüllerde görünür hâle gelmesi.
tefekkür: 1. Düşünme, derin düşünme, fikir yürütme, kavramaya çalışma, kafa yorma. 2. Allah’ın (c.c.) ayetleri, yarattığı tüm varlıklar ve olaylar üzerinde kafa yorup düşünme, ibret alma, yaratan ile yaratılanlar arasında
ilgi kurma, Allah’ın (c.c.) Rablığını kavramaya gayret etme.
148
tefsir: 1. Kapalı bir şeyi açma, bir manayı açığa çıkarma ve bir şeyi açıklama. 2. İnsanın bilgi birikimi ve Arap
diline hâkimiyeti ölçüsünde Kur’an-ı Kerim metninin içerdiği manaları ortaya çıkarması, yorumlaması. 3. Kur’an
ayetlerinin anlamlarını açıklamaya, hükümlerinin ve bu hükümlerin dayandığı gerekçeleri açığa çıkarmaya ve
ayetleri belirli bir yöntem çerçevesinde yorumlamaya yarayan ilim dalı.
tenzih etmek: 1. Suç ve noksanlıktan uzak saymak. 2. Cenab-ı Hakk’ı (c.c.) her çeşit kusur, noksan, şerik gibi
hâllerden uzak bilip söylemek.
tesbih: 1. Allah’ı (c.c.) zatında, sıfatlarında, fiillerinde ve isimlerinde her türlü noksanlıktan uzak tutma. 2.
Allah’ı (c.c.) yüceliğine layık olmayan kusur ve eksikliklerden, yanlış nitelemelerden gerek inanç gerekse söz ve
kalp ile tenzih etme. 3. “Süphanallah” sözünü söyleme.
tesir: Etki.
tesis etmek: Kurmak, ortaya çıkarmak, oluşturmak.
teskin: Sakinleştirmek, rahatlatmak.
tilavet: Okuma, Kur’an okuma.
timsal: Örnek, simge, sembol.
U
umre: Hac mevsimi dışında, ihramlı olarak Kâbe’yi tavaf edip Safa ile Merve arasında sa’y yaptıktan sonra
tıraş olmak suretiyle ihramdan çıkarak yapılan ibadet.
Ü
ümmet: 1. Topluluk, cemaat, millet. 2. Din ve inanç birliği temelinde bir araya gelen ve aynı peygambere
bağlanan insanlar topluluğu, bir din üzerinde birleşen millet.
ümmî: Okuma yazma bilmeyen.
V
vahiy kâtibi: Hz. Peygamber’e (s.a.v.) vahyedilen ayet ve sureleri, vahyin başlangıcından kesilmesine kadar
yazan sahabeler.
vaka: Olay, hadise.
varak: 1. Yaprak. 2. Altın, gümüş veya başka madenler dövülerek oluşturulan ince, parlak yaprak.
vâris: Mirastan pay alma hakkı bulunan, mirasçı.
vasıta: Araç, aracı.
vecd: 1. Coşku, heyecan, aşırı sevgi, aşk. 2. Kalbe doğan Allah (c.c.) sevgisi. 3. Allah’ı (c.c.) anmaktan, ona
ibadet etmekten, onun eserlerindeki güzelliği ve evrendeki varlıklar arasındaki uyum ve dengeyi düşünmenin
sonunda kalpte oluşan ilahi aşkla kişinin kendinden geçmesi.
Y
Yahudi: Allah’ın (c.c.) Hz. Musa aracılığıyla İsrailoğullarına göndermiş olduğu Yahudilik inancına bağlı olan
kimse.
yâr: Sevgili, dost, tanıdık.
Z
zat: Kişi, kendi, öz.
zaviye: 1. Köşe, bucak, evin küçük odası, odanın bir köşesi. 2. Şehir ve kazaların kenarlarında veya uzak
yerlerde kurulan küçük tekke. 3. Bir dervişin, ibadetle meşgul olmak için çekildiği tenha yer.
zikir: 1. Adını söylemek, sözünü söylemek, anmak. 2. Okunması âdet olan duaları ve Kur’an ayetlerini sürekli
tekrarlamak. 3. Allah’ın (c.c.) bazı isimlerini, anlamlarını düşünerek belli sayıda ve belli miktarlarda okumak.
zina: Aralarında evlilik bağı olmayan kişiler arasındaki cinsel ilişki.
ziyan: Zarar, kayıp.
zulüm: 1. Baskı, şiddet, eziyet, işkence, haksızlık etme, haddi aşma. 2. Allah’a (c.c.) ortak koşma, sapıklık,
dalalet, Allah’ın (c.c.) birliğini inkâr etme. 3. Kendisine tanınan hukuki sınırı geçme, başkasının hakkını alma.
züht: 1. Yüz çevirme, değer vermeme, terk etme. 2. Ahirette mutlu olabilmek için kişiyi Allah’ı (c.c.) anmaktan alıkoyacak şeylerden yüz çevirme. 3. Kur’an ve sünnette dünya ve içindekiler nasıl tanıtıldıysa onları öylece
kabul edip dünyaya ve dünyalıklara tapmama.
149
KAYNAKÇA
ACLÛNÎ, İsmail b. Muhammed, Keşfu’l-Hafâ, Mısır, 1988.
ADAM, Baki, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi (TDVİA) “Tevrat” maddesi, C 41, s. 44, İslam
Araştırmaları Merkezi (İSAM) Yayınları, İstanbul, 2012.
Ahmed b. Hanbel, el-Müsned, Beyrut, 1990.
Atatürkçülük, Hazırlayan: Genelkurmay Başkanlığı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara 2001.
AYDEMİR, Abdullah, İslami Kaynaklara Göre Peygamberler, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 1992.
BAĞDADÎ, Ebu Bekir Ahmeb b. Sabit, Tarih–i Bağdat, Mısır, 1989.
BAYRAKDAR, Mehmet, İslam’da Bilim ve Teknoloji Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2000.
BOZKURT, Nebi, Mustafa Sabri Küçükaşcı, TDVİA, “Mescid-i Nebevî” maddesi, C 29, s. 287-28, İSAM
Yayınları, İstanbul, 2004.
BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail, el-Câmiu’s-Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1985.
BUHÂRÎ, Muhammed b. İsmail, el-Edebü’l-Müfred, Tercüme: Hanefi AKIN, Çelik Yayınları, İstanbul, 2013.
CİLACI, Osman, Günümüz Dünya Dinleri, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2002.
EBU DAVUD, Süleyman b. Eş’as, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1990.
EBU ZEHRA, Muhammed, Ebu Hanife, Tercüme: Osman KESKİOĞLU, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2005.
ERASLAN, Kemal, TDVİA “Ahmed Yesevî” maddesi, C 2, s. 159-161, İSAM Yayınları, İstanbul, 1989.
ERGÜL, Ümit; Kalender YILDIZ, Müslüman İlim Öncüleri, Çağlayan Matbaası, İzmir, 2005.
ERSOY, M. Âkif, Safahat, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2014.
ERUL, Bünyamin, TDVİA “Zeyd b. Sabit” maddesi, C 44, s. 320, İSAM Yayınları, İstanbul, 2013.
GÖLCÜK, Şerafeddin, Kelam Tarihi, Esra Yayınları, Konya, 1992.
GÜNER, Ahmet, Tarikatlar Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, İstanbul, 1990.
GÜRKAN, Salime Leyla , TDVİA “Zebur” maddesi, C 44, s. 171-173, İSAM Yayınları , İstanbul, 2013.
HACI Bektaş Veli, Makâlât, Hazırlayan: A. Said Aykut, Etkileşim Yayınları, İstanbul, 2007.
HAMİDULLAH, Muhammed, İslam Peygamberi, Çeviren: Salih TUĞ, İrfan Yayınevi, İstanbul, 1980.
HARMAN, Ömer Faruk, TDVİA “İncil” maddesi, C 22, s. 271-274, İSAM Yayınları, İstanbul, 2000.
HARMAN, Ömer Faruk, TDVİA “Eyüp” maddesi, C 12, s. 16-17, İSAM Yayınları, İstanbul, 1992.
İBN-İ HİŞAM, Ebu Muhammed Cemaluddin Abdülmelik, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Tercüme: Hasan EGE,
Ravza Yayınları, İstanbul, 2013.
İBN-İ İSHAK, Ebu Abdullah, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Tercüme: M. Şafi BİLLİK, Düşün Yayıncılık, İstanbul,
2012.
İBN-İ KESİR, Ebü’l-Fidâ’ İmâdüddîn İsmail b. Şihâbiddîn Ömer, es-Sîretü’n-Nebeviyye, Tercüme: Hanefi
AKIN, Çelik Yayınları, İstanbul, 2013.
İBN-İ MÂCE, Muhammed b. Yezid el-Kazvinî, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1987.
İlköğretim Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretim Programı, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara,
2010.
İlmihâl, Hazırlayan: Komisyon, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005.
KILAVUZ, A. Saim , TDVİA “Ali er-Rıza” maddesi, C 2, s. 436-438,İSAM Yayınları, İstanbul 1989.
KISAKÜREK, Necip Fazıl, Çile, Büyük Doğu Yayınları, İstanbul, 1986.
150
KÖKSAL, M. Âsım, Peygamberler Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2006.
KÖKSAL, M. Âsım, TDVİA, “Dârü’l-Erkam” maddesi, C 8, s. 520-521, İSAM Yayınları, İstanbul, 1993.
Kur’an-ı Kerim ve Açıklamalı Meali, Hazırlayan: Komisyon, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2007.
Kur’an-ı Kerim Meali, Hazırlayan: Halil ALTUNTAŞ, Muzaffer ŞAHİN, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları,
Ankara, 2005.
MEB Dinî Terimler Sözlüğü, Hazırlayan: Komisyon, Millî Eğitim Bakanlığı Yayınları, Ankara, 2010.
Mevlânâ Celaleddin-i Rûmî, Divan-ı Kebir, Hazırlayan: Abdülbaki GÖLPINARLI, Remzi Kitabevi, İstanbul,
1958.
MEVLÂNÂ Celaleddin-i Rûmî, Mesnevî, Tercüme: Süleyman NAHİFÎ, Timaş Yayınları, İstanbul, 2007.
MÜSLİM b. Haccac el-Kuşeyrî, el-Câmiu’s-Sahih, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1985.
NESÂÎ, Ebu Abdurrahman, Ahmed b. Şuayb, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1990.
OCAK, Ahmet Yaşar, TDVİA “Hacı Bektaş Veli” maddesi, C 14, s. 455-458, İSAM Yayınları, İstanbul, 1996.
ÖZEN, Şükrü, TDVİA, “Mâturîdî” maddesi, C 28, s. 146-150, İSAM Yayınları, İstanbul, 2003.
SERGEN, Semih, Tasavvuf Şiirleri Antolojisi, Seha Neşriyat, İstanbul, 1995.
ŞAHİN, İlhan, TDVİA “Ahi Evran” maddesi, C 1, s. 529-530, İSAM Yayınları, İstanbul, 1989.
ŞENTÜRK, Lütfi; Seyfettin YAZICI, İslam İlmihâli, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2005.
TATCI, Mustafa, TDVİA “Yunus Emre” maddesi”, C 43, s.600-606, İSAM Yayınları, İstanbul, 2013.
TİRMİZÎ, Ebu İsa Muhammed b. İsa, es-Sünen, Çağrı Yayınları, İstanbul, 1990.
TÜMER, Günay; Abdurrahman KÜÇÜK, Dinler Tarihi, Ocak Yayınları, Ankara, 2002.
UZUNPOSTALCI, Mustafa, TDVİA, “Ebu Hanife” maddesi, C 10, s. 131-138; İSAM Yayınları, İstanbul, 1994.
VÂKIDÎ, Ebu Abdullah Ömer b. Muhammed b. El- Vâkıd, Kitabu’l-Meğâzî, Tercüme: Musa Kâzım YILMAZ,
İlk Harf Yayınları, İstanbul, 2014.
YAZICI, Nesimi, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, Ankara,
1992.
Yesevî, Ahmet, Divan-ı Hikmet, Hazırlayan: Hayati BİCE, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2005.
YUNUS EMRE, Divan, Hazırlayan: Mustafa TATCI, Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2014.
GÖRSEL KAYNAKÇA
Sayfa 30, 31, 32, 34, 40, 41, 42: Yayınevi arşivinden alınmıştır. (10.06.2016)
Sayfa 119: http://www.slovakturkchamber.sk/UserFiles/image/kultureldegerler/blue_mosque.jpg (10.12.2016)
Sayfa 133: http://www.ilimrehberi.net/dini-ilimler/hz-muhammed-sav/696-hz-muhammede-elemin-lakabinicin-verilmistir.html (10.12.2016)
Sayfa 139: http://m.yenisafak.com/amphtml/ramazan/astronom-matematikci-ve-dil-bilimci-ali-kuscu-2483169
(10.12.2016)
NOT: Kitapta numarası verilmeyen görsel unsurlar yayınevi arşivinden (s. 17, 19, 27, 30, 31, 32, 34, 36, 40, 41,
42, 85, 98, 101, 122) veya telif ücreti ödenerek http://tr.123rf.com adresinden alınmıştır. (18.07.2016)
151