PDF ( 207 )

51
'IiRDJ fBNI MElEI(
BAYAD. ESERI nd VB IIENAIL ŞıERHf
9. sayıdan deoom
~----~
--~ ...-~
----------~
~----.--- Doç. Dr........ BAKTIR
MüellifJnUz1n bazan Menar'ı kaleme alan Ebu1-Beraklt enNesefl'ye de Itırazlan olmuştur. Haberi mütevatırln şartlannı izah
ederken, bu şartlann sadecehaber verende arandıgmı. haberi
alanlarda da aynı şart1ann aramnası gerektlglni kaydederl31 .
Metln ve şerh her ne kadar hanen mezhebine gOre yazılmışsa
da. zaman zaman diger mezheplerin gOrüşlerine de yer verJlmekt:edir.
Müelllf taraflar oldugu gOrüşu desteklemek azere birçok deWler
getlrtr132.
. Husun kubuh meselesı gibi. hem usülü fıkhı hem de kelamı
Ilgilendiren mevzularda, Ehl-i Sünnet'In gOrQ.şünü verdikten sonra
Mutezlle'nm re'yini de zikretmiş ve ona gerekli olan cevabı da
vernüştlrl33.
.
Meseleleri açıklarken şOyle bir yol takib ettıgln1 gOriiyoruz:
Fukaha arasında ihtilaf bulunmayan meseleleri nonnal olarak
zıkredip geçiyor. İhtilaflı meselelerde itirazlar yapac~ zaman (
JIJ
) veya (
~
) "Sen dersen" diyerek mukadder bir sualle söze
başlıyor. Ondan sonrada ( c i l
) "Ben de derim ki.." diyerek kendi
cevabııu: kaYdediyor. Ayetlerden ve Hadislerden deliller getirerek
mevzuu işliyor. Bazarida ( L01J )'"81z dem ki" ifadesine rastlıyoruz
ki; buralarda da o mesele hakkında Hanen Fukahasının re'yleı1n1
açıklıyor.
...
ise•.(
Müellif1m1z, konu Ue 1lg1l1 kendi kanaabm açıklayacali zaman
~!
) "Sen bil ki..." diye SÖZe başlıyor ve arkasından
kendi kanaatmı sıralıyor.
Fak1h1mizin bazan şUr1erden şahidIer gettrdi~nI ve bazı
keltmelertn sarf yOnunden tahlU1el1n1 yaptıltnı gonnektey1z134.
Muell1fin Arapça IDrkçe ilk lugat yazanlardan oldugunu yukanda
kaydetmiştik.
131 Şerhu·I-Menar. s. 206.
132 a.g.e., s. 14.15.
,
133 a.g.e.• 8. 48. 124.130. ~07.243.245,250.257.258.259.
134 a.g.e, 8.
13,209.
52
1- Zekerlyye Yahya b. Ruheıvı el-Mıs
:lt..dştye Ald Şerh!
Mendrl'l-Envdr'ıdır. Brockelmann eserin basılmadıglIU--ımyde,dJ~rsa
da l35 ,lbn Melek'in Şerhitle bırllkte 1315'de ıstanbul'da bısılmıştır.
2- Azmiz3.de. Mustafa b. pir Alı b. Muhammed el-Haleti'nfn (v.
1040/1630) Haştye Ald Menart'l-En.vdT'ıdır.Bu da yine h. 1315 de,
İstanbul'da dJger üç J:ıaştye tle basılınıştırl36.
.
AzmizAde'nin
Haşiyesine
Yahya
el-A'rac'ın
(v.
U~Ql171
takriben) da bır haştyenin bulundugu kaydedilmekted1r137 .
7
-
3-ıbnu'I-Hanbeli. Radiyüddin Muhammed b.· İbrahim elHalebi'nin (v.971/1563) Envdru'l-Ha1ek Ald ŞerhCl-MencırtU 'bnt'lMelek adlı eseridir. İstanbul'da h. 1315 da basılan uç haştyedenb1I1si·
de budurl38.
Yukanda kaydettlklertmJzden başka, KaUb Çelebı. şu Jldstn1n d~
.
ısunıertnt verıyor:
.
Kasnn b. Kutlubuga'nm tv.879 i 1474) Haşiye$1
5-Şerefuddfn Yahya b .. Karaca'nın Haş1yes1139
4-Şey
m- MUIIAMMED B. ABDOU.AThr
A-HAYA'D
İbn
Melek'in hurO.fi bir kardeşin1n oldugunu yukanda
kaydetmiştik. Bırgi kadıIı.gı yapan ve onun da ilk hocası olan 140
babası da büyük bir alim idi. Fakat bize kadar gelebilm1ş esen yoktur.
Onun yakınları arasında kendJsinden sonra en çok ol1u Muhammed
b. Abdullatif meşhur olmuştur. O' da birçok eser sahibi bir kJ:mSe'
oldugu için, bababı tle kendlsinJn eserlerl zaman zaman btrbtrtne
kanştınlmıştır. Vefatı h. 854/m.1450 dir. İbn Melek Medresesinin
avlusunda gömülüdur. Babası, eserlerinin bir kısmın} ona
'yazdınnıştır141 .
135Brockelmann. supp. U. 263-264.
136 KaUb çelebı. U. 1825137 a.g.e.• 8. D. 1825.
138 a.g.e.• 8. n. 1825. Brockelmann. Supp. B. 263.264.
139 Kat1b Çelebı~ ii. 1825.
140 ıbn Melek. Mebartku'I-Ezhar. s. 10.
141 TaşkOprfzAde. s. 31. Bursah Mehmed Thhtr.I. 220: BrockeJmarın. Supp.• n,
315,316.
.
.
53
ıbn Melek'In Vıkeye'yt kendisine okutub şerhettJgl. Cafer ısmmde
bır oglunun oldugunu da ögl"en!yonızI42.
İbn Melek'in torunu ve Muhammed b. Abdullatlftn ogıu
Abdurrahman isminde bır zat daha vardır id "Hafidu İbn! Melek" diye
meşhur olmuştur. İbn Melek, Manzum Lügatııuonun iÇin ~
Mukaddlmes1nde kaydeder l43 .
~
B- ESıERIERİ
1- Zubru'l-Abıdln
Bu eserle ilgili -olarak ıbn Melek'in eserlertni vertrken fazlası ile
durduk Bu duruma göre, İstanbul Millet Kütüphanesi. Reş1d Efendi
No: 537 nüshası Ue, İstanbul. Süleymaniye. Lala tsma1l No: 688/3
nüshası ·'Zuhru'ı-.Abidin" adı altında· Muhammed b.· AbdullaUCe
nisbet edlltyor.
2-Şerhu Tuhfeti1-Mü1ük:
Esertn aslı h. 666/1268 m. yılıarinda yaşamış hanefi
fakJhlertnden Zeynüddin Muhammed b. Ebi Bekr Hasan er-Razi'ye
aU 144 . Tuhfetü1-mühik. Taharet. Salat. Zekat, Hac. OruÇ. Cihad.
Saydı Kerahiyye. FelCÜZ. Kesb ve Edeb o1ma.k üzere on ayrı bölümden
teşekkül ediyor. En meşhur şerhlerinden birisi de Muhammed b.
AbdüIIa.tlf'ınşerhid1r1 4'5.
Şerh basılııianuştır. tstanbul SüleyınanJye. İbrahim Efendi No:
676. Relsü'l-Kütta-b No: 339. Şehld.A1f. Paşa-No: 796 da yazma
nüsh3ıan-bulumnaktadır. Ibrahnn Efendi No: 676 ~üshası h. 959 da
nesih yazı lle yazılmış -en eski nüshadır.
3- MÜDyetii's-$ayYadin
Eserin tam ismi. "Müyetü's-Se~a-din yi Ta'Uml'l-tst1yAd ve
Ahkamihi" dtr. Müelliftnmukaddlmede işaret ettJgı gıbı. Tersir. hadis.
fıkıh ve diger Umılerden okuyana bıkkınlık vemıeyeçekşeldlde. av ve
avcılıkla ilgili bilgileri bir araya toplamıştır. Avcı1ıkla 1lgUi ahkamı
mustakil olarak vermesi bakımındano~ ınal bir te1tft1r.
Kltab dört ana bölümden meydana geliyor: BiTtnci böıü~e.
bütün mahlukanan üstiın olarak yaratılması ve her şeyin
insanın
142 KaUb Çelebi. n. 2021.: teknevi. s. 107: Bursalıldehmed TahIr. i. 219.
143 ıbn Melekı Manzum Logat. v. Ila. .
144 Fazla bUgllçln bkz. Kehhme. IX, 112.
145-Katlb Çelebi. I, 374.315.
54
ona musabhar
kılımnası. avcılıgın helal Olması.
helal ve haram olan
avlar gıbi bahisler 1şlen1yor. İldnct bölümde. yetiştlr11mJşav hayvanlan
ile
avcılık hayvanların yetiştirilmesi.
atarak veya tuzak kurarak
olan hayvanlar. alınıp satılması
haram ve helal olan hayvanlar gibi mevzu1an tçtne alıyor. Üçüncü
bOmnıCıe. denizden elde edilen avlar ve onlarla llg1l1 ahkam yer alıyor.
DOrdüncü bOlümde tse. hayvan1ann bogazlannıası ve bununla tJg1Lt
fıkhi hükümler bulumnaktadır.
.
yapılan avcı1ık. avlanması haram
Eser basılmamıştır. İstanbul Süleymaniye KüUiphanesi.
Ayasofya No: 1464 de 113 varak nesth yazılı gOreblldIg1mtz bir tek
nüshası bulunınaktadır.Brockelmann.Ö. Faruk Akün ve Bursalı
Mehmet Tahir bu eseri İbn Melek'e ntsbet ederlerı46.
4-
Şerbu Medbihu'.-Sümıe
Eserin aslı. Hüseyin b. Mes'ud b. Muhanuned el-Bag~vi·nind1r.
(v. SI6/1122}147. Muhanuned b. Abdüllatlf, asıl müelltfin tertebine
gore eseli şerhetmiştir. Mesabth. had1slertn konularına göre tasnJfllle
yazılmış bir eserdir.
Şerh basılmamıştır. İstanbul Kütüphanelerinde birçok
yazmalan bulunmaktadır. Bu esen de bazılan yine ıbn Melek'e ntsbet
ederler 148. Bursalı Mehmet Tahir, İbn Melek'in torunu
Abdurrahman'ın bir Mesabih Şerhi oldugunu kaydediyorl~9.
Kütüphane kataloglarına baktıgımızda. şerhlerin bazılarının
dogrudan İbn Melek'e nisbet edlldlgtnJ görüyoru~. Muhtemelen bu
yanlışlık sadece kataıoglam itlmad edlldtgtnden lleri gelmiş olabJlJr.
Şerh in baş kısmına bakıld~ı ı:aman ise şu ibare açık olarak
okunuyor ""t.A1!"J ~ 4UI P U:JaLII ~ ve .ı..- ~i """"I J",i,i """c ~
İstanbul Süleymaniye'de bulunan belU başlı nüshalan
şunlardır: Halet EfendI No: 63. Süleymaniye. No: 282-285: Şehid Alt
Paşa No: 496. Çelebi Abdullah Efendi No: 64. Ayasafya No: 728. İzmir
No: ıoS. H. Hüsnü Paşa No: 217. Esad Efendi No: 437. Çorlulu Alt"
Paşa No: 124. Hacı Mahmud EfendI No: 472, Gülnüş Val1de Sultan
No:4S.
KaÜp Çelebi, MesAbthu's-Sünne'nin en güzel şerhlerinden
b1r1n1n de. ıbn Melek er~Rümi lakabı lle meşhur olan Muhammed b.
Abdullaurm oldugunu. ve babasının Meşarık Şerhi gıbi gfızel bir şerh
146 Bursalı Mehmet Tahir. I, 220; Brockehnaiın. Supp. II. 315, Akan.
147 Bkz. Kehhale, W. 61.
148 Brockebnann. Supp. n. 315.
149 Bursah Mehmed Tahir. I. 121.
n. 924.
55
olduAunu kaydedtyorl50.
5- Ravdatü1-MtltteldD
Eserin tam ismi. "Ravdatü'l-Müttekin Fi MasnOtat! Rabbi'lAlemin" dir. Bursalı Mehmet Tahir. Bagdat11 ısmail Paşa'nm
Kütüphanesinde. h. 844 yazıJmış e~a nüshasım gördügo.nü
kaydediyor. Eser. Muhammed b. Mustafa Efendi tarafmdan ayan
azaIarmdan Muhyiddin Bey adana ,tercerne ed1lmişt.Ir. Topkapı "Sarayı
Kütüphanesi No: 1364 d~ yazma bır nüshası bulunmaktadırl51 •
Bursalı Mehmet- Tahir. ahlAk ilmi ile lbret11 hikayelerden
bahseden üç bab ve yüz fasıl üzertne tert1blenmiş Türkçe büyük bir
cild oldugunu ve Sultan II. Murad adına kaleme alınmış oldugunu.
Selanik'te gördügü bir nüshanın mukadd1meslnden okudugtınu
kaydediyor. Bu eserin de yazma bir nüshası Topkapı Sarayı
Kütüphanesi. No: 1237 de bulumnaktadırl52 .
Bu eserlerden başka. bazı müellifleI1n Muhammed b.
Abdüllattfe'de bir Vlkaye Şerhi nisbet ettiklerini yukanda
kaydetnı1şt1k153
150 Katlp Çelebi. Il, 1701.
151 TaşkOprtzade, s. 31: Mecdi Efendi. 8. Ol: Bursalı Mehmet Tahir. 1.221;
Cemal Muhtar. s. 72; Broekelmann. Supp. II. 316.
152 Bl.U"9alı Mehmet Tahir. I. 220: Cemal Muhtar, s. 72.
.
153 Katıp Çelebi, II, 2021; teknevi. s. 107: Bursah Mehmet TahIr. I. 219.
56
. Aydınogul1an zamanında TIre'de yetişip. çok kıymetli eserler
veren İbn Melek hakkında yapnuş oldugumuz bu çalışma. bizde baı;ı
kanaatlar meydana getinnJştlr:
Siyasi ve 1kt1sAdi yönden en 1ns1eamsız bır devre olan BeylJkler
demnde bile Anadolu'da çok büyük şahslyetler yetişmiştir.
Selçuklular ve Beylikler devrlnde yetişen bu altmler. Osmanlı
İmparatorlugu'nun1lm1yye suufınm çek1rdegmı teşldl etınışlerdtr.
İlın1n gelışmeslnde ve büyük şahsiyetlerinyetişmeslnde. devlet
nea11n1n rolü Jnkfır edilemez. Bu dönemde ehll iLmJn devlet adanılan
ya.mnda büyük bir iUban vardı. Bunun netlceslnde ilim hızla ge1Jşmiş
ve Osman1ı1annyükselme dönemlnde donık noktasına Uıaşmıştır.
Tire gibi Anadolu'nun uzak bir köşesinde dogup. yetişen bU:.
a1trilin. fıkıh. hadis ve lügat gibi islamı iltmlerln çeşitll sahalannda.
butün ıslam Dünyasınca hüsnü kabul gören eserler telif etmesi çok
manidardır. t~n Melik'ln telifatınd~. en eski V,e orijfruil kaynaldan
kul1andıgınl.hattamuasırlolan allmlertn eserlerini dahi ihmal
etınediglne şahit oluyoruz. O günün ulaşnn imkanlan ile. bu kadar
esertn görülüp Arabça yeni teliflerin yapılması. İbn Melek'in yaşadıgt
asırda Anadoluda1d ilmi seviyeyi bize açık olarak gösteriyor.
ıbn Melek. bu dönemlerde yetişen binlerce Altmden sadece bir
taneSidir. Bugün bile memleketirrıJzin köşeslnde bucagmda bir kabrt
ile adl kalmış. eserleri kütüphane raDannda çürüyen birçok degerll
şahsfyetlertmiz var. Bu degerl1 alimler ve onlann kıymetli eseriert
sabırla çalışacak genç ve gayretlJ ilim adamlarınuzı beklemektedJr.
57
AKIN. HJnunet. Aydın Ogullan Tarihi Hakkında Bir Ar'aştırma.
Ankara. 1973.
AKON. Ömer, Faruk. "Firişhte-Ogıu" maddesi. The
Encycloped1ari oftslam. Yeni Baskı. Leiden. 1965.
-ATAY. Hüseyin. tslam Hukuk Fe1serest (G1r1ş). Ankara. 1973.
BAÖDAru İsmail Paşa, Hed.tyyetü1-Artfin. İstanbul. 1951.
BALTACI, Cahtt. XV-XVI. Asırlarda Osmanlı Medreseleri,
tstanbul. 1976.
BROCKELMANN. C.• Geschtehte Der Aİ'abischen Lltteratur
(GAL). Leiden. 1943. Supplementbande (Supp.), Leiden. 1937-1942. '
BURSALI. Mehmed Tahir. osmanlı MüellJfleri. İstanbul 1333.
-Aydın vilayetine Mensub Meşayth. mema.. ŞuAra. Müveirihin ve
EtlbbanınTeracümü Ahvali, İzmir. 1324.
CEMAL Muhtar, Fer1ştehogul1anrunArabça-Türkçe Lügatlan
Üzerinde Bir Araştınna, Basıhnamış Doktora Tezi. Ankara•. 1981.
DARKar, Bes1m, ''TIre'' Maddesi. İsıam Ansiklopedisi. İstanbul.
1974.
EBU SÜLEYMAN, Abdulvahab İbrahim. el-Ftknı'I-Usı.1liyyt.
Cıdde.I984.
EVLIYA Çelebi. Mehmed Zilltogıu. Evltya Çelebi
1ürkçeleştiren: Zuhuri Danışman. İstanbul. 1971.
Seyahatnamest.
.
: İBN BAnrrA. İbn Batuta Seyahatİıames1ndenSeçmeler. H~:
tsİnet Pamıaksızoglu,İstanbuL. 1971.
İBN MELEK. Abdullatif b. Abdülaztz, Bedru'l- va.Jzin ve Zuhru1- .
Abidin. yzm. Bagdatlı Vehbi Efendi. No: 2972/4.
-Manzum Lügat. yzm.• Kayseri Raşid ECencU Kütüphanesi. No:
1127/2. Kılıç All Paşa•. No: ıo15.
-Meb~'l-Ezııaı- Fi Şerhi MeşAr1kt'I-Envar,tstanbul. 1303.
-Şerhu Mecme'u'l-Bahreyn ve Mülteka'n~Nehreyn.ymı.. Kayseri
Raşid ECencU Kütüphanesi. No: 934 ı.
~Şerhu Menart'l-Envar Fi Usiill'l-Fıkh, tstanbul tsz.
-Şerhu'I-V1kaye. yzm., Kayseri. Raşid ECencU Kütüphanesi. No:
284.
İBNU'L-lMAD.Abdülhayy. Şezeratü'z-zeheb. KahJre. 135 ı.
KATIa ÇELEBİ, Keşfü'z-iünn. 2. Baskı. tstanbul. 1971.
KElffiALE, .ömer Rıza. Mu'cemü1-Müe1JJf'ın.Dınıışk, 1955.
el-KEITAN1. Muhammed b. Cafer.er-IDsa.let.u'I-MustatreCe.
Dımışk, 1964.
LEKNEVİ Muhammed b. Abdülhayy. el-FeWidü1-Behlyye. Mısır.
1324.
MECDİ EFENDı. Edirneli. HadAJku'ş-Şaka1k.İstanbul. 1269.
MEHMED. Süreyya. Sicilii OsmAni.İstanbul. 1311.
58
.el-MERAGt. Abdullah b. Mustafa. el-Fethu'I-MObtn. Fi
TabakAU'I-Ust1l.tyyin. Beynıt, 1974.
MUHAMMED b . .Abdül1aill. Münyetü's-SayyAdln FI Ta'liIn1'lıstfy4t ve.AhkamJhi yzID.., Süleymaniye. Ayasofya No: 1464.
-Şerhu Mesa.bth.u's-Sünne. yzm., Süleymaniye. Ş . .Ali Paşa No:
796.
-Zuhnı1-AbUUn,yzm.• Millet K'urup. Reşid Efendi No: 537.
MÜsıJM. Mı1sllin b. HaccAc. Sahth. Beynıt. 1956..
en-NE5EFt. Ebü'l-BerekAt Abdullah b. Ahmed. Keşfu~I~EsrAr
Şerhu'l-MusannJfAIa.1-Menar~Beynıt.
1986.
es-SAHAvt. Muhammed b. Abdurrahman, ed-Oav'u'l-Lami'.
Kahire, 1354.
SERGıS. Yusuf. Mu'cemu1-Matbuatl'1-Arablyye. Mısır. 1928.
193L.
Seyytd Bey, Usül-ü Fıkıh. (Medhal). ıstanbUl. 1333;
ŞEMSEDDtN sami. Kamusu'l-A'lam, ıstanbul,131 ı.
eş-şEVKAN1. Muhammed b. AU. el-Bedru't-TAli. KahJre. 1348.
TAŞKÖpRİZADE. ŞakA1ku'n.. Nu'nUknıyye Fi ınemaı'd-DevleU'IOsmaniyye, Beyrut. 1975.
-Tabak3.tü'I-FukahA, Musul. 196L.
TÜRKADs1klopedlsl,İstanbul, 1968.
UZUNÇARŞIU,İsmail Hakkı, osmanlı Taı1h1. Ankara. 1972.
-Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu Karakoyunlu Devletleri.
Ankara.,1969.
.
-Osmanlı Devletintn İlinfye Teşldlatı, Ankaia. 1965.
ZtRtKit, Hayrüddin el-A~. 3.
baskı. tsz. baskı yeri yok