Untitled - Pegem.net
advertisement
Editör: Kadir Keskinkılıç EĞİTİM BİLİMİNE GİRİŞ ISBN: 975-8792-89-X Kitaptaki bölümlerin sorumluluğu yazarlarına aittir. © 2006, Pegem A Yayıncılık Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları, Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti.’ne aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2005 3. Baskı: Ağustos 2007 Kapak Tasarımı: zulfin.eua Yayın Yönetmeni: Gürsel Avcı Dizgi: Fikret Kaplan Baskı: Baran Ofset – Ankara Tel: (0312) 367 66 92 Pegem A Yayıncılık Eğitim Danışmanlık Hizmetleri Tic. Ltd. Şti. Adakale Sokak 4/1 Yenişehir ANKARA Tel: (312) 430 67 50 – 430 67 51 Belgeç: (312) 431 37 38 İnternet: www.pegema.com.tr E-posta: [email protected] ii BAŞLARKEN İnsanlarını yetiştirme çabalarında olan ülkelerin ortak hedefleri evreni, sorunları ve çözümleri ortak algılayan bireyler yaratmalarıdır. Durum böyle olunca, sorunu anlama, bilgiye ulaşma, çözüm yolları üretme ve çözümsel bilgileri ileri yaşamlara uygulama gün geçtikçe karmaşık bir hal almaktadır. Eğitim bilimcisi olarak öğretmenlik mesleği her ne kadar yasal ve törel tanımlarla sınırlandırılmaya çalışılsa da farklılaşan beklentiler ve koşullardan dolayı her an yeniden tanımlanma gereği duymaktadır. Bilgiler engelleri aşma ve geleceği yapılandırma gücüdür. Bu günün bilgileri ile geleceğin çocuğunun eğitsel yapılandırılmasının güç olacağını anlamak zor olmasa gerek. Her nesil bir öncekinden daha donanık ve bilgi birikimli bir yaşama başlamaktadır. Değişen zamanda daha gelişmiş olma ihtiyacı hissedecek bir neslin öğretmeni olmak geçmişteki kadar kolay olmayacağı gibi, sancılı bir sürecinde başlangıcı olacaktır. Bu sürece aday olan öğrencilerimizi ve mesleki yaşamlarını coşku ile sürdüren öğretmenlerimizi öz verilerinden dolayı kutluyorum. Bu kitap yoğun içinde bulunan sizlere, yaşınıza yakın yaşta ve genç olarak adlandırılacak yazar kadrosuyla hazırlandı. Yetiştirirken, geliştirirken, kendi gelişimini de hedef alan bir yazar kadrosuyla… Bu çalışmaya destek veren Pegem A Yayıncılık yöneticilerine ve çalışanlarına teşekkür ediyorum. Çalışmanın, yazar kadrosunun öğretmenlerini sevindirecek, öğrencilerini bilgilendirecek güce gelmesini diliyorum. Ağustos 2007 Editör Kadir KESKİNKILIÇ iii BÖLÜMLER ve YAZARLARI 1. Bölüm: Eğitimle İlgili Temel Kavramlar Yahya Çıkılı, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi 2. Bölüm: Meslek Olarak Öğretmenlik Gürbüz Ocak, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesi 3. Bölüm: Eğitimde Yöntem Güngör Keskinkılıç, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi 4. Bölüm: Eğitimin İşlevleri H. Ömer Beydoğan, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi 5. Bölüm: Eğitimin Yasal Temelleri Kadir Keskinkılıç, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi 6. Bölüm: Eğitimin Psikolojik Temelleri Mehmet Ali Çakır, Afyon Kocatepe Üniversitesi Eğitim Fakültesinde 7. Bölüm: Eğitimin Toplumsal (Sosyal) Temelleri Mustafa Sarıtaş, Uludağ Üniversitesi Eğitim Fakültesi 8. Bölüm: Eğitimin Tarihsel Temelleri Mustafa Şanal, Erciyes Üniversitesi Eğitim Fakültesi 9. Bölüm: Eğitimin Felsefi Temelleri Aysel Ferah, Sakarya Üniversitesi Eğitim Fakültesi 10. Bölüm: Eğitimin Politik Temelleri Rüştü Yeşil, Ahi Üniversitesi Eğitim Fakültesi 11. Bölüm: Eğitimin Ekonomik Temelleri Perihan Ünüvar, Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi 12. Bölüm: Öğretmenlerin Özellikleri ve Yeterlikleri Nihat Çalışkan, Ahi Evran Üniversitesi Kırşehir Eğitim Fakültesi iv İÇİNDEKİLER sayfa no Başlarken.................................................................................................................................iii Bölümler ve Yazarları ............................................................................................................ iv İçindekiler................................................................................................................... v Şekiller Listesi .......................................................................................................... xii Tablolar Listesi ......................................................................................................... xii 1. Bölüm EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR (ss: 1-34) Yahya ÇIKILI Temel Kavramlar.....................................................................................................................1 Eğitim..............................................................................................................................3 Öğretme – Öğrenme Etkinlikleri ................................................................................10 Öğrenme .......................................................................................................................12 Öğretim .........................................................................................................................16 Program.........................................................................................................................23 Kültür ............................................................................................................................24 Değerlendirme Soruları ........................................................................................................30 Kaynaklar ...............................................................................................................................33 2. Bölüm MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK (ss: 35-82) Gürbüz OCAK Öğretmen Yetiştirme ............................................................................................................35 Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirmenin Kısa Tarihi Gelişimi.................35 Öğretmen Yetiştirmenin Bugünkü Durumu ..............................................................38 Eğitim Fakültelerinde Öğretmenlik Lisans Programları ...........................................42 Gelecek İçin Öğretmen .........................................................................................................49 Öğretmen Sorumlulukları ............................................................................................50 Öğretmen Yeterlilikleri................................................................................................59 Geleneksel Öğretmen – Çağdaş Öğretmen .........................................................................60 Etkili Öğretmen ............................................................................................................63 Teknoloji ve Öğretmen ................................................................................................64 Öğretmenlik Mesleğinin Sorunları.......................................................................................66 Meslek Olarak Öğretmenlik ........................................................................................66 Değerlendirme Soruları ........................................................................................................76 Kaynaklar ...............................................................................................................................80 v 3. Bölüm EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM (ss: 83-96) Güngör KESKİNKILIÇ Bilim .......................................................................................................................................83 Bilimin Tanımı ..............................................................................................................83 Bilimin Amacı ve İşlevi.................................................................................................84 Bilim Dalları..................................................................................................................84 Bilimin Temel Özellikleri.............................................................................................85 Bilimsel Bilgi Nedir? ....................................................................................................86 Bilgi Elde Etme Yolları................................................................................................88 Bilimsel Yöntem ....................................................................................................................90 Bilimsel Araştırma.................................................................................................................90 Bilimde Araştırma Alanları .........................................................................................91 Eğitim ve Bilim ......................................................................................................................92 Eğitim Bilimleri ............................................................................................................92 Değerlendirme Soruları ........................................................................................................94 Kaynaklar ...............................................................................................................................96 4. Bölüm EĞİTİMİN İŞLEVLERİ (ss: 97-126) H. Ömer BEYDOĞAN Giriş ........................................................................................................................................97 Küreselleşme Sürecinde Eğitimin Değişen İşlevleri .........................................................101 Küreselleşme Olgusuyla ilgili Olumlu Görüşler .......................................................102 Küreselleşmenin Olgusuyla İlgili Olumsuz Görüşler ..............................................103 Eğitimin Siyasal İşlevi ................................................................................................104 Eğitimin Toplumu Değiştirme İşlevi .........................................................................109 Eğitimin Kültürel İşlevleri..........................................................................................112 Eğitimin Ekonomik İşlevleri ......................................................................................119 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................122 Kaynaklar .............................................................................................................................125 vi 5. Bölüm EĞİTİMİN YASAL TEMELLERİ (ss: 127-153) Kadir KESKİNKILIÇ Eğitim ve Yasal Temelleri...................................................................................................127 Türk Eğitim Sisteminin Düzenlenmesinde Esas Alınanlar .....................................128 Eğitim Sisteminin Genel Karakteri ...........................................................................129 Türkiye Cumhuriyeti Anayasalarında Eğitim....................................................................131 1924 Anayasası............................................................................................................132 1961 Anayasası............................................................................................................134 1982 Anayasası............................................................................................................135 Türk Milli Eğitiminin Genel Amaçları...............................................................................136 Türk Eğitim Sistemi.............................................................................................................139 Sistem...........................................................................................................................139 Türk Eğitim Sisteminin Genel Yapısı .......................................................................143 Milli Eğitim Bakanlık Örgütü .............................................................................................144 Merkez Örgütü............................................................................................................145 Taşra Örgütü ...............................................................................................................147 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................149 Kaynaklar .............................................................................................................................153 6. Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ (ss: 155-186) Mehmet Ali ÇAKIR Giriş ......................................................................................................................................155 Gelişim Psikolojisi ..............................................................................................................157 Gelişim ve Eğitim Psikolojisi ile İlgili Temel Kavramlar .........................................157 Gelişimin İlkeleri ........................................................................................................157 Gelişim Dönemleri ve Görevleri................................................................................159 Kişilik Gelişimi............................................................................................................164 Kişiliğin Başlıca Özellikleri .......................................................................................164 Psikoseksüel Gelişim ..................................................................................................166 Erikson’un Psikososyal Gelişim Kuramı ...................................................................168 Öğrenme Psikolojisi.............................................................................................................170 Davranışçı Yaklaşımlar ve Öğrenme.........................................................................171 Klasik (Tepkisel) Koşullanma....................................................................................171 Koşullanma Süreci...............................................................................................................172 Klasik Koşullanmanın Temel Kavramları.................................................................172 Edimsel (Operant) Koşullanma ................................................................................174 Sosyal Bilişsel Öğrenme Kuramı ...............................................................................176 vii Sosyal Bilişsel Kuramın Temel İlkeleri .....................................................................177 Gözlem Yoluyla Öğrenme Süreçleri .........................................................................179 Öğrenmeyi Etkileyen Faktörler..........................................................................................180 Değerlendirme Soruları .......................................................................................... 182 Kaynakça ..............................................................................................................................185 7. Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL (SOSYAL) TEMELLERİ (ss: 187-216) Mustafa SARITAŞ Sosyoloji – Eğitim Sosyolojisi..............................................................................................187 Sosyoloji Bilimi ...........................................................................................................187 Eğitim Sosyolojisi........................................................................................................189 Toplumsal Bir Kurum Olarak Eğitim ................................................................................194 Eğitimin Bir Kurum Olarak Gelişimi........................................................................194 Eğitim Kurumlarının İşlevleri.............................................................................................197 Kültürel Birikim Aktarma ve Yenilikçi Bireyler Yetiştirme İşlevi .........................197 Eğitim Bireyi Geliştirme İşlevi ..................................................................................199 Eğitim ve Toplumsallaşma..................................................................................................202 Toplumsallaşma Kavramı...........................................................................................202 Toplumsallaşmanın İşlevleri ......................................................................................203 Toplumsallaşma Biçimleri..........................................................................................203 Toplumsallaşmada Rol Oynayan Etmenler..............................................................203 Çocuğun Toplumsallaşmasında Ailenin Rolü ..........................................................204 Eğitim Kurumlarının Toplumsallaşmadaki Önemi..................................................204 Eğitim ve Toplumsal Değişme............................................................................................206 Değişme Kavramı .......................................................................................................206 Toplumsal Değişmeyi Sağlayan Faktörler ................................................................207 Eğitim-Toplumsal Değişme İlişkisi ...........................................................................207 Eğitim ve Toplumsal Hareketlilik ......................................................................................209 Toplumsal Hareketlilik Kavramı ...............................................................................209 Toplumsal Hareketliliğe Yol Açan Etmenler...........................................................210 Toplumsal Hareketlilikte Eğitimin Rolü ..................................................................210 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................212 Kaynakça ..............................................................................................................................215 viii 8. Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL TEMELLERİ (ss: 217-253) Mustafa ŞANAL Bölümün Amacı...................................................................................................................217 Giriş ......................................................................................................................................218 Avrupa’da Eğitimin Tarihsel Gelişimi ...............................................................................219 Türklerde Eğitimin Tarihsel Gelişimi ................................................................................221 İslamiyet Öncesi Dönemde Eğitim............................................................................221 İslamiyet Sonrası Dönemde Eğitim...........................................................................222 Karahanlılarda Eğitim ................................................................................................223 Selçuklularda Eğitim...................................................................................................224 Osmanlılarda Eğitim ...........................................................................................................225 Medreseler...................................................................................................................225 Sıbyan Mektepleri .......................................................................................................228 Enderun Mektebi........................................................................................................228 Osmanlılarda Yenileşme Hareketleri Döneminde Eğitim ......................................229 Tanzimat Döneminde Eğitim.....................................................................................230 Mutlakıyet ve Meşrutiyet Dönemlerinde Eğitim......................................................231 Osmanlılarda Tanzimat’tan Önce Öğretmen Kaynakları.................................................231 Tanzimat’tan Sonra Öğretmen Yetiştiren Kurumlar........................................................234 Cumhuriyet Döneminde Eğitim .........................................................................................246 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................248 Kaynakça ..............................................................................................................................250 9. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ (ss: 255-296) Aysel FERAH Giriş ......................................................................................................................................255 Felsefe Nedir?.............................................................................................................257 Felsefenin Konuları ....................................................................................................259 Felsefi Akımlar ve İnsan Anlayışları .........................................................................264 Eğitim Felsefesi...........................................................................................................271 Eğitim - Felsefe İlişkisi...............................................................................................277 Eğitimin Felsefeye Bakışı...........................................................................................278 Felsefenin Eğitime Bakışı ..........................................................................................278 Eğitimde Felsefi Akımlar ve Eğitim Anlayışları.......................................................279 Eğitim Felsefesinin Geleceğe Açılımı .......................................................................286 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................292 Kaynaklar .............................................................................................................................295 ix 10. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ (ss: 297-315) Rüştü Yeşil Politika..................................................................................................................................297 Politika ve Eğitim........................................................................................................299 Eğitim Politikası..........................................................................................................300 Eğitimin Politik İşlevleri.............................................................................................302 Demokrasi............................................................................................................................304 Demokrasi ve Eğitim ..................................................................................................305 Demokrasi Eğitimi......................................................................................................306 Demokratik Eğitim .....................................................................................................307 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................311 Kaynaklar .............................................................................................................................314 11. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ (ss: 317-329) Perihan ÜNÜVAR Giriş ......................................................................................................................................317 Eğitim – Ekonomi İlişkisi....................................................................................................318 Serbest Mal .................................................................................................................319 Alternatif Maliyet / Vazgeçme Maliyeti....................................................................319 Ekonominin İlgili Olduğu Kavramlar ................................................................................319 İhtiyaçlar......................................................................................................................319 Üretim .........................................................................................................................320 Gelir.............................................................................................................................321 Harcama ......................................................................................................................322 Eğitim ve Kalkınma .............................................................................................................322 Eğitim ve Verimlilik ............................................................................................................323 Eğitim ve Arz – Talep..........................................................................................................324 Eğitim Talebi (İstemi) ...............................................................................................324 Eğitim Arzı (Sunumu) ...............................................................................................325 Sonuç ....................................................................................................................................326 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................326 Kaynaklar ............................................................................................................................329 x 12. Bölüm ÖĞRETMENLERİN ÖZELLİKLERİ VE YETERLİKLERİ (ss: 331-366) Nihat ÇALIŞKAN Giriş ......................................................................................................................................331 Öğretmenlik Mesleği...........................................................................................................332 Öğretmen Yeterlikleri.........................................................................................................333 Öğretmenin Duyuşsal Özellikler Açısından Yeterliliği ...............................................333 Öğretmenin Öğrenciyi Tanıma Yeterliği......................................................................333 Öğretmenin Öğretimi Planlama Yeterliği ....................................................................334 Öğretmenin Materyal Kullanma ve Geliştirme Yeterliği............................................334 Öğretmenin Etkileşim ve İletişim Kurma Yeterliği .....................................................335 Öğretmenin Beden Dilini Kullanma Yeterliği .............................................................336 Öğretmenin Özel Alan Bilgi ve Becerilerini Geliştirme Yeterliliği............................337 Öğretmenin Öğretim Sürecini Gerçekleştirme Yeterliliği ..........................................337 Öğretmenin Öğretim Sürecini Yönetme Yeterliliği ....................................................338 Öğretmenin Öğretme-Öğrenme Sürecinde Kullanabileceği Yöntemler ve Tekniklere İlişkin Yeterliliği..........................................................................................339 Öğretmenin Başarıyı Ölçme ve Değerlendirme Yeterliliği .........................................340 Öğretmenin Rehberlik Yapma Yeterliliği....................................................................341 Öğretmenin Öğrencilerin Temel Becerilerini Geliştirme Yeterliliği .........................342 Öğretmenin Özel Eğitime Gereksinim Duyan Öğrencilere Hizmet Etme Yeterliliği.................................................................................................343 Öğretmenin Genel Kültür Bilgisini ve Kendini Geliştirme Yeterliliği.......................343 Öğretmenin Okulu Geliştirme Yeterliliği.....................................................................344 Öğretmenin Okul – Aile ve Çevre İlişkilerini Geliştirebilme Yeterliliği....................344 Öğretmenin Ders Dışı Etkinliklerde Bulunma Yeterliliği...........................................345 Öğretmenin Yetişkinleri Eğitme Yeterliliği.................................................................346 Öğretmen ve Öğrenci Arasındaki İletişim....................................................................346 Bir Davranış Mesleği Olarak Öğretmenlik...................................................................348 Öğretmenlik Mesleğinin Problemleri............................................................................349 Öğretmenlik Kariyer Basamakları.................................................................................350 Değerlendirme Soruları ......................................................................................................355 Kaynaklar .............................................................................................................................357 xi ŞEKİLLER LİSTESİ Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil Şekil 1.1: Eğitim, Öğrenme ve Öğretim Arası İlişki Şeması......................................... 17 2.1: Hizmetiçi Eğitim Türleri ............................................................................ 72 5.1: Milli Eğitimin Yasal Dayanakları Şeması .................................................. 129 5.2: Açık Sistem Şeması................................................................................. 141 9.1: Eğitim Felsefesinin Konusu ..................................................................... 272 9.2: Eğitim Felsefesinin Diğer Bilimlerle Komşuluk İlişkileri.............................. 273 9.3: Toplayıcı Eğitim Felsefesi ........................................................................ 274 9.4: Disiplinler Arası Eğitim Felsefesi .............................................................. 275 9.5: İç Etkiler (Doğrudan Birikim)................................................................... 276 9.6: Dış Etkiler (Dolaylı Etkiler) ...................................................................... 276 TABLOLAR LİSTESİ Tablo 2.1: Eğitim Fakülteleri Öğretmenlik Lisans Programlarının Dönemlere Göre Kredi Dağılımı................................................................................. 43 Tablo 2.2: Dört Yıllık Lisans Programı İçinde Yer Alan Öğretmenlik Meslek Bilgisi Dersleri .............................................................................. 44 Tablo 2.3: Branş Öğretmeni Yetiştiren Anabilim Dalları............................................. 45 Tablo 2.4: Ortaöğretim Alan Öğretmenliği Tezsiz Yüksek Lisans Programı Dersleri ............47 Tablo 2.5: Sınıf Öğretmenliği Derslerin Alanlara Göre Dağılımı.................................. 47 Tablo 2.6: Örnek Meslek Bilgisi Dersleri (Sınıf Öğretmenliği) ..................................... 49 Tablo 2.7: Eğitim Kademeleri ve Yerleşim Yerine Göre Okul, Öğrenci, Öğretmen ve Derslik Sayısı ...................................................................... 68 Tablo 3.1: Tümevarım ve Tümdengelim Yöntemlerinin İşleyişi .................................. 89 Tablo 9.1: Eğitimde Geleceğe Yönelik Gereksinmeler ............................................ 286 Tablo 9.2: Tübitak’ın 2023 Yılı İçin Öngördüğü Eğitim Felsefesini Oluşturan Öğeler ................................................................................... 288 xii Eğitimle İlgili Temel Kavramlar 1 1. Bölüm EĞİTİMLE İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR Yahya ÇIKILI TEMEL KAVRAMLAR Başlangıcı insanlık tarihi ile birlikte ele alınan eğitim, insanlığın en önemli problemlerinden birisini oluşturmuştur. Çünkü tarihe baktığımızda önemli inceleme alanlarından birisinin eğitim kurumu olduğu görülmektedir. Eğitim alanındaki değişme ve gelişmelerin de toplumlar üzerinde önemli bir etkide bulunduğu gerçeği ile karşılaşmaktayız. Glasser’a göre Ruslar, ilk aya ayak bastığında Amerika Birleşik Devletlerinin ilk sorguladığı yer eğitim kurumları olmuştur. Tarihte önemli adımların atıldığı zaman dilimlerinde ilk ele alınan ve tartışılan yine eğitim kurumları olmuştur. Örneğin Osmanlı Devleti çeşitli yenilikleri gerçekleştirme sürecinde eğitim alanında da önemli değişikliklere gitmiştir. Bu değişikliklerin bir bölümünde direk eğitimi ile ilgili kararlar olmasa bile eğitim alanında yapılması gereken düzenlemeler zorunlu hale gelmiştir. Atatürk Türkiye Cumhuriyetini kurduğunda yine en çok üzerinde durduğu kurumlardan birisi eğitim olmuştur. Sosyolojik olarak toplumların geçirdiği evrelere baktığımızda da eğitim alanındaki arayış ve yeniliklerle karşılaşmaktayız. Genel olarak toplumların, avcı ve toplayıcı, tarım, ticaret, sanayi, bilgi toplumu evrelerini geçirdiği kabul edilmektedir. Bütün bu evrelerde yine eğitim alanında yapılan yenilik ve değişmeler karşımıza çıkmaktadır. Sanayileşme ve bilgi toplumuna geçiş ile birlikte eğitimin önemi daha da artmıştır. Bütün bu gelişmeler sırasında insanlar en kısa zaman içinde nitelikli bireylerin nasıl yetiştirileceği sorusuna cevap aramışlar ve insanın bildiklerini başka bireylere aktarma gereğini ortaya çıkarmışlardır. Bu durum insanların işbirliği yolu ile birbirlerine bildiği ve yapabildiği bilgi ve becerileri kazandırma sürecini başlatmıştır. Meslek Olarak Öğretmenlik 35 2. Bölüm MESLEK OLARAK ÖĞRETMENLİK Gürbüz OCAK ÖĞRETMEN YETİŞTİRME Cumhuriyet Döneminde Öğretmen Yetiştirmenin Kısa Tarihi Gelişimi (Öğretmenlik Bugüne Nasıl Geldi?) Dünyada hangi sistemi uygularsanız uygulayın, uygulayıcılarınız nitelikli olmazsa sisteminiz kapalı sisteme dönüşecek ve bir süre sonra yok olacaktır. Eğitim sisteminin en önemli unsuru öğretmendir. Eğitim sistemin başarılı olması, sistem işgörenlerinin niteliklerine bağlıdır. Eğitim ve öğretimde hedefler ve içerik ne kadar uygun olursa olsun, o hedef ve içeriği aktaracak kaliteli öğretmen yoksa bütün emekler boşa gidecektir. Bütün bu çabaların boşa gitmemesi için öğretmenlerimizi tarihin her döneminde iyi yetiştirmek zorundayız. Bu amaçla cumhuriyet dönemine kadar olduğu gibi cumhuriyet döneminden sonra da çeşitli öğretmen yetiştirme politikaları gündeme gelmiş ve uygulamaya konulmuştur. Düşünen, eleştiren, sorgulayan ve öğrenmeyi öğrenen bireyler yetiştirebilmek için cumhuriyetin ilanıyla birlikte eğitimin her alanında olduğu gibi öğretmen yetiştirmeye de büyük bir önem verilmiştir. Cumhuriyetin kuruluşunda öğretmen sayısı, 1.081’i kadın, 9.021’i erkek olmak üzere 10.102 idi. Bunlardan öğretmenlik eğitimi almış olanların sayısı; 378’i kadın, 2.356’sı erkek olmak üzere 2.734’tür. Geriye kalan 7.368 öğretmenden 1.357’si ilköğrenim mezunu, 711’i doğrudan medreseden ayrılmış, 152’si muntazam bir tahsil görmemiş, 2.107’si hiçbir öğretmenlik ehliyeti taşımayan kişilerdi (Akyüz 1994). 1924-1925 öğretim yılından itibaren Darulmuallimin adı Muallim Mektebi ve 1935’lerden itibaren de öğretmen okulu olarak düzenlenmiştir. Cumhuriyet Eğitim Bilimlerinde Yöntem 83 3. Bölüm EĞİTİM BİLİMLERİNDE YÖNTEM Güngör KESKİNKILIÇ "Hayatta en hakiki mürşit ilimdir, fendir". G. M. K. Atatürk BİLİM Bilimin Tanımı Bilim insanın merak etme, bilme ve kontrol etme isteği ile ortaya çıkan bir çabadır. Bu çaba birçok bilimsel buluşun ortaya çıkmasını sağlamıştır. Bilimin, ortaya çıkardığı ürünler ise insan hayatının her alanına etki etmeye devam etmektedir. Bununla birlikte bilim, çağı yakalamak için takip edilmesi ve girişilmesi gereken en önemli uğraşlardan birisidir. Gelişmiş olan toplumlara baktığımızda onların bilime verdikleri büyük önemi görmekteyiz. Bilimle ilgili yapılmış olan birçok tanıma rastlamaktayız. Bu tanımlardan bir kaçına değinelim: Bilim "Evrenin ya da olayların bir bölümünü konu olarak seçen, deneysel yöntemlere ve gerçekliğe dayanarak yasalar çıkarmaya çalışan düzenli bilgi" (TDK) dir. Karasar (2004)’ın tanımına göre “Bilim, geçerliği kabul edilmiş sistemli bilgiler bütünüdür.” Ertürk (1981)’de bilimi süreç ve ürün yönünden ele almıştır. “Bilim süreç olarak bilimsel yönteme göre işleyiş; ürün olarak da, bu işleyişin ortaya koyabildiği bilgilerin tümü olarak anlaşılabilir” (Ertürk, 1981). Yıldırım (1997), bilime “belli bir olgu alanına ilişkin düzenli bilgi birikimi” ve “olgusal ilişkileri betimleme ve açıklama uğraşı” olarak iki açıdan bakılabileceğini belirtmektedir. Eğitimin İşlevleri 97 4. Bölüm EĞİTİMİN İŞLEVLERİ H: Ömer BEYDOĞAN Giriş Eğitim, bireylerin ihtiyaçlarını toplumun beklentileriyle örtüşecek şekilde karşılayan, bütün bireylerin katılımına açık, ülkenin nitelikli insan gücünü karşılayan bir kurumdur. Hem bireyin hem de toplumun refah ve mutluluğunun sağlanmasında önemli işlevlere sahiptir. Eğitim; siyasal yönden bireylerde demokratik bir toplum bilincini geliştirmeye, sosyal yönden karmaşık sorunları anlaşılır kılmaya, bilimsel ve teknolojik yönden ilerlemeye ve kültürel yönden yeteneklerin keşfedilmesine yardımcı olan bir kurumdur. Bütün bu süreçleri gerçekleştirirken, ekonomik büyümeye katkı sağlayarak toplum üzerinde çok yönlü, hissedilir etkiye sahiptir (Bowen, 1977). Değişen dünya düzeninin gerektirdiği nitelikli insan gücü, değişen ekonominin ihtiyaçlarını karşılamakla kalmaz, aynı zamanda nitelikli işgücünün, yaratıcı düşüncenin ve ileri tekniklerin gelişmesine de katkıda bulunur. Bireylerdeki bu yetkinlik sosyal uyumun sağlanması, ekonomik büyümenin sürdürülmesi ve değişim için en önemli temelleri oluşturur (Wykstra, 1971). Pek çok sosyal kurum arasında olduğu gibi eğitimle toplum arasında da karşılıklı olarak gerçekleşen organik bir bağ vardır. Eğitim, toplumun yarattığı ve ortaya koyduğu bir üründür. Eğitim her ne kadar toplumun bir ürünü olsa da eğitim vasıtasıyla toplumun yaşayışı yeniden şekillenir. Toplumsal yaşayışı değişen toplumun, diğer toplumsal kurumları da az çok değişimden nasibini alır. Dolayısıyla eğitim diğer toplumsal kurumların şekillenmesinde de önemli rol oynar. Çünkü onun ele alıp işlediği birey, toplumu ve toplumda yer alan sosyal kurumları meydana getiren temel yapı taşıdır. Bu nedenle eğitim, toplumda bireyin ihtiyaç ve beklentilerini karşılarken aynı zamanda diğer kurumların amaçlarını oluşturmasında ve amaçların gerçekleştirilmesinde işlevler üstlenir. Bütün kurumlarda olduğu gibi eğitiminde kurum olarak amaç ve işlevleri vardır. Eğitim için amaç, erişilmek istenen bir sonucu yansıtırken, işlev belirlenen amaç- Eğitimin Yasal Temelleri 127 5. Bölüm EĞİTİMİN YASAL TEMELLERİ Kadir KESKİNKILIÇ Dünyanın her tarafında öğretmenler, toplumun en fedakâr ve saygıdeğer unsurlarıdır. (Atatürk. 1923) EĞİTİM ve YASAL TEMELLERİ Ülkelerin sürdürülebilir yaşamları için bir düzene ihtiyaçları vardır. Bunu sağlamak için değişik kurallar geliştirmişlerdir. Toplumdaki insanların birbirleriyle ve devletle veya diğer toplumlarla olan ilişkilerini düzenleyen kurallar, o toplumun hukukunu oluşturur. Yaptırım gücünü devletten alan hukuk, ilişkişlendiği bütün kurumları da etki ve güvence altına alır. Eğitim ve hukuk kurumları birbirilerine katkı sağlayan, destekleyen ve geliştiren kurumlardır. Eğitim, hukukun üstünlüğünü bireylere davranış olarak kazandırarak değerlere saygılı bireyler yetiştirir. Hukuk ise insanların eğitimden yararlanma haklarını yaptırım gücü ile kullandırarak eğitime destek sağlar. Eğitim sistemimizin hukuksal temelleri anayasayla düzenlenmiştir. 1876 Birinci Meşrutiyet Anayasası’ndan bu yana eğitim anayasalarda yer almıştır. Cumhuriyetin ilk on beş yılını kapsayan dönemde, Atatürk’ün görüşleri doğrultusunda, 18’i temel ve genel olmak üzere, 39 eğitim yasasının çıkarılarak önemli eğitim reformlarının gerçekleştirildiği görülür. Bu yasalardan ilki olan ve 3 Mart 1924’de çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile; toplumumuzda ulusal birliğin, millî egemenliğin ve millî kültürün sağlanmasında en büyük engel teşkil edecek olan; amaç ve yapı yönünden büyük farklılıklar gösteren, ayrı dünyalara insan yetiştiren medrese, mektep ve azınlık okullarından oluşan çeşitliliğe son verilerek öğretimde birlik sağlanmıştır. Medreseleri kapatarak geri kalan bütün eğitim kurumlarını Millî Eğitim Bakanlığı’na bağlayan bu yasa ile aynı zamanda eğitimin lâikleştirilmesi ve demokratikleştirilmesi yönünde önemli adımlar atılmıştır. Bunu diğer eğitim yasaları izleyerek Türk Millî Eğitim Sisteminin yasal temelleri oluşturulmuştur (Duman, 2001). Eğitimin Psikolojik Temelleri 155 6. Bölüm EĞİTİMİN PSİKOLOJİK TEMELLERİ Mehmet Ali ÇAKIR Giriş Psikoloji bilimi, insan davranışlarını inceleyen bir bilim dalı olarak tanımlanmaktadır. Psikoloji tek bir bireyi değil, birçok bireyi inceleyerek, bireylerin çeşitli durumlarda nasıl davrandıklarını ve bu davranışlara neden olan çeşitli etmenleri açıklamaya çalışan bir bilim dalıdır. Bireylerin davranışları ve bu davranışların arkasında yatan nedenler hakkında bilgi sahibi olmak, eğitim öğretim etkinliklerini etkili bir şekilde yürütülebilmesi için önemlidir. Eğitimin temel amaçlarından biri bireyde birtakım davranış değişiklikleri meydana getirmektir. Sadece bu açıdan baktığımızda dahi eğitim ile psikoloji sürekli birbiriyle iletişim halinde olmak zorundadır. Psikoloji biliminin alt dallarından olan gelişim psikolojisi ve eğitim psikolojisinin çalışma bulguları eğitim bilimi içersinde oldukça sık kullanılır. Psikolojinin alt dalları genel olarak şu şekilde sınıflandırılmaktadır (Baymur, 1996). Eğitimin Toplumsal (Sosyal) Temelleri 187 7. Bölüm EĞİTİMİN TOPLUMSAL (SOSYAL) TEMELLERİ Mustafa SARITAŞ SOSYOLOJİ – EĞİTİM SOSYOLOJİSİ Sosyoloji Bilimi Sosyoloji Kavramı Sosyoloji, toplum ‘’society’’ ve bilim ‘’logy’’kavramlarının birleşiminden ‘’sociology’’ meydana gelmektedir. “Toplum Bilimi” veya “sosyal olayların bilimi” ya da “sosyal örgütlenme ve sosyal değişimler bilimi” olarak da bilinmektedir. Sosyal olaylar, insanlık tarihi ile başlamakla birlikte olaylara sosyolojik yaklaşım çabaları ancak 18. ve 19. yüzyıllarda ortaya çıkmıştır. Sosyoloji terimi, ilk kez bir sosyolog olmaktan ziyâde bir bilim felsefecisi olan Fransız August Comte (1798-1857) tarafından kullanılmıştır. Sosyolojinin geniş kitlelerle tanıştırılması konusunda ise en büyük desteği İngiliz eğitimci Herbert Spencer (1820-1903) yapmıştır. Sosyolojinin gelişmesinde, sistemleşmesinde ve bugünkü anlamda çağdaşlaşması konusunda en büyük katkıyı Fransız sosyolog Emile Durkheim sağlamıştır. Ancak tarihe ilk sosyolojik bakış getiren ve dolayısıyla bilimsel sosyolojinin ilk temellerini atan kişinin bir Tunuslu Sosyolog olan İbni Haldun olduğu ifade edilmektedir. W. Barthold’a göre İbni Haldun, tarih felsefesinin en seçkin simalarından birisi olduğu kadar, sosyolojinin ilk büyük kurucusudur. Eğitimin Tarihsel Temelleri 217 8. Bölüm EĞİTİMİN TARİHSEL TEMELLERİ Mustafa ŞANAL BÖLÜMÜN AMACI Bu bölümün amacı Avrupa’da eğitimin tarihsel süreç içerisinde nasıl bir gelişim gösterdiğini ortaya çıkarmak, İslamiyet öncesi dönemde Türklerin eğitim anlayışlarının temelinde yatan etmenlerin neler olduğunu tespit etmek, Hunlarda, Göktürklerde, Uygurlarda eğitimin hangi özellikleri taşıdığını belirlemek, İslamiyet’in kabulü ile birlikte Türklerde eğitim anlayışının hangi değişim ve dönüşümlerden geçtiğini ortaya çıkarmak, Osmanlılarda var olan eğitim kurumlarının neler olduğunu ve hangi görevleri icra ettiklerini tespit etmek, Türkiye’de öğretmenlik mesleğinin doğuşu ve gelişimi hakkında öğretmenleri ve öğretmen adaylarını bilgilendirmek, öğretmenlerde ve öğretmen adaylarında ortak bir meslek bilinci oluşturmaya çalışmak, öğretmenlik mesleğinin tarihsel süreç içerisinde hangi değişim ve dönüşümlerden geçtiği hakkında bilgi sahibi olmalarını sağlamak, Cumhuriyet’in ilanı ile birlikte Yeni Türk Devleti’nin eğitim anlayışında ve uygulamalarında görülen değişikliklerin neler olduğunu öğretmenlere ve öğretmen adaylarına kavratmaktır. Öğrenme Hedefleri 1. Avrupa’da tarihsel süreç içerisinde eğitimin tarihsel gelişiminin nasıl bir süreç takip ettiğini söyleyebilme 2. İslamiyet öncesi dönemde Türklerin eğitimin anlayışlarının temelinde yatan etmenlerin neler olduğunu söyleyebilme. 3. İslamiyet sonrası dönemde Türklerin eğitimin anlayışlarının temelinde yatan etmenlerin neler olduğunu söyleyebilme. 4. İslamiyet öncesi ve sonrası dönemlerde Türklerde var olan eğitim kurumlarını ve bu kurumların işlevlerini açıklayabilme. Eğitimin Felsefi Temelleri 255 9. Bölüm EĞİTİMİN FELSEFİ TEMELLERİ Aysel Ferah Giriş Eğitim ve felsefe konusu, insanlık tarihi boyunca insanlığın en önemli sorunlarından biri olarak karşımıza çıkmaktadır. İnsanın söz konusu olduğu her yerde bir felsefi düşünce de ortaya konulmuştur. Eğitim felsefesi eğitim filozoflarının uğraş alanı olarak kabul edilebilir mi? Eğitim filozoflarının görüşleri dışındaki görüşlerin değeri nedir? Ancak bu görüşler eğitim felsefesinin özünü verir mi? Herkes eğitim felsefesinden farklı bir şey anlıyor. Eğitim felsefesi sözcüğünü duyan bir üniversite öğrencisi de, eğitimle ilgili her şeyi bilebileceğini zannediyor. İşte zihinleri meşgul edecek eğitim alanıyla ilgili bazı sorular: ❏ Eğitim nedir? Eğitimin amacı hedefi nedir? ❏ Eğitici eylemler mi, yoksa öğretici eylemler mi? ❏ Eğitim sözcüğü sembol mü, yoksa eylem midir? ❏ Eğitimsel gerçeklik mi, öğretim geçekliği mi? ❏ Kimler eğitilmelidir? Kimler eğitilebilir? ❏ İnsanlara ne ve nasıl öğretilmelidir? ❏ Disiplinle mi öğretilmeli, oyunla mı öğretilmeli? ❏ Öğretimde ceza ve ödülün işlevi nedir? ❏ Her konu her yaşta herkese öğretilmeli mi, yoksa bazı yaşlarda bazı şeyler mi öğretilmeli? ❏ Eğitim kültürlenme mi, sosyalleşme mi, sosyalleştirme mi bireyselliğin geliştirilmesi midir? ❏ Eğitim geleneksel değerler mi aşılamalı, yoksa yaratıcı, üretici değerler mi geliştirmeli? Eğitimin Politik Temelleri 297 10. Bölüm EĞİTİMİN POLİTİK TEMELLERİ Rüştü YEŞİL Eğitim, çok yönlü ve kapsamlı bir etkinlik alanıdır. Yapı ve işleyiş yönüyle eğitim, farklı etkenlerden etkilendiği gibi aynı zamanda birçok durumu da etkilemektedir. Bu nedenle eğitimin, çok sayıda ayak üzerine oturan üst bir yapı olduğu söylenebilir. Eğitimin yapı, işleyiş ve işlevlerini doğru anlayabilmek için ele alınması gereken yönlerden biri de hiç şüphesiz onun politika ayağıdır. Politika Latince bir kavram olan ve eski Yunan filozoflarından Eflatun ve Aristo’ya kadar dayanan politika, “devlet işlerini bir düzen içerisinde yürütme sanatı, siyaset, yöntem” gibi anlamlara gelmektedir. Bu çerçevede politikanın, bütün olarak devlet işlerinin düzenlenip yürütülmesinde benimsenen yaklaşım tarzını ve takip edilen yöntemleri kapsayan geniş bir kavram olduğu söylenebilir. Daha çok yönetim kavramı ile ilişkilendirilebilecek politika kavramı, devletin farklı işlerini yönetme ve yönlendirme yaklaşımlarını ifade etmektedir. Zamanla birlikte insan sayısındaki artış, birlikte yaşama zorunluluğu, yaşamın ve sosyal rollerin karmaşıklaşması gibi etkenler, mutlu ve huzurlu bir yaşam sürmeyi amaçlayan insanların bir düzen oluşturmasını zorunlu hale getirmiştir. Sistem kavramı da bu zorunluluğun bir sonucu olarak ortaya çıkmıştır. Birçok işi bir arada, ortak değerler çerçevesinde ve belirli hedeflere ulaştıracak şekilde organize etme, yöneltme ve yönetme zorunluluğu da politik sistemleri ortaya çıkarmıştır. İnsanların mutlu ve huzurlu bir yaşam sürmeleri, her politik sistemin temel amacıdır. Politik sistemler, bu amacı gerçekleştirmek üzere oluşturulmuş organizasyonlardır. Her politik sistemin ardında belirli politik görüşler bulunmaktadır. Buna göre politikaların, insanları mutlu etme üzerine odaklanmış ve bu amaçla yaşam biçimine yön vermeye çalışan düşünceler silsilesinden oluştuğu söylene- Eğitimin Ekonomik Temelleri 317 11. Bölüm EĞİTİMİN EKONOMİK TEMELLERİ Perihan ÜNÜVAR Giriş Dünyada insan yaşamının başlamasıyla birlikte var olmaya başlayan eğitim unsuruna paralel olarak değişerek ve gelişerek günümüze ulaşan ekonomi kavramı eğitim ile daima iç içe olmuş ve eğitim ve ekonomi sürekli olarak birbirini etkilemiştir. Eğitimdeki gelişmeler ekonomiyi etkilerken ekonominin ilke ve kavramları da eğitimde yaygın olarak kullanılmış ve bu ilkelere uygun eğitim gerçekleştirilmeye çalışılmıştır. Ekonominin başlangıcı ve bir bilim dalı olarak ekonomi- iktisat kavramlarının gelişimine ilişkin olarak şu esprili hikaye anlatılmaktadır: “ilk insanlar dünyada yaşamaya başladıklarında buldukları meyveleri ve bitkileri yiyerek hayatta kalmaya çalışıyorlarmış. Bir süre sonra bulundukları bölgelerdeki meyveler tükenmeye başlayınca ellerinde kalan meyve çekirdeklerine baka kalmışlar. İçlerinden en bilge olanı diğerlerine “ek onu” demiş. Ekilen çekirdeklerden yeni yeni meyveler yetişince “ek onu” ifadesi daha yaygın kullanılmış ve bu günkü ekonomi kavramı doğmuştur. Ayrıca çok sayıda çekirdek ekilip çok sayıda meyve elde edilince de ihtiyaçtan fazla meyve ellerinde kalmış. Yine bilge olanı diğerlerine “ ek de sat” demiş. Onlarda ekip sattıkça “ek de sat” ifadesi bugünkü iktisat kavramına dönüşmüş. Türkiye’de eğitimin ekonomik yönlerine ilgi, Cumhuriyet döneminde, özellikle 1929-1930 dünya ekonomik bunalımının ülkemizi de etkilediği yıllarda başlamıştır. 1930-1950 yıllarını kapsayan dönemde eğitim politikası, kimi çağdaşlaşma girişimlerinden biri olarak düşünülmüştür. Dolayısıyla genel kalkınma içinde eğitime öncelik tanınmıştır. Bu dönemde yurttaşların okur-yazar kılınmasıyla iş verimliliğinin artacağı, dolayısıyla kalkınmayı hızlandıracağı kabul edilerek kitle eğitimi, eğitim politikasına temel hedef seçilmiştir ( Adem, 1982). Öğretmenlerin Özellikleri ve Yeterlikleri 331 12. Bölüm ÖĞRETMENLERİN ÖZELLİKLERİ VE YETERLİKLERİ Nihat ÇALIŞKAN Giriş Toplumsal dinamizm ve çevresel etmenlerin oluşturduğu hızlı değişim süreci daha nitelikli eğitim ve daha nitelikli insan gücünün yetiştirilmesi konusunda toplumları sürekli bir arayışa yöneltmektedir (Gökçe, 1999). Bilgi ve teknoloji hem bireyin hem de mesleki alanlarda yenileşmeyi ve dinamizmi zorunlu kılmaktadır. Değişimin gerekli olduğu günümüzde daha nitelikli, becerikli insan yetiştirmenin temel şartı, nitelikli bir eğitimle mümkün görülmektedir. Bunu gerçekleştirebilecek olanlar da, yeterliliklere sahip, öğrenci ile etkileşim ve iletişim sağlayabilen, öğretim sürecini iyi analiz edebilen ve pozitif davranış sergileyebilen öğretmenlerle mümkün olabilir. Öğretme, öğrenilmesi planlanan etkinliklerin gerçekleştirilmesi işidir. Öğretme ve öğrenme birbiriyle yakın ve karşılıklı ilişkiler içinde, davranış değişmesini sağlamaya yönelik etkinlikleri kapsamaktadır. Bu değişmelerin planlı ve düzenli olması davranışları istendik olmasına olanak hazırlamakta olup bu alanda başarı öğrencinin neleri öğrenmeye ihtiyaç duyduğu ile bunları nasıl kazanacağına ilişkin kararların dikkate alınmasına bağlıdır (Sünbül, 2004). İyi eğitilmiş bireyler yetiştirebilmek, bilgi toplumu olabilmek için hayatın bütün evrelerinde temel şart olarak bireylere sorgulamanın öğretilmesi gerekir. Eğer bireye sorgulama yeteneği kazandırılabilirse; Neden? Niçin? Nasıl? Niye? soruları bireyin hayatı algılaması ve kendine yaşantı oluşturmasında yardımcı olacaktır. İnsan her şeyi sorgulamalıdır. Zira sorgulayabildiği ölçüde öğrenecektir. Bilgi toplumu olabilmenin, teknolojiyi, erdemi, gelişmişliği yakalayabilmenin yolu, nasıl bir eğitim sorusuna verilecek cevapla ilintilidir.
