ELEMENT VE BİLEŞİKLER

ELEMENT VE BİLEŞİKLER :
1- Elementler ve Elementlerin Özellikleri :
a) Elementler :
Aynı cins atomlardan oluşan, fiziksel ya da kimyasal yollarla kendinden daha basit ve farklı
maddelere ayrılamayan saf maddelere element denir.
Elementler çok sayıda atomdan oluşur ve elementleri oluşturan atomlar aynı cins atomlardır.
Çok sayıda aynı cins atom birleşerek görünür boyuta geldiklerinde elementleri oluştururlar.
Bir elementi oluşturan bütün atomların büyüklükleri yani şekilleri (ve atomları arasındaki
uzaklık) aynıdır. Fakat bir elementin atomları ile başka bir elementin atomlarının büyüklükleri
yani şekilleri farklıdır (ve atomları arasındaki uzaklık).
Elementi oluşturan atomların birbirine olan uzaklığı elementin katı, sıvı ve gaz haline göre
değişebilir.
Örnek :
• Demir elementini oluşturan atomlar demir atomlarıdır. Demir elementini
oluşturan en küçük tanecikler demir atomlarıdır. Demirden yapılmış farklı maddeler de aynı
demir atomlarından oluşurlar.
• Bakır elementini oluşturan atomlar bakır atomlarıdır. Bakır elementini oluşturan en küçük
tanecikler bakır atomlarıdır. Bakırdan yapılmış farklı maddeler de aynı bakır atomlarından
oluşurlar.
• Demir elementini oluşturan demir atomları ile bakır elementini oluşturan bakır atomları
birbirinden farklı büyüklüktedir.
b) Element Çeşitleri :
1- Atomik Yapıdaki Elementler :
Bazı elementleri oluşturan aynı cins atomlar doğada tek başlarına bulunurlar. Böyle atomlara
sahip elementlere atomik yapılı elementler denir. Atomik yapılı elementlerin en küçük
taneciği atomlardır.
Örnek: Demir, bakır, alüminyum, çinko, kurşun, altın gibi elementler atomik
yapılıdır.
2- Moleküler Yapıdaki Elementler :
Bazı elementleri oluşturan aynı cins atomlar doğada ikili gruplar halinde bulunurlar. Böyle
atomlara sahip elementlere moleküler yapılı elementler denir. Moleküler yapılı elementlerin
en küçük taneciği moleküllerdir.
Örnek: Hidrojen, oksijen, iyot, karbon, fosfor, kükürt, azot…
c) Elementlerin Özellikleri :
1- Kendi özeliğini taşıyan en küçük yapı birimleri atomlardır.
2- Aynı cins atomlardan oluşurlar.
3- Kendinden daha basit ve farklı maddelere ayrılamazlar.
4- Saf maddelerdir.
5- Sembollerle gösterilirler.
SORU : 1- Bakır cezveyi oluşturan tanecikler arasında fark var mıdır?
2- Demir parmaklığı oluşturan tanecikler ile bakır cezveyi oluşturan tanecikler arasında fark
var mıdır?
4. Etkinlik : Aynı Atomlar Toplandık (Ders Kitabı – 99)
Amaç : Demir parmaklığın modelini oluşturarak elementlerin aynı cins atomlardan
oluştuğunu kavramak.
Yapılacaklar : • Model yapılırken aslına benzemeyeceği belirtilir.
• Oyun hamuru eşit büyüklükteki küçük parçalara ayrılır ve bu parçalar yuvarlanarak küçük
küreler yapılıp bunlar birleştirilir. Bu küreler demir parmaklığı oluşturan tanecikleri temsil
eder.
• Demir parmaklığı aynı cins atomların oluşturduğu sonucuna varılır.
• Sonuca varalım kısmında;
– Tanecikler atomu ifade eder.
– Aynı çeşit tanecikler bir araya gelerek elementleri oluştururlar.
5. Alternatif Etkinlik : Farklı Malzeme Aynı Atom (Öğretmen Kitabı – 99)
Amaç : Demirden yapılmış maddelerin aynı demir atomlarından oluştuğunun
Kavratılmasını sağlamak.
Yapılacaklar : • Demirden yapılan maddelerin tanecik modelleri çizdirilir.
5. Etkinlik : Atom Aynı, Madde Aynı (Ders Kitabı – 100)
Amaç : Demir elementini oluşturan atomların bakır elementini oluşturan atomlardan
farklı olduğunu göstermek.
Yapılacaklar : • Günlük hayatta makroskobik olarak görülen demir ve bakırdan
yapılan maddeleri oluşturan atomları modellerler.
• Üç–dört kişilik gruplar oluşturulur.
• Her gruba iki farklı renkte oyun hamuru verilir.
• Gruplar farklı renkteki oyun hamurları ile demir ve bakırdan yapılan maddelerin bir kısmını
oluşturan atomların küre şeklinde modelleri oluşturulur.
• Küre şeklindeki modeller birleştirilir.
• Yapılan modeller deftere çizdirilir.
• Sonuca varalım kısmında;
– Tanecikler atomu ifade eder.
– Aynı çeşit tanecikler bir araya gelerek elementleri oluştururlar.
– Oluşturulan demir ve bakır atomları farklı atomlardır.
– Demir ve bakır farklı elementler olduğu için onların atomlarının büyüklükleri farklıdır ve
onlar modellenirken farklı büyüklükte ve renkte oyun hamurları kullanılmalıdır.
10. Etkinlik : Soru İşaretini Kaldıralım, Yerini Dolduralım (Çalışma Kitabı – 52)
Amaç : Farklı maddeleri oluşturan atomların farklı olduğunu farklı şekilde çizerek
göstermek.
Yapılacaklar : • Demir parmaklığın, bakır cezvenin ve alüminyum tencerenin
atomlarını birbirinden farklı çizerler.
• Taneciklerin birbirinden farklı olduğunu gösterirken farklı renkler kullanılır. Ama
taneciklerin renklerinin olmadığı söylenir.
• Çizimler üzerinde atomlar ve elementler gösterilir.
• Ders kitabının 96. sayfasındaki fındık, kiraz ve kestane resimlerine dikkat çekilir.
6. Etkinlik : Atom Kümeleri (Ders Kitabı – 101)
Amaç : Aynı çeşit atomların bir araya gelerek atom kümlerini, bu atom kürelerinin de
birleşerek elementleri oluşturduğunun fark edilmesini sağlamak.
Yapılacaklar : • Üzerinde maddelerin tanecik modellerinin yer aldığı kartlar
hazırlanır.
• Boncuklar ip ile birbirine bağlanarak kartlarda gösterilen modeller oluşturulur ve modeller
kibrit kutularına yerleştirilir.
• Oluşturulan modellerin şekli deftere çizdirilir.
• Çizim üzerinde her model için bir atom kümesi ve bu atom kümesini oluşturan atomlar
işaretlenir.
• Oksijen ve hidrojen elementi gaz halindedir. Bu nedenle bu elementlerin modelleri
yapıldıktan sonra kutuya konur ve atom kümelerinin arasında boşluk bırakılır.
• Element atomlarının arasındaki boşluğun farklı olmasının nedeni sorulur.
• Kartlarda bulunan elementlerin hangi hallerde olduğu sorulur.
• Sonuca varalım kısmında;
– Oluşturulan her modelde kaç çeşit atom olduğu sorulur.
– Yapılan hangi modelde atom kümelerinin bulunduğu belirtilir.
– Atom kümelerini oluşturan atomlar arasında fark olup olmadığı sorulur.
– Kartlarda verilen modellerin hangilerinin elementi temsil ettiği sorulur.
11. Etkinlik : Hangi Modeller Hangi Elementlere Ait? (Çalışma Kitabı – 53)
Amaç : Elementlerin atomik ve moleküler yapıda olduğunu göstermek.
Yapılacaklar : • Resimlerde verilen modellerden hangisinin elemente ait olduğu
sorulur.
• Etkinlikteki resimlerden a, b, c, e nin element olduğu, sebebinin de elementlerin tek cins
atom içermesi olduğu söylenir.
2- Moleküller :
Aynı cins ya da farklı cins iki ya da daha fazla atomun (kimyasal bağlar ile) birbirine
bağlanması sonucu oluşan atom gruplarına (yapıya) molekül denir.
Atomların çoğu doğada tek başlarına bulunmazlar. Aynı cins ya da farklı cins atomlar bir
araya gelerek molekülleri oluştururlar ve doğada molekül halinde bulunurlar.
Moleküller iki ya da daha fazla atomdan oluşurlar. İki (az sayıda) atomdan oluşan moleküllere
basit yapılı moleküller, çok sayıda atomdan oluşan moleküllere karmaşık yapılı moleküller
denir. (500 atomdan oluşan moleküller bulunabilir).
Örnek : • Su, iyot, hidrojen, oksijen molekülleri basit yapılı moleküllerdir.
• Günlük hayatta kullanılan besinlerde ve hücrede bulunan karbonhidrat, protein ve yağ
molekülleri karmaşık yapılı moleküllerdir.
a) Aynı Cins Atomların Molekülleri :
Aynı cins iki atom bir araya gelerek element moleküllerini, aynı cins element molekülleri de
bir araya gelerek elementleri oluştururlar.
Bazı elementleri oluşturan aynı cins atomlar doğada tek başlarına bulunurken bazı elementleri
oluşturan aynı cins atomlar da doğada ikili gruplar halinde bulunurlar. Doğada ikili gruplar
halinde bulunan atomlara sahip elementlere moleküler yapılı elementler denir. Moleküler
yapılı elementlerin en küçük taneciği moleküllerdir.
Hem elementler hem de element molekülleri aynı cins atomdan oluşur. Elementler çok sayıda
atomdan oluşur ve görünür boyuttadır. Element molekülleri ise iki atomdan oluşur ve
elementlerin yapı birimleridir (görünmez boyuttadır).
b) Farklı Cins Atomların Molekülleri :
Farklı cins atomlar bir araya gelerek bileşik moleküllerini, bu moleküller de birleşerek
bileşikleri oluştururlar. Bu nedenle bileşikler farklı cins atomlardan oluşurlar ve bileşiklerin
kendi özelliklerini taşıyan en küçük tanecikleri moleküllerdir.
Bileşiklerin moleküllerini oluşturan atomlar farklı cins atomlar oldukları için bu atomların
büyüklükleri ve özellikleri de birbirinden farklıdır.
NOT : 1- Su molekülünde hem aynı çeşit hem de farklı çeşit atomlar bulunur.
NOT : 1- Karbon di oksit molekülünde hem aynı çeşit hem de farklı çeşit atomlar
bulunur.
7. Etkinlik : Farklı Atomlardan Atom Kümesine (Ders Kitabı – 102)
Amaç : Oyun hamurlarından oluşturulan birbirinden farklı kürelerin belirli kurala
bağlı olmaksızın (farklı sayıda ve farklı çeşitte atom) bir araya getirilerek moleküllerin
çeşitliliğinin fark edilmesinin sağlanması.
Yapılacaklar : • Öğrenciler gruplara ayrılır ve oyun hamurlarından farklı boyutlarda
küreler yapılır.
• İstenilen sayıda ve çeşitte küreler kürdan yardımıyla bir araya getirilerek molekül modelleri
oluşturulur.
• Oluşturulan modellerin resimleri deftere çizdirilir.
• Yapılan modelleri öğrencilerin birbirlerine tanıtması ve aynı yere konularak incelenmesi
sağlanır.
• Farklı renkteki küreleri birleştirerek atom kümesi oluşturabilir veya aynı renkte ve farklı
büyüklükte küreleri birleştirerek atom kümesi oluşturabilir.
• Aynı veya farklı çeşit atom kümelerinin moleküller olduğu belirtilir.
• Sonuca Varalım Kısmında;
– Yapılan modeller arasında fark olup olmadığı sorulur ve farklı modellerdeki moleküllerin
birleşerek farklı maddeleri oluşturduğu belirtilir.
– Molekül çeşitliliğinin maddenin çeşitliliğini sağladığı, molekül çeşitliliğini de atom
çeşitliliğinin sağladığı belirtilir.
– Hangi modellerin aynı çeşit atomlardan oluştuğu sorulur.
– Hangi modellerin farklı çeşit atomlardan oluştuğu sorulur.
– Her modelin kaç farklı atomdan oluştuğu sorulur.
6. Alternatif Etkinlik : Bu Tanecikler Neye Ait? (Öğretmen Kitabı – 102)
Amaç : Taneciklerin ati olduğu maddenin tespit edilmesinin sağlanması.
Yapılacaklar : • Resimlerdeki taneciklerle ait oldukları maddeler eşleştirilir.
• Cezveyi oluşturan atomları, iyodu oluşturan molekülleri çok sayıda çizerek element
oluşacağını kavramak.
• Suyu oluşturan molekülleri çok sayıda çizerek bileşik oluşacağını kavramak.
8. Etkinlik : Molekül Modelleri (Ders Kitabı – 103)
Amaç : Kartlarda verilen molekül modellerinin yapılmasını ve modeller üzerinde
aynı veya farklı cins atomların fark edilmesini sağlamak.
Yapılacaklar : • Öğrenciler gruplara ayrılır ve farklı renkte oyun hamuru ve kürdan
kullanılarak resimlerdeki molekül modelleri oluşturulur.
• Yapılan modeller sınıfa gösterilerek tanıtılır ve molekül modellerinin resimleri deftere
çizilir. Çizim üzerinde aynı ve farklı atomlar gösterilir.
• Sonuca varalım kısmında;
– Modelde oluşturulan her bir molekülün kaç atomdan oluştuğu sorulur.
– Modelde oluşturulan her bir molekülün kaç çeşit atomdan oluştuğu sorulur.
– Hangi modeldeki moleküllerin aynı çeşit ve büyüklükteki atomdan oluştuğu sorulur.
– Hangi modeldeki moleküllerin elementleri oluşturduğu sorulur.
12. Etkinlik : Dondurmacı (Çalışma Kitabı – 54)
Amaç : Günlük hayatta karşılaşabilecek bir durumla molekül hakkında öğrenilen
bilgilerin karşılaştırılmasının sağlanması.
Yapılacaklar : • Atom, dondurma topuna benzetilir.
• Kartondan dondurma külahları yaptırılır ve dondurma olarak ikişer tane olmak üzere üç
farklı renk bilye kullanılır. Üç farklı renk bilye, üç farklı elementi, dondurma toplarının
oluşturduğu kümeler de molekülü temsil eder.
• Açık renk bilye vanilyalı, koyu renkli bilye çikolatalı, diğer bilye de çilekli dondurmayı
temsil eder.
1- İki çeşit dondurma topundan iki toplu kaç farklı dondurma oluşacağı sorulur ve bunlar
oluşturulur. (3)
– Vanilya – Vanilya
– Çikolata – Çikolata
– Vanilya – Çikolata
2- Üç çeşit dondurma topundan iki toplu kaç farklı dondurma oluşacağı sorulur. (6)
– Vanilya – Vanilya
– Çikolata – Çikolata
– Çilek – Çilek
– Vanilya – Çikolata
– Vanilya – Çilek
– Çikolata – Çilek
3- Üç çeşit dondurma topundan üç toplu kaç farklı dondurma oluşacağı sorulur. (10)
– Vanilya – Vanilya – Vanilya
– Çikolata – Çikolata – Çikolata
– Çilek – Çilek – Çilek
– Vanilya – Vanilya – Çikolata
– Vanilya – Vanilya – Çilek
– Çilek – Çilek – Vanilya
– Çilek – Çilek – Çikolata
– Çikolata – Çikolata – Vanilya
– Çikolata – Çikolata – Çilek
– Vanilya – Çikolata – Çilek
4- a → Birinci Atom
b → İkinci Atom
– aa–bb–ab
5- a → Birinci Atom
b → İkinci Atom
c → Üçüncü Atom
– aaa–bbb–ccc–aab–abb–abc–bbc–ccb–acc–aac
6- Doğada 100 den fazla farklı çeşitte atom vardır. Bunlar, ikili, üçlü, … gibi farklı şekillerde
bir araya gelerek sayılamayacak kadar çok çeşitte madde oluşur.
3- Bileşikler ve Bileşiklerin Özellikleri :
a) Bileşikler :
İki ya da daha fazla çeşit element atomunun bir araya gelerek oluşturdukları yeni saf maddeye
bileşik denir. Farklı atom içeren moleküller (çok sayıdaki molekül) bir araya gelerek
görünecek boyuta ulaştıklarında bileşikler oluşur.
(İki ya da daha fazla elementin kendi özelliklerini kaybederek belirli oranlarda ve kimyasal
tepkimeler sonucu oluşturdukları saf maddelere bileşik denir).
Bileşikler kendini oluşturan atomlardan (elementlerden) farklı özelliklere sahiptirler. Bileşiği
oluşturan atomlar kendi özelliklerini kaybederler. (Helva, kendini oluşturan un, yağ ve
şekerden farklı tada ve özelliğe sahiptir).
Bileşiklerin çoğu moleküllerden oluşmuşlardır. Bir bileşiği oluşturan moleküllerden her biri
bileşikteki diğer moleküllerle aynı sayıda ve aynı cinste atom içerir. (Bileşikteki moleküllerin
hepsi aynı sayıda ve aynı cinste atom içerir).
Doğada bilinen 115 çeşit atom vardır. Bu atomlar farklı çeşitlerde ve şekillerde bir araya
gelerek milyonlarca farklı madde yani bileşik oluşur.
Bileşikler atomik yapıda değildirler.
Örnek : • Su bileşiktir ve su bileşiğini oluşturmak için çok sayıda su molekülü bir araya
gelir. Su bileşiğini oluşturan moleküllerden her biri suyun diğer molekülleri ile aynı sayıda ve
cinste atom içerir. Bir su molekülü iki hidrojen ve bir oksijen atomundan oluşur.
b) Bileşik Çeşitleri :
1- Moleküler Yapıdaki Bileşikler :
Bileşikler iki ya da daha fazla atomdan oluşan moleküllerden oluşmuşsa böyle bileşiklere
moleküler yapılı bileşikler denir. Moleküler yapılı bileşikler moleküllerden oluşurlar.
Örnek : • Şeker bileşiği moleküler yapıdadır ve her molekül 24 atomdan oluşur.
Glikoz = C6H12O6
• Su bileşiği moleküler yapıdadır ve her molekül 3 atomdan oluşur.
2- Moleküler Yapıda Olmayan Bileşikler :
Bileşikler, ikili ya da daha fazla atomdan oluşan moleküllerden oluşmayıp, bileşiği oluşturan
atomlar bir yığın oluşturacak şekilde dizilmişlerse böyle bileşiklere moleküler yapılı olmayan
bileşikler denir.
Moleküler yapıda olmayan bileşikleri oluşturan yığınlardaki atomlar sayılamayacak kadar
çoktur ve yığındaki atomun sayısı yığının büyüklüğüne göre değişir. Fakat moleküler
yapıdaki bileşikleri oluşturan moleküllerdeki atomlar sayılabilirler ve moleküldeki atom sayısı
değişmez.
Örnek : • Tuz bileşiği moleküler yapıda değildir, yığın görünümündedir.
Tuzluktan dökülen bir tuz kristalinde sayılamayacak kadar çok sayıda atom bulunur.
c) Bileşiklerin Özellikleri :
1- Bileşikler, kendini oluşturan elementlerin (atomları) özelliklerini göstermezler.
2- Bileşiği oluşturan elementler (atomlar) kendi özelliklerini kaybederler.
3- Bileşiği oluşturan elementler belirli oranlarda birleşirler.
4- Bileşikler oluşurken enerji alışverişi olur.
5- Bileşikler, kimyasal tepkimelerle oluşur ve kimyasal yollarla ayrılırlar.
6- Bileşikler en az iki farklı elementten yani atomdan oluşurlar.
7- Bileşiklerin belirli erime, kaynama, donma ve yoğunlaşma sıcaklıkları vardır.
8- Bileşikler saf ve homojen maddelerdir.
9- Bileşikler formüllerle gösterilirler.
10- Bileşiklerin en küçük yapı birimleri moleküllerdir.
SORU : 1- Doğada bilinen 116 element ve bu nedenle 116 atom olmasına rağmen
doğada milyonlarca farklı madde bulunmasının nedeni nedir?
2- Bütün bileşiklerin molekülü var mıdır?
13. Etkinlik : Şekillere Bak, Kutuları Doldur (Çalışma Kitabı – 55)
Amaç : Atomik ve moleküler yapıdaki element ve bileşiklerin tespit edilerek konunun
pekiştirilmesinin sağlanması.
Yapılacaklar : • Maddelerin tanecikli yapılarını gösteren modellerle ilgili olarak
verilen soruların cevabı kutucuklara uygun ifadelerle yazılır.
9. Etkinlik : Her Maddede Molekül Var mı? (Ders Kitabı – 105)
Amaç : Bileşiği sadece moleküllerin oluşturmayacağını kavramak.
Yapılacaklar : • Bileşik modelleri incelenerek moleküler yapıda olan ve olmayan
şekilde sınıflandırırlar.
• Kartlarda CO2, H2O, NaCl, şeker bulunmaktadır. (Bileşik isimleri verilmeyecektir).
• Molekül içeren modellerin kaç tane atom içerdikleri sorularak molekül içermeyen
modeldeki atomların sayılamayacak kadar çok olduğuna dikkat çekilir.
• Sonuca Varalım Kısmında;
– Molekülü oluşturan atomların sayılıp sayılamadığına.
– Molekülleri oluşturan tanecikler sayılamayacak kadar çok ve yığın halinde.
14. Etkinlik : Yolumuzdaki Bileşikleri Toplayalım (Çalışma Kitabı – 56)
Amaç : Element ve bileşiklere ait modellerin tespit edilmesinin sağlanması.
Yapılacaklar : • Bileşiği oluşturan moleküller bulunur.
• Elementi oluşturan moleküller bulunur.
• Molekülü olan bileşikler ile molekülü olmayan bileşikler ayırt edilir.
• Toplanan bileşiklerden elementlere ait olanlar bir kutucuğa, bileşiklere ait olanlar diğer
kutucuğa çizdirilir.
15. Etkinlik : Tanecikleri Ayırt Edelim (Çalışma Kitabı – 57)
Amaç : Element ve bileşikleri, atomik ve moleküler yapıda olan elementler ile
moleküler yapıda olan ve olmayan bileşiklerin tespit edilmesinin sağlanması.
Yapılacaklar : • Verilen tanecik modelleri ile ilgili sorular cevaplandırılır.
• a) Elementi → 1–2–7–8–9
b) Bileşiği → 3–4–5–6
• a) Atomik Yapı → 7–8
b) Moleküler Yapı → 1–2–3–4–5–9
• a) Elemente → 1–2–9
b) Bileşiğe → 3–4–5
•6
Kendimizi Değerlendirelim : (Ders Kitabı – 107)
1- Benzerlikler;
– Tanecikli yapıya sahiptir.
– Moleküllü yapıları vardır.
– Tanecikler bir araya geldiklerinde molekülleri oluştururlar.
Farklılıklar;
– Elementler tek çeşit, bileşikler en az iki çeşit atomdan oluşurlar.
– Elementler atomik yapıda bulunu, bileşikler bulunmaz.
– Bileşiklerin moleküler yapıda olmayanlar vardır, elementlerin yoktur.
2- Demir ve bakır elementlerinin atomlarının büyüklükleri farklıdır. Farklı elementlerin
atomlarının büyüklükleri de farklıdır.
3- İkisi de bakırdan yapıldığı için bakır atomlarından oluşur ve atomların büyüklükleri
aynıdır.
4- III numaralı modelde atomlar birbirine karışmış durumda olduğu için bu model moleküler
yapıda değildir.