Full Text - The Journal of Academic Social Science

_____________________________________________________________________________________
Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi, Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
Yayın Geliş Tarihi / Article Arrival Date
21.11.2016
Yayınlanma Tarihi / The Publication Date
15.12.2016
Prof. Dr. Kerim TÜRKMEN
Erciyes Üniversitesi, Edebiyat Fakültesi, Sanat Tarihi Bölümü
[email protected]
SİVAS İL MERKEZİNDEKİ XVI. YÜZYILA AİT İNŞA VE ONARIM
KİTABELERİ
Öz
Osmanlı İmparatorluğu sadece Balkanlar’da değil, Anadolu ve Ortadoğu’da da büyük çapta imar faaliyetlerinde bulunmuştur. Bu faaliyetlerin en bariz delilleri, Osmanlı Dönemi’nden günümüze ulaşan anıtlar ve bu anıtlar üzerinde yer alan kitabelerdir. Osmanlı Devleti’nin Anadolu’da en çok imar faaliyetlerinde bulunduğu şehirlerden biri de Sivas şehridir. Şehirde, Osmanlı egemenliğinin başlangıcından
XX. yüzyıla kadar inşa edilmiş birçok anıtla karşılaşılmaktadır. Bu çalışmada,
XVI. yüzyılda Osmanlılar tarafından Sivas’ta inşa edilen anıtlar üzerindeki kitabeler konu olarak seçilmiştir. Bu bağlamda yapılan kaynak ve saha çalışmaları esnasında XVI. yüzyıla ait 10 adet kitabe ile karşılaşılmıştır. Tespit edilen kitabelerden
yedisi cami, ikisi hamam, biri ise çeşme kitabesidir. Bu kitabelerden sekizi yapılar
üzerinde varlığını korurken, ikisi kaynaklarda kaydedilmiş olup günümüze ulaşmamıştır.
Anahtar kelimeler: Sivas, XVI. yüzyıl, Cami, Hamam, Çeşme
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
16TH CENTURY CONSTRUCTION AND RESTORATION INSCRIPTIONS IN THE CITY CENTER OF SIVAS
Abstract
The Ottoman Empire carried out construction activities on a large scale not only on
the Balkan Peninsula but also in Anatolia and Middle East. The most obvious evidences of these activities are the extant monuments and the inscriptions on them.
One of the cities where the Ottoman Empire carried out construction activities the
most is Sivas. In the city, there are many monuments that had been built from the
beginning of the Ottoman rule up to 20th century. In this study, the inscriptions of
monuments constructed by Ottomans in the 16th century in Sivas have been chosen
as a subject. In this context, ten inscriptions belonging to that period were attained
during the literature review and field work. Seven of these inscriptions belong to
mosques, two to hamams and one to a fountain. While eight of these inscriptions
are preserved on the monuments, two of them were noted in the historical sources
and have not reached today.
Keywords: Sivas, 16th century, Mosque, Hamam, Fountain
Giriş
İç Anadolu’nun doğusunda yer alan Sivas şehri; tarih boyunca önemli yol güzergahları üzerinde
bulunmuş olup günümüze kadar; Hitit, Roma, Bizans, Danişmendli, Anadolu Selçuklu, Moğol,
Eretna, Kadı Burhaneddin ve Osmanlı yönetimi altında yaşamış bir coğrafyadır (Demirel, 2009,
278-281). Şehir asıl gelişimini Türk döneminde sağlamıştır. Özellikle Türkiye Selçukluları döneminde, Orta Anadolu’nun en önemli ticaret şehri halini almıştır1. Bizans döneminde kastrum
özelliği taşıyan şehir (Özcan, 2009, 102,107), Selçuklu döneminde Toprak Tepe Kale denilen
mevkiden tepenin eteklerine ve Kızılırmak kollarına doğru yayılarak fiziki gelişimini devam
ettirmiştir (Demir, 2005, 149-150). Kentin Moğol istilası sonrası harabe halini almış olmasına
karşın sonraki dönemlerde yeniden imar edildiği mevcut bakiyelerden anlaşılmaktadır2. İlhanlı,
Eretna ve Kadı Burhaneddin devletlerinin ana merkezi olarak işlev gören şehir, Kadı Burhaneddin’in vefatı sorası Osmanlı Beyliği’ne dahil olmuştur (Yücel, 1989, 205). Fakat Timur’un şehri
istilası ve yağmalaması Sivas şehri açısından ikinci bir yıkım olmuştur (Aka, 2006, 13-21). Daha sonra Osmanlı ve Akkoyunlu mücadelesine sahne olan şehir, ortaçağda sahip olduğu önemi
ve gücü sonraki dönemlerde hiçbir zaman yakalayamamıştır (Erdem, 2007, 5)3. XV. yüzyılda,
Rum Beylerbeyliği’nin (Vilayet-i Rum/Eyalet-i Rum) merkezlerinden biri olan şehir (Baykara,
2000, 89), XVI. yüzyılın başında Sivas Eyaleti’nin merkezi (Paşa Sancağı) yapılmıştır (Demirel, 2009, 279-281; Yılmaz, 2011, 54).
Bu çalışmada kentte Osmanlı idaresi altında XVI. yüzyılda inşa edilmiş olan anıtlar üzerinde
yer alan inşa ve onarım kitabeleri konu olarak seçilmiştir. Bu kapsamda XVI. yüzyıla ait on adet
kitabe tespit edilmiştir. Bu kitabelerden yedi adedi cami, iki adedi hamam ve bir adedi de çeşme
kitabesidir. İncelenen kitabelerin sekiz adeti günümüze ulaşmış, iki adeti ise kaynaklardan tespit
Daha detaylı bilgi için bakınız: (Turan, 1951, 447-457).
Kentte yer alan ve M.1271 tarihinde inşa edildikleri kitabelerinden anlaşılan üç medresenin varlığı bu imar
faaliyetinin en bariz delilleridir. Daha ayrıntılı bilgi için bakınız: (Demir, 2005, 180-182).
3 Osmanlı-Akkoyunlu ilişkileri için ayrıca bakınız: (Ebu Bekr-i Tihrani, 2014; Uzunçarşılı, 1984).
1
2
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
15
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
edilmiş olup, günümüze ulaşmamıştır.
Meydan Cami Kitabeleri
Demircilerardı Mahallesi’nde bulunan cami; doğu-batı doğrultuda uzanan düz ahşap tavanlı
harim bölümü ve kuzeyine sonradan eklenen son cemaat mahalinden oluşmaktadır4. Yapıda inşa
ve onarıma ait kitabeler harim giriş duvarı üzerinde yer almaktadır. Bunlar dışında avlu giriş
kapısında5, son cemaat mahali duvarında6 ve harim giriş kapısı kanatlarında7 ayet ve hadis yazılı
kitabeler bulunmaktadır.
Harim giriş kapısının üzerinde yer alan iki mermer kitabeden üstte yer alanı 1.50 x 0.35 m. ebatındadır. Sülüs karakterde yazılmış olan kitabe, iki kartuş halinde tek satırdan oluşmaktadır.
Kısa kenarları üç dilimli olan kartuşların birbirlerine bağlandıkları alanın üst ve alt kısımları,
uçları birbirlerine bakan stilize palmet motifleriyle bezenmiştir (Foto.1).
16
Foto. 1- Meydan Camii, Harim Giriş Kapısı Üzerindeki İnşa Kitabeleri
Yapının daha detaylı mimari özellikleri için bakınız: (Denizli, Tarihsiz, 53-54).; Ünsal, 2006, 71-79).
Kuzeydeki avlu giriş kapısı üzerinde yer alan ve mermer üzerine üç satır halinde düzenlenmiş olan onarım
kitabesinde; “Bu kapı ile parmaklık divarlarının inşası/ 1341 (1923)-1344 (1926) yazılıdır. Kitabenin metni şu
şekildedir:
‫بو قپو ايله پارماقلق‬
‫ديوارلرينك انشاسئ‬
٤٤١١-٤٤١٤
6 Son cemaat mahallinin güney duvarına açılan pencerelerden doğu duvarına yakın olanın üst kısmına, 1.45 x 0.33 m.
ebatında taş üzerine üç satırdan oluşan ve sülüs karakterde yazılmış kitabe yerleştirilmiştir. Kitabenin merkezinde
bulunan İhlâs suresi (Kuran-ı Kerim, 2014, 112), dört yönden Bakara Suresi 255. Ayeti (Ayet’el Kürsi) (Kuran-ı
Kerim, 2014, 2/255) ile çevrelenmiştir. Kitabe metni şöyledir:
‫هللا الاله اال هو الحي القيوم التاَخذه سنهُ والنوم له مافي السموات ومافي االرض من ذاالذي يشفع عنده اال با َذنه يعلم مابين ايديهم و ما خلفهم وال يحيطون‬
‫بشئ من علمه اال بما شاء و سع كرسيه السموات و االرض وال يؤده حفظهما و هو العلي العظيم‬
7 Üçer panoya ayrılmış olan harime giriş kapısı kanatlarında en üstteki dikdörtgen panolarda batıdaki panoda başlayıp
doğudaki panoda son bulacak şekilde sülüs karakterde yazılmış şu hadise yer verilmiştir:
“‫”عجلوا بالصلوهُ قبل الفوت و عجلو ابالتوبهُ قبل الموت‬. Hadisin okunuşu, “Accilu bi’s-salati kable’l fevt / ve accilu bi’t- tevbeti
kable’l mevt” olup “Vakit geçmeden önce namaz ve ölmeden önce tevbe de acele ediniz” anlamına gelmektedir. Bu
hadis, sahih hadisler içinde yer almamaktadır (El-Elbani, 1993, I, 174).
4
5
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Kitabe Metni8:
‫ مسجد اسس بنيانه علئ تقوئ‬/ ‫كان تاريخ جامع الشريف الغرا‬
Kitabenin Okunuşu:
Kane tarih cami el-şerif el-gurra / Mescit üssise bunyenehu ala tekva
“Temeli takva üzerine kurulmuş olan bu cami-i şerifin tarihidir” anlamına gelen kitabe “ ‫مسجد‬
‫ ”اسس بنيانه علئ تقوئ‬ifadesinden itibaren ebced hesabına göre H.972/M.1565 yılına işaret etmektedir.
Harim giriş kapısının üst kısmındaki kitabelerden altta olanı ise 0.50 x 0. 38 m. ebatındadır.
Mermer üzerine sülüs karakterde yazılmış olan kitabe, dört kartuş halinde iki satırdan oluşmaktadır. Kitabenin merkezine çiçek motifi yerleştirilmiştir (Foto.1).
Kitabe Metni9:
‫ فضلي حقله بو داررحماني‬/ ‫ياپدئ چون حضرت حسن پاشا‬
٢٧٩ ‫ ديدي تاريخ فيض يزدان سنه‬/ ‫كَورجك انئ هاتف غيبي‬
Kitabenin Okunuşu:
Yapdı çun Hazreti Hasan Paşa /Fazlı hakla bu dar-ı rahmanı
Görecek onu hatif-i gaybı /Didi tarih feyz-i yezdan sene 972
Kitabesinden caminin; Hasan Paşa tarafından H.972/M.1565 tarihinde inşa ettirildiği anlaşılmaktadır.
10
Kale Cami Kitabesi
Eskikale Mahallesi’nde bulunan cami; tek kubbeli harim bölümü ve kuzeyine sonradan eklenmiş son cemaat mahalinden oluşmaktadır11. Yapıda bulunan tek kitabe harim giriş kapısı üzerine yerleştirilmiştir. 1.24 x 0.59 m. ebatındaki mermer üzerine iki satır halinde sülüs karakterde
yazılmış olan kitabede, metnin yazılı olduğu kartuşun kısa kenarlarına kaş kemer formu verilmiştir (Foto. 2).
Evliya Çelebi, Seyahatnamesi’nde bu camiden de bahsetmektedir, ancak tarihini H.972 olarak verdiği kitabe
metnini; “٢٧٩ ‫ ”دانه لمسجد اسس على التقوا سنه‬şeklinde kaydetmiştir (Evliya Çelebi, 1314, III, 201). Günümüz Türkçesine
çevrilmiş olan Evliya Çelebi Seyahatnamesi yayınlarında ise kitabenin tarihi H.971 olarak belirtilmiştir (Evliya
Çelebi, 2006, III, 272). İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz de Evliya Çelebi’nin bu kitabeyi yanlış kaydettiğini not
düşmüşler; ancak kitabe metninde yazılmamış olmasına rağmen “sene 972” ifadesini kullanmışlardır (Hakkı ve
Nafiz, 1928, 130). Hikmet Denizli de kitabe metninde sene H.972 yazdığını kaydetmiştir (Denizli, Tarihsiz, 54).
9 Kitabe metninin yazılışı için ayrıca bakınız: (Hakkı ve Nafiz, 1928, 130.; Akyurt, 1947, VI, 78).
10 Caminin banisi Hasan Paşa, kaynaklarda Koca Hasan Paşa olarak geçmektedir. Hasan Paşa’nın Sivaslı olduğu,
kapıcıbaşılıktan yetişip H.969/M.1561 yılında yeniçeri ağası, H.970/M.1562 yılında ise Rumeli Valisi olarak görev
yaptığı ve H.974/M.1567 Zilhiccesinde vefat ettiği belirtilmektedir. Cami için vakfiye düzenleten Hasan Paşa’nın
Sivas’ta ayrıca bir medrese ile bir han yaptırdığı ve bu hanın Muhtesib Hanı olarak bilindiği kaydedilmiştir (Hakkı ve
Nafiz, 1928, 131). Meydan Camii’nin H. Receb 972/M. Şubat 1565 tarihinde düzenlenmiş vakfiyesinde Hasan
Paşa’dan Emirü’l Ümera-i Vilayet-i Rum şeklinde bahsedilmektedir. Vakfiye metninden cami vakfının akarları
arasında; Pazar Kapısı Meydan başında bazıları cami duvarına bitişik vaziyette olan taş ve harçtan yapılmış yan yana
42 dükkanın ve boş bir arsa satın alınarak Hasan Paşa tarafından yaptırılmış bir çifte hamamın bulunduğu
anlaşılmaktadır. Ayrıca camiye vaiz olarak Şeyh Şemseddin Ahmed’in tayin edildiği öğrenilmektedir. Vakfiye metni
için bakınız: (Akyurt, 1947, 79-83).
11 Yapının daha detaylı mimari özellikleri için bakınız: (Denizli, Tarihsiz, 58-59.; Ünsal, 2006, 79-85).
8
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
17
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Foto. 2- Kale Camii Kitabesi
Kitabe Metni12:
‫بسم هللا الرحمن الرحيم وان المساجد هللا فالتدعواما هللا احدا‬
‫بنئ هذا الجامع الشريف في ايام سلطان مراد بن سليم خان حضرت محمود پاشا في تاريخ سنه ثمان و ثمانين و تسعمايه‬
٢٩٩
Kitabenin Okunuşu:
Bismillahirrahmanirrahim Ve ennel mesâcide lillâhi fe lâ ted’û meallâhi ehadâ13
bena haza el-cami el-şerif fi eyyam Sultan Murat Bin Selim Han Hazreti Mahmud Paşa fi tarih
sened semani ve semanine tis’a maye 988.
Cin Suresi 8. Ayeti ile başlayan kitabeden, caminin H.988/M.1580 yılında Selim Han oğlu Sultan Murad zamanında Mahmud Paşa14 tarafından inşa ettirildiği anlaşılmaktadır15.
Yusuf Akyurt, Mahmud Paşa Camii kitabesi olarak bir kitabe daha kaydetmiştir. 0.80x0.35 m
ebatındaki kitabenin iki satırdan oluştuğu belirtilmektedir16.
Kitabe Metni17:
İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz, kitabeyi şu şekilde neşretmiştir (Hakkı ve Nafiz, 1928, 134):
٢٩٩ ‫بنى هذا الجامع الشريف فى ايام السلطان مراد خان الثالث ابن سليم خان ثانى الوزير محمود پاشا‬
Yusuf Akyurt ise kitabeyi şu şekilde kaydetmiştir (Akyurt, 1947, 85):
‫بسم هللا الرحمن الرحيم وان المساجد هللا فال تدعوامع هللا احداً بنى هذ ا الجامع الشريف فى ايام السلطان مراد خان الثالث ابن سليم خان ثانى الوزير‬
٢٩٩ ‫حضرت محمود پاشا فى تاريخ سنه ثمان و ثمانين و تسعمايه‬
13 Kitabenin ilk satırında yazılmış olan Cin Suresi 8. Ayeti için bakınız: (Kuran-ı Kerim, 2014, 72/8)
14 Caminin banisi olan Mahmud Paşa’nın H.989/M.1581 yılında Sivas Beylerbeyi sıfatıyla Erzurum’da bulunduğu
kaydedilmiştir (Selaniki Mustafa Efendi, 1999, 130). Mahmud Paşa; aynı zamanda Kale Hamamı’nın da banisi olup
Kale Camii ve Kale Hamamı’nın vakfiyesi bulunmaktadır. H.992 senesinin Muharrem ayının ilk günlerinde (M.
Ocak 1584) düzenlenen vakfiye metninde Mahmud Paşa; “Abdul Muin oğlu Mahmud Bey oğlu Ali Bey oğlu
Mahmud Paşa” şeklinde tanıtılmıştır. Ayrıca vakfiye metninden caminin akarları arasında bir çifte hamamın, hamama
bitişik dört dükkanın ve yine hamama bitişik yeni ribatın bulunduğu öğrenilmektedir. Kale Camii’nin ve Kale
Hamamı’nın vakfiye metni için bakınız: (Akyurt, 1947, 84-87).
15 Kitabede “vezir” kelimesi geçmemesine rağmen Yusuf Akyurt kitabenin “İkinci Selim Han oğlu Üçüncü Sultan
Murad günlerinde bu şerif cami’i vezir Mahmud Paşa hazretleri dokuz yüz seksen sekiz senesinde bina etti.”
anlamına geldiğini kaydetmiştir (Akyurt, 1947, 85).
16 Kitabenin Sivas Müzesi’nde 534 envanter numarasıyla kayıtlı olduğu belirtilmiştir (Akyurt, 1947, 89). Ancak
yaptığımız araştırma sonucunda, Sivas Arkeoloji Müzesi’nde 534 envanter numarasıyla kayıtlı olan eserin, bir
mezartaşı kitabesi olduğu tespit edilmiş ve bahsi geçen kitabe görülememiştir.
17 Kitabe metni için bakınız: (Akyurt, 1947, 89)
12
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
18
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
‫قد بنى المحمود ﭙاشا فى الحصير جامحا هلل و حده ال لغير‬
‫فى حقه سال ارباب غيب قلت فى تاريخه مقبول خير‬
Kitabenin Okunuşu:
Kad bena el-Mahmud Paşa fi el-hasir / Camian lillah vahdehu la li-gayr
Fi hakkıhi seele erbab gayb / Kultu fi tarihi makbul hayr
Kitabedeki ebced hesabına göre; cami Mahmud Paşa tarafından H.988/M.1580 yılında inşa
ettirilmiştir.
Ali (Efendi) Ağa Cami Kitabeleri
Sularbaşı Mahallesi’nde bulunan yapı; tek kubbeli harim bölümü ve kuzeyine sonradan eklenmiş son cemaat mahalinden meydana gelmektedir18. Yapıda bulunan kitabeler; batı cephesinde
bulunan pencerenin sağ alt köşesine üst üste yerleştirilmiş19 olup harim giriş kapısı kanatlarındaki kitabelerde ise hadis yazılıdır20.
Batı cephesindeki iki kitabeden altta yer alan 0.60 x 0.30 m. ebatındaki kitabe camiye ait olup
mermer üzerine talik karakterde yazılmış iki satırdan oluşmaktadır. Kitabe metninin yazılı olduğu kartuşların kısa kenarlarının köşeleri pahlanmıştır (Foto. 3)
19
Yapının daha detaylı mimari özellikleri için bakınız: (Denizli, Tarihsiz, 59-60.; Ünsal, 2006, 85-89)
Kitabelerin önceden caminin dış kapısının üzerinde bulunduğu ve cami kitabesinin üstte, çeşme kitabesinin ise altta
yer aldığı belirtilmektedir (Akyurt, 1947, 89, 95).
20 Üçer panoya ayrılmış olan harim giriş kapısı kanatlarındaki en üstteki kare panolara alçak kabartma tekniğinde
sülüs karakterde yazılmış şu hadise yer verilmiştir. “‫“ ”عجلوا بالصلوهُ قبل الفوت و عجلو ابالتوبهُ قبل الموت‬Accilu bi’s-salati
kable’l fevt / ve accilu bi’t- tevbeti kable’l mevt” şeklinde okunan hadis, “Vakit geçmeden önce namaz ve ölmeden
önce tevbede acele ediniz” anlamına gelmektedir. Sahih hadisler içinde yer almayan bu hadis için bakınız: (El-Elbani,
1993, I, 174)
18
19
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
20
Foto. 3- Ali (Efendi) Ağa Camii, Batı Cephesinde Yer Alan Kitabeler
Kitabe Metni21:
‫اثبو جامع شريف بهرام پاشا زاده‬
‫مصطفئ بك طرفندن انشا اولنمشدر‬
٢٢٩
Kitabenin Okunuşu:
İşbu cami şerif Behram Paşa-zade
Mustafa Beg tarafından inşa olunmuştur
998
Kitabeden caminin Behram Paşa’nın oğlu Mustafa Bey22 tarafından H.998/M.1590 yılında inşa
ettirildiği anlaşılmaktadır23.
Cami kitabesinin üstüne yerleştirilmiş olan diğer kitabe ise çeşme kitabesidir. 0.63 x 0.22 m.
ebatındaki kitabe; sülüs karakterde, her bir satırı ikişer kartuştan oluşan üç satır halinde yazılmış
olup kartuşların kısa kenarları üç dilimli formdadır (Foto. 3).
Kitabe metni için ayrıca bakınız: (Hakkı ve Nafiz, 1928, 136.; Akyurt, 1947, 90)
Kaynaklardan; Mustafa Bey’in, Behram Paşa’nın oğlu olduğu anlaşılmaktadır. Mustafa Bey hakkında elimizde
başka bilgi bulunmamaktadır.
23 Kaynaklarda; camiyi yaptıran Mustafa Bey’in, uşağı olan Ali Ağa’dan duyduğu memnuniyet sebebiyle, yaptırdığı
camiye onun adını verdiği kaydedilmiştir (Hakkı ve Nafiz, 1928, 135.; Akyurt, 1947, 90). H.1022 yılı Cemaziyelahir
ayının başlarında (M. Temmuz 1613) düzenlenmiş olan vakfiye metninden; vakıf malları arasında iki değirmen,
evler, dükkanlar ve bir han bulunduğu anlaşılmaktadır. Vakfiye metni için bakınız: (Akyurt, 1947, 90-92)
21
22
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Kitabe Metni24:
‫ ايدوب سعي بليغ هلل في هللا‬/ ‫بو عيني چشمه مهر وفادان‬
‫ بورايه هم ميسر قلدئ هللا‬/ ‫نيجه سيره اقيدب مصطفئ بك‬
‫ خدايه چوق سﭙاس الحمد هللا‬/ ‫ايچوب شكرانه دينلدي بو تاريخ‬
Kitabenin Okunuşu:
Bu 'ayni çeşme-i mihri vefadan / idub sa’y-i beliğ lillah fı Allah
Nice yire akıdub Mustafa Beg / buraya hem müyesser kıldı Allah
İçub şükrana dinildi bu tarih / Hudâya çok sipas el-hamdü-lillâh
Kitabede geçen bani adından yapının Mustafa Bey tarafından inşa edildiği öğrenilmektedir.
Kitabedeki ebced hesabına göre; çeşmenin, H. 1000/M. 1592 yılında inşa edildiği anlaşılmaktadır. Çeşmeyi yaptıran Mustafa Bey ile camiyi yaptıran Behram Paşa’nın oğlu Mustafa Bey’in
aynı kişi olduğu tarafımızca düşünülmektedir25.
Osman Paşa (Kilise) Camii26 Kitabesi
Uluanak Mahallesi’nde bulunan ve eski bir kilisenin temelleri üzerine inşa edildiği belirtilen
cami, minaresi dışında tamamen yıkılarak yenilenmiştir (Denizli, Tarihsiz, 61). Yapıda kitabe,
batıdaki bahçe duvarının üzerine yerleştirilmiş olup, 0.80 x 0.48 ebatındaki taş üzerine ikişerli
kartuş halinde dört satır olarak sülüs karakterde yazılmıştır. Kartuşların kısa kenarları yuvarlatılmış olup kitabenin ortasına tek bir çiçek motifi yerleştirilmiştir. Dördüncü satırı duvara gömülü olduğundan ve sıvandığından dolayı okunamamaktadır (Foto. 4).
İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz ile Yusuf Akyurt kitabe metninin başını “‫ ”بو عيني چشمهُ بوى وفادان‬şeklinde
kaydetmişlerdir. Kitabe metni için bakınız: (Hakkı ve Nafiz, 1928, 136.; Akyurt, 1947, 95)
25 İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz ile Yusuf Akyurt da cami ile çeşmenin aynı bani tarafından yapıldığı fikrine
katılmaktadırlar. Bakınız: (Hakkı ve Nafiz, 1928, 135-136.; Akyurt, 1947, 95). Kitabenin; H.1022 yılı Cemaziyelahir
ayının başlarında (M. Temmuz 1613) düzenlenmiş olan cami vakfiyesinde; ‘mescid-i şerif kıyamet gününe kadar
ayakta kalacak olursa hareminde iki lüle su alına’ şeklinde bahsedilen çeşmeye ait olduğu tarafımızca
düşünülmektedir. Vakfiye metni için bakınız: (Akyurt, 1947, 90-92)
26 Yapı, Yusuf Akyurt tarafından Kilise Camii olarak kaydedilmiştir (Akyurt, 1947, 95).
24
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
21
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Foto. 4- Osman Paşa Camii Kitabesi
Kitabe Metni27:
‫ بيكده فتح اتدي انئ حضرت عثمان پاشا‬/ ‫بين يل اصنامده منزل كه ايكن بو حاشا‬
‫ اثر باقي فانيدا اول اتدي انشا‬/ ‫ياپدئ بر جامع غرا اكا اتدئ سعي بليغ‬
‫ اتدئ اول نفس عيسئ ارض مواتئ احيا‬/ ‫شيخ خطيب زاده افندي اولدئ فتحنه سبب‬
‫ ديندى تاريخ بقا جامع مقبول خدا‬/ ‫قدريا دنيه ده اول اثر ايتدى ابقا‬
28
Kitabenin Okunuşu:
Bin yıl esnamda menzil ki iken bu haşa / binde feth etdi anı Hazreti Osman Paşa
Yapdı bir cami-i gurra ana etti sa’y-i beliğ / eseri bakiyi fanide ol itdi inşa
Şeyh Hatib-zade Efendi oldı fethine sebeb / etdi ol nefs-i İsa arz-ı mevati ihya
Kadri ya dünyada ol eser itdi ibka / dindi tarih baka cami makbul Hudâ.
Kitabesine göre Osman Paşa29 tarafından inşa edilen cami; Şeyh Hatip-zade Efendi30 tarafından,
ebced hesabına göre H.1000/M.1592 yılında onarılmıştır. Kitabe metninde geçen “Bin yıl esnamda menzil ki iken bu haşa” ifadesi caminin bir gayrimüslim yapısı üzerine inşa edildiğini ya
da gayrimüslim yapısının camiye dönüştürüldüğünü düşündürmektedir31.
Serçeli (Üçlerbey) Camii Kitabesi
Üçlerbey Mahallesi’nde bulunan ve yakın zamanda restore edilmiş olan cami; düz ahşap tavanlı
ve üzeri kırma çatı ile örtülü harim bölümü ile kuzeyine sonradan eklenmiş son cemaat mahalinden oluşmaktadır. Yapıda bulunan tek kitabe; harim giriş kapısının üzerine yerleştirilmiş olup
mermer üzerine sülüs harflerle üç satır halinde yazılmıştır (Foto. 5)32.
Yusuf Akyurt’un, kitabe metninin üçüncü satırının ikinci bölümünü “‫ ”اتدى اول عيسى نفس ارض مواتى احيا‬şeklinde
kaydettiği görülmektedir. Kitabe metni için bakınız: (Akyurt, 1947, 96)
28 Günümüzde kitabenin son satırı okunamadığından ve kitabe ile ilgili başka kayıt bulunmadığından dolayı
bu konuda Yusuf Akyurt’a itimat edilmiştir. Kitabe metni için bakınız: (Akyurt, 1947, 96).
29 Kaynaklardan Osman Paşa’nın Enderun’da yetiştiği, kilercibaşılık görevinden sonra çeşitli vilayetlerde beylerbeyi
olarak görev yaptığı öğrenilmektedir. Tarih-i Selaniki’de anlatıldığına göre; Osman Paşa Trablusşam Beylerbeyliği
görevinden sonra H. Cemazeyilevvel 1000 / M. Şubat-Mart 1592 tarihinde Sivas, H. 20 Ramazan 1000/ M. 30
Haziran 1592 tarihinde Diyarbakır, H. Rabiulevvel 1001 / M. Aralık 1592 tarihinde Basra, H. Zilkade 1001 / M.
Ağustos 1593 tarihinde Lahsa ve H. Cemazeyilahir 1005 / M. Şubat 1597 tarihinde Gence Beylerbeyi olmuştur
(Selaniki Mustafa Efendi, 1999, I-II, 263, 274, 275, 294, 329, 667). Sicill-i Osmani’de ise Osman Paşa’nın
Trablusşam ve Budin’den sonra Sivas Beylerbeyi olduğu ve H.1000/M.1592’de Haleb, H.1001/M.1592/93’te Mısır,
H.1002/M.1593/94’te Diyarbakır ve H.1004/M.1595/96’da Gence Beylerbeyi olarak görev yaptığı ve o yıl vefat ettiği
bilgisi yer almaktadır (Mehmed Sureyya, 1996, IV, 1306).
30 Kaynaklarda, Şeyh Hatip-zade Efendi’nin yaşamı ile ilgili bilgiye ulaşılamamaktadır.
31 Yusuf Akyurt; caminin Osman Paşa tarafından kiliseden dönüştürülerek inşa edildiği görüşündedir (Akyurt, 1947, 95).
32 Sivas Kültür Envanteri’nde avlu duvarının dış cephesinde giriş kapısının hemen yanında kitabesi bulunduğu ve bu
kitabeye göre H.1250/M.1834 yılında Hacı Ali bin Halil Ebul Bereket tarafından yaptırıldığı belirtilmektedir
(Envanter, 2011, I, 146). Yapılan arazi çalışmasında yapıda tespit edilen tek kitabe harim giriş kapısı üzerindeki
kitabe olup banisi olduğu belirtilen “Hacı Ali bin Halil Ebul Bereket” ifadesi ile kitabede geçen “el-hac Ali bin Şeyh
Halil Ebul Burdat” ifadesi arasındaki benzerlikten yola çıkarak kitabenin yanlış okunarak kaydedildiği
düşünülmektedir.
27
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
22
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Foto. 5- Serçeli (Üçlerbey) Camii Kitabesi
Kitabe Metni:
‫جدد هذا المسجد صاحب الخيرات و الحسنات‬
‫الحاج علي بن شيخ خليل ابو البردات‬
‫في اواخر رمضان المبارك في سنه اربع و الف‬
Kitabenin Okunuşu:
Ceddede hazel mescid sahibü’l hayrat ve’l hasenat
El-Hac Ali bin Şeyh Halil Ebul Burdat
Fi evahir ramazan el mübarek fı sene erba ve elf.
Kitabesinden caminin, hayrat sahibi el-hac Ali bin Şeyh Halil Ebul Burdat33 tarafından H. Ramazan 1004/M. Mayıs 1596 tarihinde yenilendiği anlaşılmaktadır.
Behram Paşa (Kurşunlu) Hamamı Kitabesi
Ahi Emir Caddesinde bulunan hamam; çifte hamam olup hem kadınlar hem de erkekler kısmı;
sıcaklık mekanına göre dört eyvanlı dört köşe halvetli plan grubuna girmektedir 34. Hamamın
kitabesi; erkekler kısmının giriş kapısının güneyindeki pencerenin önüne taşınabilir konumda
yerleştirilmiştir. Kitabe; 0.60x0.56 m. ebatındaki mermer üzerine sülüs hatla yazılmış üç satırdan oluşmakta olup kitabe metninin yazıldığı üç kartuşun kısa kenarlarına kaş kemer formu
verilmiştir (Foto. 6).
33
34
Kaynaklarda Şeyh Halil Ebul Burdat oğlu Hacı Ali’ye dair bilgi bulunmamaktadır.
Hamamın daha ayrıntılı mimari özellikleri için bakınız: (Topçu, 2013, 47-55.; Topçu, 2013, 8, 50-61)
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
23
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
24
Foto. 6- Behram Paşa (Kurşunlu) Hamamı Kitabesi
Kitabe Metni35:
‫بنى هزا الحمام فى ايام دولة السلطان االعظم‬
‫سلطان مراد بن سليم خان العبد المحتاج الى رحمة ربه‬
٢٩٩ ‫بهرام پاشا بن عبد هللا امير االمرا فى والية الروم سنه‬
Kitabenin Okunuşu:
Bena haza’l-hamam fi eyyam devlete es-sultan’ül-a’zam
Sultan Murad bin Selim Han el-abıd el-muhtac ila rahmete rabbi
Behram Paşa bin Abdullah emîrü’l-ümera -i Vilayet-i Rum Sene 984
Kitabesine göre hamam, Selim Han oğlu Sultan Murad (III. Murad) zamanında Vilayet-i Rum
Emirü’l Ümerası Abdullah oğlu Behram Paşa36 tarafından H.984/M.1576 yılında yaptırılmıştır.
Max Van Berhem ve Halil Edhem ile Yusuf Akyurt, kitabe metninin ikinci satırını “ ‫سلطان مراد بن سليم خان العبد الضعيف‬
‫ ”المحتاج الى رحمة ربه‬şeklinde kaydetmiştir (Berchem-Edhem, 1917, 53.; Akyurt, 1947, 84). Kitabe metni için ayrıca
bakınız: (Hakkı ve Nafiz, 1928, 134.; Denizli, Tarihsiz, 146).
36 Hüseyin Hüsameddin; H. Recep 977/M. Ocak 1570 tarihinde Sağır Behram Paşa’nın Sivas Beylerbeyi olduğunu,
Ramazan ayının başlarında sefere memur olduğundan Amasya Sancak Beyi olan Kasım Bey’in Sivas Vilayeti
muhafızı olduğunu yazmaktadır (Hüseyin Hüsameddin, 1327-1330, III, 324). Mehmed Süreyya, Behram Paşa’nın
(Sağır) Enderun’da yetişip H.969/M.1562 yılında serdefteri olduğunu, saraydan çıktıktan sonra H.977/M.1570 yılında
Sivas, H.978/M.1571 yılında Erzurum ve H.985/M.1577 yılında Diyarbakır Beylerbeyi olduğunu, H.987/M.1579
yılında Tiflis’e sürgün edildiğini ve orada vefat ettiğini kaydetmektedir (Mehmed Sureyya, 1996, II, 366). Selaniki
Mustafa Efendi’nin aktardığı olaylardan ise, Behram Paşa’nın H.986/M.1578 senesinde Erzurum’da görevli olduğu,
H. 22 Safer 987/M. 20 Nisan 1579 tarihinde Kıbrıs Adası mukabelesinde adaya çıkan paşalar arasında bulunduğu ve
35
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Kale Hamamı Kitabesi:
Buruciye Medresesi ile Kale Cami arasında yer alan hamamdan günümüze sadece 1 metre yükseklikteki beden duvarları gelebilmiştir. Çifte hamam grubuna giren hamam, sıcaklık mekanına
göre dört eyvanlı dört köşe halvetli plan tipinde inşa edilmiştir37. Kaynaklarda, kitabesinin üç
satırdan oluştuğu belirtilmektedir38.
Kitabe Metni39:
‫ بونى انشايه ايتمشدى اقدام‬/ ‫واليت واليسى محمود پاشا‬
‫ ياپلدى اَزدم ايچره بولدى اتمام‬/ ‫بغيت همت ايتديلر أرنلر‬
‫ تمام اولدى مبارك اوله حمام‬/ ‫حسابى ديدى اول دم تاريخنى‬
Kitabenin Okunuşu:
Vilayet Valisi Mahmut Paşa /Bunu inşaya itmişti ikdam
Bi gayet himmet ettiler erenler/ Yapıldı erdem içre buldı temam
Hisabi didi evvel-i dem tarihini / Temam oldı mübarek ole hamam
Kitabesinden hamamın, Sivas Valisi Mahmut Paşa tarafından yaptırıldığı ve kitabesinin Hisabi
adlı bir katip tarafından yazıldığı anlaşılmaktadır. Tarih ifadesi bulunmayan kitabe metninde
Hisabi, kitabenin tarihini ta’miyeli ebced ile düşmüştür. H. 926 tarihine işaret eden ebced satırının (‫ )تمام اولدى مبارك اوله حمام‬öncesinde “evvel-i dem” ( ‫ )اول دم‬ibaresiyle, ebced satırındaki hesaba 44 (‫ )دم‬eklenmesini istemiştir. Buna göre yapı, H.970/M.1563 yılında inşa edilmiştir.
Değerlendirme ve Sonuç
Sivas il merkezinde XVI. yüzyılda Osmanlı döneminde inşa edilmiş anıtlar üzerinde on adet
kitabe ile karşılaşılmıştır. Bu kitabelerden yedisi cami, ikisi hamam, biri ise çeşme kitabesidir.
Kitabelerden sekiz adedi günümüze ulaşmıştır. İki adeti ise günümüze ulaşamadıklarından dolayı kaynaklardan tespit edilebilmiştir. Bu kitabelerden Meydan Camii, Kale Camii, Mahmud
Paşa Camii, Ali (Efendi) Ağa Camii, Serçeli (Üçlerbey) Camii, Ali (Efendi) Ağa Çeşmesi, Behram Paşa (Kurşunlu) Hamamı ve Kale (Mahmud Paşa) Hamamı kitabeleri inşa kitabesi, Osman
Paşa (Kilise) Camii kitabesinin ise onarım kitabesi olduğu anlaşılmaktadır.
İncelenen ve tamamı XVI. yüzyıl II. yarısına ait olan kitabelerin hepsinde inşa-onarım tarihleri
ile bani isimleri geçmektedir. Osman Paşa (Kilise) Camii ve Kale (Mahmud Paşa) Hamamı
kitabelerinde tarih, ebced hesabıyla düşürülmüştür.
Kitabelerde geçen banilerin tamamı erkek olup banilerden Hasan Paşa, Mahmud Paşa ve Behram Paşa’nın XVI. yüzyılda Sivas Beylerbeyliği görevinde bulunmuş dönemin ileri gelen idarecilerinden oldukları anlaşılmaktadır. İki kitabede adı geçen Mustafa Bey’in ise Behram Paşa’nın
oğlu olduğu görülmektedir. Osman Paşa (Kilise) Camii’nin onarım kitabesinden ise hem inşa
ettiren hem de tamir ettiren banilerin isimleri öğrenilmektedir.
H.989/M.1581 yılında Diyarbakır Beylerbeyi olduğu öğrenilmektedir (Selaniki Mustafa Efendi, 1999, I, 78, 118,
130).
37 Hamamın daha ayrıntılı mimari özellikleri için bakınız: (Topçu, 2013, 55-57).
38 İsmail Hakkı ve Rıdvan Nafiz ile Yusuf Akyurt kitabe metnini Sivas Maarif Müdürlüğü’nden aldıklarını not
etmişlerdir (Hakkı ve Nafiz, 1928, 135.; Akyurt, 1947, 88).
39 Kitabe metni için bakınız: (Hakkı ve Nafiz, 1928, 135.; (Akyurt, 1947, 88)
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
25
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Kaynaklardan tespit edilen Mahmud Paşa Camii ve Kale (Mahmud Paşa) Hamamı kitabelerinin
ne tür malzemeden yapıldığı bilinmemektedir. Taş malzemeden yapılmış Osman Paşa (Kilise)
Camii kitabesi dışındaki diğer tüm kitabelerde ise mermerin tercih edildiği görülmektedir. Günümüze ulaşamayan Mahmud Paşa Camii ve Kale (Mahmud Paşa) Hamamı kitabelerinin yazı
türü bilinmemekle birlikte Ali (Efendi) Ağa Camii’ndeki cami kitabesi talik, günümüze ulaşan
diğer tüm kitabeler ise sülüs tarzda yazılmıştır.
Sivas il merkezinde bulunan ve günümüze ulaşan XVI. yüzyıla ait inşa ve onarım kitabelerinin
süsleme açısından sade oldukları tespit edilmiştir. Meydan Camii’nin tek satırlık kitabesinde
stilize palmet motifi, iki satırlık kitabesinde ise çiçek motifi yer almaktadır. Ayrıca Osman Paşa
(Kilise) Camii kitabesinin ortasında yer alan tek çiçek motifi incelenen kitabelerde görünen
bitkisel süsleme unsurlarındandır. Bunun dışında kitabe metinlerinin yazıldığı kartuşların kısa
kenarlarına verilmiş üç dilimli ve kaş kemer formları da kitabelerdeki diğer süsleme unsurları
arasında sayılabilir. Meydan Camii’nin tek satırlık kitabesinde ve Ali (Efendi) Ağa Camii’ndeki
çeşme kitabesinde kartuşların kısa kenarları üç dilimli formda iken, Kale Camii ve Behram Paşa
(Kurşunlu) Hamamı kitabelerinin kısa kenarları kaş kemer formundadır.
KAYNAKLAR
Aka, İsmail, (2000), Timur ve Devleti, Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Akyurt, Yusuf, (1947), Türk Asar-ı Atikalarına Ait Tarihi Mecmua (Yalnız Osmanlılar Devri
İncesu, Kayseri, Divriği, Sivas Şehirleri), C. VI, Kısım III, Ankara.
Amasyalı Abdizade Hüseyin Hüsameddin, (1327-1330), Amasya Tarihi, C.III, Hükümet Matbaası.
Baykara, Tuncer, (2000), Anadolu’nun Tarihi Coğrafyasına Giriş I- Anadolu’nun İdari Taksimatı, Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, Ankara.
Berhem, Max Van et Halil Edhem, (1917) Materiaux pour un Corpus Inscriptionum Arabicarum
(Troisieme Partie Asie Mineure, Tome Premier Siwas, Diwrigi), Caire.
Demir, Mustafa, (2005), Türkiye Selçukluları ve Beylikler Devrinde Sivas Şehri, Sakarya Kitabevi, Sakarya.
Demirel Ömer, (2006), “Sivas’ın Timur Tarafından Zaptı ve Yağmalanması”, Osmanlı Dönemi
Sivas Şehri, Sivas Valiliği İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü Yayınları, s.13-21, Sivas.
Demirel, Ömer, (2009),“Sivas”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.37, s.278-282, İstanbul.
Denizli, Hikmet, Tarihsiz, Sivas Tarihi ve Anıtları, Sivas.
Ebu Bekr-i Tihrani, (2014), Kitab-ı Diyarbekriyye (Çev. Mürsel Öztürk), Türk Tarih Kurumu,
Ankara.
El-Elbani, Mehmet Nasıreddin, (1993), Silsiletü’l-ehadis el-zaife, C.1, Riyad.
Erdem, İlhan, (2007), “Anadolu’da Osmanlı Akkoyunlu Mücadelesi ve Sivas”, Osmanlılar Döneminde Sivas Sempozyumu Bildirileri (21-25 Mayıs 2007), s.1-6, Sivas.
Evliya Çelebi Mehmed Zılli ibn Derviş, (1314), Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Yay. Ahmed
Cevdet), C.III, Dersaadet İkdam Matbaası.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
26
Sivas İl Merkezindeki xvı. Yüzyıla Ait İnşa Ve Onarım Kitabeleri
Evliya Çelebi, (2006), Evliya Çelebi Seyahatnamesi (Haz. Seyit Ali Kahraman ve Yücel Dağlı),
Yapı Kredi Yayınları, C.3-1, İstanbul.
Hakkı, İsmail; Nafiz Rıdvan, (1928), Anadolu Türk Tarihi Tedkikatından Sivas Şehri, İstanbul.
Kur’an-ı Kerim ve Yüce Meali (2014), (Haz. Elmalılı M. Hamdi Yazır, Sad. Mehmet Şirin Doğan), İstanbul.
Mehmed Sureyya, (1996), Sicill-i Osman-i, (Çev. Seyit Ali Kahraman, Haz. Nuri Akbayar,),
C.II, IV, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul.
Özcan, Koray, (2009), “Selçuklu Çağında Sivas Ortaçağda Bir Anadolu--Türk Kentinin İşlevsel
Kimliği Üzerine Hipotetik Yaklaşımlar”, Akademik Araştırmalar Dergisi, S.33, s.100112, İstanbul.
Selaniki Mustafa Efendi, (1999), Tarih-i Selaniki (971-1003/1563-1595) (Haz. Mehmet İpşirli),
C.I,II, Türk Tarih Kurumu, İstanbul.
Sivas Kültür Envanteri, (2011), (Ed. Kadir Pürlü), C.I, Sivas.
Topçu, Sultan Murat, (2013), Sivas Hamamları, Laçin Yayınları, Kayseri.
Topçu, Sultan Murat, (2013), "Osmanlılar Dönemi Mimari Anıtların Fonksiyon Değiştirmesine
İki Örnek; ‘Sivas Behram Paşa Hamamı (Kurşunlu) Soyunmalık Mekânı/SivasGemerek Çepni Köyü I Nolu Hamam’", e-Journal of New World Sciences Academy,
Vol.8, s.50-61.
Turan, Osman, (1951), “Selçuklular Zamanında Sivas Şehri”, Ankara Üniversitesi Dil Tarih
Coğrafya Fakültesi Dergisi, C.9, S.4, s.447-457, Ankara.
Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, (1984), Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu, Karakoyunlu Devletleri,
Türk Tarih Kurumu, Ankara.
Ünsal, Mustafa, (2006), Sivas İl Merkezindeki Osmanlı Camileri, Erciyes Üniversitesi Sosyal
Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
Yılmaz Sönmez, Serpil, (2011), Osmanlı Klasik Çağında Sivas, Kitabevi, İstanbul.
Yücel, Yaşar, (1989), Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar II- Eretna Devleti, Kadı Burhaneddin Ahmed ve Devleti, Mutahharten ve Erzincan Emirliği, Türk Tarih Kurumu,
Ankara.
The Journal of Academic Social Science Yıl: 4, Sayı: 36, Aralık 2016, s. 14-27
27