Zira havagazı aydınlatması artık Saray`ı aşmış, Pera - e

098
si e m e ns , s u ltan v e devl et — en erj i v e en düst ri
Dolmabahçe Siemens Elektrik Santrali
Evrakı arasında bulunan Tophane-i Amire kayıtlarına göre,
“İstanbul’un elektrikle aydınlatılması için Dolmabahçe
gazhane arazisi içinde bir elektrik fabrikası yapılmasını arzu
etmiştir”.18 Planlanan ilk adım, kendi ikametgâhı olan Yıldız
Sarayı civarı ile Dolmabahçe, Yenimahalle ve Ortaköy’e kadar
olan bölgenin elektriğe kavuşması, daha sonra uygulamanın
Beyoğlu ve Galata taraflarına da yaygınlaştırılmasıdır. Bu
aydınlatma projesiyle ilgili olarak Avrupa’daki fabrikalarla
yazışmalar yapılır. Değerlendirmeler sonunda Berlin’deki
Siemens şirketinin sunduğu plan ve projenin Sultan’ın
isteklerine uygun bulunduğu açıklanır.19
Keşif ve inşaat masrafları Osmanlı hükümetine ait olacaktır.
Yedi ay içinde temel tamamlanacak, sonraki on iki ay
içinde fabrikanın hükümete teslimi gerçekleşecek, ilk
sene ortaya çıkabilecek eksiklikler de Şirket tarafından
karşılanacaktır. Fabrika için gerekli olan makineler, alet
ve edevat, dikilecek fener ve döşenecek kabloların bütün
parçaları da Siemens fabrikası tarafından temin edilecektir.
Bu işlerin yapılması için Şirket tarafından mühendis, usta
Dolmabahçe Vadisi – Dolmabahçe Sarayı ve Civarı / Çelik Gülersoy, İstanbul Kitaplığı
ve amele gönderilecektir. Ücretin üçte biri sipariş tarihinde,
Dolmabahçe Valley – Dolmabahçe Palace and it's Environs / Çelik Gülersoy, İstanbul Kitaplığı
diğer üçte biri malzemenin teslimine başlandığı tarihte,
son üçte birlik kısmı da fabrikanın tamamen tesliminden
Zira havagazı aydınlatması artık Saray’ı aşmış, Pera caddeleri
sonra ödenecektir. Bu şartlar altında fabrikanın 496. 800
gibi civar sokaklara ulaşmıştı. 1890’a gelindiğinde ise Gazhane
frank, yani 21. 800 Osmanlı lirasına inşa edileceği, Siemens
yönetimi Tophane-i Amire’ye verildi. Zaten gazı taşıyan hatlar
tarafından taahhüt edilir.20 Siemens’in hazırladığı projeye21
da Tophane-i Amire’de imal ediliyordu. 1890’dan 1914’e kadar16
göre, fabrikanın merkez istasyonunun makine dairesinde
gazhane Tophane-i Amire tarafından yönetildi.
iki adet buhar kazanı yer alacaktır. Bu buhar kazanları 12
atmosfer basınç ile saatte 1600-2300 kilo buhar elde eder.
Osmanlı tarih literatürünün mevcut yanılgılarından biri de
Kaba ve ince donanımı, yedek kısımları ve tüm parçalarıyla
elektrikli şehir aydınlatmasının ilk ne zaman gerçekleştiğiyle
birlikte sevkiyat için gerekli suya dayanıklı sandıklama
ilgilidir. Payitaht İstanbul’un 1914’te Silahtarağa Elektrik
işlemleri de dahil olmak üzere bu iki kazanın toplam fiyatı
Santrali’nin tamamlanmasıyla
elektrikli aydınlatmaya geçtiğinden
bahsedilir. Ancak Siemens tarihi
üzerinde Başbakanlık Osmanlı
Arşivi’nde yürüttüğümüz çalışmamız
göstermiştir ki şehrin ilk elektrikli
aydınlatması 1906’da Sultan II.
Abdülhamid tahttayken, Siemens &
Halske Şirketi tarafından Dolmabahçe
Gazhane arazisine kurulan bir elektrik
tesisiyle gerçekleşmiştir. İkinci el
17
kaynaklarda, şüpheci karakter yapısı
sebebiyle elektrikten uzak durduğundan
sıkça söz edilen Sultan II. Abdülhamid,
Başbakanlık Osmanlı Arşivi, Yıldız
16
Gazhane yönetimi 1914’te Fransız-Türk ortak yatırımı olan Beyoğlu
Türk Anonim Gaz Şirketi’ne verildi.
17
BOA, Y. MTV, 286/23, 04/Ra/1324, 28/4/1906.
18
BOA, Y. MTV, 286/23, 04/Ra/1324, 28/4/1906.
19
BOA, Y. MTV, 286/23, 04/Ra/1324, 28/4/1906.
20
BOA, Y. MTV, 286/23, 04/Ra/1324, 28/4/1906.
21
Bu projeye dair yazışmaların olduğu arşiv evrakının kontrat ve proje
ayrıntılarını içeren dosyasına uzun süre ulaşamadım. Bir karışıklık
sonucu olsa gerek, kendi dosyasından çıkıp Osmanlı Arşivi yerine,
Cumhuriyet Arşivi’ne kaydığını fark ettim. Ankara’daki Cumhuriyet
Arşivi’nde muhafaza edilen 13/12/1906 tarihli ve 230. 0. 0. 0/20.
1. 5 no. lu dosya; anlaşma maddeleri, fabrika planları, kullanılacak
malzemeler ve bunların fiyatlandırmaları gibi teknik detayları içeren 18
sayfadan oluşmaktadır.
22
BCA, 230. 0. 0. 0/20. 1. 5, 13/12/1906.
impar atorluk’tan cumhuriyet’e sıemens tarihi
35.500 liraya ulaşır. Elektrik akımının
dağıtımı, eşit cereyan sistemindeki
üç taşıyıcıyla zeminin altından 2x220
volt elektrikle, orta teller yardımıyla
yapılır. Dinamolardan 440-500 volt
gücünde elektrik elde edilir.22
Tophane-i Amire, 1890’da Gazhane
yönetimini devralmış olduğu için
konunun yetkili merciidir. Tophane’nin,
Dolmabahçe Gazhane arazisine inşa
edilecek santralle ilgili olarak Mektubi
Kalemi’yle yürüttüğü yazışmalar,
elektrikli aydınlatma fikrinin
Sultan II. Abdülhamid’den geldiğini