Mehmet Semih GEMALMAZ

Mehmet Semih GEMALMAZ·
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONUNUN
ETKİNLİKLERİ: NİsAN 1988 - MART 1991
GİRİş
Bu çalışmanın amacı, Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu­
nun etkinliklerini saptayarak değerlendirmektir.
İnsan haklarının bölgesel düzlemde tanınması, korunması ve uygu­
lanmasına ilişkin olarak yapılaştırılmış üçüncü belge olan Afrika İnsan ve
Halkların Hakları Şartı
1981 tarihinde imzaya açılmış ve 1986 tarihinde
yürürlüğe girmiştir. Afrika Şartı'nın analizini daha önceki çalışmalarım­
da yapmıştım. Burada yinelenmeyecektir. Ayrıca, Şart'ın öngördüğü
kurum olan Afrika İnsan ve Hakların Hakları Komisyonuna (kısaca, Ko­
misyon) ilişkin bir başka incelememde de Komisyonun kurumsal yapısı­
nı, işlev ve yetkilerini ve çalışma usullerini, gerek Şart gerekse Komisyon
Usul Kurallarıışığında değerlen<;lirmiştim. 2 Dolayısıyla, Komisyonun faa­
liyetlerini irdeleyen bu makale, önceki incelemelerin devamı niteliğinde
olup, bu bütünlük içerisinde düşünülmek gerekmektedir.
1
Komisyon, ilk oturumunu, Afrika Birliği Örgütü'nün (ABÖ) Addis
Ababa'daki merkezinde 2 Kasım 1987 tarihinde gerçekleştirmiştir.
Tümü hukukçu 11 uzman kişiden oluşmuştur Komisyon. Komisyonun 23
EkiıTI - 4 Kasım 1989 tarihindeki altıncı oturumunda ise, ilk seçimde Baş­
kan ve Başkan Yardımcısı olarak belirlenen isimler değişmiş ve Başkanlı­
ğa Prof. Oji Unıozurike (Nijerya, ilk kompozisyonda bu üye yer almıyor­
* Doç.Dr.. İstanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi
1. "MphmC't Semih Gemalmaz, "Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı Üzerine Dü­
şünct'lC'l''', MHB, Yıl: 7, s: 2, İstanbul 1987, s. 131-145; Mehmet Semih Gemal­
maz. "Afrika İnsan ve Halkların Hakları Şartı'nın Kavram, Kurum ve İşlevleri
Üzprine Eleştirel Bir Çözümleme Denemesi", MHB, Yıl: 8, S: 2, İstanbul 1988, s.
265-294: Mehmet Semih Gemalmaz, "Dayanışma da Haktır: Afrika İnsan ve Halk­
ların Hakları Şartı". Görüş Dergisi, S. 33, Ağustos 1989, İstanbul, s. 28-19.
2. MehmN Semih Gemalmaz, "Afrika İnsan ve Halkların Hakları Komisyonu",
MHB, Yıl: 9, S: 1. İstanbul 1989, s. 10-26.
İNSAN HAKLARI YILllGI
50
du), Başkan Yardımcılığına ise Alexis Gabou (Kongo) seçilmiştir. 3 ilk
kompozisyonda belirlenen Grace Stuart Ibingira (Uganda), kişisel neden­
lerle Komisyon üyeliğinden ayrılmıştır. 1989'da Başkanlığa getirilen
Prof. Umozurike işte bu boşalan üyelik için seçilen isimdi.
AFRİKA ŞARTl'NIN ONAYLANMA ÇIZELGESI (lOCAK 1991)
1 Ocak 1991 tarihi itibariyle 40 devlet onaylamış du­
rumdadır. Şartı, yürürlüğe girdiği 21 Ekim 1986 tarihinde 26 devlet
onaylamıştı; 1 Ocak 1987 tarihi itibariyle bu sayı 31 devlet onayına çık­
mıştı. ABÖ üyesi devletlerin sayısının toplam 50 olduğu düşünüldüğünde,
Afrika Şartı'nın oldukça hızla taraf devlet sayısını artırdığı görülmekte­
dir. İmza ve onay listesi şöyledir: 5
Afrika
Şartı'nı
4
Onayın
Ülke Adı
1) Cezayir
2) Angola
3) Benin
4) Botswana
5) Burundi
6) Burkina Faso
7) Kamerun
8) Cape Yerde
9) Orta Afrika Cum.
10) Çad
11) Komoros
12) Kongo
13) Dijibuti
14) Mısır
İmza Tarihi
Onay Tarihi
Depo
Edilme Tarihi
01.03.1987
20.03.1987
27.11.1981
20.01.1986
17.07.1986
28.07.1989
06.07.1984
20.06.1989
02.06.1987
26.04.1986
09.10.1986
01.06.1986
09.12.1982
25.02.1986
22.07.1986
30.08.1989
21.09.1984
18.09.1989
06.08.1987
27.07.1986
11.11.1986
18.07.1986
17.01.1983
16.11.1981
20.03.1984
03.04.1984
10.04.1986
05.03.1984
23.07.1987
31.03.1986
29.05.1986
3. Netherlands Quarterly of Human Rights (NQHR), Vol: 8, 1990, No: 3, s. 300-301
(Human Rights News).
4. Jean-Bernard Marie, "International Instruments Relating to Human Rights: classi­
fication and chart showing ratifications as of 1 January 1991", HRLJ, Vol: 12, No:
1-2, 1991, s. 27-42, özellikle 33.
S. 3rd Activity Report of the African Commission on Human and Peoples' Rights
(adopted on 28 April 1990) Annex: 1, bkz: HRLJ, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s.
432-440, özellikle 436.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
Ülke Adı
15)
16)
17)
18)
19)
20)
21)
22)
23)
24)
25)
26)
27)
28)
29)
30)
31)
32)
33)
34)
35)
36)
Ekvator Ginesi
Ethiyopya
Gabon
Gambiya
Gana
Gine
Gine-Bissau
Cote d'lvoire
Kenya
Lesotho
Liberya
Libya
lV1adagaskar
Malavi
Mali
Mauritanya
İmza Tarihi
Onay Tarihi
51
Onayın Depo
Edilme Tarihi
18.08.1986
07.04.1986
18.08.1986
26.02.1982
11.02.1983
20.02.1986
08.06.1983
24.01.1989
16.02.1982
04.12.1985
26.06.1986
13.06.1983
01.03.1989
13.05.1982
06.03.1986
07.03.1984
31.01.1983
30.05.1985
04.08.1982
19.07.1986
29.12.1982
26.03.1987
13.11.1981
25.02.1982
17.02.1989
21.12.1981
14.06.1986
23.02.1990
22.01.1982
26.06.1986
22.02.1989
15.07.1986
22.06.1983
15.07.1983
07.03.1990
21.07.1986
27.07.1983
22.07.1983
02.05.1986
23.05.1986
13.08.1982
23.05.1986
28.07.1986
25.10.1982
21.09.1983
31.07.1985
18.02.1986
27.01.1984
20.03.1986
11.03.1986
05.11.1982
16.03.1983
10.05.1986
18.02.1984
20.07.1987
10.01.1984
20.05.1986
22.11.1982
22.04.1983
27.05.1986
09.03.1984
28.07.1987
02.02.1984
12.06.1986
09.12.1981
Mauritİus
Mozaınbik
09.07.1986
Nijer
Nijerya
31.08.1982
11.11.1981
Ruvanda
Sahra Arap
Demokratik Cum. 10.04.1986
37) Sao Tome-Principe
38) Senegal
23.09.1981
39) Seyşel
27.08.1981
40) Sierra Leone
26.02.1982
41) Somali
42) Sudan
03.09.1982
43) Svaziland
44) Togo
26.02.1986
45) Tunus
18.08.1986
46) Uganda
47) Tanzanya
31.05.1982
23.07.1987
48) Zaİre
17.01.1983
49) Zambiya
20.02.1986
50) Zİmbabve
İNSAN HAKLARI YILllGI
52
Afrikalı
olmaktan ve genel Afrika kültürünün bir parçasını kimle­
rnekten kaynaklanan bir ortak temel, doku birliği üzerinde yükselmekle
birlikte, Afrika Şartı aynı zamanda, Afrika'nın sömürgeleştirilmesi süre­
cinin sonucunda ortaya çıkan farklı (sömürge erkinin empoze ettiği)
hukuk yapıları olgusu ile de bağıntılıdır. 6 Başka deyişle, homojen bir
hukuk yapılaşmasından yoksunluk temelindeki Afrika Şartı, sadece insan
ve halkların haklarını düzenlemesi ve ABÖ üyesi devletlerin de, genel
olarak, bu tür insan hakları belgelerine taraf olmada gönülsüzlük eğili­
minden etkilenmeleri nedenleriyle değil, ama hetorojen hukuk dokusu­
nun etkisiyle de, ulusal yönetimleri onunla bağlanmada çekingen kalma­
ya itebilirdi. Ne var ki, Şart'a ABÖ üyesi devletlerin 5'de 4'ü kısa
sayılabilecek sürede taraf olduğuna göre, bu çekingenlik aşılmış demek­
tir. Bu aşamada temel soru, Şart tarafı devletlerin sayısının hızla artma­
sıyla, Şart'ın işlerliğinin ulusal yönetimler için ürkütücü olup olmadığı
arasındaki ilişkidir. Bunu anlayabilmek de, Şart'ı işlevselleştiren organ­
ların, özellikle Komisyonun faaliyetlerini değerlendirmekle olanaklıdır.
KOMİSYONUN FAALİYET RAPORLARI
27 NİSAN 1988 T ARİHLi BİRİNCİ RAPOR7
Raporun Kapsadığı Evre: Komisyonun İlk Üç Oturumu
Bu Rapor, Komisyonun Üçüncü Oturumu sonunda kabul edilmiştir.
Raporun kabul tarihinde, Afrika Şartı'na 35 devlet taraftır. Raporun bi­
çimlendirildiği oturuma dek Komisyon, yemin töreninİn gerçekleştirildiği
Addis Ababa (Etiyopya) toplantısını 2 Kasım 1987'de ilk oturum olarak
yapmıştır. Bunu, 8-13 Şubat 1988 tarihli Dakar (Senegal) İkinci Oturu­
6. Afrika hukuku ve karakterİstikleri için bkz: Mehmet Semih Gemalmaz, "Eleştirel
Bir Çözümleme Denemesi" a.g.m., s. 276-281; Antony AHot, "The Unity of Afri­
can Law", Essasy İn African Law, Buttorworth and Co. Publishers Ltd., London,
1960, s. 55-71; Antony AHot, "Towards the Unification of Laws in Africa". ICLO,
Vol: 14, Part: 2, April 1965, s. 366-389; Antony AHot, "The Reception of Extrane­
ous Law in Common-Law Africa, with special Reference to the Reception of Eng­
lish Law", New Essays in African Law, Butterworths, 1970, London, s. 9-27; Willi­
am T. McClain, "Recent Changes in African Local Courts and Customary Law",
Howard Law Journal, Vol: X, 1964, s. 187-226; Rene David, Çağdaş Büyük Hukuk
Sistemlerİ (Çev. A. Köleli), Üçdal Neşriyat, 1985, İstanbul, s. 502, vd.
7. Activity Report of the African Commİssion on Human and Peoples' Rights", HRLJ,
Vol: 9, No: 2-3, 1988, s. 326-356.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
53
mu izlemiş; 18-28 Nisan 1988 tarihli Libreville (Gabon) Üçüncü Oturu­
munda ise bu Rapor kabul edilmiştir. Rapora göre, 2 Kasım 1987 tarihli
ilk Oturumda, Komisyonun Başkanı ve Başkan Yardımcısı seçildikten
(Şart, m. 42 uyarınca) başka, ABÖ Genel Sekreteri Örgütün Hukuk Da­
nışmanı bayan Esther Tchouta-Moussa'yı da (Şart, m. 41 uyarınca) Ko­
misyon Sekreterliğine atamıştır. Ayrıca, ABÖ Genel Sekreteri, Komisyo­
nun bu ilk Oturumunda bütün toplantılara katılmış ve Komisyona
gereksindiği bilgileri sunmuş ve faaliyete geçmesini teşvik etmiştir. 27
Nisan 1988 tarihli Rapor, Komisyonun, yukarıda da belirtilen ilk üç otu­
rumunda yürüttüğü faaliyetleri kapsamaktadır ve birinci rapordur.
Komisyon Usul
Kuralları
ve Merkezinin Belirlenmesi Sorunu
Rapordan anlaşıldığına göre, Komisyonun ilk üç oturumu, daha çok
Komisyonun işlerliğini sağlamaya yönelik ön çalışmaların yapıldığı evre
olmuştur. Komisyonun İkinci Oturumunda toplam 120 maddelik Usul
Kuralları tartışılmış ve karara bağlanarak metin ortaya çıkarılmıştır. 8
Usul Kurallarının hazırlığı sırasında, iki husus üzerinde özellikle durul­
muştur. Bunlardan birincisi, Afrika Şartı'nda bu konuda açık bir hüküm
bulunmamasından kaynaklanan boşluğa da işaretle, Komisyonun merke­
zinin neresi olacağıdır. ikincisi ise, Komisyonun giderleri problemi bağla­
mında Komisyonun Mali Kuralları ve Düzenlemeleri meselesidir.
Raporun VI Nolu Ekinden de (Annex VI) anlaşılacağı üzere, Komis­
yon Üçüncü Oturumunda, ABÖ Devlet ve Hükümet Başkanları Meclisin­
den (kısaca, Meclis) 24. Olağan Oturumunda bu konuyu karara bağlama­
sını istemiştir. Meclise yönelik bu istemi formüle ederken Komisyon şu
hususlara dikkat çekmiştir: Komisyon, yarı-yasama (quasi-Iegislative) ni­
teliğinde bir organdır ve sürekli (full time) çalışacak bir Sekreteryaya ge­
reksinim duymaktadır ve Komisyonun merkezinin, ABÖ'nün siyasal ve
idari organlarının bulunduğu yerde kurulması arzu edilebilir bir durum
değildir. O halde ABÖ Meclisi, kendi siyasal ve idari organlarının bulun­
8. Komisyon Usul Kuralları için bkz: Mehmet Semih Gemalmaz, "Afrika Komisyo­
nu", a.g.m., s. 10-26; Komisyonun Birinci Raporu, Annex: 5, HRU, Vol: 9, No:
2-3, 1988, s. 333-349; Centre for Human Rights, The African Charter on Human
and Peoples' Rights, UN, New York, 1990, s. 21-49, (bu derleme, s. 5-20 Afrika
Şartı metnini içermektedir).
İNSAN HAKLARI YILLlGI
54
duğu
yerden başka bir ülkeyi Komisyonun merkezi olarak belirlemelidir.
İkincisi, Meclis Komisyonun merkezini belirlerken, bu yerin, Afrika Şar­
tı'nı onaylamış ve Komisyona kurulması, çalışması ve araştırmaları için
esaslı insan ve maddi kaynaklar sağlamayı öneren bir devlette olmasını,
dikkate almalıdır.
Komisyonun Mali
Kaynakları
Sorunu
Birinci Raporun Vii Nolu Eki (Annex VII) ise, Üçüncü Oturumda
üzerinde durulan ikinci konuya, yani Komisyonun İşlev Görmesini Sağla­
yacak Mali Kurallar ve Düzenlemelere ilişkindir. Bu iş için Komisyon,
Şart (m. 41 ve 44) ile kendi Usul Kuralları (m. 24)'ü değerlendirmiş ve bu
konuda hazırladığı metnin (recommendation) Meclis tarafından karara
bağlanmasını istemiştir.
Komisyonun hazırladığı metne göre, ABÖ'nün 4 Mart 1979 tarihli
Mali Kurallar ve Düzenlerneler (The Financial Rules and Regulations)
başlıklı belgesi, Komisyona da uygulanır (Recomm. item. 1). Bu uygula­
mada şu kurallar dikkate alınır. Şart (m. 41) uyarınca, ABÖ, Komisyonun
mali giderlerini karşılar (item. 2). Komisyonun bütçesi, ABÖ Düzenli
Bütçesinin bir parçasını biçimlendirir; ancak, Komisyon bütçesi diğerin­
den ayrı olup, ayrıca idare edilir. ABÖ Genel Sekreteri, Mali İşler Yetkili­
si (Accounting Officer) olarak, bu bütçenin idaresinden sorumludur.
Genel Sekreter, bu yetkisini kısnıen ya da tamamen, Komisyon Başkanı­
na devredebilir (item. 3). ABÖ Genel Sekreteri, Yönetsel, Bütçeye ilişkin
ve Mali Meselelerde Tavsiye Komitesine incelemesi için sunulacak olan
ve Komisyonun faaliyet programı ile tahmini bütçesine ilişkin verileri de
içeren bir ABÖ Faaliyet Programı hazırlar (item. 4). ABÖ Mali Kuralları
ve Düzenlemeleri (m. 27) hükmüne uygun olarak Komisyon görevlerini
etkili biçimde icra edebilmek için, şu giderlerinin karşılanması gerekir.
Komisyon üyelerine yapılacak ödemeler (Afrika Şartı, m. 44); Komisyon
Sekreteryası görevlilerine yapılacak ödemeler; Komisyonun faaliyetleri
ve gereksinimleri için yapılacak ödemeler (item. 5). ABÖ'nün Komisyona
mali katkısında ek kaynaklar bakımından, Komisyon, ABÖ Genel Sekre­
terliğinin danışmanlığından yararlanarak, Afrika Şartı hükümlerine
uygun düşebilecek çeşitli katkıları kabul edebilir (item. 6). Eğer Komis­
yonun tahmini bütçesi onaylanmazsa ya da uygun görülmezse ABÖ'nün
onaylanan Olağan Bütçesinden sonra Komisyonun ek/yeni giderleri orta­
ya çıkarsa, ABÖ Genel Sekreteri, Komisyonla görüş alış-verişinde bulu­
narak, bir yeni program ve bütçeyi Tavsiye/Danışma Komitesine ya
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
55
da Alt Komitesine sunar. Sekreter, bilahare aynı bütçeyi, onaylanmak
üzere Bakanlar Konseyi'ne de sunar. Bu, Komisyonun görevlerini etkili
biçimde yürütmesini sağlar (item. 7). Eğer Komisyonun tahmini bütçesi 1
Haziran tarihinden önce kabul edilmezse, önceki bütçenin 1/12'si, ABÖ
Mali Kurallar ve Düzenlemeler (m. 34) uyarınca serbest bırakılır (item. 8).
Komisyonun Faaliyet
Programı
Komisyon, Birinci Rapora bir Faaliyet Programı da eklemiştir.
(Annex VIII). Bu Program üç ana başlık içermektedir. İlki, Araştırma ve
Enformasyon Etkinlikleridir. Bu bahiste programlanan çalışmalar şun­
lardır; İnsan Haklarına ilişkin bir Afrika Kitaplığı ve Dokümantasyon
Merkezi Kurulması; Afrika Şartı ve Usul Kurallarının basımı ve dağıtımı;
Afrika İnsan ve Halkların Hakları Dergisinin (Review) basımı; Afrika'da
insan haklarını konu alan televizyon programlarının ve periyodik yayın­
larının yapılmasını temin; orta öğretim düzeyinde İnsan Hakları Öğreti­
minin programlara yerleştirilmesi; bir İnsan Hakları Günü ilan edilmesi;
1789 İnsan ve Yurttaş Hakları Bildirisi kutlama faaliyetlerine katılım;
insan hakları konusunda bir yarışma ve ödülün kurumsallaştırılması;
Ulusal İnsan Hakları Komitelerinin kurulması kararı; bir İnsan Hakları
Enstitüsünün kurulması kararı; Apartheid konusunda seminer ya da sem­
pozyum düzenlenmesi. Programın ikinci ana başlığı yarı-yasama nitelikli
etkinliklerdir. Buna göre, Afrika Şartı'nı onaylamamış devletler bu işlemi
yapmak üzere çağrı içeren, Şartı'n onaylanması kampanyası yürütülme­
si; BM, ILO, vb. gibi uluslararası organlarca hazırlanan insan hakları and- •
laşınalarının onaylanması ve Şart hükümlerinin devletlerin anayasaları­
na yerleştirilmesinin teminidir. Üçüncü ana başlık, işbirliği faaliyetleri­
dir. Uluslararası düzlemde, devletlerarası yahut hükümetlerdışı örgütler
bazında işbirliği yürütümü esas alınmıştır. Bunlara örnek olarak, Avrupa,
Aınerikan, BM Komisyonları; Uluslararası Hukukçular Koıuisyonu, Ulus­
lararası İnsan Hakları Akademisi. Uluslararası Af Örgütü sayılnııştır. Öte
yanda, Afrika örgütleri ile işbirliğine de işaret edilmiştir. Afrikalı örgütle­
re örnek olarak, Afrikalılararası Hukukçular Birliği (Inter-African Union
of Lawyers), Afrikalı Hukukçular Derneği (Association of African Ju­
rists). Afrika Uluslararası Hukuk Derneği gösterilmiştir. Ayrıca, işbirliği
faaliyetleri arasında, devletin periyodik raporları da vurgulanmıştır.
Birinci Raporda yer verilen bilgilere göre, o tarihte Komisyon henüz,
herhangi bir taraf devletten ya da ABÖ'nün her hangi bir kurumundan
İNSAN HAKLARI YILLlGI
56
yahut Meclisten, yerine getireceği bir istemle karşılaşmamıştır. Buna
karşılık, Üçüncü Oturumunda, hükümetlerdışı üç örgütten, Komisyonla
işbirliği yapma ve faaliyetlerini izleme konusunda izin istemi Komisyona
ulaşmıştır.
Periyodik
Raporların Sunulması
Bu Birinci Raporun en önemli vurgularından birisi de, Şart (m. 62)
uyarınca, üye devletlerin sunacağı periyodik raporların değerlendirilme­
si meselesine değinilmesidir. Komisyona göre, bu raporlar çifte öneme
sahiptir; çünkü koruma ve uygulamaya/geliştirmeye ilişkindir. Komis­
yon, Şart hükümlerini de dikkate alarak, Meclisten, bu konuda spesifik
bir karar çıkarmasını istemiştir. Rapora ekli IX. Eke göre (Annex IX),
Şart (m. 62), hertarafdevleti, her iki yılda bir, Şart'ta tanınan ve güvence
altına alınan hak ve özgürlükleri etkileyen yasal ve diğer önlemleri içeren
bir rapor sunmakla görevlendirilmiştir. Bu hüküm, sadece Şart tarafı
devletlere yükümlülük getirmektedir; ancak, Şart'ta, periyodik raporun
hangi merciye sunulacağı açık değildir ve Komisyon da, bu konuda, açık
biçimde yetkilendirilmemiştir. Öte yanda, bu işi yerine getirecek ABÖ'­
nün her hangi bir başka organını görmek de zor olduğu gibi, Komisyon
ise, adı geçen raporlar üzerinde çalışma kapasitesine sahip en uygun or­
gandır. Bu verilerden hareketle, Meclis, adı geçen raporları alma ve ge­
cikmeksizin Komisyona ulaştırma konusunda ABÖ Genel Sekreterini yet­
kilendirmelidir. Özellikle, Şart (m. 62) ve ilgili diğer hükümler uyarınca,
sunulan periyodik raporları inceleme görevi ile Komisyon yetkilendiril­
melidir ve nihayet Komisyon, adı geçen periyodik raporların içeriğine ve
biçimine ilişkin olarak genel yol göstericilik yapmaya da yetkili
kılınmalıdır.
Komisyona
Başvurularda
Form
Birinci Raporun X Nolu Eki (Annex X),
da içermektedir.
başvuru formlarını
devletlerarası
ve bireysel
AFRİKA iNSAN VE HALKlARIN HAKLARI KOMiSYONU
57
Buna göre, Şart (m. 47) uyarınca yapılacak Devletlerarası Şikayet
Usulünde Kayıt Formu (Register Forms) (No: 1, s. 1):
Başvurusu
1
Başvuran
2
Muhatap devlet
3
Yazılı Başvuru
4
Başvurunun
5
devlet
Tarihi
(Başvurunun Üzerindeki Tarih)
Konusu:
ihlal edilen Maddeler
Başvurunun
Alınma
Muhatap Devlet
Tarihi
Tarafından
6
ABÖ Genel Sekreterine Bildirim Tarihi
7
Komisyon
(m. 47)
8
Üç Aylık Periyodun Sona Erme Tarihi
(m. 48)
9
Uyuşmazlığın
Başkanına
Bildirim Tarihi
U zlaştırımı
10
Komisyona Bildirim Tarihi
(m. 48)
11
Genel Sekretere Bildirim Tarihi
(m. 48)
12
Diğer
Devlete Bildirim Tarihi
(m. 48)
İNSAN HAKLARI YILllGI
58
Kayıt
Formu (No: 1, s. 2), Devletlerarası Şikayet
dan Tasarruf/Soruna El Atma (Seisin) Usulü:
Başvurusu: Doğru­
1
Başvuran
2
Muhatap devlet
3
Başvuru
4
Başvurunun Konusu: İhlal edilen Maddeler
5
Devlet
Tarihi
Başvurunun
Alınma
Muhatap Devlet
Tarihi
Tarafından
6
ABÖ Genel Sekreterinin Tasarruf Tarihi
7
Komisyon
8
İç-hukuk Yollarının Tüketilmesi
9
Bilgi İstemi
Başkanının
Tasarruf (seisin) Tarihi
10
Uzlaştırma Girişimi
11
Komisyonun Raporu (m. 52)
12
Devlet ve Hükümet
Kararlar
Başkanları
Meclisine
Yapılan
13
İlgili Devlete Raporun Gönderilme Tarihi
14
Devlet ve Hükümet Başkanları Meclisine
Raporun Gönderilme Tarihi
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU Kayıt Formu
i
(No: 2, s. 1), Başvurunun Soruşturulması Usulü (m. 55): Numarası
1
Seri
2
Başvuru
3
Başvurunun Alınma
4
İlgili Devlete Bildirim
5
Atanan Raportör
6
Atanma Tarihi
7
Yürütülen
8
Raporun Depo Edilme Tarihi
9
Komisyonun
10
Kayıt
59
Tarihi
Çalışma
Kararı
Devlet ve Hükümet
Formu (No: 2, s. 2),
Tarihi
Başkanları
Meclisinin
Şikayet Başvurusu: (ın.
55):
Kararı
Şikayetçiye
İlişkin Bilgi:
1
Başvuranın Soyadı
2
Adresi
3
Yaşı
4
Mesleği
5
İlgili Devlet (Şarfın Tarafı ya da Değil)
6
Başvurunun
7
Başvuru Tarihi (Başvuru Üzerindeki Tarih)
8
ihlal Edilen Maddeler
9
Olaylar (Olayların Özeti)
ve
Adı
Konusu
10
İç-hukuk Yollarının Tüketilmesine İlişkin
Başvurucunun Aldığı Önlemler
11
Başka
i
Bir
Uluslararası Soruşturma
ya da
Uzlaştırma Organının Önünde İncelenip
İncelenmediği
İNSAN HAKLARI YILllGI
60
14 HAZİRAN 1989 TARİHLİ İKİNCİ RAPOR9
Raporun
Kapsadığı
Evre: Komisyonun 4., 5. ve
Olağanüstü
Oturumu
Bu belge Komisyonun İkinci Raporudur ve 29 Nisan 1988 ile 14 Ha­
ziran 1989 tarihleri arasındaki evrede Komisyonun gerçekleştirdiği et­
kinlikleri kapsamaktadır.
İkinci Raporun kapsadığı evrede, Şart'ı onaylayan devletlerin sayı­
sında artış görülmüştür.
Komisyon Başkanı, Şart'ın henüz tarafı olmayan
(onaylamayan) bütün devletlere (Dışişleri Bakanlarına) birer mektup
göndererek, onları, Şartı onaylamaya ve bunu teyiden Şart (m. 63) uya­
rınca onay belgesini ABÖ Genel Sekreterine iletmeye davet etmiştir
(Annex II).
Komisyon, Birinci Raporun kabulünden sonra, ikisi olağan, teki de
olağanüstü olmak üzere üç oturum gerçekleştirmiştir. Bunlar, Komisyo­
nun Dördüncü Oturumu olan 17-26 Ekim 1988 tarihli Kahire (Mısır); Be­
şinci Oturumu olan 3-14 Nisan 1989 tarihli Benghazi (Libya) ve Olağa­
nüstü (İlk) Oturum olan 13-14 Hazİran 1989 tarihli Banjul (Gambiya)
toplantılarıdır.
Bu oturumlar sırasında Komisyonun kompozisyonunda değişiklik,
bay Grace S. Ibingira'nın 25 Nisan 1989'da üyelikten istifa etmesi olmuş­
tur; diğer on üye görevlerini yürütmüşlerdir. Öte yanda, Komisyon Baş­
kanı (I. Nguema) ve Başkan Yardımcısının (Dr. İbrahim A. Badawi) görev
süreleri de bu dönemde devam etmiştir. Komisyonun Sekreterliğine ise
10 Şubat 1989 tarihinde bay Jean Ngabishema Mutsinzi, önceki Sekreter
bayan Esther Tchouta-Moussa'nın yerine, atanmıştır.
Komisyonun
Diğer
Etkinlikleri
İkinci Rapora göre, 4. Oturumunda KomisyonlO, Şareı onaylamamış
olmasına karşın
Burundi Cumhuriyetinin istemi üzerine,
Ağustos
1988'de
9. 2nd Activity Report of the Afrİcan Commİssİon on Human and Peoples' Rights,
HRLJ, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s. 390-429.
10. Afrİcan Commissİon on Human and Peoples' Rights: Final Communique (4th Or­
dinary Session, Caİro, 26 October 1988), HRLJ, Vol: 9, No: 2-3, 1988, s.
357-358.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
61
trajik olaylara ilişkin olarak, Burundi temsilcisini
dinlemiştir. Komisyon Başkanının ABÖ Başkanı ile görüşerek, Burundi'­
de insan hakları durumuna ilişkin yerinde ve derin bir araştırma yapacak
bir Komisyon heyetinin gönderilmesi için, Burundi hükümeti ile işbirliği
yapma yollarını araştırması ve Burundi hükümetinin Şart'ı onaylamaya
davet edilmesi kararlaştırılmıştır. Komisyon Başkanının bu istemi üzeri­
ne, ABÖ Başkanı, görüşmek üzere 10 Şubat 1989 tarihini belirtmiş;
ancak, Komisyonun isteminin akıbetini açıklar bir bilgi henüz alınama­
bu ülkede
gerçekleşen
mıştır.
Komisyonun Merkezi
Komisyonun merkezi, Gambiya'nın Banjul kenti olarak belirlenmiş­
tir. İkinci Rapora göre, 12 Haziran 1989 tarihinde, merkezin açılışı nede­
niyle bir tören düzenlenmiş ve Gambiya Devlet Başkanı Dawda Kaİraba
Jawara, ABÖ Genel Sekreteri Ide Oumarou, İnsan Hakları ile görevli BM
Genel Sekreter temsilcisi Jan Martenson, Amerikan İnsan Hakları Ko­
misyonu Başkanı Oliver Jackman, Avrupa İnsan Hakları Komisyonu tem­
silcisi Sir Basil Hall ve Afrika Komisyonu üyeleri ve Başkanı ile diğer yet­
kililer bu törene katılmıştır.
Komisyonun İnsan Haklarını Geliştirme Etkinlikleri
Komisyon üyeleri, İkinci Raporun V Nolu Ekinde de (Annex V) görül­
düğü gibi, 5-7 Nisan 1988 ile 22 1\1ayıs 5 Haziran 1989 tarihleri arasın­
da, değişik tarih ve yerlerde ve bölgesel ve uluslararası düzlemde düzen­
lenen insan haklarına ilişkin 21 toplantı/seminer türünden çalışmaya,
Komisyonu temsilen katılmış ve katkıda bulunmuştur.
İkinci Rapor yayınlandığı tarihte, yani 19 Haziran 1989 tarihi itiba­
riyle Komisyonun Birinci Raporu, gerekli mali kaynaklardan yoksunluk
nedeniyle yayınlanmamıştır. Öte yanda Komisyon, bir İnsan ve Halkların
Hakları Dergisi yayınlamayı kararlaştırmıştı. Bunun için UNESeO katkı
söz veriminde bulunmuştur.
Komisyon, İkinci Rapora göre, yıldönümü kutlamalarına yönelik ça­
lışmalar için girişimlerde de bulunmuştur. Bunlardan birisi, 1988'de 40.
yılı kutlanmış olan BM Evrensel İnsan Hakları Bildirisi'dir. Raporun VI
Nolu Ekine (Annex VI)'ya göre, Komisyon Başkanı, ABÖ Devlet ve Hükü­
ınet Başkanlarına yönelik bir duyurulaçıklama yapmıştır. Bu duyuruda
İNSAN HAKLARI YILLIGI
62
Başkan,
Evrensel Bildirinin 40. yıldönümünün, uluslararası toplumun
bütünü için büyük önem taşıdığı, Afrika bakımından ise en azından üç
noktadan önemli olduğu görüşünü belirtmiştir. Başkana göre, bu üç nokta
şunlardır. Birincisi, tarihte ilk kez, uluslararası toplum, bütün insanların
ırk, renk, cinsiyet, dil, din, uyrukluk, sosyal statü, kader, siyasal görüş,
vb.'lerini dikkate almaksızın, özgür doğduğu ve eşit haklara sahip olduğu­
nu bulgulamış ve bilgisine ulaşmıştır. İkincisi, Evrensel Bildiri, ilkeleri
gündelik gerçeklikler olarak ilanında içerilmekte ve böylece Afrika'yı,
mağduru olduğu kölelik ve sömürgecilikten kendisini özgürleştirmesine
muktedir kılmaktadır. Üçüncüsü, Evrensel Bildiri, Afrika devletleri ana­
yasalarının çoğunluğunda bir referans noktası hizmeti gördüğünde, her
ne denli onun ilkeleri anayasalarla doğrudan bütünleşmemişse de (incor­
porated) . Afrika Birliği Örgütü Şartı'nın asıl dayanağını oluşturan temel
değerleri ve anlayışı yansıtmakta ve Özgürlük, Eşitlik, Onur ve Adalete
dayanmaktadır (stand for). Bu nedenle, asıl görevi Afrika'da insan ve
hakların haklarını uygulamak ve korumak olan Komisyon, Evrensel Bildi­
ri kutlama törenlerine bütünüyle katılmaya karar vermiştir. Komisyon
Başkanı, bu vesile ile, Evrensel Bildiride yer alan ilkelere dayanan Afrika
Şartı'nı henüz onaylan1ayan devletleri, bu işlemi yapmaya davet etmiştir.
İkinci Raporda, kutlanması önerilen bir diğer gün ise, Afrika İnsan
Hakları Günü'dür. Komisyona göre, bu tür gün kutlamaları, hak ve özgür­
lüklerin ilan edilmesi, hak ve özgürlüklere ilginin ve buna ilişkin bilincin
canlandırılması için bir vesile olmaktadır. Bu nedenle Komisyon, ABÖ
üyesi devletleri ve tüm örgütleri, her yıl 21 Ekim gününü, Afrika İnsan
Hakları Günü olarak kabul etmeye davet etmiştir. Bilindiği gibi, 21 Ekim
1986, Afrika Şartı'nın yürürlüğe girdiği tarihtir ve gün olarak 21 Ekim'in
belirlenmesinin temel nedeni de budur, (Annex VII).
Komisyon ayrıca, ulusal, bölgesel ya da alt-bölgesel düzlemde İnsan
Hakları Komitelerinin yahut benzeri organların oluşturulması için çağrı
niteliğinde bir Karar (Resolution) da kabul etmiştir. İkinci Raporun VIII
Nolu Ekine (Annex VIII) göre, bu tür bir örgütlenme, esasen BM Genel
Kurulunun 14 Aralık 1978 tarih ve 33/46 nolu Kararına ve 14 Mart 1979
tarih ve 24 (XXXV) nolu BM İnsan Hakları Komisyonunun Kararına
koşut ve uygundur. Dahası bu tür örgütler, insan haklarına ilişkin ulusal
ya da yöresel problemlerin çözümünde hükümetlere yardımcı olmanın
yanısıra, doğrudan Komisyonun faaliyetlerine de katkıda bulunabilecek­
tir. Bu değerlendirmelerle Komisyon, başta Şart tarafı olmak üzere,
AFRİKA iNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMiSYONU
63
insan haklarını uygulama ve korumaya ilişkin ulusal örgütlere sahip ol­
mayan tüm devletlere, böylesi kurumlar biçimlendirebilmek için gerekli
önlemleri almaya çağrı yapmaktadır ve bu süreçte, devletleri, BM İnsan
Hakları Komisyonunun 14 Mart 1979'da onaylayarak Karara bağladığı
18-29 Eylül 1978 tarihli Cenevre Semineri Yol Gösterici İlkelerini dikka­
te almaya davet etmektedir.
Eğitime ilişkin önlemler bağlamında ise İkinci Raporda, özellikle Ko­
misyonun Beşinci Oturumunda (3-14 Nisan 1989, Benghazi) almış oldu­
ğu Karara yollama yapılmıştır. Raporun IX Nolu Ekinde de (Annex IX)
vurgulandığı üzere, Afrika Şart'ı tarafı devletlerden Komisyon, insan ve
halkların haklarına ilişkin öğretime, eğitim sisteminin her düzeyinde
(yüksek, orta, ilk öğretim, genel, teknik, meslekL vb. eğitim) yer verilme­
si; Komisyonun yardımı ile, Afrika'da irısan hakları konusunda radyo ve
TV programlarının periyodik yayınının temini ve Komisyanla işbirliği ya­
pacak ve çalışma ve araştırmaları yürütecek ve bu konuda bilgi dağıtımı­
nı/dolaşımını sağlayacak ulusal ve bölgesel düzeyli insan hakları kurum­
larının oluşturulması isteminde bulunmuştur.
Komisyonun İnsan Haklarını Koruma Etkinlikleri
Komisyon, taraf devletleri, Şart (m. 1-29) hükümlerini, kendi ulusal
hukuk düzenlerine, anayasalarına ve yasalarına bütünleştirmeye çağrı
yapmıştır. İkinci Raporun XI Nolu ekinde (Annex XI) ifadesini bulan Ko­
misyonun bu Kararına göre, uluslararası hukukun kabulü (reception),
bütün taraf devletlerde yekpare (uniform) bir nitelik göstermemektedir
ve ABÖ Şartı da, üye devletleri, halklarının iyi-halini temin ve genel siya­
salarını uyumlaştırmada birleşme ödevi altına sokmuştur. Öte yanda
Meclis, Mayıs 1988'de Addis Ababa'da (Etiyopya) yapılan 24. Olağan
Oturumunda aldığı (AGH/Res. 176 (XXIV) 1 sayılı Kararı ile Komisyo­
nun Birinci Raporunu, dolayısıyla programını ve bu konudaki saptamala­
rını da onaylamıştır. Sonuç olarak Komisyon, taraf devletlerin Şart (m.
1-29) düzenlemelerini, anayasalarına, yasalarına, daha alt düzeyli dü­
zenlemelerine ve insan ve halkların haklarına ilişkin diğer tasarruflarına/
işlemlerine yerleştirmelerini talep eden bir kararı Meclisin almasını
istemiştir.
İkinci Rapora göre, Meclis, Mayıs 1988 tarihli 24. Oturumunda, Ko­
misyonun, Birinci Raporunu, bu bağlamda, Usul Kurallarını, Mali Kural­
ları ve Periyodik Rapor Sunulması Kararını onaylamıştır. Ayrıca, Meclis,
İNSAN HAKLARI YILllGI
64
Komisyonun merkezi olarak, Banjul kentini
(Gambiya'nın başkenti)
belirlemiştir.
Komisyona
Yapılan Şikayet Başvurulan
Kurulduğundan başlayarak İkinci Raporun hazırlandığı tarihe kadar
Komisyona toplam 38 şikayet başvurusu ulaşmıştır. Bu başvuruların bir
bölümü, Komisyon üyelerinin seçilmesinden önceki bir tarihte, ABÖ
Genel Sekreterliğine iletiimiş olanlardır. Bu başvurular üzerindeki çalış­
malar sürmektedir.
Bu başvurulardan, 24'ü için kabul edilebilirlik kararı verilmiştir; 3'ü
kabul edilemez görülmüştür. 6 şikayet Komisyonun aldığı kararlara iliş­
kindir ve nihayet 5 vak'anın ise, sonraki oturumda incelenmesi karara
bağlanmıştır.
Komisyon, Dördüncü Olağan Oturumunda, kendisine ulaşan şikayet
1O'unu çözüme bağlamıştır. Ancak, Şart (m. 59) uyarın­
ca, bu kararlar gizli (confidential) tutulmaktadır.
başvurularından
Komisyon, bir taraf devlet aleyhine Şart hükümleri düzeyinde yönel­
medikçe, bir şikayetin Komisyon tarafından incelenemeyeceğine dikkat­
leri çekmiştir. Ayrıca Komisyon, kendi Beşinci Oturumunda görüşülmek
üzere, Sekreteryasına ulaşan belirli başvuruları değerlendirmesi için,
kendi üyeleri arasında beş raportör atamıştır.
Periyodik Raporlar
Meclisin 24. Oturumunda, Komisyonun daha önce karara bağladığı,
taraf devletlerin Şart (m. 62) uyarınca sunacakları periyodik raporları in­
celemeye yetkili olduğu ve bu konuda Komisyonun genel yol gösterici il­
keleri belirleyeceği hususları, onaylanmıştır. Nitekim, Komisyonun Ekim
1988 tarihli Dördüncü Oturumunda da, Komisyona sunulacak periyodik
raporların içerik ve biçimine ilişkin "Genel Yolgösterici İlkeler" (Guideli­
nes for National Periodic Reports)lI hazırlanarak kabul edilmiştir. Ko­
misyon hazırladığı bu metni, taraf devletlere, Komisyon Başkanının iki
ayrı mektubu ekli olarak (İkinci Rapor, Annex XIII ve XiV) (mektupların
tarihleri, 2 Aralık 1988 ve 11 Nisan 1989'dur) iletmiş ve onlardan İlkeler
11. Genel Gösterici İlkeler, gerek taşıdığı özel önem, gerekse Şart ve Komisyon Usul
Kurallarını tamamlayıcı normlar olması nedeniyle, bir bütün olarak, ayrıca
incelenecektir.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
Metnine ilişkin görüşlerini en kısa sürede,
melerini istemiştir.
açık
65
ve tatminkar biçimde ilet­
28 NİSAN 1990 TARİHLİ ÜÇÜNCÜ RAPORt2
Raporun
Kapsadığı
Evre: 6. ve 7. Otururnlar
Üçüncü Rapor, Komisyonun 23 Ekim 4 Kasım 1989 tarihli Altıncı
ve 18-28 Nisan 1990 tarihli Yedinci Olağan Oturumlarındaki etkinliklere
ilişkindir. Ayrıca, adı geçen oturumlar arasında gerçekleştirilen faaliyet­
leri de kapsamaktadır.
Bu Rapor, Komisyon Başkanı tarafından, Meclisin 9-11 Temmuz
1990 tarihinde yaptığı 26. Oturuma sunulmuştur. 13 Bu sunuşunda Komis­
yon Başkanı,
altı
hususa Meclisin dikkatini çekmiştir. Bunlar, Şart (m. 1)
hükümleri ile ulusal hukuk düzenlerinin bütünleştirilmesi;
eğitim sisteminin her düzeyinde Şart' a yer verilmesi; insan hakları ala­
nında çalışacak ulusal ve bölgeselorganların oluşturulması ve bunun des­
teklenmesi; Şart' a ilişkin düzenli biçimde yayın yapılmasının sağlanması;
21 Ekim gününün Afrika İnsan ve Halkların Hakları Günü olarak tanın­
ması ve Şart'ın uygulanmasına ilişkin her iki yılda bir rapor sunulmasıdır.
Başkana göre, "Afrika Şartı, bir mahkeme sistemi yapılaştırmamasına
karşın, Avrupa ve Amerikan Sözleşmelerinden daha savgındır (ambiti­
ous). Birinci Kuşak Haklar, esas olarak, yönetimlerin bireylerin özgürlük
ve onurlarına müdahale etmekten kaçınmalarını gerektirmektedir. Şarta
girik İkinci Kuşak Haklar ise, mevcut olumsuz (hostile) ekonomik koşul­
lar altında gerçekleştirilmesi zor olanlardır. Şart bütün bu hakların
hemen şimdi uygulanmaya konmasını talep etmektedir. Bunun çözüm
yollarından birisi, programlı uygulamaları düzenleyen yasaların çıkarıl­
masıdır. İkinci çözüm ise, devlet politikasının yönlendirici ilkelerini ve
temel amaçlarını düzenleyen Anayasaya, onun bir parçası olacak biçim­
de, Şart'taki hakları dahil etmektir. Çeşitli kereler ifade edildiği üzere,
İkinci Kuşak Haklar, vatandaşlar ancak çok sıkı çalışırlarsa ve insan
uyarınca, Şart
12. 3 rd Activity Report of the African Commissİon on Human and Peoples' Rights,
HRLJ, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s. 432-440.
13. Presentation of the Activity Report by the Chaİrman of the Commİssİon Prof. u.o.
Umozurİke to the 26th Sessİon of the Assembly of Heads of State and Gover­
nment of the OAU (9-11 July 1990). HRLJ, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s. 430-431.
İNSAN HAKLARI YILllGI
66
insan ve materyal kaynakları maksimum düzeyde kullanılabilirse, ger­
çekleştirilebilir. Bir takım engellere karşın, tüm Afrikahların insan hakla­
rı ıneselesinin, diğer tüm Afrikahların ilgi alanı içinde kaldığı aşamasına
ulaşılmıştır. Bu süreç, geri dönüşsüzdür. Hiç bir insan hakkı ihlali, artık,
"iç işleriH hahsının altına süpürülerek saklanamaz." Başkan ayrıca, BM
İnsan Hakları Komisyonu, UNESCO, Avrupa Topluluğu, Avrupa ve Ame­
rikan İnsan Hakları Komisyonlarına, diğer insan haklarını koruma sis­
temlerini Afrika Komisyonunun tanıması sürecindeki yardımlarından
ötürü teşekkür etmiştir.
Üçüncü Rapordaki bilgilere göre, Komisyonun İkinci Raporu, Mecli­
sin AHG/188 (XXV) sayılı Kararı ile 25. Oturumda onaylanmıştır.
Yine Üçüncü Rapora göre, bu raporun yayınlandığı tarihe dek Şartı
onaylayan devlet sayısı 40'a ulaşmıştır (Annex I). Komisyon Başkanı 21
Şubat 1990 tarihinde yazdığı mektupta, Şart' a henüz taraf olmayan ABÖ
üyesi devletleri onaylama ve katıhm işlemlerini yapmaya davet etmiştir.
Bu çağrı mektubunda Komisyon Başkanının şu değerlendirmeleri dikkat
çekicidir: Şart'ı henüz onaylamamış olmak, o devletin Komisyonun etkin­
liklerine ilgisiz olması anlamına gelmemektedir. Çünkü o devlet ABÖ'ne
yaptığı katkılarla, Komisyona mali destek sağlamakta; yıllık raporları de­
ğerlendirmekte ve Meclis ve Sekreterlik eliyle, Komisyon üzerinde bir
genel denetim yürütmektedir. Dolayısıyla geriye kalan tek şey, Şart'ta
düzenlenen yükümlülük ve sorumlulukları resmen (formally) tanımaktan
ibarettir. Yine Başkana göre, Şart, vatandaşlarına yapılacak muamelede
ıninimum standartları gözetmeyi kabul eden devletlerin, Afrika halkları
(Afrikalı insanlar) için eksiksiz ve daha iyi bir yaşam umudunu yansıt­
maktadır. Şart, insan hakları doktrininde biricik (unique) olduğu düşünü­
len, insan ve halkların haklarına ilişkin Afrika felsefesi ile bütünleşmek­
tedir (Annex II).
Komisyonun, bu raporda kapsanan etkinliklerini gerçekleştirdiği,
Altıncı Oturumu (23 Ekim - 4 Kasım 1989) ile Yedinci Oturumu (18-28
Nisan 1990), Banjul'da (Gambiya) yapılmıştır.
Bu arada, Komisyonun kompozisyonunda bir değişiklik de olmuştur.
İkinci Raporda Ugandah üyenin Nisan 1989'da istifa ettiği belirtilmişti.
İşte boşalan bu üyelik için, Prof. Umozurike (Nijerya), Temmuz 1989'da
seçilmiştir
Başkan
(Komisyon üyeleri listesi, Annex V). Ayrıca, Komisyonun ilk
ve Yardımcısının süresi dolmuş ve yerlerine Prof. Umozurike
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMiSYONU
67
(Başkan)
ve A. Gabou (Başkan Yardımcısı) seçilmiştir. Bay Ngabishema
Mutsİnzi'nİn Komisyon Sekreteri olarak görevi sürmüştür.
Komisyonun
Diğer
Etkinlikleri
Üçüncü Rapora göre, Komisyon, çeşitli Afrika ülkelerindeki insan
durumu ile yakından ilgilenmiştir.
hakları
Komisyon özellikle, bu devrede, Nelson Mandela'nın sahverilmesin­
den ve bağımsız Namibya'nın. 10 Nisan 1990 tarihinden itibaren ABÖ'­
nün 51. üyesi olarak yerini almasından duyduğu derin memnuniyeti vur­
gulamıştır. Komisyon, Başkanın bu vesile ile yayınladığı dayanışma ve
destek mesajını onaylamıştır. Ayrıca Komisyon, Güney Afrika halkının,
birlik ve dayanışma içerisinde, apartheid bütünüyle ortadan kaldırılana
ve ırkçı temeli olmayan demokratik bir toplum ortaya çıkana dek müca­
delesini yürüteceği umudunda olduğunu vurgulamıştır.
Komisyon. oturumlarında, Afrika devletlerinde insan hakları duru­
rnuna ilişkin derinlemesine ve ciddi tartışmalar yürütmüş ve bütün Afrika
devletlerinde, hukuk devletinin (hukukun üstünlüğünün) temininin, bu
arada yaşam hakkı, bireyin dokunulmazlığı, kişi güvenliği, makul sürede
yansız bir mahkeme önünde yargılanma hakkı ve her vatandaşın kendi
ülkesinin yönetimine serbestçe katılma hakkının önemine işaret etmiştir.
Bu bağlarnda, Komisyon, belirli Afrika ülkelerinde bu alanlara ilişkin
ciddi ihlallerin kitle iletişim araçlarının raporları ile kanıtlandığına (pro­
ved) yollama ile, bu devletleri, bu tür pratikleri sona erdirecek gerekli ön­
lemleri almaya çağırınıştır. Bu çerçevede de, Komisyon Başkanını. bu ül­
keleri izlenıeye ve ABÖ yetkililerini de, elde edilen bilgileri doğrulayıp
gelecek oturumda Komisyona sunmaya yetkili ve görevli kılmıştır.
Komisyonun İnsan Haklarını Geliştirme Etkinlikleri
Üçüncü Raporun VI Nolu Ekinde (Annex VI) listesi verildiği üzere,
raporun kapsadığı evrede Komisyon, üyeleri aracılığı ile, bölgesel ve
uluslararası düzeyde düzenlenen değişik toplantı, seminer türü çalışma­
lara katılmıştır. Bunlar arasında örneğin, Kosta Rika'da, Amerikan İnsan
Hakları Mahkemesi ve Komisyonu ile Amerikalılararası İnsan Hakları
Enstitüsü'nün düzenlediği (8-12 Ocak 1990) toplantı; BM İnsan Hakları
İNSAN HAKlARI YILllGI
68
Komisyonu'nun Cenevre'deki toplantısı (Mart 1990), Friedrich Nau­
mann Vakfı'nın Strasbourg'da düzenlediği Mro-Avrupa İnsan Hakları
Konferansı (26-30 Mart 1990) sayılabilir.
Yayın
etkinlikleri bakımından ise, Rapora göre, mali kaynak yeter­
sorunu sürmüştür. Bununla birlikte Komisyon çeşitli girişimlerde
bulunarak çözüm yolları araştırmıştır. Bu çerçevede, örneğin, Komisyo­
nun Birinci ve İkinci Raporlarının (2000) adet basımı için, Cenevre'deki
BM İnsan Hakları Merkezi sözverimde bulunmuştur. Bu Merkez ayrıca,
Afrika Şartı ve Usul Kurallarının, BM belgeleri gibi, basım ve dağıtımını
üstlenmiştir. Öte yanda Komisyon, Afrika İnsan ve Halkların Hakları
Dergisi'nin ilk basımı için, UNESCO'dan ve Avrupa Topluluğu Komisyo­
nundan katkı temin etmiştir.
sizliği
Gözlemci Statüsü Tanınan Örgütler
Komisyon kurulup faaliyetlerine başladığından Üçüncü Raporun
tarihine dek, toplam 19 örgüte, Komisyon önünde Gözlemci Statü­
sü ile bulunma yetkisi tanınmıştır (Annex VII).
yayın
Bu örgütler,I) Uluslararası Af Örgütü (Londra); 2) Uluslararası Hu­
kukçular Komisyonu (Cenevre); 3) Afrika Uluslararası Hukuk Derneği
(Nairobi); 4) İnsan Hakları Alanında Uluslararası Öğretim Merkezi (Ce­
nevre); 5) Arab Avukatlar Birliği (Kahire); 6) Mısır-BM Derneği (Kahi­
re); 7) Afrika Gazeteciler Birliği (Kahire); 8) Afrika Toplumu (The Afri­
can Society) (Kahire); 9) Senegal Hukuk Araştırmaları ve Çalışmaları
Derneği (Dakar); 10) İnsan Hakları Uluslararası Danışmanlar Derneği
(Cenevre); 11) İnsan Hakları Örgütü (Human Rights Internet) (Cambrid­
ge); 12) Burkina İnsan ve Halkların Hakları Hareketi (Burkina Faso); 13)
İnsan Hakları Avukatlar Komitesi (New York); 14) İnsan Hakları ve De­
mokrasi Çalışmaları Afrika Merkezi (Banjul); 15) İnsan Hakları Arab Ör­
gütü (Guzieh/Cenevre); 16) Observatoire de L'lnformation (Montpellier/
Fransa); 17) İnsan Hakları İzleme (New York); 18) Zimbabwe Barış ve
Adalet için Katolik Komisyonu (Harare); 19) Irksal Ayrımcılığın Her Biçi­
minin Ortadan Kaldırılması Uluslararası Örgütü (Washington, D.C.).
Periyodik Raporlar
Libya Arap Sosyalist Halk Cemahiriyesi, Afrika Şartı (m. 62) uyarın­
ca periyodik rapor sunan ilk devlet olmuştur. Komisyon, bu ilk periyodik
raporu, gelecek oturumunda görüşmeyi kararlaştırmıştır.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
Komisyona
69
Yapılan Şikayet Başvuruları
Üçüncü Rapordaki verilere göre, çalışmaya başladığından raporun
tarihine kadar toplam 105 şikayet başvurusu Komisyona ulaşmış­
Bunlardan 16 tanesi, Şart tarafı devletler aleyhine yapılanlardır.
yayın
tır.
Üçüncü Raporda belirtilmemekle birlikte Komisyon etkinliklerini
özetleyen bir başka çalışmadaki verilere göre l 4, Üçüncü Raporun kapsa­
dığı evre içerisinde kalan Komisyonun Altıncı Oturumu sonunda, Komis­
yona ulaşan şikayet başvurularının sayısı 98'di. Bu başvurulardan 63'ü,
Afrika dışındaki devletler aleyhine olduğu için Komisyonun yetki ve görev
alanı dışında kalmış ve incelenmemiştir. Komisyon, o evrede, yetki alanı­
na giren 4 vak' a üzerinde çalışmakta idi. Ancak, bu 4 vak' anın, devlet­
lerarası şikayet başurusu mu (Şart, m. 47-53), yoksa bireysel başvuru mu
(Şart, m. 55-58) olduğu hususu, usullerde gizlilik ilkesi gereği henüz ale­
nileştirme yapılmadığı için, açıklığa kavuşmamıştır.
25 MART 1991 TARİHLİ DÖRDÜNCÜ RAPOR15
Raporun
Kapsadığı
Evre: 8. ve 9. Oturumlar
Dördüncü Rapor Komisyonun 8-21 Ekim 1990 tarihli Sekizinci Otu­
rum (Banjul) ile 18-25 Mart 1991 tarihli Dokuzuncu Oturum (Lagos) et­
kinliklerini kapsamaktadır.
Bu rapor, Komisyon Başkanı tarafından, ABÖ'nün (Meclisin) 3-5 Ha­
ziran 1991 tarihli 27. Oturumuna sunulmuştur. IS Bu sunuşa göre, "Ko­
misyon, Afrika devletlerinin andıaşmaya varmış olduğu Şart hükümleriy­
le kesin biçimde bağlıdır. Bir devlete ya da Komisyona, bir diğer devlet ta­
rafından Şart hükümlerinin ihlal edildiği gerekçesiyle başvurulduğunda,
14. Klaas van Walraven, "African Commission on Human and Peoples' Rights",
NQHR, Vol: 8, No: 3, 1990, s. 300-301.
15. 4th AnnuaI Activity Report of the African Commissİon on Human and Peoples'
Rights: 1990-1991, HRU, Vol: 12, No: 6-7, 12 July 1991, s. 278-279.
16. Submİssion of the 4th Activity Report by the Chairman of the Commİssion, Prof.
U.O. Umozurike to the 27th Summit of the Organization of African Unity in
Abuja, Nigeria (3-5 June 1991), URU, Vol: 12, No: 6-7, 12 July 1991, s.
277-278.
70
İNSAN HAKLARI YILLlGI
Komisyon kendisine yapılan başvuruyu inceler ve tarafları uzlaştırmaya
çalışır. ihlal iddiası üzerinde derinlemesine bir çalışma yapar. Meclis ak­
sine karar vermediği sürece, şikayet başvurularına ilişkin süreç, veriler
alenileştirilemez. Meclise sunulan rapor, Meclis tarafından görüşüldük­
ten sonra yayınlanabilir ve bu genellikle Yıllık Raporlar biçimindedir. Bu­
rada biryorum problemi vardır. Ne yayınlanacaktır; ne saklı tutulacaktır;
neler yıllık raporda yer alacaktır? Bunlar, Komisyonun, gizlilik ilkesi ışı­
ğında bizzat yaptığı araştırmanın kabul edilen çözümüne bağlıdır. Örne­
ğin, aleyhine şikayet yapılan devletin adı belirtilecek midir? Şikayetin ko­
nusu, içeriği yayınlanacak mıdır? Şart, Komisyonu, çağdaş Uluslararası
İnsan Hakları Hukukundan hareket etmesi, insan hakları konusunda faal
diğer örgütlerle çalışması için yetkilendirmektedir. Açıktır ki, bu veriler
üzerinde Komisyon daha uzun süre çalışmak ve kendi pratiğini kendisi ta­
rafından kabul edilen farklı yorum yaklaşımları ışığında geliştirmek ge­
reksinimi içindedir." Başkanın sunuşdaki açıklamalarına göre, "Komis­
yonun, insan haklarını koruyucu etkinlikleri, vak' aların, olguların kesin­
leştirilmesi ve onlara ilişkin kararlar ahnmasıdır. Halihazırda Komisyo­
nun soruşturmaları için açık bir mali hüküm yoktur ve Komisyon, yazış­
malar yoluyla bu faaliyeti yürütmektedir. Komisyonun sorularına, şika­
yetçilerden ya da devletlerden yanıtlar gelmediğinde, vak'aları/olguları
kesinleştirrnede yetersiz kalmaktadır. Sadece beş devlet, ihlal iddiasına
ilişkin başvurulara yanıt vermiş ve bunlardan da yalnızca ikisi, tutuklu ki­
şilerin salıverilmesi hususunda işbirliği yapmıştır. Komisyon gelecek otu­
rUlIıunda, ilgili devletlerin yanıt vermemesi hususunda ne yapacağına
ilişkin karar verecektir. Dolayısıyla Komisyonun, korumaya yönelik faali­
yetleri henüz yarıyoldadır.
Komisyonun, hakları geliştirmeye ilişkin etkinlikleri ise geniş bir
alana yayılmıştır. Bu ise, mali kaynakları ve seminer, sempozyum, vb. dü­
zenlemek gibi fiziksel hareket yeteneğini gerektirmektedir. Aldığı sınırlı
destek ile Komisyon, Afrika ülkelerini, geliştirme etkinliği amacı için
mümkün kaynakları zenginleştirmede, 11 üyesi arasında paylaştırmıştır.
Bu üyeler, ABÖ Sekreteryası aracılığı ile ilgili devletlere bildirilmiştir.
Üyeler, muhatap bulacakları yetkilileri bilgilendirme ve ziyaretleri sıra­
sında ve öncesinde işbirliği ve destek bulabilme arayışı ve umudu içinde­
dirler. Koruma ve geliştirme faaliyetlerinde devletler etkin işbirliği yap­
mazlar ise, Komisyonun bütünüyle yetersiz (incapacitated) kalacağına
dikkat çekmek gerekir. Büyük prestije sahip Afrikalı şahsiyetlerin katıldı­
ğı 1991 yılındaki iki önemli konferans (Afrika Barolar Birliği Toplantısı,
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
71
Abuja'da ve Kampala Forumu), Afrika İnsan Hakları Mahkemesinin ku­
rulması çağrısında bulunmuştur. Bu, mevcut Şart'ın doğal bir sonucudur;
fakat, bunun mali koşulları ve mahkemeye başvuru sorunları, sizl~r tara­
fından dikkatle değerlendirilmelidir."
Komisyon Başkanı bu sunuşunda, Komisyonun etkinleşmesi için bazı
çözüm önerileri de belirtmiştir. Buna göre, "Başkan da dahil Komisyo­
nun 11 üyesi part-time esası ile çalışmakta ve görevalanları, halen sayısı
20 olan Şart'ı onaylamış devletleri kapsamaktadır. Hareket alanları sı­
nırlıdır. Dolayısıyla, ciddi biçimde, Komisyon üyelerinin sayısına, onların
yaptıkları işlere ve hizmet koşullarına bakmak gerekir. Avrupa Sözleş­
mesi tarafı her devletin, Komisyonda (Avrupa İnsan Hakları Komisyonu,
l\1SG) bir üyesi bulunmaktadır ve üyeler her ay toplanmaktadırlar. Afri­
ka Komisyonu ise halen, yılda iki kez, en çok 8'er günlük süre ile toplan­
maktadır. Komisyonun değişik işlerini bu süreler içerisinde yürütmek çok
zordur. Çalışmalara katkıda bulunan profesyonel personel ise, sadece bir
hukukçudur ve personel sayısının çoğaltılması mutlak bir gerekliliktir.
Komisyonun içinde bulunduğu koşulları, son dört yılın deneyimi ışığında
yeniden değerlendirmek gerekmektedir. Çağdaş dünyada insan hakları­
nın önemi ve öngelmesi, daha yüksek ilgi ve katkıya bağlıdır. Modern
devletlerin pratiklerinde, yalıtılma ya da dışarıda bırakılma söz konusu
olabilir. İster politikada ya da ekonomide, isterse sporda ya da insan hak­
larında olsun, uluslararası işbirliği, anlamlı bir ilerlemenin tek yolu hali­
ne gelmiştir. Afrika devletleri arasındaki etkili işbirliği, kıtada anlamlı bir
gelişme için tek yoldur. Komisyon, ABÖ'nün ortak fonundan hareket et­
rnektedir; raporları ise Meclis tarafından değerlendirilmektedir. Düzen­
lenen yükümlülükler, köklerini, Afrika gelenekleri ve İnsan ve halkların
hakları kavramında bulmaktadır. Bunun mantıksal sonucu, tüm ABÖ
üyesi devletlerin Şartı onaylamasıdır. Şart hükümlerini ulusal hukukla
bütünleştirme, devletlere düşen asıl yükümlülüktür ve her devlet için,
Şart hüküınlerini iç-hukuk hükümleriyle karşılaştırmak ve onların uyu­
şunılu hale gelmesini temin edecek gerekli adımları atmak kaçınılmazdır.
Şartta düzenlenen insan haklarının uygulanması ve geliştirilmesi, Komis­
yon ve üye devletlere düşen ortak bir sorumluluktur. Köle ticareti, sö­
mürgecilik ve yeni-sömürgecilik dehşetinden geçenler için, medeni, siya­
saL, ekonomik, sosyal, kültürel ve halka ilişkin bütün yönleriyle insan
hakları, Afrikalı kişiliğin tam anlamıyla gelişimi için gereklidir. Afrika
Komisyonu, kıtada, insan hakları öncülerinin tarihsel görevlerini geliştir­
rnede gerekli (right) koşullara ve araçlara sahip kılınmayı dilemek­
tedir. "
İNSAN HAKLARI YILllGI
72
Dördüncü Rapora göre, Komisyonun Üçüncü Raporu, ABÖ Meclisi
tarafından AHG/198 (XXVI) sayılı Karar ile 26. Oturumunda onay­
lanmıştır.
Dördüncü Raporun yayınlandığı tarihte, Afrika Şartı'nı onaylayan
devlet sayısında (Üçüncü Raporda bu sayı 40 idi) bir artış olmamıştır.
Ancak, bağımsızlığını kazanan Namibya ABÖ üyesi 0lmuş 17 ama, henüz
Şartı onaylamamıştır (Annex I).
tır,
Komisyonun kompozisyonunda bu dönemde bir değişiklik olmamış­
(Annex IV). Başkan ve Başkan Yardımcısı da değişmemiştir.
Komisyonun İnsan Haklarını Geliştirme Etkinlikleri
Bu dönemde Komisyon üyeleri, Faaliyet Programı çerçevesinde,
Afrika ve Avrupa'da düzenlenen bir dizi seminerlere katılmışlardır.
Dördüncü Rapora göre, Komisyonun periyodik bir yayın çıkarma ko­
nusundaki çalışmaları sürmektedir.
İnsan haklarını geliştirmeye ilişkin bir genel programı Komisyon Bi­
rinci Raporunda belirtmişti. Komisyon Yedinci Oturumunda ise (bu otu­
rum, Üçüncü Raporun kapsadığı dönem içindedir), Faaliyet Programının
pratiğe dökülmesinde katkılarda bulunmak üzere iki danışman atamıştır.
Bu kişilerden birisi Ekim 1990'da atanmış olan bay Adama Dieng'tir,
(Uluslararası Hukukçular Komisyonunun Genel Sekreteridir). Diğeri ise,
bay Wolfgang Benedek'tir, (Dr. Benedek, Avusturya, Graz Üniversitesi,
Uluslararası Hukuk Enstitüsü Asistan Prof.). 18
Dördüncü Raporun kapsadığı dönem içinde kalan Komisyonun Seki­
zinci Oturumunda (8-21 Ekim 1990, Banjul), insan haklarını geliştirme
etkinlikleri bağlamında Komisyon üyeleri, Afrika ülkelerini kendi arala­
rında paylaşmışlardır. Buna göre Dr. İbrahim EI-Sheikh (Komoros, Sey­
şel, Ile Maurice, Mısır, Sudan, Tunus); A. Blondin Beye (Benin, Burkina
17. Bkz: Yukarıda Üçüncü Rapor. s. 17.
18. The 9th Sessİon ofthe Afrİcan Commİssİon on Human and Peoples' Rights Report
and Comment by Wolfgang Benedek. HRLJ. Vol: 12. No: 5, 31 May 1991. s.
216-219.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
73
Faso, Cote d'Ivoire, Mali, Togo); Alexis Gabou (Kamerun, Orta Afrika
Cumhuriyeti, Çad, Kongo, Sao Tome); Sourahata B.S. Janneh (Gambiya,
Liberya, Sierra Leone); Robert H. Kisanga (Etiyopya, Kenya, Somali,
Uganda, Tanzanya); Moleleki D. Mokama (Botsvana, Lesotho, Malavi,
Swaziland); C.L.C. Mubanga-Chipoya (Angola, Mozambik, Zambiya,
Zimbabve, Namibya); Youssoupha Ndiaye (Cape Verde, Nijer, Senegal,
Gine, Gine-Bissau); Issac Nguema (Burindi, Gabon, Ruvanda, Zaire, Ek­
vator Ginesi) ve Prof. U.O. Umozurike (Nijerya, Gana) görev paylaşımına
girmiştir l9 •
Komisyon Sekizinci Oturumunda ayrıca, Liberya'daki uyuşmazlık ve
derhal ve görüşmeler yoluyla barışçıl bir çözüme kavuş­
turulması çağrısında bulunmuştur. Komisyon bu bağlamda, uyuşmazlığın
yol açtığı kitlesel medeni haklar ihlallerinden duyduğu üzüntüyü
düşmanlıkların,
vurgulamıştır 2o •
Gözlemci Statüsü Tanınan Örgütler
Ekim 1990 ile Mart 1991 arasında başvuran ve Komisyon tarafın­
dan gözlemci statüsü tanınan hükümetlerdışı örgütlerin (NGOs) sayısı
37'ye ulaşmıştır (Annex V). Üçüncü Raporda bu sayı 19 idi.
Bu statünün yeni tanındığı örgütler şunlardır: 20) Uluslararası Genç
Avukatlar Derneği (Paris); 21) Uluslararası ve Karşılaştırmalı Hukuk
Afrika Toplumu (Londra); 22) Uluslararası İnsan Hakları Federasyonu
(Paris); 23) Barış Fonu (New York); 24) Commonwealth Sekreterliği
(Londra); 25) Sivil Özgürlükler Örgütü (Lagos); 26) Interights (The In­
ternational Centre for the Legal Protection of Human Rights, Londra);
27) Uluslararası İnsan Hakları Enstitüsü (Strasbourg); 28) Afrikalılara­
rası Avukatlar Birliği (Kazablanka); 29) Arap İnsan Hakları Enstitüsü
(Tunus); 30) İnsan ve Halkların Hakları Burkinabe Ligi (Cenevre); 31)
Afrika İnsan Hakları ve Sağlık Personeli (Professionnels de la Santt~) Ko­
misyonu (Conakry); 32) Afrika İnsan Hakları (Lagos, New York); 33) Me­
deni Haklar Avukatlar Komitesi (Washington D.C.); 34) Amerikan Azın­
19. African Commission on Human and Peoples' Rights, Final Communique, 8th Or­
dinary Sessİon, Banjul, 8-21 October 1990, HRLJ, Vol: 12, No: 1-2, 28 February
1991, s. 59-60.
20. ibid., s. 60.
74
İNSAN HAKLARI YILllGI
lıkları Uluslararası İnsan Hakları Derneği (Regina/Kanada); 35) Anaya­
sal Haklar Projesi (Lagos); 36) İnsan Haklarını Savunma Tunus Ligi; 37)
İnsan Haklarını Savunma Komitesi (Lagos).
Komisyon tarafından gözlemci statüsünün tanınması süreci ve koşul­
henüz tam netliğe kavuşmamıştır. Afrikalı ya da Afrikalı olmayan,
ciddi nitelikli hükümetlerdışı insan hakları örgütleri, Komisyona, göz­
lemci statüsü elde etmek için başvurmaktadırlar. Bu başvuruya, örgütün
kurucu şartı, amaçları, faaliyetleri, kompozisyonu ve yaptığı yayınları
içeren kapsamlı bir dosya eklenmelidir. Başvuru, Komisyon Sekreterine
yapılmalıdır 21 • İstem başvurusu ulaştıktan sonra Komisyon bunun üzerin­
de çalışır. Sonuçta gözlemci statüsü o örgüte tanınırsa, açık Komisyon
oturumIarına bu örgüt temsilcisinin izleyici olarak katılması ve belgeler­
den edinmesi mümkün olmaktadır 22 •
ları,
Görüldüğü gibi, Komisyon tarafından gözlemci statüsü tanınan ör­
gütlprin sayısında hızlı ve düzenli bir artış vardır. Bu olgu da, uluslararası
insan hakları çevrelerinin Afrika Komisyonu etkinliklerine duydukları il­
ginin açık bir kanıtıdır.
Periyodik Raporlar
Dördüncü Rapordaki verilere göre, Komisyon Dokuzuncu Oturu­
munda Libya, Tunus ve Ruvanda'nın sunduğu periyodik raporları değer­
lendirmiştir. Bu raporlara ilişkin belgeler alenidir ve Komisyon Sekreter­
liğinden elde edilebilir.
Şart tarafı
devletler, önce bir Başlangıç Raporu, ardından da her iki
bir Periyodik Rapor sunmakla ödevlidirler. Başlangıç Raporu
sunma süresi 21 Ekim 1988'de sona ermesine karşın, Şart tarafı 40 dev­
letten sadece 7'si (Libya, Tunus, Ruvanda, Nijerya, Togo, Tanzanya ve
Mısır) bu raporu sunmuştur. Komisyon tarihinde ilk kez, Dokuzuncu Otu­
rumda (18-25 Mart 1991), Ruvanda, Tunus ve Libya, sundukları periyo­
dik raporlara ilişkin problemlerin tartışılması için Komisyon önüne tem­
yılda
21. Komisyonun Adresİ: Secretary ofthe Afrİcan Commİssİon on human and Peoples'
Rights, Kaİraba Avenue, P.O. Box: 673, Banjul, The Gambia.
22. Report and Comment by Wolfgang Benedek, agrapor, s. 216.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
75
sİlci göndermişlerdir.
ilişkin tartışmanın
Nijerya ise, yetersiz bir rapor sunduğu için, buna
gelecek oturuma bırakılmasını Komisyon karara
bağlamıştır. 23
Komisyona
Yapılan Şikayet Başvuruları
Dördüncü Raporda, Komisyonun Sekizinci ve Dokuzuncu Oturumla­
16 şikayet başvurusunun incelendiği ve bunların Şart tarafı devlet
aleyhine yapılan başvurular olduğu belirtilmiştir. Yine bu verilere göre,
bu 16 şikayetten 6 tanesi yenidir.
rında
İNSAN HAKLARININ KORUNMASI VE GELİşTİRİLMESİNE
İLİşKİN BANJUL SEMİNERİ (KASIM 1989)
Afrika Komisyonunun da çalışmalarında aktif biçimde yer aldığı
Afrika'da Yargı ve İnsan Hakları konulu Banjul Semineri, 13-17 Kasım
1989 tarihinde, özellikle Afrika Uluslararası Hukuk Derneği'nin ve Afri­
ka Demokrasi ve İnsan Hakları Çalışmaları Merkezi'nİn girişimleri ve ön­
cülüğünde düzenlenmiştir 24 • Bu toplantı sonunda (17 Kasım 1989), İnsan
Haklarının Korunması ve Geliştirilmesine İlişkin Afrika Devletleri ve
Halklarının Banjul Bildirisi ilan edilmiştir 2s •
Bu metin, bir Giriş ve 14 maddeden oluşmaktadır.
c!a şu görüşlere yer verilmiştir:
Başlangıç Kısmın­
Son otuz yılda Afrika kendisini, sömürgecilikten, emperyalist tahak­
kümden ve yağmalanmaktan kurtarmıştır. Bu mücadele, son olarak, Na­
mibya halkının kendi kaderini tayin ve siyasal bağımsızlık zaferine tanık­
tır. Güney Afrika'nın özgürleşmesi mücadelesi ise sürmektedir. Son otuz
yıl, hatta daha fazla süreden beri, Afrika kıtasının çeşitli yerlerinde, ada­
letin yadsınması ve halkların temel haklarının ve özgürlüklerinin kitlesel
23. Report and Comment by Wolfgang Benedek, agrapor, s. 217.
24. Bu semİnerİn hazırlık, yürütümü ve tartışmalar İçİn bkz: vVolfgang Benedek,
"The Judiciary and Human Rİghts İn Afrİca the Banjul Semİnar and the Trainİng
\Vorkshop for a Core of Human Rights Advocates of November 1989", URU,
Vol: 11, No: 1-2, 1990, s: 247-254.
25. The Banjul Appeal to Afrİcan States and Peoples on the Promotİon and Protectİon
of Human Rights: 17 November 1989, URU, Vol: 11, No: 1-2, 1990, s. 255-256;
metin içİn ayrıca bkz; NQUR, Vol: 8, No: 1, 1990, s. 90-98.
İNSAN HAKLARI YILLIGI
76
ihlali söz konusudur. Afrika'nın sosyal ve ekonomik koşulları sadece
olumsuz durumda kalmamış, yakın geçmişte daha kötüye de gitmiştir. Bu
ihlalleri ve durumun kötüleşmesini önlemek için, Afrika devletleri,
1981 'de Afrika Şartı'nı kabul etmişlerdir. Bununla, Afrika'nın bütünüyle
özgürleşmesinin; Afrika halklarının özgürlük ve onurlarının tam olarak
güvenceye kavuşturulmasının; sömürgeciliğe, yeni-sömürgeciliğe, apar­
theid' a ve her biçimi ile ayrımcılığa son verilmesinin ve yargının bağım­
sızLığının güvence altına alınmasının ve bunun geliştirilmesinin başarıl­
ması hedeflenmiştir. Bu açık sözveriye karşın Afrika halkları, her gün,
temel hak ve özgürlüklerinin ihlalinden, ayrımcılıktan ve her biçimi ile
kötü muameleden mağdur olmaktadırlar. Bazı Afrika ülkelerinde, yargı,
baskının bir aracı olmuştur ve yargı bağımsızlığı ve bütünlüğü, büyük öl­
çüde yok edilmiştir. Bu seminere katılan insan hakları avukatları ve yar­
gıçlar içtenlikle inanmaktadır ki, şimdi, demokrasi ilkelerine, her bireye
insanca muamele etme ilkesine, insan onuruna ve insan haklarına saygı­
ya dayalı bir kültürü Afrika'da geliştirmenin zamanıdır.
Bu
lar ilan
değerlendirmelerle
tüm Afrika devletleri ve
halklarına şu vargı­
edilmiştir:
Afrika Şartı'na yerleşik olan medeni, siyasal, sosyo-ekonomik ve kül­
türel hakların tam olarak kullanılmasının bazı temel ve ön koşulu olarak,
kurumların ve ulusal siyasaların demokratikleştirilmesi için uygun ön­
lemler alınmalıdır (m. 1);
Temel hak ve özgürlüklerini değerlendirme ve anlamanın ön gereği
olarak Afrika halklarının bilinç düzeyi yükseltilmeli ve geliştirilmeli ve
ulusal düzeyde toplumlar arasında insan halklarına ilişkin bilgi dolaşımı
sağlanmalı ve eğitim ve mesleki eğitim sisteminin çeşitli düzlemlerinde
insan hakları öğretiminin yapılması ve bunun teşvik edilmesi için uygun
önlemler alınmalıdır (m. 2);
İnsan haklarının korunması ve geliştirilmesinde devletler, kamusal
yetkililer ve organlar ve hükümetlerdışı örgütler tarafından, toplumdaki
kadınların, çocukların, yaşlıların ve diğer önceliğe muhtaç (dezavantajlı)
grupların durumlarına özel bir özen gösterilmelidir (m. 3);
İnsan haklarının etkin güvencesi ön koşulu olarak yargının ulusal
düzlemde etkinliğinin ve bağımsızlığının temini için bütün Afrika devlet­
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
77
leri, yargının mutlak bağımsızlığını ve bütünlüğünü güvence altına alacak
uygun önlemleri ve bu süreçte BM Genel Kurulu'nun yargı bağımsızlığına
ilişkin ilke ve yolgösterici kurallarını dikkate alırlar. Devletler, yargının
bütünlüğünü, bağımsızlığını ve rolünü bozan, hukukdışı (extra-judicial)
yargı yerleri (tribunals) kullanmaktan kaçınırlar (m. 4);
Afrika halklarının temel haklarının güvencesi bakımından, mahke­
melere ve diğer yargısal ve yasalorganlara (bodies) başvuru yaşamsal
öneme sahip bir unsurdur. Adil muamele ve adalet hakkının güvence altı­
na alınabilmesi için, her toplumda fakirlere ve önceliğe muhtaçlara
uygun adli/hukuki yardım temin edilmelidir (m. 5);
Ulusal, bölgesel ve alt-bölgesel düzeyde insan haklarının korunması
ve geliştirilmesi için, bağımsız organların ve hükümetlerdışı birimlerin
etkin işlev görmek üzere kurulması teşvik edilmeli ve önlemler yürürlüğe
sokulmalıdır (m. 6);
Afrika Şartı'nın varlığının, hükümlerinin ve uy­
gulamalarının ve Afrika Komisyonunun rolü ve işlevlerinin bilgisine ulaş­
masının temini için uygun önlemler alınmalıdır (m. 7);
Her bir
Afrikalının,
Afrika Komisyonunun bağımsızlık ve özerkliği temin edilmelidir ve
Komisyonun sorumluluklarını etkili biçimde yerine getirebilmesi için ge­
reksindiği maddi, insani ve mali kaynakların verilmesini sağlayacak
uygun önlemler alınmalıdır (m. 8);
Mültecilerin, göçmenlerin ve uyruksuz kimselerin güvenliği, iyi-hali
ve korunması güvence altına alınmalıdır ve Afrika Şartı'nda da düzenlen­
diği üzere uluslararası sözleşmeler ve kabul edilecek ulusal yasalar ile, ki­
şilere mülteci statüsü güvencesi sağlanmalıdır (m. 9);
Ulusal yasalar dahil kabul edilecek önlemlerle halkların (insanların,
peoples) gelişmesi için güvenli ve tatmin edici bir çevre sağlanmalı ve gü­
vence altına alınmalıdır (m. 10);
Yapısal Bölüşüm Programları gibi kabul edilecek ekonomik ve sosyal
siyasalarda, devletler, halkların kültürel, siyasal, sosyal ve ekonomik
haklarını güvence altına almayı ve korumayı dikkate almalıdırlar (m. 11);
İNSAN HAKLARI YILllGI
78
Afrika Şartı'nı onaylayan devletler, Şart hükümlerine ulusal yasala­
etkinlik kazandırmak üzere uygun iç-yasal düzenlemeleri kabul et­
melidirler. Afrika Şartı'nı henüz onaylamayan devletler ise, bunu, müm­
kün en kısa sürede yerine getirmelidirler (m. 12);
rında
Afrika
Şartı'nın
Afrika dillerine çevrilmesi ve geniş çaplı dağılımının
için, gerekiyorsa hükümetlerdışı örgütler ve derneklerle
yaparak, acil adımlar atılmalıdır (m. 13);
sağlanabilmesi
de
işbirliği
Afrika
için,
Şartı'na İlişkin uygulamanın
ve bilgilerin dağılımını sağlamak
örgütler, dernekler ve gönüllü birimler daha etkin
(m. 14).
hükümetlerdışı
çalışmahdırlar
AFRİKA KOMİSYONUNA, TARAF DEVLETLERİN
RAPOR SUNMASı USlJLLERİ
ŞART VE KOMİSYON USUL KURALLARINDAKİ DÜZENLEME26
Bu bölümde üzerinde durulacak olan usuller, esas olarak, Afrika
devletlerin Afrika Komisyonuna sunmakla yükümlü oldukları
"periyodik raporlar"a ilişkindir. Afrika Şartı (m. 62) düzenlemesine
göre, Şart tarafı devletler her iki yılda bir, Şart'ta tanınan hak ve özgür­
lüklerin işlerlik kazanmasına ilişkin olarak aldıkları yasal ve diğer önlem­
ler konusunda rapor sunmakla yükümlüdürler. Kuşkusuz ki, periyodik
rapor sunumunun bir başlangıcı olmak gerekir ve sunulan bu ilk rapor da
"başlangıç raporu" olarak adlandırılmaktadır. Dolayısıyla burada vurgu­
lanan raporlar, başlangıç ve periyodik olmak üzere, aslında iki kategoriye
karşılık gelmektedir.
Şartı tarafı
Taraf devletlere yüklenen rapor sunma ödevi Şart (m. 62) hükmü ile
açıkça ortaya konmuş olmakla birlikte raporun kapsamına ilişkin bir net­
lik yoktur. Öte yanda, 13 Şubat 1988 tarihinde kabul edilen Komisyon
Usul Kuralları toplam 120 maddelik ayrıntılı bir belge olmasına karşın,
periyodik raporlar konusunda az sayıda maddede hüküm getirmektedir.
26.
Şart
ve Komisyon Usul
Kuralları
metni
içİn
bkz:
Yukarıda
dn. 8.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
Usul
Kurallarında
bu
alanı
düzenleyen hükümler
79
şöyledir:
Şarta taraf olan devletler, Şart'ta tanınan haklara etkinlik kazandır­
maya ve bu hakların kullanımını geliştirmeye ilişkin olarak aldıkları ön­
lemler hakkında raporlar sunarlar. Bu raporlarda, mümkün olduğunca,
Şart hükümlerinin uygulanmasını zorlaştıran etkenler belirtilir. Komis­
yon, Şart (m. 62) uyarınca taraf devletlerden bu raporları sunmasını iste­
diğinde, bunların sunulması tarihini de belirler. Komisyon, Genel Sekre­
ter aracılığı ile Şart tarafı devletleri bilgilendirerek, (m. 62) uyarınca
sunulacak raporların biçim ve kapsamına ilişkin istemlerini de iletir (Ku­
rallar, m. 81)
Komisyonla görüş alış-verişinde bulunan Genel Sekreter, bu rapor­
ilgili kısımlarını, konu ile ilgili uzmanlık kurumlarına, onların yetki
alanlarını dikkate alarak, iletebilir. Komisyon, belirlediği zaman sınırı
içinde, ilgili uzmanlık kuruluşlarından, raporların onlara ulaştırılan ilgili
kısımları hakkındaki gözlemlerini sunmalarını isteyebilir (Kurallar, m. 82).
ların
Komisyon, Genel Sekreter aracılığı ile, Şart tarafı devletleri, mümkün
en kısa sürede, sunulan bu raporları inceleyeceği oturumun tarihi, süresi ve
yeri konusunda bilgilendirir. Şart tarafı devletlerin temsilcileri, bu raporla­
rın inceleneceği Komisyon oturumlarına katılabilirler. Komisyon ayrıca, bu
özeloturuma terı:ısilcisinin katılmasına yetki verebitmesi için, kendisinden
tamamlayıcı bilgi istenen Şart tarafı bir devleti de bilgilendirir. Bu temsilci,
Koınisyon tarafından önüne getirilen soruları yanıtlar ve o devletin sunmuş
olduğu rapor hakkında görüşlerini belirtir. Ayrıca, temsil ettiği devlete iliş­
kin ek bilgiler sunabilir (Kurallar, m. 83).
Genel Sekreter, Komisyona her oturumda, Usul Kuralları (m. 81 ve
85) uyarınca istenen ek bilgiler ve sunulmayan raporlara ilişkin tüm
vak'alar hakkında bilgi verir. Bu hallerde, Komisyon, Genel Sekreter aracı­
lığı ile Şart tarafı ilgili devlete, raporunu ya da ek bilgileri sunmasına ilişkin
bir rapor gönderir. Bu uyarıdan sonra, rapor ya da ek bilgi taraf devlet tara­
fından sunulmazsa, Komisyon bunu, Meclise sunacağı Yıllık Raporunda be­
lirtir (Kurallar, m. 84).
Şart
(m. 62) uyarınca Şart tarafı bir devlet bir rapor sunduğunda, Ko­
misyon önce, bu raporun Usul Kuralları (ın. 81)'e göre gerekli tüm
80
İNSAN HAKLARI YILLIGI
bilgileri içerip içermediğini belirler. Eğer Komisyon sunulan raporun ye­
terli bilgi içermediği görüşünde ise, o taraf devletten, Komisyonun belir­
lediği sürede ve konulara ilişkin olarak, tamamlayıcı bilgi iletmesini ister.
Raporun incelenmesinden sonra, taraf devletin sunduğu bilgilerle o dev­
letin Şart'la üstlendiği yükümlülükleri yerine getirmediğine Komisyon
karar verirse, o devlete ilişkin gerekli gördüğü bütün genel gözlemleri
(saptamaları) gündeme getirir (Kurallar, m. 85).
Komisyon Genel Sekreter aracığılığı ile, Şart tarafı devletlerin sun­
bilgileri ve raporları değerlendirmesi sonrasında ulaştığı genel göz­
lemleri, Şart tarafı devletlere yorumlanması için iletir. Komisyon gerekli
gördüğünde, Şart tarafı devletlerin bu yorumlarını sunmaları için zaman
sınırını belirler. Komisyon ayrıca, bu Kuraıda ifadesini bulan gözlemleri­
ni, taraf devletlerden aldıkları raporların örneklerini ve yorumları,
Meclise ulaştırır (Kurallar, m. 86).
duğu
Öte yanda Usul Kurallarında, Şart tarafı devletlerin sunacakları pe­
riyodik raporlar ve diğer bilgilerin alenileştirilmesine ilişkin bir de genel
hüküm vardır. Buna göre, Şart (m. 62) uyarınca sunulan raporlar ve
diğer bilgiler, genel dağıtıma tabi belgeler kategorisine girer. Bu kural,
Şart tarafı bir devlet tarafından sağlanan diğer bilgiler için de geçerlidir.
Bunun istisnası, tersi doğrultuda, yani genel dağıtıma tabi olmaması doğ­
rultusunda bir isternin o devlet tarafından yapılmış olmasıdır (Kurallar,
m.79).
BİRİNCİ RAPORDA DÜZENLENEN PERİYODİK RAPOR
SUNULMASıNDA YOLGÖSTERİcİ KURALLAR27
Komisyona göre, periyodik raporlar, devletler ile Komisyon arasın­
da kurulacak yapıcı diyalog için bir kanaldır. Çünkü bu yolla devletler,
Şart'ın amaçlarını gerçekleştirmek için aldıkları önlemleri ve neleri ba­
şardıkları ile karşılaştıkları güçlükleri dile getirebileceklerdir. Buna kar­
şılık Komisyon da, hem bilgilenmiş olacak, hem de Şart' ın gereklerinin
yerine getirilmesi konusunda taraf devletlere tavsiyeler, öneriler sunabi­
lecektir.
27. Bu yol gösterici kurallar, Komisyonun Birinci Raporunun Eki olarak Komisyon ta­
rafından yayınlanmıştır. Bunlar için bkz: HRU, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s.
403-427.
AFRİKA İNSAN VE HALKLAR1N HAKLAR1 KOMİSYONU
81
Periyodik rapor sunulmasında süreç, önce bir Başlangıç Raporunun
(initial report), ardından da ilkine göre daha ayrıntılı ve düzenli aralık­
larla sunulan Periyodik Raporların biçimlendirilmesiyle başlayıp sür­
mektedir. Bu raporlarda ilgili temel ulusal hukuk düzenlemeleri, yargı
kararları, vb. de yer almalıdır.
Medeni ve Siyasal Haklara İlişkin Rapor8
Bu konudaki ilk rapor, Başlangıç Raporu olmalıdır. Komisyona göre bu
raporun konusu olan haklar Şart (m. 2-13)'de düzenlenmiş olanlar ile ya­
şama hakkı; işkence yasağı; keyfi gözaltına alma yasağı; gözaltına alınan
kişiye insanca muamele yapılması; hukuk önünde ve hukuksal korunma­
dan yararlanmada eşitlik; kölelik ve zorunlu çalışma yasağı; adil yargılan­
ma hakkı; vicdan, ifade ve toplanma özgürlükleri; bilgilenme hakkı; seya­
hat ve yerleşme özgürlüğü; yönetime serbestçe katılma hakkı; kamu
hizmetlerine girmede eşitlik; sözleşmesel yükümlülük ihlalinden ötürü
hapis cezası verilmezliği; özel yaşamın korunması; işlendiği zaman suç ol­
mayan bir eylemden ötürü mahkum edilmeme hakkı; ırk, etnik grup,
renk, cinsiyet, dil, din, siyasal ya da diğer görüş, ulusal ya da sosyal
köken, doğum ya da diğer statüye bağlı hiç bir temelde ayrımcılık yapıla­
mayacağı haklarıdır.
Başlangıç
Raporunda, önce, o devlette medeni ve siyasal hakların
korunmasına ilişkin genel hukuksal çerçeve özetlenmelidir. Bu bağlam­
da, Şart (m. 2-13)'de düzenlenen haklar ve yükümlülüklerin, ulusal ana­
yasa ya da Haklar Bildirisi ile korunup korunmadığı, bunların aykırı önle­
me konu olup olmadığı; Şart hükümlerinin ulusal yargı yerleri önünde
işletilip işletilemediği; idari ajanların bu hükümleri doğrudan uygulayıp
uygulayamadığı yahut Şart'ın iç-hukukun parçası haline getirilip getiril­
mediği; insan haklarını etkileme bakımından hangi yargısal, idari ya da
diğer otoritelerin yetkili olduğu; hak ihlallerine karşı hangi hukuksal baş­
vuru yollarının bulunduğu ve Şart hükümlerinin uygulanmasına yönelik
alınan diğer önlemlerin neler olduğu bilgileri yer almalıdır. Ayrıca, Şart'­
ın adı geçen hükümlerine ilişkin yasal, idari ve diğer önlemlerin neler ol­
duğu; bunlar üzerİnde herhangi bir sınırlamanın olup olmadığı; bunla­
28. General Guidelines Regarding the Form and Contents of Reports From States on
Civil and Political Rights. URU, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s. 405-407 (items: 1-10).
82
İNSAN HAKLARI YILLIGI
rın uygulanmasındaki etken ve güçlükler ile daha yetkin hale getirilmesi­
ne ilişkin diğer bilgiler raporda belirtilir. Rapora, bu konulara ilişkin
temel yasal metinler de eklenir.
Medeni ve siyasal haklar konusundaki Periyodik Raporlarda amaç,
Başlangıç Raporu ile sağlanan bilgilerin tamamlanmasıdır. Bu rapor da
iki böıümıüdür. İlki, hakların korunması eksenli bir genel çerçeve çizil­
mesidir. İkinci bölümde ise, her bir hak, ödev ve özgürlüğe ilişkin önlem­
ler, Komisyonun sorduğu sorularışığında tamamlanır. Bu tamamlamada,
Komisyonun, Meclisin ve diğer taraf devletlerin yorumları dikkate alın­
malıdır. Ayrıca, ulusal hukuk düzeninde gerçekleştirilen değişiklikler;
Komisyonun çalışmaları ile kazanılan deneyime ilişkin bilgiler; uygula­
mada karşılaşılan güçlükler; ilgili ulusal yargı ve idari organların pratik­
leri ve ilgili hukuk metinleri rapora eklenir.
Ekonomik ve Sosyal Haklara İlişkin Rapor9
Bu rapor da iki aşamalıdır. Birincisi, Başlangıç Raporudur. Başlangıç
Raporunda, çalışma hakkı, istihdam koşulları ve güvenliği; adil, sağlıklı
ve güvenli çalışma koşulları; dinlenme, tatil hakkı; çalışma saatlerinin sı­
nırlanması; sendika kurma ve serbestçe faaliyet göstermesi ve grev hak­
ları; sosyal güvenlik hakkı konularında ayrıntılı veriler sunulmalıdır. Bu
bağlamda hukuksal düzenlemeler, ilgili metinler, kararlar, bunların pra­
tiği' uygulama sorunları, vb. hususlar açıklanır.
Periyodik Raporda ise, bu konudaki hukuksal, idari ve ekonomik ön­
lemler hakkında bilgiler verilerek ilk rapor tamamlanır. Medeni haklara
ilişkin periyodik raporda izlenen temel yaklaşım, kapsam ve ölçüler bura­
da da geçerlidir (items: 1-23).
Bu ikinci tür raporda yer verilecek diğer hak kategorileri, annenin,
ailenin ve çocukların korunması hakkı; elverişli yaşama standartlarına
hak; fiziksel ve ruhsal sağlık hakkı ve ayrıca eğitim hakkıdır. Bu son hak
bağlamında genelolarak eğitim hakkı yanısıra, ilk, orta ve yüksek öğre­
nim hakları; temel eğitim hakkı; okul sistemlerinin geliştirilmesi; ay­
29. General Guidelines Regarding the Form and Contents of Reports on Economİc
and Social Rights. HRU, Vol: 11. No: 3-4, 1990, s. 407-410 (items: 1-23).
AFRİKA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
83
rımcılık
ve fakirlik temelinde engellerin kaldırılarak her türdeki eğitimde
personelinin maddi koşullarının iyi­
leştirilmesi; okul seçebilme hakkı; eğitim kurumlarını kurma ve yönetme
özgürlüğü; zorunlu eğitim ilkesi ve bunun bedava olması gibi hak ve öz­
gürlükler ve bunlara ilişkin karşılaşılan güçlükler, ilgili mevzuat, uygula­
ma ve geliştirme olanakları gibi konularda gerek Başlangıç, gerekse Peri­
yodik Raporlar sunulması hükme bağlanmıştır. Bu çerçevede, anne - ba­
banın çocuğun dinsel ve moral eğitimini, kendi inançları doğrultusunda
belirleyebilmesi; kendi ana dilinde öğrenim yapılan okullarda okuma fır­
satının yaratılması; eğitimcilerin öğretim plan ve programlarının yapım
ve belirlenmesİnde yer alabilmesi; eğitimin İnsan kişiliğine ve onuruna
uygun biçimde geliştirilmesi ve insan haklarına saygıyı güçlendirir içerik­
te olması ve bu çerçevede bütün uluslar ve etnik, ırksal ya da dinsel grup­
lar arasında tolerans ve kardeşlik anlayışının yetkinleştirilmesine hizmet
etmesi konuları dikkate alınmalıdır. Öte yanda, sağlık hakkı bağlamında
çevre hakkı ve çevre kirliliğinin önlenmesi raporlarda ifadesini bulması
gereken sorun öbeklerinden birisidir. Yaşama standartları bağlamında
ise, beslenme hakkı, doğal kaynaklardan yararlanma; açlığa karşı korun­
ma, gıdaların adil ve dengeli dağılımı, gibi konular vurgulanmıştır (items:
24-59).
fırsat eşitliğinin sağlanması; öğretim
Halkların Haklarına İlişkin Rapor30
Bu Rapor da Başlangıç ve Periyodik Raporlar olmak üzere iki bölüm­
lüdür ve Şart (m. 19-24) düzenlemeleri temel ekseni biçimlendirmekte­
dir. Bu rapor, gerek medeni ve siyasal haklara, gerekse ekonomik ve sos­
yal haklara ilişkin raporların kapsam ve biçiminde olmalıdır.
Halklara tanınan ve bu raporlara konu olan haklar şunlardır: Halkla­
rın eşitliği, (Şart, m. 19). Toplumda bir grubun diğerine tahakkümünün
önlenmesi Ye ulusal topluluğun değişik kesimlerinin aynı haklardan ya­
rarlanmasının temini buna girmektedir. Kendi kaderini tayin hakkı,
(Şart, m. 20). Ülkedeki bütün toplulukların fırsat eşitliği içinde ekonomik
faaliyetlere ve siyasal etkinliklere tam katılımının sağlanması; tercihlerin
bağımsız olarak belirlenmesi; ekonomik, siyasal ve kültürel boyutta
30. General Guidelines Regarding the Form and Contents of Reports to be Submitted
on the Peoples' Rights, Artides 19 to 24 of the Charter. HRU, Vol: 11, No: 3-4,
1990. s. 417-420 (items: 1-19).
84
İNSAN HAKLARI YILllGI
yabancı
güçlerin tahakkümüne karşı mücadele verilmesi; sömürgeleşti­
rilmiş ya da baskı altında tutulmuş halkların özgürleşme mücadelesine
katkıda bulunulması hakkındaki bilgilendirme bu bağlarndaki raporun
konusudur. Bu bağlamda üçüncü hak kümesi, doğal zenginlik ve kaynak­
lardan serbestçe yararlanma hakkı ile gelişme hakkıdır, (Şart, m. 21 ve
22). Ayrıca, ulusal ve uluslararası barış ve güvenlik hakkı, (Şart, m. 23);
çevre hakkı, (Şart, m. 24) ile kültürel yaşamda yer alma, bilimsel geliş­
melerden yararlanma ve yazarların mali ve moral açıdan korunması,
(Şart, m. 17/2) yine bu raporlara konu olacak hak kategorileridir. Bütün
bu hakları kapsayacak olan raporlarda da mevzuat, değişiklikler, uygula­
ma, pratikteki problem ve güçlükler, alınan önlemler açıklanacaktır.
Şart'ta Düzenlenen Ödevlere ilişkin Rapor31
Başlangıç ve Periyodik Raporların sunulacağı konuların dördüncü
kategorisi Şart'ta düzenlenen ödevlerdir. Bunlar, (Şart, m. 25-29)'da
hüküm altına alınmıştır. Bu raporların formatı da öncekilerle aynıdır.
Ödevler, devlete ve herkese (bireye) düşenler olmak üzere iki grupta
öbekleştirilmiştir. Devlete düşenler, Şart'ın varlığı ve hükümleri konu­
sunda bilgilendirme ve genel bir duyarlık yaratma ödevi (m. 25) ile mah­
kernelerin bağımsızlığını güvence altına alma ödevidir (m. 26).
Yargı bağımsızlığının güvence altına alınması hususunda Şart bir
genel hüküm getirmiştir. Buna karşılık, raporda yer verilmesi istenen hu­
suslar çok daha ayrıntılıdır. Örneğin, insan ve halkların haklarını koru­
maya ve hukuk devletine saygıyı teınİne yönelik bir hukuk eğitimi sisteıni­
nin biçimlendirilmesi; bağımsız anlayışa sahip hukukçuların yetiştirilme­
sine yönelik bir hukuk eğitim sistemi; yargıçların atanmasının sadece ni­
telik ve değerlerine göre yapılması; yargıçların görevde kalma sürelerinin
ve bir suistimal olmadıkça görevden uzaklaştırılamayacaklarının temin
edilmesi; Şart'ta güvence altına alınan hakların korunması ve geliştiril­
mesi sorumluluğunu üstlenecek kurumların oluşturulmasının desteklen­
mesi adı geçen konu başlıklarıdır.
Herkese düşen ödevler ise, her bireyin, diğer insanlara, topluma,
ailesine ve uluslararası topluma yönelik olarak düzenlenen ve diğerleri­
31. General Guidelines Regarding the Form and Contents of Reports to be Submitted
on Specific Duties under the Charter. HRU, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s. 420-421
(items: 1-8).
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
85
nin haklarına saygı gösterme, bencilce olanakları tüketmeme, toplumsal
güvenlik, ahlak ve toplumsal çıkarları dikkate alması ödevi, (Şart, m. 27)
ile yine her bireyin, diğerlerine karşı ayrımcılık yapmaktan kaçınması,
bunun yerine karşılıklı hoşgörü ve saygıyı geliştirmesi ve koruması ödevi,
(Şart, m. 28) ve her bireyin düzenlenen bu ödevleri uygulaması ve gözle­
mesi ödevi, (Şart, m. 29) bu çerçevede raporların konusu olacaktır
(items: 1-8).
Ayrımcılık Yasağına ilişkin Rapor32
Bir kez ayrımcılık yasağı konusu. Yol Gösterici Kurallar içinde V, VI
ve VII. başlıkları karşılamaktadır. Bu bölümlenmeye göre, ilki, her biçimi
ile ırksal ayrımcılığın ortadan kaldırılması konusunda rapor sunulacaktır
(Bölüm V, items: 1-19). Bu raporun birinci kısmında, BM Irksal Ayrımcı­
lığın Her Biçiminin Ortadan Kaldırılması Uluslararası Sözleşmesi (m.
111) de tanımı verilen ırksal ayrımcılığın yasaklanması ve ortadan kaldı­
rılması hususunda devletin izlediği siyasa ve bunun genel ve hukuksal
çerçevesi, alınan önlemler bilgisi sunulmalıdır. İkinci kısımda ise, Şart
(m. 2-7)'deki düzenlemelere ilişkin sorunlar, alınan önlemler, hukuksal
çerçeve ve içtihadlar, yönetsel ve diğer girişimler açıklanmalıdır.
Ayrımcılık yasağı
konusunun ikinci başlığı, yani VI. Bölüm, Apart­
heid Suçunun bastırılması ve cezalandırılmasıdır (items: 1-2). Burada da
yine başlangıç noktası bir BM sözleşmesidir: Apartheid Suçunun Bastırıl­
ması ve Cezalandırılması Uluslararası Sözleşmesi. Afrika Şartında da
ilintili hükümler bulunmaktadır. Apartheid, insanlığa karşı işlenen bir
suç olarak anlaşılmakta ve apartheid sonucu ortaya çıkan insanlıkdışı ta­
sarruflar ve ırksal ayrımcılık ve dışlama pratik ve siyasaları, Uluslararası
Hukuk ilkelerinin ihlali sayılmaktadır. Dolayısıyla da, apartheid tasarru­
funu yapan kişi bir suçlu olarak kabul edilmektedir. İşte bu genel yakla­
şımda, ilgili devlet raporunda, meselenin hukuksal, pratik bütün yönleri­
ni içeren bilgilere yer vermelidir.
32. General Guidelines Concerning the Form and Contents of Reports by States Par­
ties on the Elimination of All Forms of Radal Discrimination; General Guidelines
Regarding the Form and Contents of Reports to be Submitted by States Parties on
the Suppression and Punishment of the Crime of Apartheid (items: 1-2); General
Guidelines Regarding the Form and Contents of Reports Received from States
Parties on the Elimination of All Forms of Discrimination Against Women,
(items: 1-9), HRU, Vol: 11, No: 3-4, 1990, s. 421-427.
İNSAN HAKLARI YILllGI
86
Nihayet üçüncü
başlık,
yani VII. Bölüm,
Kadınlara Karşı Ayrımcılı­
ğın Ortadan Kaldırılması konusudur (items: 1-9). İlgili devlet bu konuda
da aldığı yasal, idari, yargısal ve diğer önlemleri raporuna koymalıdır. Bu
alanı düzenleyen bir BM sözleşmesi ve onun yapılaştırdığı Komite de var­
dır. Afrika Komisyonuna göre, kadınlara karşı ayrımcılık Afrika'da yay­
gın bir olgudur ve bu nedenle Komisyon, kendisine ulaşacak raporlarda,
devletlerin aynı zamanda çağdışılığa (anakronizme) karşı aldığı önlemle­
ri içeren verilerİ de görmek istemektedir. Sunulacak bilgiler, sadece be­
lirli alanlarda değil ve fakat tersine bu ayrımcılığın görülebileceği sosyal,
ekonomik, siyasal, hukuksal alanlar ile özellikle pratikteki durum dikkate
alınarak hazırlanacaktır.
YOLGÖSTERİcİ KURALLAR DÜZENLEMESİNDEN ÇıKACAK SONUÇ
Afrika Komisyonunun Birinci Raporuna ekli olarak düzenlenen ve
Komisyonun taraf devletlerden alacağı raporların kapsam ve biçimini
netleştiren Yolgösterici Kurallar sergilemektedir ki, Komisyon, devletle­
rin rapor sunma yükümlülüklerine işlerlik kazandırma ve bu etkinliği an­
lamlı ve işlevsel hale getirme kararlIlığındadır. Nitekim bu nedenle, su­
nulacak raporun ayrıntıları önceden belirlenmeye çalışılmıştır.
Çarpıcı özelliklerden birisi, Komisyonun, beklediği raporların doku­
sunun örülmesinde sadece Afrika Şartı ile yetinmemesi; bu konudaki
diğer insan hakları belgelerine de doğrudan başvurması, onları esas
almasıdır.
İkinci önemli özellik ise, Komisyonun, meselenin sadece hukuksal!
normatif boyutu ile yetinmemesi, hukuk dışı alanları (siyaset, ekonomi,
toplumsal koşullar, tarihsel gelenek ve birikim gibi) ve dahası, hukuk ve
diğerlerinin pratikteki durumunu da dikkate almasıdır.
SONUÇ
1986'da yürürlüğe girmesinin ardından 1987 sonlarına doğru etkin­
liklerine başlayan Afrika Komisyonu, bu çalışmada incelenen Nisan 1988
ve Mart 1991 tarihleri arasındaki faaliyetleri ile işlevselleşmesinin yolu­
nu açmıştır. Burada değerlendirilen 4 faaliyet raporunun ortak özelliği,
Komisyonun, Afrika'da insan ve halkların haklarının kurumsallaştırılma­
sı sürecine ağırlığını koyma kararlılığıdır.
AFRİKA İNSAN VE HALKLARIN HAKLARI KOMİSYONU
87
Bu süreçte Komisyon, bir yanda Şart'la tanınan görev ve yetkilerini
Usul Kurallarını (kendi iç işleyiş kurallarını) oluşturarak netleştirmekte,
öte yanda ise Şart tarafı devletlere düşen yükümlülükleri belirginleştire­
rek bunların pratiğe geçirilmesinin takipçisi olduğunu göstermektedir.
Nitekim, taraf devletlerin sunmakla yükümlü olduğu Başlangıç ve Periyo­
dik Raporlara ilişkin ayrıntılı Yolgösterici Kuralların biçimlendirilmesi,
Komisyonun izlediği adı geçen siyasanın bir kanıtıdır.
Öte yanda Komisyon, Şart düzenlemesini isabetle yorumlayarak,
sadece Şart metninde değil, ama bunun yanısıra
bölgesel ve uluslararası düzlemde yapılaştırılmış insan hakları belgeleri
düzeyinde de değerlendirmektedir. Bu esasen, yeni ve özerk bir disiplin
olan Ulusalüstü İnsan Hakları Hukukunun bir özelliği ve gereğidir. Bu bü­
tünlüğü kavrayan bakış açısıyla devinen Komisyon, faaliyet raporlarına
da yansıdığı üzere, bölgesel (Avrupa, Amerikan) ve uluslararası (çeşitli
organları ile BM gibi) insan hakları organlarıyla (Komisyon, Mahkeme,
Komite) yoğun ve etkili bir işbirliği gerçekleştirmekte; onların birikim ve
deneyimlerinden yararlanmakta ve kendi birikimleri ile onlara katkıda
arayacağı standartları
bulunmaktadır.
Afrika Komisyonu, insan ve halkların haklarının tanınması, korun­
ması ve uygulanması alanında sadece Sözleşmelerin kurduğu organlarla
işbirliği yapıyor değildir. Buna ek olarak, uluslararası prestij ve saygınlık
kazanmış, özellikle hükümetlerdışı örgütlerle de (Af Örgütü, Uluslararası
Hukukçular Komisyonu gibi uluslararası ya da çeşitli ulusal insan hakları
örgütleri) etkin bir biçimde çalışma ilişkisi içindedir. Bu örgütlerin kayda
değer sayıda bölümüne, kendi önünde "gözlemci sıfatı" ile bulunma yet­
kisi tanımıştır.
Komisyon, organik, mali, hukuksal bağlarının bulunduğu Afrika Bir­
liği Örgütü ile sağlam işbirliğini bir yandan sürdürürken, diğer yandan da
kendi bağımsızlığını, yansızlığını, bunları temin etmek üzere siyasal etki­
lenmelere kapalılığını kurumsallaştırmak doğrultusunda duyarlıdır ve
buna uygun bir siyasa izlemektedir. Örneğin, Komisyon merkezinin, ABÖ
merkezinin bulunduğu ülkeden başka bir ülkeye taşınması bunun göster­
gesidir.
Komisyon, Avrupa ve Amerikan İnsan Hakları Komisyonu örnekle­
rinde görüldüğü gibi, bireysel şikayet başvuruları konusunda henüz­
88
İNSAN HAKLARI YILLI(~H
yolun çok başındadır ve Afrika sistemi, bu bağlamda, azgelişmiş bir nite­
lik göstermektedir. Bir kez, henüz şikayet başvurusu sayısı çok düşüktür.
Bu olgu, Komisyon da işaret ettiği gibi, Şart'ın bölgede yeterince tanıtıl­
madığına, bireylerin bu hukuksalolanağın bilgisine ulaşamadığına kanıt
oluşturmaktadır. İkincisi, Komisyon çalışma usullerine egemen kılınan
"gizlilik ilkesi", bu az sayıdaki başvurunun akibetinin ne olduğu hususun­
da bir belirsizliğe yol açmaktadır. Bu örtüklük, şimdiden göstermektedir
ki, uzun erirnde Komisyonun etkinliğine ilişkin kredibilitesine yönelen
olumsuz bir faktördür. Çünkü, diğer bölgesel ve uluslararası benzeri or­
ganlar, somut vak'alarda ürettikleri kararlar ve jurisprudansla, belirgin­
leştirip yaşama geçirdikleri insan hakları standartları ile işlevselleşmekte
ve önem kazanmaktadırlar. Bu problemlerin tümüyle ayırdında bulunan
Afrika Komisyonu, bu çalışmada incelenen etkinlikleri evresinde, çabala­
rını daha çok Şart'ın tanıtılmasına yönlendirmiştir.
Komisyonun yüzyüze bulunduğu çok ciddi bir sorun ise, mali kay­
nakların sınırlılığıdır. En temel etkinliği sayılmak gereken raporların ya­
yınlanmasında bile büyük güçlüklerle karşılaşan Komisyon, yer yer diğer
uluslararası örgütlerin mali katkılarından yararlanmak durumunda kal­
mıştır. Yayınlama)'ı planladığı periyodik, dördüncü raporun üretildiği
Mart 1991 tarihine dek günyüzüne çıkarılamamıştır.
Mali kaynakların yetersizliği, etkinliklerin alenileştirilmesi önünde­
ki engellerden ibaret değildir. Daha da vahimi, Komisyonun toplanma
aralık ve süresini olumsuz biçimde etkileyen sonuçlar gözlenmiştir. Ko­
misyon, daha seyrek aralıklarla ve daha kısa sürelerde toplanır olmuştur.
Ayrıca, bu kaynak kısıntıları, Komisyona canlılık kazandıracak "in loco
ziyaret" usulünün işletilememesine de neden olmaktadır. Özellikle Şart' ­
ın yeterince tanınmadığı bu evrede ve insan hakları ihlallerinin de, pek
çok vak' ada, kitlesel ve yoğun olmak özelliğini taşıdığı dikkate alındığın­
da, mahallinde araştırma yaşamsal önem taşıyan bir etkinliktir. Bu ola­
nak kısıtlanmıştır.
Şart tarafı devletlerde bile yer yer birden çok dilin varlığı ve genel
olarak bölgede dillerin plüralizmi olgusu da, Şart'ı ve Komisyonu etkin­
leşmekten alıkoyan bir faktördür. Yeterli sayıda tercüman bulmak, bu­
lunduğunda da istihdam etmekte mali, idari güçlükler vardır. Dahası, Ko­
misyon, sadece üyeleri ile değil, ama yeterli sayıda uzman personel alt
AVRUPA İNSAN VE HALKLARıN HAKLARI KOMİSYONU
kadrosu ile ancak
etkinleşebilecek
İstihdamı bakımından
da ciddi
bir
organdır.
Oysa bu tür
Komisyon
sorunların varlığı
89
uzmanların
raporlarına
geçirilmiştir.
Afrika Şartını yaşayan bir belge haline getirmekle yükümlü kılınan
Afrika Komisyonunun karşı karşıya bulunduğu olumsuzluklar listesi gö­
rüldüğü gibi oldukça uzundur. Bununla birlikte durumun umutsuz olduğu
söylenemez ve Komisyon, insan ve halkların haklarını kurumsallaştırma
bağlamında önce kendi bölgesinde, sonra da uluslararası düzlemde atfe­
dilen beklentileri karşılamayı başarmak durumundadır. Alanının uzmanı
ve uluslararası saygınlığı bulunan üyelerden oluşan Komisyon, varlığının
stabilizasyonunu, küçük ama ödünsüz ve çaplı karar ve tasarrufları ile
sağlayacaktır.
Şart'ı ve Komisyonu yaşatmak ve etkinleştirmek, elbette, önce bölge
örgütlerinin. devletlerinin, nihayet birey ve halklarının görevidir. Ancak,
bu görevaynı zamanda, uluslararası topluma da düşmektedir. Çünkü
Afrika Şartı'nın yaşaması, yeni dünyanın yapı harcı olan insan hakları
doktrininin ve onun üzerinde yükseltilen İnsan Hakları Hukukunun yet­
kinleşmesinin koşullarından birisidir. Kültürel plüralizm temelinde yeni
hak kategorilerini düzenleyen bu belge, insan hakları söyleminin tek
yanlı empozelerle biçimlendirilmesi ve belirli/tek bakış açı lı formüllere
indirgenmesi tehlikesine karşı bir başlangıç panzehiridir.