Mesut GÜLMEZ

Mesut GÜLMEZ*
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ
ONA YLAMA POLİTİKAsı
İnsan hakları belgelerinin uluslararası kuruluşlara üye devletlerce
onaylanmasına ilişkin sayısal
veriler, ülkelerin insan hakları alanında
düzeyi gösteren tek ölçüt olmasa da, ölçütlerden biri olarak
önem taşır. Devletlerin, hazırlık ve oluşumuna katıldıkları belgelerin gü­
vence altına aldığı hak ve özgürlükleri yaşama geçirme konusunda hu­
kuksal yükümlülük altına girme ve belgeleri ulusal hukuk ve uygulamala­
rına yansıtma istekleri, herşeyden önce onay işleminde somutlaşır. Başka
bir deyişle, ulusal hukuk düzenlerinin öngördüğü kurallar çerçevesinde
ve hukuksal yükümlülük doğurmak üzere gerçekleştirilen onay yada ka­
tılmalar, ülkelerin insan hakları alanındaki genel durumunu ve izledikle­
ri politikanın ana çizgilerini saptama olanağı verir. Bir ülkenin "insan
haklarının neresinde" olduğu sorusunun yanıtlanmasına, ulaştığı onay
düzeyini belirlemekle ve bu düzeyin üyesi olduğu uluslararası kuruluşlar
içindeki yerini karşılaştırmalı biçimde saptamakla başlamak gerekir. Bu
veriler, ulusal hukuk ve uygulamaların değerlendirilmesine de ışık
tutabilir.
ulaştıkları
Türkiye'nin
ulaştığı
onay düzeyinin,
Birleşmiş
Milletler (BM), Ulus­
lararası Çalışma Örgütü (UÇÖ) ve Avrupa Konseyi (AK)'nce kabul edilen
sözleşmelerin ülkelerce onay durumunu gösteren çizelgelerin
ve yakından incelenmesine gerek kalmaksızın, yetersiz ve doyu­
rucu olmaktan uzak olduğu kolayca saptanabilir. Bu yetersizliğinse, bir
rastlantı sonucu olmadığı, tersine ülkemizin gerek uluslararası, gerekse
bölgesel nitelikli kuruluşların kabul ettiği insan hakları belgelerini onay­
lama konusunda izleyegeldiği geleneksel politikaya egemen olan belli bir
anlayışı yansıttığı ve onun ürünü olduğu düşünülebilir. Gerçi, ister evren­
sel yada bölgesel nitelikli genel belgeler; ister ayrımcılığa karşı savaşım,
soykırım, kölelik ve sığınma gibi özel sorunları düzenleyen belgeler; ister­
belge ve
ayrıntılı
* Prof.Dr., TODAİE Öğretim Üyesi
İNSAN HAKLARI YILllGI
104
se çalışanlar, kadınlar ve çocuklar gibi özel grupların korunmasını amaç­
layan belgeler sözkonusu olsun, özellikle son on yılın "anti insan hakları"
anlayış ve uygulaması gözönüne alındığında, ülkemizin eriştiği onay sayı­
sının düşüklüğünü açıklamak hiç de güç değildir. Ancak bu olgunun başka
temel nedenlerinin bulunabileceği de gözden uzak tutulmamalıdır. Dola­
yısıyla, bir yandan ülkemizin insan hakları belgelerinin onaylanmasında­
ki durumunu sayısal boyutuyla ve karşılaştırmalı biçimde saptamak, öte
yandan da onay gerekçelerini birinci el resmi belgelere inerek araştırmak
ve böylece onay politikasında etkili olan anlayışı genel çizgileriyle ortaya
koymak yararlı olacaktır.
Bu amaçla önce BM, UÇÖ ve AK'nce kabul edilen çeşitli insan hakla­
belge ve sözleşmelerinden 56'sının onay durumu, AK'ne üye devletler­
le sınırlı olmak üzere, belgelerin evrensel yada bölgesel niteliğine, düzen­
ledikleri haklara ve kapsadıkları kişilere göre genel çizgileriyle de­
ğerlendirilecektir. Ardından, UÇÖ'nün sendikal haklara ilişkin sözleşme­
leri bağlamında ülkemizin onay durumu Konsey ve Avrupa Topluluğu
üyesi ülkelerle karşılaştırmalı biçimde saptanacaktır. Onayladığımız BM,
UÇÖ ve AK sözleşmelerinin onaylanmasında roloynayan resmi gerekçe­
ler çerçevesinde de, izlenen onay politikası niteliksel yönüyle ~le alına­
rı
caktır.
SA YISAL BOYUTUYLA ONAYDURUMU
Sayısal boyutuyla onay durumu, UÇÖ'nün sendikal haklara ilişkin
olan sözleşmeleri dışında, önce çeşitli konulara ilişkin genel yada özel ni­
telikli belgeler çerçevesinde ele alınıp değerlendirilecektir.
GENEL BELGELERDE ONAY DURUMU VE TÜRKİYE
Birleşmiş Milletler'ce kabul edilen evrensel nitelikli 1966 İkiz Söz­
leşmeleri ve Protokollerin Konsey üyelerince onay durumunda dikkat
çeken ilk nokta, yalnızca dört ülkenin bu Sözleşmelerin her ikisini onayla­
mamış olmasıdır (Bkz: Çizelge 1). Bunlar İsviçre, Lihtenştayn ve Malta ile
Türkiye'dir. Yunanistan ise, bu iki belgeden birini onaylamıştır.
Bununla birlikte, Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası
onaylayan 21 Konsey ülkesinden 10'u çekince bildiriminde
Sözleşmesi'ni
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKlARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
lOS
bulunmuştur.
Bunlar; Belçika, Birleşik Krallık, Çek ve Slovak Federal
Cumhuriyeti, Danimarka, Hollanda, Fransa, İzlanda, İsveç, Macaristan
ve Norveç'tir. Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi'ne çekin­
ce koyan Konsey üyesi ülkelerin sayısı ise 16'dır. Bunlar da; Avusturya,
Belçika, Birleşik Krallık, Çek ve Slovak Federal Cumhuriyeti, Danimar­
ka, F. Almanya, Finlandiya, Fransa, Hollanda, İrlanda, İsveç, İtalya, İz­
landa, Lüksemburg, Macaristan ve Norveç'tir. Dolayısıyla, bu Sözleşme'
yi çekince bildiriminde bulunmaksızın onaylayan 4 ülke İspanya, Kıbrıs,
Portekiz ve San Marino'dur. Bu Sözleşme'ye ilişkin Seçmeli Protokol'a da
10 ülke (Avusturya, Danimarka, İrlanda, İspanya, İsveç, İtalya, İzlanda,
Lüksemburg ve Norveç) çekince bildiriminde bulunmuştur.
Avrupa Konseyi'nin temel insan hakları belgelerinden olan bölgesel
nitelikli İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi ile Avrupa Sosyal Şartı ve Pro­
tokollarının onaylanması, Komisyon ve Divan yetkilerinin tanındığına
ilişkin bildirimlerin yapılması açılarından, Lihtenştayn bir yana bırakıla­
cak olursa, Türkiye en sonda ye~ almaktadır (Bkz: Çizelge 1). Belçika, İs­
viçre, Malta ve Yunanistan ise, aynı sayıda (8) onay yada bildirimle ülke­
mizi izlemektedirler. Buna katşılık ilk beş sırada yer alan ülkeler;
İspanya, Avusturya, Danimarka, Fransa ve Norveç'tir. Avrupa Konseyi'
nin yeni üyeleri Çek ve Slovak Federal Cumhuriyeti ile Macaristan ise, 31
Mart 1990 tarihi itibarıyla henüz hiçbir belgeyi onaylamamış durumda­
dır.
ÖZEL SORUNLARA İLİşKİN BELGELERDE
ONAY DURUMU VE TÜRKİYE
BM, UÇÖ ve AK'nce kabul edilen ayrımcılığa karşı savaşım; soykı­
ve insanlığa karşı suçlar ile kölelik, insan ticareti ve zo­
runlu çalışma konularındaki toplam 20 insan hakları belgesinin onay du­
rumunun incelenmesi de, Türkiye'nin Konsey üyesi ülkeler arasında en
son sıralardaki yerini doğrulamaktadır (Bkz: Çizelge 2). Gerçekten ülke­
miz, ayrımcılığa karşı belgelerin onaylanması konusunda, hiçbir belgeyi
onaylamayan Lihtenştayn ile yalnızca bir belgeyi onaylayan İrlanda'nın
ardından iki onayla sondan üçüncü sırada yer almaktadır. Ayrıca Türki­
ye, BM üyesi devletlerden 130'unun onayladığı, Her Türlü Irk Ayrımcılı­
ğının Kaldırılması Uluslararası Sözleşmesi'ni onaylamayan beş Konsey
üyesinden biridir. Yine ülkemiz, BM üyesi 103 devletçe onaylanan Soykı­
rım, savaş suçları
İNSAN HAKLARI YILllGI
106
rım Suçunun Önlenmesi ve Kaldırılması Sözleşmesi'ni de onaylamamış­
tır . Özel sorunlara ilişkin belgelerin genel toplamı gözönüne alındığında,
20 belgeden yalnızca 5'ini onaylayan ülkemiz, Lihtenştayn ve San Mari­
no'nun ardından sondan üçüncü sırada yer almaktadır. Buna karşılık ilk
dört sıradaki ülkeler; Fransa, Hollanda, Norveç ve İtalya'dır.
ÖZEL KATEGORİLERİN KORUNMASıNA İLİşKİN BELGELERDE
ONAY DURUMU VE TÜRKİYE
BM, UÇÖ ve AK'nce kabul edilen çeşitli özel kategorileri (yabancı­
lar, sığınmacılar ve uyruksuzlar; çalışanlar; kadınlar; çocuklar; muharip­
ler, mahkumlar ve sivil kişiler) korumaya yönelik insan hakları belgeleri­
nin Konsey üyelerince onay durumu, ülkemizin son sıralardaki yerinin
ilkece değişmediğini göstermektedir (Bkz: Çizelge 3). Toplam 18 belge­
nin 10'unu onaylayan Türkiye, sondan ilk sıradaki San Marino ve ikinci
sıradaki Lihtenştayn' dan sonra yine 10 belge onaylayan Malta, Portekiz
ve Yunanistan ile üçüncü sırayı paylaşmaktadır. Kuşkusuz bu değerlen­
dirmede, Türkiye'nin UÇÖ belgelerini onaylamadaki geri durumu da gö­
zönüne alınmalıdır. Başka deyişle, UÇÖ Sözleşmelerinin onaylanması
açısından da aşağıda görüleceği gibi, ülkemizin durumu farklı de­
ğildir.
Buna karşılık, özel kategorileri koruma amacı güden belgelerin tü­
münü onaylayan İsveç ilk sırada, 17'sini onaylayan Norveç de ikinci sıra­
da yer almakta; 16 sözleşme onaylayan Danimarka, Hollanda ve İsviçre
ise üçüncü sırayı paylaşmaktadırlar. Bununla birlikte Konsey üyelerinin,
Uyruksuzluk Durumlarının Azaltılması Sözleşmesi'ni, Sığınmacılar Hak­
kında Sorumluluğun Aktarılması Avrupa Sözleşmesi'ni ve özellikle Göç­
men İşçilerin Hukuksal Statüsüne İlişkin Avrupa Sözleşmesi'ni onayla­
mada öteki belgelere oranla isteksiz davrandıkları anlaşılmaktadır.
UÇÖ SÖZLEŞMELERİNDE ONAY DURUMU VE TÜRKİYE
Çalışma yaşamına
ve çalışanlara ilişkin tüm sorunlar konusunda
uluslararası kurallar üretme yetkisiyle donatılmış bir BM uzmanlık kuru­
luşu olan Uluslararası Çalışma Örgütü'nün sendikal hakları güvenceye
bağlayan sözleşmelerin onay durumuna değinmeden önce, tüm sözleşme­
lere ilişkin onay sayılarıyla ilgili genel durumu görmekte yarar vardır.
TüRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKAsı
GenelOlarak Onay
107
Sayısı
Türkiye'nin Kasım 1991 tarihi itibarıyla onayladığı UÇÖ sözleşme­
lerinin toplam sayısı 29'dur (Bkz: Çizelge 4). Bu sözleşmelerin ilki
1937'de, sonuncusu da 2 Ekim 1991 'de onaylanmıştır. UÇÖ'nün kurul­
duğu 1919'dan 1991 başına değin kabul ettiği sözleşmelerin toplam sayı­
sının 1 71 olduğu gözönüne alınırsa, bu sayının anlamı, ülkemizin ancak
%
17'lik düşük bir onayoranına ulaştığıdır.
Herşeyden
önce bu onay sayısının yetersizliğini, Türkiye'nin arala­
rında yer aldığı 25 ila 35 arasında UÇÖ sözleşmesi onaylayan şu 32 devle­
tin adı daha çarpıcı biçimde ortaya koymaktadır: S.Lucie, Jamaika, Gre­
nada Adaları, Dominik Cumhuriyeti, Bahama Adaları, Libya, Kanada,
Belize, Tanzanya, Sri Lanka, Nijerya, Lübnan, Komor Adaları, Zaire,
Sweziland, Pakistan, Madagaskar, Gine Biso, Angola, Burnika Faso, F.
Sahili, Bangladeş, Moris, Sierra Leone, Paraguay, Senegal, Hindistan,
Gabon, O. Afrika Cumhuriyeti, Beyaz Rusya SSC ve Barbaros Adaları.
Kuşkusuz, sayısal düzeydeki karşılaştırmayı Avrupa Konseyi üyeleri
ile Avrupa Topluluğu (AT) üyelerini gözönüne alarak yapmak, Türkiye'
nin yerini saptamak açısından daha anlamlı olacaktır. 1.1.1991 tarihi iti­
barıyla, Lihtenştayn dışındaki 23 Avrupa Konseyi üyesi devletin 171
UÇÖ sözleşmesi için gerçekleştirdiği toplam onay sayısı 1528'dir (Bkz:
Çizelge 6). Devlet başına düşen ortalama onay sayısıysa 66.43'tür, yani
Avrupa Konseyi'ne üye devletlerin herbiri, ortalama olarak, 171 sözleş­
meden 66'sını onaylamıştır. Ülkemizin Konsey üyeleri arasındaki sırası
da, 14 sözleşme onaylayan İzlanda ile 17 sözleşme onaylayan San Mari­
no'nun ardından, ancak sondan üçüncülüktür.
Karşılaştırma
AT ülkeleriyle sınırlı olarak yapıldığında, onay sayısı­
çok daha çarpıcı biçimde ortaya çıkmakta ve ülkemizin en
geniş anlamıyla sosyal mevzuatının temelde "asgari" nitelik taşıyan ulus­
lararası ölçülerin çok gerisinde kaldığı anlaşılmaktadır. Gerçekten, AT'
nin 12 üyesi arasında en az UÇÖ sözleşmesi onaylayan devlet Lüksem­
burg'tur ve onayladığı sözleşme sayısı (55) Türkiye'nin iki katına yakın­
dır (1,89). Buna karşılık, 1 Ocak 1991 tarihi itibarıyla AT üyelerinin orta­
lama onay sayısı 80,41 'dir. Böylece AK çerçevesinde 66,43 olan
ortalama onay sayısının AT'de 80,41'e çıktığı ve bunun da ülkemizin
nın düşüklüğü
İNSAN HAKLARI YILllGI
108
onayladığı sözleşme sayısının neredeyse üç katına (2.77) yakın olduğu gö­
rülmektedir. Başka bir anlatımla, AT ülkeleri ortalama olarak UÇÖ söz­
leşmelerinin yarısına yakınını (% 47) onaylamıştır.
AK ve AT bağlamında yapılan bu sayısal karşılaştırma, ülkemizin ça­
ve sosyal politika alanındaki geriliğini genelolarak ortaya koy­
lışma
maktadır.
Gelişmiş
ülkeler arasında, onay sayısı yönünden Türkiye'nin gerisin­
de bulunan ve çoğu kez de örnek olarak verilen ülke ABD'dir ve 10 sözleş­
me onaylamıştır. Buna karşılık Kanada 27, Japonya da 39 sözleşme onay­
lamıştır. Kuşkusuz, onay sayısı yönünden yapılacak karşılaştırmalarda
içinde yeraldığımız ve almayı amaçladığımız Avrupa Konseyi ve AT üyesi
ülkelerde ulaşılan düzeyin ölçü alınması daha doğrudur.
Sendikal Haklara İlişkin Sözleşmelerde Onay Sayısı
Sayısal düzeyde yapılan karşılaştırma UÇÖ'nün sendikal hakları ta­
nıyıp
güvenceye bağlayan 7 sözleşmesiyle sınırlandırıldığında, yukarıda­
ki genel görünümden daha geri ve üzücü bir durumla karşılaşılmaktadır.
Herşeyden önce ülkemiz, AK üyeleri arasında sendika özgürlüğünün
evrensel ilke ve ölçülerini düzenleyen ve güvenceye alan 87 sayılı Sendika
Özgürlüğü ve Sendika Hakkının Korunması Sözleşmesi'ni onaylamayan
tek ülkedir. 1 İkinci olarak da, onay sıralamasında bu 7 sözleşmeden yal­
nızca 2'sini onaylayan tek ülke olarak, İzlanda ve San Marino'nun da ge­
risinde ve en sonunda yer almaktadır (Bkz: Çizelge 6).
Öte yandan ülkemiz, yukarıda belirtildiği üzere, sendikal hakların
yer aldığı iki önemli BM Sözleşmesini onaylamadığı gibi, kabul edilmesin­
den de ancak 28 yıl sonra 198~'da onayladığı Avrupa Sosyal Şartı'nın
sendika, toplu pazarlık ve grev haklarını düzenleyip güvenceye alan 5 ve
6. maddelerine de çekince koymuştur. 2 Türkiye, Şart'ı onaylayan ülkeler
arasında, bu maddelere Yunanistan dışında çekince koyan Konsey üyesi
tek üyedir.
1. Mesut Gülmez, "ILO Sözleşmelerinin Neresindeyiz?", Mülkiyeliler Birliği Dergisi,
Sayı 132, Haziran 1991, s. 17 ~ 19.
2. Mesut Gülmez, "Avrupa Sosyal Şartı'na Genel Bir Bakış ve Türkiye", İnsan Hakla­
rı Yıllığı, Cilt 12, 1990, s. 120-122; Mesut Gülmez, Memurlar ve Sendikal Haklar
(Türkiye'de ve Dünya'da), İmge Yayını, Ankara, 1990, s. 235 vd.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNi ONAYLAMA pOLiTiKASı
109
belgelerin kuralları ve bu kurallara dayana­
kararlar gözönüne alınarak yapılacak bir içerik
karşılaştırması da, Türkiye'nin 59 yıllık UÇÖ üyeliği döneminde yılda or­
talama olarak ancak 0,49 yada iki yılda ancak 1 sözleşme onayladığını
gösteren bu sayısal durum karşılaştırmasının sergilediği olumsuz ve
üzücü görünümün geçerli olduğunu ortaya koyacaktır. 3
Sendikal haklara
rak
ilişkin
yaratılan yerleşik
GECİKMELİ ONAYPOLİTİKAsı
Türkiye'nin insan hakları belgelerini onaylama politikasının yukarı­
da değinilen sayısal yetersizliği ile aşağıda geniş biçimde ele alınan iki
temel niteliğini açıklayan ve bunlarla çok yakından bağlantılı olan bir
yönü de, gecikmeli oluşudur.
uçö sözleşmeleri gözönüne alındığında, ülkemizin 60 yıla yaklaşan
üyeliği döneminde onayladığı toplam 29 sözleşmenin UÇÖ Genel Konfe­
ransı'nca
kabul edildiği tarihler ile onay işleminin gerçekleştirildiği tarih­
ler arasında geçen ortalama sürenin 15 yılolduğu saptanmaktadır. Başka
bir deyişle, Türkiye ortalama olarak UÇÖ sözleşmelerini kabul edildiği
tarihin üzerinden ancak 15 yıl gibi uzun bir süre geçtikten sonra
onaylamıştır.
uÇÖ sözleşmelerinden onaylananların kabul ve onay tarihleri tek
kimilerinin kabul edilmelerini izleyen ilk iki yıl içinde
onaylandığı, buna karşılık kimilerinin kabul ve onay tarihleri arasında
geçen sürenin 25,31, 37, 39 ve 45 yıl gibi çok yüksek olduğu görülmekte­
dir (Bkz: Çizelge 4). Son olarak ANAP hükümetleri döneminde onayla­
nan tek UÇÖ sözleşmesini oluşturan Yeraltı Madenierinde İşe Alınmada
Asgari Yaş Sözleşmesi'yse, kabul edilmesinden 21 yıl sonra iç hukukla
tek
incelendiğinde,
bütünleştirilmiştir.
Buna karşılık, BM ve AK çerçevesinde kabul edilen insan haklarıyla
ilgili sözleşmelerin ortalama onay süresinin UÇÖ ortalamasına oranla
3. Bu konuda ayrıntılı bilgi için bkz: Mesut Gülmez, Sendikal Hakların Uluslararası
Kuralları ve Türkiye (UÇÖ/ILO Sözleşme ve İlkeleri), TODAİE Yayını, Ankara,
1988; Mesut Gülmez, "Sendikal Yasalardaki Değişiklikler ve Uluslararası Kural­
lar", Amme İdaresi Dergisi, Cilt 22, Sayı 1, Mart 1989, s. 77-111; Mesut Gülmez,
"On Yılın ILO Bilançosu: Sıfıra Sıfır, Elde Var Sıfır", Mülkiyeliler Birliği Dergisi,
Sayı 123, Eylül 1990, s. 45-50.
İNSAN HAKLARI YILLlGI
110
daha düşük olduğu görülmektedir. Kabul ve onay tarihleri arasında geçen
ortalama süre, onayladığımız 7 BM sözleşmesi için 6 yılı geçmekte, 4 AK
sözleşmesi için de 9 yıla yaklaşmaktadır (8.75) (Bkz: Çizelge 5).
Sonuç olarak, sosyal ve sendikal haklara ilişkin insan hakları belge­
lerinin onaylanmasındaki ortalama süre, kişi haklarıyla siyasal haklara
ilişkin belgelerin onaylanmasındaki ortalama süreye oranla daha yüksek­
tir ve neredeyse iki katı düzeyindedir. Bunun anlamı, gecikmeli onay poli­
tikasının özellikle çalışma yaşamını düzenleyen, sosyal ve sendikal hakla­
rı güvenceye alan uluslararası sözleşmelere karşı daha sistematik
biçimde izlenmiş ve izlenmekte olmasıdır. Nitekim UÇÖ sözleşmeleri dı­
şında Avrupa Sosyal Şartı'nın da, kabulünden 28 yıl sonra ve üstelik yarı­
sına yakın kuralı onay kapsamına alınmaksızın iç hukuka katılmış olması,
sosyal ve sendikal haklara ilişkin belgeler karşısında daha kararlı bir ge­
cikmeli onay politikası izlendiğini göstermektedir.
NİTELİKSEL YÖNÜYLE VE RESMİ GEREKÇELERİYLE
ONAY POLİTİKASI
İnsan hakları belge ve sözleşmelerinin onaylanması konusunda sayı­
sal verilerin ortaya koyduğu bu genelolumsuz görünüm, kuşkusuz ki bir
yada "ihmal" sonucu değildir. Hem genelolarak ve hem de sen­
dikal haklar alanındaki onay sayısının düşüklüğü ve onaydaki gecikme,
temelde "geleneksel" olarak nitelenebilecek, belli özellikler taşıyan bir
politika ürünüdür.
rastlantı
BM, UÇÖ ve AK sözleşmelerinin onaylanmasına ilişkin yasa tasarıla­
resmi gerekçeleri, değişen iktidarlara ve hükümetlere karşın yıllar­
dır değişmeyen bir onay politikasının titizlikle izlendiğini ortaya koymak­
tadır. Gerçekten, hükümet ve ilgili komisyonların raporlarında yer alan
ve ilk UÇÖ sözleşmesinin onaylandığı 1937'den son onayın gerçekleştiril­
diği 1991 yılına değin süren 54 yıllık dönemde değişmeyen resmi gerek­
çeler şu iki ana başlık altında toplanabilir: Sözleşmelerin ulusal düzenle­
melerle "ahenktar" ve "mutabakat" içinde olması, uluslararası işbir­
rının
liğine değer verilmesİ.
Onayladığımız 29 UÇÖ sözleşmesinden hükümet gerekçelerini ve
Komisyon raporlarını incelediğim 27'sinde rastlanan bu iki gerekçe, BM
ve AK sözleşmelerinde de yinelenmiştir.
4
4. Bu sözleşmelere ilişkin belgeleri derleyen TODAİE Kamu Yönetİmi Lİsansüstü Uz­
manlık Programı 1989-1990 dönemi öğrencilerinden Emine Karaduman, Hakan
Naim Yıkık, Mesut Köken, Maksut Ketencİ. Hamza Hangül, Atilla Aydınoğlu,
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKAsı
111
MEVZUATLA "AHENKTAR" VE "MUTABAKAT"
içiNDE OLMA GEREKÇESi
uçö
Sözleşmeleri
Onaylanacak UÇÖ sözleşmelerinin seçilmesinde belirleyici rol oyna­
yan ve tüm hükümet ve komisyon raporlarında yinelenen temel gerekçe,
sözleşmelerin yürürlükteki ulusal mevzuatla uyum içinde olması, onlara
aykırı kurallar içermemesi, yeni düzenleme yada değişiklikler yapma ko­
nusunda ek yükümlülükler getirmemesidir.
Bu gerekçe ilk onaylanan kadınların her tür madenIerde yeraltı işle­
rinde çalıştırılmasıyla ilgili Yeraltı işleri (Kadınlar) başlıklı 45 sayılı Söz­
leşmeye ilişkin hüküınet gerekçesinde yer almıştır. 5 3008 sayılı ilk İş Ya­
sası'nın bir yıl önce kabul edildiğini ve bu nedenle ülkemizin de
"peyderpey kararlar ittihazı ile beynelmilel bu nevi içtimai ve insani ha­
reketlere iltihak(ının) zaruri bir mahiyet almış" olduğunu anımsatan hü­
kümet gerekçesinde, UÇÖ Genel Konferansının 45 sayılı Sözleşmesinin
kabul edildiği 19. toplantı dönemİnde kabul ettiği öteki dört sözleşme­
ninG, "henüz inkişaf etmekte olan sanayi ve iş hayatımızın ihtiyaçlarına
uygun görülememe(si)" nedeniyle onaylanamayacağı belirtilmiştir. Şişe
camı üretimİnde çalışma süresinİn indirilmesini öngören 49 sayılı Sözleş­
menin onaylanması da, bu sözleşmenin "daha ancak amele hareketi ileri
saflıalara girmiş olan memleketlerce kabul edilebilecek tarzda mesai za­
manını ziyadesiyle kısaltmakta olduğu" için reddedilmiştir. Buna karşılık
hükümet gerekçesinde, "memleketin bünyesine uygun geldiği cihetle"
Yeraltı İşleri Sözleşmesi'ne "iltihak etmekte bir beis tasavvur edilme(di­
ği)" açıklanmıştır. Ayrıca gerekçede, 45 sayılı Sözleşmenin onaylanması
durumunda "kanunlarımızIa bir tearuz vücut bulması şöyle dursun bila­
kis 49 uncu maddesile gerek maden ocaklarında ve gerek diğer işlerde
Nizamettin Bekar, Ali Özpolat, Muammer Bayburtluoğlu, Halil Kaleli, İrfan Nuri
Öztekin, Fevzi Aras ile Doğan Subaşı'na içtenlikle teşekkür ediyorum.
5. C(~nevre'de Milletlerarası İş Teşkilatı Konferansının 19 uncu inikadında kabul edi­
len yeraltı işleri mukavelenamesinin tasdikına dair kanun Hlyihası ve Hariciye ve
İktisad encümenleri mazbataları (1/670), S. Sayısı: 188, TBMM Zabıt Ceridesi, İ:
70, 2.G.1937, C: 1, s. 1-3.
6. Bu sözleşmeler şunlardır: Kömür madenIerinde çalışma süresini sınırlandıran 46
sayılı Sözleşme, çalışma süresinin haftada kırk saate indirilmesiyle ilgili 47 sayılı
Sözleşme, göçmenlerin emeklilik haklarının korunmasıyla ilgili 48 sayılı Sözleşme
ve
camı yapımında çalışma süresinin indirilmesiyle ilgili 49 sayılı Sözleşme.
İNSAN HAKLARI YILllGI
112
yer ve su altında kız ve kadınların çalıştırılmamasını natık bulunan iş ka­
nunumuz(un), mukavelenin kız ve kadınların yalnız maden ocaklannda
yer altında çalıştırılmasını meneden hükümlerine nazaran daha müsaid
ve daha şümullü bir mahiyeti haiz" olduğu da belirtilerek, uluslararası
sözleşmelerden yürürlükteki yasalara aykırı olmayanların onaylanması
yoluna gidildiği açıkça ortaya konmuştur. Hariciye Encümeni Mazbata­
sı'nda da, bu sözleşmede "kadınlar lehinde takarrür ettirilen ahkam(ın)
iş kanunumuzun 49 uncu maddesinde müttehaz hükümlere tamamile te­
vafuk etmekte" olduğu belirtilmiştir. Bu gerekçe İktisat Encümeni Maz­
batası'nda da yer almıştır.
CHP hükümetlerince 1946 yılında onaylanan 42, 14 ve 34 sayılı ILO
de bu gerekçelere yer verilmiştir. Meslek Hastalıklan
Sözleşmesi'nin hükümet gerekçesinde, ulusal mevzuatla karşılaştırma
yapıldıktan sonra "sözleşme tasarısının onanmasına hiçbir engel bulun­
ma(dığı)" belirtilmiştir. 7 Yine, Hafta Tatili Sözleşmesi'ne ilişkin hükümet
gerekçesinde, sözleşme tasarısının 394 sayılı Hafta Tatili Yasası, değişik­
lik ve ekleriyle yapılan karşılaştırmasında, "hafta tatilini ilgilendiren
mevzuatımızIa herhangi bir aykırılık arzetmediği" sonucuna varılmıştır.
Aynı saptama Ekonomi Komisyonu Raporunda da yer almıştır. B Ücretli İş
Bulma Büroları Sözleşmesi'nin onay gerekçesi de farklı değildir. Sözleş­
menin yürürlükteki 1936 İş Yasası'nın ilgili kurallarıyla karşılaştırılma­
sından sonra, "mevzuatımızIa herhangi bir aykırılık arzetmediği", "0­
nanmasına hiçbir engel bulunmaedığı)"~ saptanmıştır. 9
sözleşmelerinde
Ayrıca,
14 ve 34 sayılı sözleşme gerekçelerinde, sözleşmenin onay­
durumunda "yeniden kanun hükümleri tedvinine lüzum bulun­
madığı" belirtilerek, onayın ulusal mevzuatta yeni düzenlemelere gitme
yükümlülüğü doğurmadığına da değinilmiştir.
lanması
7. Mesleki hastalıkların tazmini hakkında 42 numaralı Milletlerarası Sözleşmeye ka­
tılmaya dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Ekonomi Komisyonları raporları
(1/535), S. Sayısı: 75, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 21-22 (B: 33, 6.2.1946, O: 1, s.
ı.
8. Sınai müesseselerde hafta tatili
yapılması hakkında 14 numaralı Milletlerarası
dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Ekonomi Komisyonları
rapodan (1/536), S. Sayısı: 76, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 21-22, D: VII, İçti­
ma: 3, s. 1.
9. Ücretli İşbulma büroları hakkında 34 numaralı Milletlerarası Sözleşmeye katılma­
ya dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Ekonomi Komisyonları raporları (11537), S.
Sayısı: 77, TBMM Zahıt Ceridesi, Devre: VII, İçtima: 3, Cilt: 21 ve 22, s. 1 ve 2.
Sözleşmeye katılmaya
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKAsı
1949 yılında onaylanan iki
113
sözleşmeden
ilki olan 80 sayılı Son Mad­
delerin Gözden Geçirilmesi Sözleşmesi, UÇÖ üyelerine "her hangi yeni
bir taahhüt yüklemernekte ( ... ) bulunduğu" iç İn hükümetçe "onanması­
(nın) yerinde olacağı" düşünülmüştür. 10 88 sayılı İş ve İşçi Bulma Servisi
Sözleşmesi'nin hükümet gerekçesindeyse, sözleşmenin öngördüğü "he­
defler ve esaslar üzerine memleketimizde daha önce kurulmuş bulunan
(İş ve İşçi Bulma Kurumu) ile zaten uygulanmakta bulunduğundan"
onaylanmasının uygun olacağı belirtilmiştir. Çalışma Komisyonu rapo­
runda da, " ... sözleşmedeki tavsiye hükümlerinin kanunlarımlZda yer
almış bulunmasına göre", onaya ilişkin yasa tasarısının kabulünde "bir
mani bulunmadığı" görüşüne yer verilmiştir. il
CHP döneminde onaylanan son sözleşmeyi oluşturan 2 sayılı İşsizlik
Sözleşmesi'nin gerekçesi, " ... uygulanmasında fayda mülahaza edilip hiç­
bir güçlük görülme(mesi)"12, yani sözleşmenin hiçbir yeni düzenlemeye
gitmeksizin uygulanabilmesidir.
DP hüküınetlerince onaylanan toplam
beş sözleşmenin
birincisi olan
81 sayılı İş Teftişi Sözleşmesi, " ... esasen memleketimizde bugün uygu­
lanmakta olan bir şekli ifade etmekte ve bize herhangi bir vecibe veya
külfet yüklemernekte bulunduğundan" onaylanmıştır. Çalışma Komisyo­
nu Raporu'nda da, bu sözleşmenin" ...memleketimizin çalışma mevzua­
tiyle Milli kanunlara karşı muhalif bir hükmü taşımadığı ve iş kanunları­
mıza mutabakatı müşahede edil(diği)" için onaylanması uygun bulun­
rnuştur. 13
UÇÖ'nün sendikal haklara ilişkin sözleşmelerinde onayladığımız tek
önemli belgeyi oluşturan 98 sayılı Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Söz­
leşmesi'nin onay gerekçesiyse, sözleşmenin içerdiği kimi kuralların ulu­
Milletlemrası Çalışma Teşkilatının 29 uncu toplantısında kabul edilen Son mad­
d<:'lerin değiştirilmesi hakkında 80 sayılı Sözleşmenin onanmasına dair Kanun ta­
sarısı ve Çalışma Komisyonu raporu (1/516)-S. Sayısı: 192, TBMM Tutanak Der­
gisi, s. 1.
11 . İş ve İşçi Bulma Servisi kurumları hakkında 88 sayılı Sözleşmenin onanmasma
dair Kanun tasarısı ve Çalışma Komisyonu raporu (1/581). S. Sayısı: 5, TBMı\;1
Tutanak Dergisi, B: 10. 28.11.1949, D: 1, s. 2-4.
12. İşsizlik hakkındaki 2 numaralı Milletlerarası Sözleşmenin onanması hakkında
Kanun tasarısı ve Çalışma Komisyonu raporu (1/669), S. Sayısı: 157, TBı\;Iı\;I Tu­
tanak Dergisi, Cilt: 23, B: 44, 11.2.1950, O: 1, s. 2.
1 :3. Sanayi ve Ticarette İş Teftişi hakkındaki 81 numaralı Milletlerarası Çalışma Söz­
leşrnesinin onanması hakkmda Kanun tasarısı ve Çalışma Komisyonu raporu
( 1/61) S. Sayısı: 7, TBMM Tutanak Dergisi, B: 16, 8.12.1950, O: I, s. 1-3.
10.
İNSAN HAKLARI YILLIGI
114
belirtildikten sonra, şöyle açıklanmıştır: "Netice:
hükümler mevzuatımıza uygundur. Tarafı­
mızdan tasdik edilmesi için kanuni bir mani bulunmadığından ( ... ) tasdiki
faydalıdır." Çalışma Komisyonu'nun saptaması da, "Sözleşmenin koy­
muş olduğu hükümler(in) mini mevzuatımıza tamamen uygun ol (duğu)"
sal yasalarda yer
aldığı
sözleşmenin koymuş olduğu
yolundadır. 14
98 sayılı sözleşmeyle birlikte onaylanan 96 sayılı Ücretli İş Bulma
Büroları Sözleşmesi (Gözden Geçirilmiş), "mevzuatımızIa hemahenk ha­
linde bulun(ması)" ve 1946'da onaylanan 34 sayılı Sözleşmenin yürür­
lükten kalkmasını sağlaması, bunun da "ücretli iş bulma büroları hakkın­
da daha az takyit edici hükümler(in) cari ol(ması)" sonucu doğurması
nedeniyle onaylanmasında yarar görülmüştür. 96 sayılı Sözleşmede
"ücretli iş bulma bürolarını kaldırma yerine bunları tanzim edip daha iyi
bir hale getirilmesi vecibesiyle iktifa edil(diği)" belirtildikten sonra,
"Mini kanunlarımı zIa hiç bir şekilde teharüz (tearuz) teşkil etmiyen" bu
sözleşmenin onaylanması kabul edilmiştir. 15
DP iktidarının son yılında asgari yaşa ilişkin iki sözleşme onaylan­
ve onay gerekçeleri değişmemiştir. 15 sayılı Asgari Yaş Sözleşmesi
(Trimci ve Ateşçiler), "mevzuatımızın umumi prensipleri ile ahenktar ol­
ması", "Sözleşme hükümleriyle mer'i mevzuatımız arasında mübayenet
mevcud olma(ması)" nedeniyle onaylanmıştır. 16 58 sayılı Asgari Yaş Söz­
leşmesi (Deniz İşleri, Gözden Geçirilmiş)'nin onaylanması da aynı gerek­
çelere dayandırılmıştır. 17
mıştır
27 Mayıs 1960 sonrası kurulan I. Gürsel Hükümeti döneminde dört
UÇÖ sözleşmesi onaylanmış ve tümünün onay gerekçesi aynıdır. 95 sayılı
"Teşkilatlanma ve genel müzakere hakkı prensiplerinin uygulanmasına müteal­
lik 98 numaralı Milletlerarası Çalışma Sözleşmesi'nin onanması hakkında kanun
tasarısı ve Çalışma Komisyonu raporu (1/183), S. Sayısı: 256, s. 1-4.98 sayılı
sözleşmenin onaylanması konusunda ayrıca bkz: Prof.Dr. Cahit Talas ile Bir Söy­
leşi", Cahit Talas'a Armağan, Mülkiyeliler Birliği Yayını, Ankaı:a, 1990, s. 59-68.
15. Ücretli İş Bulma Büroları hakkındaki 96 numaralı Sözleşme (1946 tadili)nin
onanmasına dair kanun tasarı ve Çalışma Komisyonu raporu (1/201), S. Sayısı:
157, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 9, s. 4-5.
16. Trimci ve ateşçi sıfatiyle gemilerde işe alınacakların asgari yaş haddinin tesbitİne
dair 15 sayılı Sözleşmenin tasdik edilmesi ve bu Sözleşmeye katılmamız hakkın­
da kanun layihası ve Hariciye, Münakalat ve Çalışma Encümenlerİ mazbataları
(1/159), S. Sayısı: 71, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 9, Devre: XI, İçtima: 1, s. 1-4.
17. Deniz işlerinde çalıştırılacak çocukların yaş haddinin tesbiti hakkında 58 sayılı
Sözleşmenin tasdik edilmesine ve bu Sözleşmeye katılmamıza dair kanun layiha­
sı ve Hariciye, Münakalat ve Çalışma Encümenleri mazbataları (1/154), S. Sayı­
sı: 12, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt: 9, Devre: XI, İçtima: 1, s. 1.
14.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
115
Ücretin Korunması Sözleşmesi, hükümet gerekçesine göre "mevzuatımı­
zın umumi prensipleriyle ahenktar olması" ve Sosyal İşler Komisyonu ra­
poruna göre de, " ... esasen cari milli mevzuata ve tatbikata uygun bulun
(ması)" nedeniyle onaylanmıştır. l8
Onaylanması tarım kesimi çalışanlarının sendikalaşması yönünden
hiçbir ileri ve olumlu sonuç doğurmayan 11 sayılı Dernek Hakkı Sözleş­
mesi (Tarımrnin gerekçelerinde onayın uygun bulunduğu aynı terimlerle
açıklanmıştır: "MevzuatımızIa ahenktar olma" ve "milli mevzuatımıza
ve tatbikata esasen uygun bulun(ma)."l9
iki ay kadar sonra onaylanan 94 sayılı Çalışma
Koşulları Sözleşmesi (Kamu Sözleşmeleri) ile 20 105 sayılı Zorunlu Çalış­
manın Kaldırılması Sözleşmesi'nin 21 onay gerekçelerindeki anlatım da
Bu iki
sözleşmeden
aynıdır.
AP'nin iktidarda olduğu 1965-1971 yılları arasında altı UçO Sözleş­
mesi onaylanmıştır. Bu dönemde de temel ve başlıca onay gerekçesi, söz­
leşmelerin yürürlükteki düzenlemelerle uyum içinde bulunması ve aykırı
kurallar içermemesidir.
1966 yılında, "mevzuat ve tatbikatımız sözleşme hükümlerine
uygun bulunduğundan" 100 sayılı Ücret Eşitliği Sözleşmesi;22 kuralları,
"yürürlükte bulunan milli mevzuatımız ve tatbikatımızIa karşılaştırılmak
18. Ücretin korunması hakkında 95 sayılı Milletlerarası Çalışma Sözleşmesinin tas­
dikine ve bu Sözleşmeye katılmamıza dair kanun tasarısı ve Güvenlik ve Sosyal
İşler Komisyonları raporları (1/76), S. Sayısı: 107, s. 1-2.
19. Tarım İşçilerinin Dernek kurma ve birleşme haklarına müteailik 11 sayılı Sözleş­
me tasdikine ve bu Sözleşmeye katılmamıza dair kanun tasarısı ve Güvenlik ve
Sosyal İşler Komisyonları raporları (1178), S. Sayısı: 108, s. 1-2.
20. Bir amme makamı tarafından yapılan mukavelelere konulacak çalışma şartlarına
müteailik 94 sayılı Sözleşmenin tasdikına ve bu Sözleşmeye katılmamıza dair
kanun tasarısı ve Güvenlik ve Sosyal İşler Komisyonları kanun tasarısı ve Güven­
lik ve Sosyal İşler Komisyonları raporları (1/72). S. Sayısı: 162, s. 1.
21. Cebri: çalıştırmanın ilgası hakkındaki 105 sayılı Sözleşmenin tasdikına ve bu Söz­
leşmeye katılmamıza dair kanun tasarısı ve Güvenlik ve Sosyal İşler Komisyonla­
rı raporları (1173), S. Sayısı: 163, Kurucu Meclis Tutanak Dergisi, Cilt46 (B: 55,
Toplantı: 7), s. 1.
22. Eşit değerde iş için erkek ve kadın işçiler arasında ücret eşitliği hakkında 100 sa­
yılı Milletlerarası Çalışma Sözleşmesinin onaylanmasının uygun bulunduğuna
dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Çalışma Komisyonları raporları (1/78), Millet
Meclisi, S. Sayısı: 84, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 8, Dönem: 1, Toplantı: 1, s. 2.
İNSAN HAKLARI YILLlGI
116
suretiyle incelen(en) ve tam bir mutabakat görülen" 111
Sözleşmesi (İş ve Meslek) onaylanmıştır. 23
sayılı Ayrımcılık
1967 yılında onaylanan 119 sayılı Makinaların Korunması Sözleş­
mesi, "milli mevzuatlınızia çatışan hükümler ihtiva etme(diği), onu ta­
mamlayıcı bir mahiyet taşı(dığı)" için onaylanmıştır. 24 99 sayılı Asgari
Ücret Saptarna Yöntemleri Sözleşmesi (Tarım) 1969 yılında onaylanır­
ken, "mevzuat ve tatbikatımızIa ahenktar bulun(ması)", "mevzuat ve
tatbikatımızın sözleşme hükümleriyle tam bir mutabakat halinde" olma­
sı gerekçesine dayanılmıştır. Çalışma Komisyonu Raporu'nda da, hükü­
met gerekçesinde "sözleşmenin onaylanması bakımından ileri sürülen
hususları, 931 sayılı İş Kanununun 33 ncü maddesiyle bu maddeye göre
çıkarılan yönetmeliğin daha geniş olarak kapsadığı(nın) görüldüğü"
belirtilmiştir. 25
12 Mart 1971 'i izleyen Erim, Melen ve Tahl hükümetleri döneminde
dört UÇÖ Sözleşmesi onaylanmıştır ve geleneksel nitelik kazanan temel
onay gerekçesinde bir değişiklik olmamıştır.
Sosyal Güvenlik Sözleşmesi (Asgari Norm), "bütün Türk
sosyal güvenlik hakkını tanıyan Anayasamızın gaye ve
prensiplerine de uygun bulun(duğu)" için onaylanmış, sözleşmeye katılı­
mın "memleket menfaatlerine ve Anayasa hükümlerine uygun ol(duğu)"
belirtilmiştir. 26 Yine 118 sayılı Eşİt İşlem Sözleşmesi (Sosyal Güvenlik)
de, "mevzuatımıza aykırı bir hüküm" içermediği için onaylanmıştır. 27
102
sayılı
vatandaşlarına
23. İş ve Meslek bakımından ayırım hakkında 111 sayılı Milletlerarası Çalışma Söz­
leşmesinin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve
Çalışma Komisyonları raporları (1/74), S. Sayısı: 85, TBMM Tutanak Dergisi,
Cİlt 8, Dönem: 2, Toplantı: 1, s. 1.
24. Makinalardan korunma İle ilgili 119 sayılı Milletlerarası Çalışma Sözleşmesinin
onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Çalışma
komisyonları raporları (1/319), S. Sayısı: 230, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 15,
Dönem: 2, Toplantı: 2, s. 1.
25. Tarımda asgari ücret tesbiti usulleri hakkında 99 sayılı Milletlerarası Çalışma
Sözleşmesinin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı ve Dışiş­
leri, Tarım ve Çalışma Komisyonları raporları (1/412), Millet Meclisi, S. Sayısı:
761 , TBMM Tutanak Dergisi Dönem: 2, Toplantı: 4, s. 2.
26. Sosyal güvenliğin asgari normları hakkında (102 Sayılı) Sözleşmenin onaylanma­
sının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Çalışma Komisyonla­
rı raporları (1/153), Millet Meclisi, S. Sayısı: 112, TBMM Tutanak Dergisi, Cİlt
14, Dönem: 3, Toplantı: 1, B: 111,10.6.1971,0:1, s. 1.
27. Vatandaşlarla vatandaş olmayan kimselere sosyal güvenlik konusunda muamele
yapılması hakkındaki 118 Sayılı Sözleşmenin onaylanmasının uygun bulunduğu­
na dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Çalışma Komisyonları raporları (1/105),
Millet l\1cclisi S. Sayısı: 111, TBMM Tutanak Dergisi, Cilt 14, Yıl: 1971, Dönem:
3. Toplantı: 2, s. 2.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
Melen hükümeti döneminde 127
sayılı
Azami
Ağırlık Sözleşmesi
117
onay­
lanmıştır. Ülkemizdeki "bu konuyla ilgili mevzuatem), Sözleşmede yer
alan prensiplerle çelişmeme(si), aksine daha da ileri hükümler ihtiva et­
me (si)" , onayın uygun bulunmasının gerekçesi olmuştur. 28 26 sayılı Asga­
ri Ücret Saptama Yöntemleri Sözleşmesi'nin "memleketimiz tarafından
onaylanmasında herhangi bir sakınca görülmeme(sinin)" nedeniyse,
"milli mevzuatımız(ın), Sözleşmenin ihtiva ettiği hükümlerle çelişme­
mekte aksine tam bir ahenk halinde bulunmakta" olmasıdır. Bu uyum
Plan Komisyonu Raporu'nda da, "esasen millı mevzuatımız ile sözleşme­
nin öngördüğü bütün hususlar mana ve muhteva bakımından tam bir uy­
gunluk içindedir" denilerek yinelenmiştir. 29
ıv. Demirel hükümeti döneminde onaylanan 122 sayılı İstihdam Po­
litikası Sözleşmesi'nin,
"yürürlükteki mevzuatımız ve uygulamalarCın)
sözleşmenin benimsediği esas ilke ve gayelerle çelişmemekte ve bunlarla
tam bir intibak içinde bulunmamakta" olduğu saptanmış ve bu nedenle
ülkemizce onaylanmasının "bir sakınca tevlit etmeyeceği aksine yarar
sağlayacağı"
düşünülerek onayişlemi gerçekleştirilmiştir. 30
12 Eylül sonrasında Danışma Meclİsi döneminde onaylanan ve bu
tarihten günümüze değin onaylanmış en son UÇÖ sözleşmesinİ oluşturan
Çocukların ve Gençlerin Sağlık Muayenesi Sözleşmesi'nin gerekçesi de
öncekilerden farklı değildir. 77 sayılı bu sözleşmenin, " ... mevzuatımız­
(ın) sözleşme hükümleriyle çelişmemekte, bazı noktalarda daha da ileri
hükümler öngörmekte" olması nedeniyle onaylanması "uygun ve yarar­
lı" görülmüştür. Sağlık ve Sosyal İşler Komisyonu Raporu'nda, aynı ge­
rekçe yinelenerek sözleşmenin "iş hukuku düzenimiz ile uyarlık içinde
bulunduğu ve iş hukuku düzenİmizin gelişmesi yönünden olumlu sonuçlar
28. Tek işçinin Taşıyabileceği yükün en çok ağırlığı hakkında 127 sayılı Milletlerarası
Çalışma Sözleşmesinin uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı ve Çalışma ve Dı­
şişleri Komisyonları raporları (1/632), Millet Meclisi, S. Sayısı: 714, TBlVIM Tu­
tanak Dergisi, Dönem: 2, Toplantı: 3, Cilt: 27, Ankara, 1972, s. 1-2.
29. Asgari Ücret Tespit Usulleri ihdası hakkında 26 sayılı Milletlerarası Çalışma Söz­
leşmesinin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun tasarısı ve Çalışma,
Dışişleri ve Plan Komisyonları raporları (1/969), Millet Meclisi, S. Sayısı: 867,
TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 3, Toplantı: 4, s. 2, 3, 4, 5.
30. istihdam Politikasıyla İlgili 122 sayılı Sözleşmenin Onaylanmasının Uygun Bulun­
duğuna Dair Kanun Tasarısı ve Sağlık ve Sosyal işler ve Dışişleri Komisyonları
raporları (1/162), Millet Meclisi S. Sayısı: 196, TBMM Tutanak Dergisi, Dönem:
4, Toplantı: 2, s. 2.
İNSAN HAKLARI YILllGI
118
doğuracak
nitelikte" görüldüğü belirtilmiş, bu arada kabul edilmesinden
ancak 35 yıl gibi uzun bir süre sonra onaylanmasındaki gecikmeye de
değinilmiştir. 31
Onaylanan 29 UÇÖ sözleşmesinden yalnızca birinin gerekçesi, ulu­
sal mevzuattaki boşluktur. 115 sayılı Radyasyonlara Karşı Koruma Söz­
leşmesi'nin hükümet gerekçesinde, ülkemizde "gerek sınai gerekse tıbbi
alanda bu ışınlarla çalışan yerlerin ve kimselerin miktarı(nın) gün geçtik­
çe hızla artmakta ve teknoloji(nin) bu yönde gelişmekte" olduğu anımsa­
tılmış ve "milli mevzuatımızda bu konuda bir boşluk bulunduğu" belirti­
lerek, sözleşmenin onaylanmasının "bu boşluğun giderilmesi bakımın­
dan" yarar sağlayacağı görüşüne yer verilmiştir. 32
BM
Sözleşmeleri
UÇÖ sözleşmelerinin onaylanmasında roloynayan "ulusal mevzuat­
la uyum" gerekçesine Birleşmiş Milletler'ce kabul edilen sözleşmelerde
de rastlanmaktadır.
Örneğin 1948 tarihli Soykın m Suçunun (Genocide) Önlenmesi ve
Cezalandırılması Sözleşmesi'ne katılmamızı uygun bulan Dışişleri Ko­
misyonu Raporu'nda, bu sözleşmenin" Anayasa'mıza aykırı bir ciheti bu­
lunmadığı neticesine" varıldığı belirtilmiştir. 33
Yine 1962 tarihli Kadınların Siyasal Hakları Sözleşmesi, kuralları­
nın "milli mevzuatımıza uygun" olması nedeniyle onaylanmış ve bu onay­
la da, "Türk sosyal hayatının ileri durumu(nun) belirtilmiş olaca(ğı)" dile
getirilmiştir. 34 1979 tarihli Kadınlara Karşı Her Türlü Ayrımcılığın Kaldı­
31. Çocukların ve Gençlerin Sanayide İşe Elverişlilikleri Yönünden Sağlık Muayene­
sine Tabi Tutulmaları Hakkında 77 Sayılı Milletlerarası Çalışma Sözleşmesinin
Onaylanmasının Uygun Bulunmasına Dair Kanun Tasarısı ve Sağlık ve Sosyal
İşler ve Milli Savunma, İçişleri ve Dışişleri Komisyonları Raporları, (56), Danış­
ma Meclisi, S. Sayısı: 48, Danışma Meclisi Tutanak Dergisi, B: 27,5.1,1982,0:1,
s. 2-3.
32. İşçilerin İyonizan Radyasyonlara Karşı Korunması hakkında 115 sayılı Milletle­
rarası Çalışma Sözleşmesinin onaylanmasının uygun bulunduğuna dair kanun ta­
sarısı ve Dışişleri ve Çalışma Komisyonları raporları (1/342), Millet Meclisi, S.
Sayısı: 310, TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 2, Toplantı: 2, Cilt: 15, B: 21,
25.12.1967, O: 1, s. 1.
33. Genocide'in Önlenmesi ve Cezalandırılması hakkındaki Sözleşmenin onanması­
na dair Kanun tasarısı ve Dışişleri Komisyonu raporu (1/738), S. Sayısı: 247,
s. 1-4.
34. Kadınların Siyasi haklarına dair Sözleşmenin tasdiki hakkında kanun layihası ve
Hariciye Em?ümeni mazbatası (1/217), S. Sayısı: 64, TBMM Tutanak Dergisi,
Devre: XV, Içtima: 2, Cilt: 41, s. 1.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA pOLİTİKAsı
119
rılması Sözleşmesi'ninse, "bazı
hükümlereinin) halen iç hukukumuzdaki
kanunlara ters düş(mesi)" nedeniyle, "bu hükümlere ihtirazi kayıt
koymak ve sözleşme hükümleriyle çelişen nitelikte yorumlamaya elveriş­
li hükümlere ise 'beyanda' bulunmak suretiyle açıklık getirerek" onay­
lanması uygun görülmüştür. 35
çeşitli
1984 tarihli İşkence ve Başka Zalimce, İnsanlık Dışı yada Küçültücü
İşlem ve Cezalara Karşı Sözleşme gerekçesindeyse, "işkence ve diğer sui­
anayasamız gerek Türk Ceza Kanunu tarafından
ve "bu fiillerCin) Türk Ceza Kanunu uyarınca suç
teşkil ete tiği) " belirtilerek36 , Sözleşme kurallarının ilkece iç hukuka
uygun olduğu dolaylı yoldan anlatılmıştır.
muamele(nin), gerek
yasaklanmış" olduğu
AK
Sözleşmeleri
Avrupa Konseyi çerçevesinde kabul edilen üç önemli insan hakları
belgesinin ülkemizce onaylanmasının gerekçesi olarak ulusal mevzuata
aykırı kurallar içermediği vurgulanmıştır.
İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'nin onay gerekçesi, "Sözleşme'nin
ihtirazi kaydımız müstesna, kanunlarımızı ihlal etmediği(nin), demokra­
tik idare içinde hak ve hürriyetlere gereken teminatı bahşetmek bakımın­
dan lüzumlu ve faydalı olduğunu(n)" saptanmış olmasıdır. 37
Avrupa Konseyi'nin insan hakları alanındaki ikinci önemli belgesini
Avrupa Sosyal Şartı'nın, onay için zorunlu olan alt sınırın üstü­
ne yalnızca bir madde yada bir fıkra çıkılarak onaylanmış olması, yürür­
lükteki ulusal kurallara aykırı olan ve daha ileri haklar tanıyan düzenle­
meler yapılmasını gerektiren Şart madde yada fıkraların titizlikle
oluşturan
35. Kadınlara Karşı Her Türlü Ayırırncılığın Önlenmesi Sözleşmesine Katılınmasının
Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarısı ve Dışişleri Komisyonu Raporu
(1/680), S. Sayısı: 337, TBMMTutanakDergisi, Dönem: 17, Yasama Yılı: 2, Cilt:
18, s. 1.
36. İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele ve Cezaya
Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesinin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna
Dair Kanun Tasarısı ve Adalet ve Dışişleri Komisyonları Raporları (1/391),
TBMM S. Sayısı: 41, TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 18, Yasama Yılı: 1, s. 3.
37. İnsan Hakları ve Ana Hürriyetleri Koruma Sözleşmesi ve Buna Ek Protokolün
Tasdiki Hakkında Kanun Layihası ve Hariciye Encümenİ Mazbatası (1/716), S.
Sayısı: 195, TBMM Tutanak Dergisi, İ: 63, 10.3.1954, s. 7.
120
ayıklandığını, dolayısıyla
İNSAN HAKLARI YILllGI
gelenekselonay politikasının ANAP
hükümetlerince de izlendiğini ortaya koymaktadır. 38
iktidarı
ve
1987 tarihli İşkence ve İnsanlık Dışı yada Küçültücü İşlem yada Ce­
zanın Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi gerekçesinde de, aynı konudaki Bir­
leşmiş Milletler Sözleşmesi için olduğu gibi, "işkence ve kötü muamele
(nin) gerek Anayasamızda, gerek Türk Ceza Kanununda yasaklanedığı)
ve bu fiillerein) suç teşkil et(tiği)" , dolayısıyla iç hukuka aykırı kurallar
içermediği belirtilmiştir. 39
Buna karşılık, 1977 tarihli Göçmen İşçinin Hukuksal Statüsüne İliş­
kin Avrupa Sözleşmesi 1979 yılında onaylanırken, doğalolarak ulusal
mevzuatla uyum içinde olup olmadığı araştırılmamıştır. Gerekçe ve ko­
misyon raporlarında da belirtildiği gibi onay nedeni, sözleşme ile ülkemi­
zin"Almanya, Hollanda, Belçika, İsveç ve Fransa gibi işçi bulundurduğu
ülkelerde ikili anlaşınalarla bir çok zorluklarla temin etmeye çalıştığı
bazı haklarCın) biraz daha geniş olarak" sağlanmış olmasıdır. 40
Onay sayısının düşüklüğünde etkili olan ulusal mevzuatla uyum için­
de olma gerekçesinin 244 sayılı ve 31 Mayıs 1963 tarihli yasa gereği oldu­
ğu ileri sürülebilir. Çünkü bu yasaya göre, "iktisadi, ticari veya teknik
münasebetleri düzenleyen ve süresi bır yılı aşmayan anlaşmaların onay­
lanması veya bunlara katılmak için; Türk kanunlarında değişiklik getir­
memek ( ... ) şartiyle, onaylamanın veya katılmanın uygun bulunmasına
dair bir kanun yapılması zorunluğu yoktur" (m. 2/2). Dolayısıyla nitelik
ve süresi yönlerinden belirtilen koşullara uymayan uluslararası sözleş­
melerin onaylanması için uygun bulma yasası çıkarılması zorunludur.
Ancak, "Türk kanunlarında değişiklik getirmernek" koşulunun bu sözleş­
meler için de geçerli olduğu kanımca açık değildir. Bu koşulun insan hak­
larıyla ilgili uluslararası sözleşmelerin onaylanmasında da geçerli olacağı
38. Avrupa Sosyal Şartı'nın Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasa­
rısı ve Sağlık ve Sosyal İşler ve Dışişleri Komisyonları Raporları (1/571), S. Sayı­
sı: 263, TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 18, Yasama Yılı: 2, s. 1-3.
39. İşkencenin ve Gayriinsani Ya Da Küçültücü Muamele Veya Cezanın Önlenmesi
Avrupa Sözleşmesi'nin Onaylanmasının Uygun Bulunduğuna Dair Kanun Tasarı­
sı ve Adalet ve Dışişleri Komisyonları Raporları (1/376), TBMM S. Sayısı: 16,
TBMM Tutanak Dergisi, Dönem: 18, Yasama Yılı: 1, s. 1-6.
40. Göçmen İşçilerin Hukuki Statüsüne İlişkin Avrupa Sözleşmesinin Onaylanması­
nın Uygun Bulunduğuna Dair Yasa Tasarısı ve Sağlık ve Sosyal İşler ve Dışişleri
Komisyonları Raporları (1/201), Millet Meclisi S. Sayısı: 279, TBMM
Tutanak Dergisi, Dönem: 5, Toplantı: 2, s. 1-4.
TÜRKİvE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAVLAMA POLİTİKASI
121
görüşünün
kabul edilmesi duurmunda, önce ulusal yasaların sözleşme­
lerle uyumunu sağlayacak değişikliklerin yapılması, ardından da onayın
gerçekleştirilmesi gerekecektir. Bununsa uluslararası sözleşmelerin işle­
viyle bağdaşmadığı açıktır.
Öte yandan, Türkiye'nin onay politikası gerçekten yasalarda değişik­
lik gerektirmeyen sözleşmeler üzerine temellenmiş se ve ancak bu tür söz­
leşmeler onaylanmış ise, yukarıda da belirtildiği gibi onay düzeyinin dü­
şüklüğü iç hukukumuzun uluslararası ölçülerin çok gerisinde olduğunu
ortaya koymaktadır. Ayrıca, ulusal düzenlemelere aykırı olduğu sapta­
nan bir uluslararası sözleşmenin onaylanması amacıyla da herhangi bir
çaba harcanmadığı anlaşılmaktadır. Gerçekten bu yolda bir çaba harcan­
sa ve üyeliğin gerekleri yerine getirilmek istense idi, ülkemizin onay sıra­
lamasındaki yeri sondan üçüncülük olmazdı.
ULUSLARARAsı İŞBİRLİGİNE VERİLEN DEGER GEREKÇESİ
İnsan hakları belge ve sözleşmelerinin onaylanmasında ikinci dere­
cede roloynayan gerekçe, Türkiye'nin uluslararası işbirliğine verdiği
önem ve onayın BM, UÇÖ yada AK üyesi olmanın bir gereği, üyeliğin do­
ğurduğu bir yükümlülük olduğu düşüncesidir.
Aslında bu gerekçe, tüm belge ve sözleşmelerde yinelenen ulusal dü­
zenlemelerle uyum içinde olma gerekçesine eklenmiş, bu temel gerekçeyi
destekleyen bir düşünce olarak raporlarda yer almıştır. Başka bir anla­
tımla, sözleşmelerin yürürlükteki ulusal düzenlemelere aykırı olmayan­
larının onaylanmasıyla, aynı zamanda söz konusu uluslararası kuruluşla­
ra üyelikten doğan bir yükümlülüğün de yerine getirilmiş olduğu belir­
tilmiştir.
uçö
Sözleşmeleri
Yeraltı İşleri (Kadınlar) Sözleşmesi'nin onaylanmasına ilişkin hükü­
met gerekçesinde, bu sözleşmeye katılmanın "beynelmilel hareketlere iş­
tirak noktai nazarından faideli mütalaa edil(diği)" belirtilerek, onayın
UÇÖ üyeliğinin bir gereği olduğu da ortaya konmuştur. İktisat Encümeni
Mazbatası da, "Milletlerarası İş Birliğinin bu gibi içtimai ve insanı hare­
İNSAN HAKLARI YILLIGI
122
ketlerİne
nu
iltihaktaki manevi fayda"ya
değinerek,41 onayın
uygun
olduğu­
belirtmiştir.
Uluslararası işbirliğine verilen önem, 1946' da onaylanan üç sözleş­
mede belirtilmiştir. Meslek Hastalıkları Sözleşmesi'nin hükümet gerek­
çesinde, "sözleşmenin onanması(nın) Cumhuriyet Hükümetinin her sa­
hada olduğu gibi sosyal ilerleme alanında da Milletlerarası işbirliğine
verdiği yüksek değeri yeni bir delil ile belirlemiş olaca(ğı)" vurgulanmış­
tır. 42 Bu gerekçe, Hafta Tatili Sözleşmesi ile Ücretli İş Bulma Büroları Söz­
leşmesi'ne ilişkin hükümet gerekçelerinde aynı anlatımla yinelenmiştir. 43 . 44
CHP döneminin onaylanan son sözleşmesini oluşturan İşsizlik Sözleşme­
"katılmamız(ın), milletlerarası iş birliği bakımından iyi bir tepki yapa­
cağı cihetle, ananmasının uygun olacağı(nın) mütalaa edil(diği)", hükümet
gerekçesinde belirtilmiştir. 45
si'ne
DP döneminde onaylanan beş sözleşmeden yalnızca Örgütlenme ve
Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi'nde bu gerekçeye yer verilmiş ve onayın
aynı zamanda "milletlerarası bir vecibeyi yerine getirmek ( ... ) bakımından
(... ) faydalı" olduğu anımsatılmıştır. 46
Sözleşmelerin uluslararası işbirliğinin
ve uluslararası kuruluşlara üyeli­
ğin bir gereği olarak onaylandığı, 12 Marfhükümetleri döneminde iç hukuku­
muzia bütünleştirilen dört sözleşmenin üçünde yinelenmiştir. Sosyal Güven­
lik Sözleşmesi (Asgari Norml'nin hükümet gerekçesi, bu sözleşmeye
"katılmamız(ın), ( ... ) Birleşmiş Milletler camiasına dahil bulunmamızın
icaplarından olarak mütalaa edil(diğini)" belirtmiştir. 47 Aynı tarihte onayla­
nan Eşit İşlem Sözleşmesi (Sosyal Güvenlik) de, "tasdiki(n) Birleşmiş Millet­
ler'e üye olmamızın bir icabı bulun(duğu)" gerekçesiyle onaylanmıştır. 48
41. Cenevre'de Milletlerarası İş Teşkilatı Konferansının 19 ncu İnİkadında kabul edİ­
len yeraltı işleri mukavelenamesinin... , s. 2.
42. M esleki hastalıkların tanzİmİ hakkında 42 numaralı Milletlerarası Sözleşmeye
katılmaya dair kanun tasarısı ve Dışişleri ve Ekonomİ Komisyonları raporları.
(1/537), S. Sayısı: 75, s. 1.
43. Sınai müesseselerde hafta tatili... , s. 1.
44. Ücretli işbulma büroları hakkında ... , s. 1-2.
45. İşsizlik hakkındaki 2 numaralı ... , s. 2.
46. Teşkilatlanma ve genel müzakere hakkı prensiplerinin uygulanmasına mütaallik
98 numaralı ... , s. 2.
47. Sosyal güvenliğin asgari normları hakkındaki 102 sayılı ..., s. 1.
48. Vatandaşlarla vatandaş olmayan kimselere sosyal güvenlik... , s. 2.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
BM
123
Sözleşmeleri
uÇÖ Sözleşmelerinin onaylanmasında ikinci derecede roloynayan
ve üyelik bağlantısından doğan yükümlülükleri yeri­
ne getirme gereklerine, değişik bir anlatımla da olsa, BM sözleşmelerinde
de rastlanıyor.
uluslararası işbirliği
Örneğin, 1948 tarihli Soykırım Suçunun (Genocide) Önlenmesi ve
Cezalandırılması Sözleşmesİ'nin onaylanmasında,
ülkemizin uluslarara­
sı ilişkilerinde "cihanda sulh yurtta sulh" ilkesini benimsediği ve bütün
dünyaya duyurduğu anımsatıldıktan sonra, "memleketimizin Birleşmiş
Milletler Teşkilatı'na olan bağlılığı(nın)" bu örgüt'ün sözkonusu ilkeyi
"tesis, idame ve müdafaada selahiyetli roloynayacak bir organ olmasına
inanmasından ileri gel(diği)" belirtilmiş; "sulhu ve selameti korumak ve
insanlığı böyle menfur cinayetlerden kurtarmak için milletlerarası bir iş­
birliğine lüzum gösterilerek hazırlanmış olan" bu sözleşmenin onaylan­
masının uygun olacağı kanısına varılarak, onayda uluslararası işbirliği
gerekçesinin dolaylı biçimde roloynadığı dile getirilmiştir. 49
" ... Avrupa Devletleri ve medeni milletler zümresine dahil bulunan
Cumhuriyet Hükümetimizin" 1956 tarihli Köleliğin Kaldırılması Sözleş­
mesi'ne katılmasında, "esasen insanı bir gayeye matuf olan bu mesaiye
manevi müzaheret noktai nazarından faide ve lüzum" bulunduğu belirtil­
miştir. Hariciye ve Dahiliye Encümenleri Matbatalarında da, sözleşme­
nin "medeni ve manevi mahiyette bir müzaheret" ve "sırf insani gaye"
gerekçeleriyle onaylanması uygun görülmüştür. so
Yine, 1951 tarihli Sığınanların Statüsüne İlişkin Sözleşme'nin onay­
hem "ananelerimize uygun olacağı", hem de "Birleşmiş Mil­
letler camiasında en çok müspet karşılanacağı(nın) şüphesiz" olduğu
lanmasının,
belirtilmiştir. Sl
49. Genocide'in Önlenmesi ve Cezalandırılması hakkındaki. ... s. 2.
50. Esaretin meni hakkındaki mukavelenin tasdikına dair 1/467 numaralı kanun
layihası ve Hariciye ve Dahiliye Encümenleri mazbataları. 94 sayılı Sözleşme,
Sıra No: 260. s. 2.
51 . Cenevre'de 1951 tarihinde imzalanmış olan Mültecilerin Hukuki Durumuna dair
Sözleşmenin tasdikı hakkında kanun tasarısı ve Dışişleri Komisyonu raporu
(1/125), Kurucu Meclis S. Sayısı: 53, Kurucu Meclis Tutanak Dergisi, Cilt: 2, B:
24, 29.8.1961, O: 1, s. 2.
124
İNSAN HAKLARI YILLlGI
İşkence ve Başka Zalimce, İnsanlık Dışı yada Küçültücü İşlem ve Ce­
zalara Karşı Sözleşme gerekçesindeyse, bireysel başvuru hakkının tanın­
ması ve aynı konudaki 1988 tarihli Avrupa Sözleşmesi'nin onaylanması
gibi insan hakları alanındaki kimi gelişmeler anımsatılmış ve bu sözleş­
menin onaylanmasının "uluslararası toplumun sorumluluk sahibi bir
üyesi olarak dünyada her türlü insan hakları ihlallerine karşı sesimizi
yükseltme hakkını da beraberinde getirece(ği)" belirtilerek,52 onayda
uluslararası işbirliği gerekçesine dolaylı bir yollama yapılmıştır.
SONUÇ
BM, UÇÖ ve AK çerçevesinde kabul edilen insan hakları belgelerin­
56'sının Avrupa Konseyi'ne üye devletlerce onaylanmasına ilişkin
sayısal veriler topluca değerlendirildiğinde, ülkemizle ilgili olarak şu
temel saptamayı yapmak olanaklı görünmektedir: Türkiye'nin onay sıra­
lamasındaki yeri, Lihtenştayn ve San Marino'nun ardından sondan üçün­
cüıüktür. UÇÖ'nün sendikal haklara ilişkin 7 sözleşmesinin Konsey üye­
lerince onaylanmasına ilişkin veriler gözönüne alındığında da durum
den
değişmemektedir.
Bu olgu, herşeyden önce, insan haklarına ilişkin ulusal mevzuatı mı­
bu alandaki uluslararası kural ve ölçülerin çok gerisinde kaldığını
"resmen" doğrulamaktadır. Gerçekten, değişen siyasal rejim ve hükü­
metlere karşı sözleşmelerin onaylanmasında hiç değişmeyen bir politika
sürdürülmüştür. Aynı zamanda onay sayısındaki düşüklüğü ve onaydaki
gecikmeyi de açıklayan bu gelenekselleşmiş politikanın özü, uluslararası
sözleşmelerin ancak ulusal düzenlemelerle çatışmadığı ve onların değiş­
tirilmesini gerektirmediği, tersine yasalarla aynı düzeyde ve hatta daha
geri olduğu durumlarda onaylanması yolunun seçilmiş olmasıdır. Başka
bir deyişle, iç hukukta yeni ve özellikle daha ileri düzenlemeler yapma
yükümlülüğü doğurmayan uluslararası sözleşmeleri titizlikle ve gecikme­
li biçimde onaylama politikası benimsenmiş ve uygulanmıştır.
zın
Resmi gerekçelerin ortaya koyduğu bu politikanın, insan haklarının
evrensel ölçülerini koyan uluslararası sözleşmelerden beklenen yarara
52. İşkenceye ve Diğer Zalimane, Gayriinsani veya Küçültücü Muamele veya Cezaya
Karşı Birleşmiş Milletler Sözleşmesinin Onaylanmasının ... , s. 3.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
125
aykırı düşen bir yaklaşım ürünü olduğu, asgari nitelikli uluslararası ilke
ve ölçüleri iç hukuka yansıtma ve böylece ortak bir hak ve özgürlükler dü­
zenine ve sosyal politika ilkelerine ulaşma amacıyla bağdaşmadığı açık­
tır. Çünkü uluslararası sözleşmeler, üye ülkelerin öngördükleri ortak ev­
rensel yada bölgesel düzeye ulaşmalarını, iç hukukta bu doğrultuda
düzenlemeler yapmalarını sağlamak amacıyla oluşturulurlar. Dolayısıy­
la, iç hukukun ancak uluslararası bir sözleşmenin güvenceye bağladığı bir
hakkı düzenlemesi ve uluslararası ölçüler düzeyini tutturmuş olması du­
rumunda o sözleşmenin onaylanması ile, sözleşmenin iç hukuku uluslara­
rası ölçüler düzeyine ulaştırma işlevi yerine getirilmemiş olacaktır. Başka
bir deyişle, onayın iç hukukun sözleşme düzeyine getirilmesinden sonra
gerçekleştirilmesi, insan hakları alanında oluşturulan evrensel ölçülerin
ulusal düzenlemelere yansıtılmasını geciktireceği gibi bu ölçülerden bek­
lenen yarara da aykırı düşecektir ve düşmektedir.
Ayrıca,
insan hakları belgelerini ancak iç hukukla uyumlu olması ko­
şuluyla onaylama anlayışı, bu belgeleri üreten uluslararası kuruluşların
amaçlarıyla da çelişmekte ve kuruluş belgelerine aykırı düşmektedir. Ör­
neğin BM'nin amaçlarından biri, "ekonomik, toplumsal, kültürel ve in­
sancıl nitelikteki uluslararası sorunların çözümünde ve ırk, cinsiyet, dil
ve din ayrımı gözetmeksizin herkes için insan haklarına ve temel özgür­
lüklere saygıyı geliştirip özendirmede uluslararası işbirliğini gerçekleştir­
mektir" (m. 1/3). UÇÖ Anayasası'nın Önsözü'ne göre de, "adalet ve in­
sanlık duyguları kadar sürekli bir dünya barışı sağlamak isteğiyle ve bu
Önsöz'de açıklanan amaçlara ulaşmak ereğiyle hareket eden Yüksek Söz­
leşmeci Taraflar, Uluslararası Çalışma Örgütü'nün Anayasası'nı onayla­
mışlardır." Sözü edilen ve hepsi de birer insan hakları belgesi olan söz­
leşmelerle düzenlenen çalışma koşullarından biriyse, "sendika özgürlüğü
ilkesinin onaylanması"dır. Yine UÇÖ Anayasası Eki olan Philadelphia
Bildirgesi'nde de, "anlatım ve dernek (örgütlenme) ÖZgÜrlüğünün sürekli
bir ilerlemenin kaçınılmaz bir koşulu" olduğu vurgulanmıştır. Avrupa
Konseyi Statüsü'ne göreyse, "Avrupa Konseyi'nin her üyesi, hukukun üs­
tünlüğü ilkesiyle yargı yetkisi içindeki herkesin insan hakları ve temel öz­
gürlüklerden yararlanması ilkesini kabul eder ve i. Bölümde belirlenen
Konsey arnannın gerçekleşmesinde içten ve etkin bir biçimde işbirliği
yapmayı üstlenir" (m. 3). Konsey'in i. Bölümde sıralanan anıaçlarından
biriyse, " .. .İnsan hakları ve temel özgürlüklerin korunması ve daha ileri
düzeyde gerçekleşmesi"dir (m. l/b).
İNSAN HAKLARI YILLIGI
126
Kanımca BM, UÇÖ ve AK'nin kuruluş belgelerinde yer alan bu ku­
rallar üye devletler için insan hakları alanında açık yükümlülükler doğur­
maktadır. İç hukukta daha ileri düzenlemeler yapılmasını gerektirmeyen
sözleşmeler onaylanırken, ulusal mevzuatla uyum içinde olma gerekçesi­
ne bir de onayın uluslararası işbirliğinin ve bu kuruluşlara üyeliğin bir ge­
reği olduğunun eklenmesiyle, anılan kuruluş belgelerindeki kurallardan
doğan yükümlülüklerin yerine getirildiği ileri sürülemez. Başka bir deyiş­
le, ancak ve yalnız ulusal hukuka uygun olan sözleşmeleri onaylamakla,
BM, UÇÖ ve AK üyeliğinin gereklerine uyulduğu söylenemez.
Kuşkusuz,
salt onay sayıları temel alınarak
yapılan bir karşılaştırma ve değerlendirme her koşulda eksik kalır. Bir ül­
kenin insan haklarına gösterdiği saygının ve iç hukukunun uluslararası
belgelerle uyum içinde olmasının tek ölçütü, daha önce de değinildiği
gibi, çeşitli etkenlerin sonucu olarak ortaya çıkan onay sayıları değildir.
insan
hakları alanında
Bununla birlikte onay sayıları, bir ülkenin insan hakları belgeleri
karşısındaki genel durumunun saptanmasında ve üyesi olduğu uluslara­
rası kuruluş içindeki yerinin karşılaştırmalı biçimde belirlenmesinde
başvurulacak ilk nesnel verilerdir. Özellikle, uluslararası kuralları iç hu­
kukla bütünleştirme ve ulusal düzenlemeleri evrensel ölçüler düzeyine çı­
karma istek ve çabası içinde olma yönlerinden, onay durumuna ilişkin sa­
yısal verilerin taşıdığı önem küçümsenmemelidir.
Öte yandan, bir ülkenin sayısal yönden yüksek bir onay düzeyine
ulaşmış olmasını yada düşük olan sayısını bir anda yükseltmesini, insan
haklarına ilişkin tüm sorunlarını çözümlediği biçiminde değerlendirmek
de olanaksızdır. Gerçekten, insan haklarına saygının eksiksiz olarak ger­
çekleşmesi için uluslararası sözleşmeleri onaylamak zorunlu değildir.
Sözleşmeler onaylanmaksızın da insan haklarına ve temel özgürlüklere
saygı evrensel ölçüler düzeyinde gerçekleştirilebilir. Önemli olan, onay
gereği olmaksızın, iç hukuktaki aykırı kuralları ayıklayarak uluslararası
ilke ve ölçütlerle uyumun sağlanması ve bunların uygulamaya yansıtılma­
sı konusunda ciddi ve içten çabalar gösterilmesidir.
Ancak şu nokta da unutulmamalıdır ki, insan hakları sözleşmeleri,
öngördükleri kuralların yaşama geçirilmesini ve eksiksiz uygulanmasını
sağlamak amacıyla denetim ve koruma mekanizmaları oluşturmuşlardır.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
127
Dolayısıyla sözleşmelerin onaylanması, sözleşmelere yada kuruluşlara
göre işleyiş ve etkisi değişebilen bu denetim mekanizmalarının harekete
geçirilmesine olanak vermesi nedeniyle önemlidir ve salt bir sayısal veri
olmanın ötesinde anlam taşır. Daha açık bir deyişle, onaydan kaçınmak,
hem o sözleşme düzeyinde olmamak, hem de bir anlamda onaydan doğan
hukuksal yükümlülük altına girmekten kaçınmaktır. Kanımca, onay sayı­
larının sözleşmeden sözleşmeye ve ülkeden ülkeye değişmesinin bir ne­
deni de, ortak güvence ve koruma sistemlerinin varlığıdır. Bu etken ülke­
miz için de geçerlidir.
Hukuk ve uygulama boyutlarıyla İnsan haklarına gerçekten saygılı
bir devlet niteliği kazanmak, herşeyden önce, özelliklerİ ortaya konulan
ve son çözümlemede "onaylamış olmak için onaylarna" anlayışına dayalı
resmi ve gelenekselonay politikasının değiştirilmesiyle olanaklıdır.
İNSAN HAKLARI YILLIGI
128
Çizelge 1 Avrupa Konseyi Üyesi Ülkelerin Evrensel ve Bölgesel Nitelikli Genel İnsan Hakları Belgelerini Onay Durumu (31 Mart 1990) +:
GENEL
Onaylamış
BELGELER
ÜLKELER
:E
Evrensel
(BM)
(Koyular
AT Üyesi)
1 2 3 4 5
Avusturya
Belçika
+
+
Birleşik Krallık +
Çekoslovakya +
Danimarka
+
F. Almanya
+
Finlandiya
+
Fransa
+
Hollanda
+
İrlanda
+
İspanya
+
İsveç
+
İsviçre
İtalya
İzlanda
Kıbrıs
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+ +
+
+
+ +
+
+ +
+
+ +
+ +
+ +
+ + +
+ + + +
+ + + +
+ +
Lihtenştayn
Lüksemburg
Macaristan
Malta
Norveç
Portekiz
San Marino
+ + + +
+ + + +
+ + + +
+ +
+
+ +
+
TÜRKİYE
Yunanistan
+
TOPLAM 21 201515 1
<t:
.....ı
Bölgesel
(AK)
!
4
3
3
2
4
3
4
3
4
4
4
5
O
4
1
2
O
4
4
O
4
3
3
O
1
Q..
O
Eo­
E
cı:
Q..
6 7 8 9101112131415161718 Toplam
+ + + + + + + + + + +
+ + + + + +
+ +
+ + + + +
+ + +
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+ +
+
+ -+
+ +
+ +
+
+ +
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
12
8
+
9
+ + + + +
+
+
+ + +
+
+ + +
+ + + + +
+
+
+ + +
+ + +
+
+
+ + +
+
+ + + + + + +
+ + + +
+
+ + +
+ + +
+
+ + +
+ +
+ + + +
+
12
11
9
12
10
10
9
13
8
10
10
9
6
11
-
+
+
+ + + + +
+ + +
+
+ + + + +
+
+
+
+ +
+ +
+ +
+
+
+
+
8
+
12
9
10
7
8
o
.....ı
ı:.t.l
z:
ı:.t.l
E­
O
16
11
12
2
16
14
13
15
14
14
13
18
8
14
14
11
6
15
4
8
16
12
13
7
9
41
32
35
25
45
38
39
42
45
33
40
49
32
41
35
34
14
37
30
28
48
33
22
25
29
23 23 23 20 23 16 15 11 23 19 16 1 10
GEN. TOPLAM 97922751 2
Kaynak: Major Iııt(,l'IIationa) Umnan Rights Instruments, Status as at 31 March 1990/ Annex
1 to The Intel'llational Dimension of Human Rights, Greenwood Press / UNESCO,
1982.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKAsı
129
Çizelge 2 Avrupa Konseyi Üyesi Ülkelerin Özel Sorunlara İlişkin İnsan Hakları Belgelerini Onay Durumu (31 Mart 1990) + : Onaylamış
ÖZEL SORUNLARA İLİşKİN BELGELER (BM, UÇÖ, AK) ÜLKELER Soykırım
Ayrımcılığa Karşı Savaşı m
::E
-<
~
oE­
Kölelik
...J
(Konular
AT yesi)
E
E
c':l
19 2021 22232425 2627
Avusturya
Belçika
Lihtenştayn
TÜRKİYE
Yunanİstan
~
3
3
4
+ 6
6
5
+
5
+
7
+
7
1
+
5
+
6
2
6
4
5
O
+ +
+
3
+ + + + +
+
6
+ + + +
+
5
7
+ +
+ + + + +
+ + + + +
+
6
+
+ +
3
+
+
2
4
+ +
+
+
+
+
+
+
+
+
+ + +
Birleşik Krall~k +
+ + +
+
Çekoslovakya +
Danimarka
+ +
+ + + +
+
+ + + +
F. Almanya
+
Finlandiya
+
+ +
+ +
+ + + +
Fransa
+ +
+ + + +
Hollanda
+
İrlanda
+ +
+
İspanya
+
+ +
+
İsveç
+ +
İsviçre
+
+
+ + + +
İtalya
+ +
+ +
+
+
İzlanda
+ + + +
+
Kıbrıs
Lüksemburg
Macaristan
Malta
Norveç
Portekiz
San Marino
Q...
E
c':l
c':l
2829303132
Q...
~
33 34 35 36 37 38
20 2 17 1 19
..GEN. TOPLAM 130 14 89 111 76 29 111 17 47
10331 52 1 19
t.ı;.J
z
~
c.:?
+ + 4
+
+
+ 3 +
+
+ + + + 5
1 +
+
+
+
+ 3 +
+
+ + 4
+ + +
+ + +
3
3
+ 3 +
+
+ + 4
+
+
+
+ 2 +
+
+ + 4
+
+
+ + + + 5
2 +
+
+
+ 3 +
+ + + + 5
+
+ + 4
+
+ + + 4 +
+
+ 2 +
+
+ + 4
+ + + + 5
+
+
+ 3 +
+
+ + 4
+
+
+ 3 +
+
+ 2 +
+
+ + 4
+
+ + + + 5
+
+ 3 +
+ 2
+
+
+ + 3
+
+ 2
+ + + + + 5
O
O
+
+
+ 3
+ + + + 4
+ + +
4
+ + +
3 +
+ +
+ + 4
+ 1
+ 3 +
+ + + + 5
+
+
+ + 3
+ 2
+
+
+
1
+ 1
+
+
+
+ 3
+ 3 +
+
+ + 4
+
+
2 +
TOP LAM 12o 8 2 241610 1 9 1
...J
Q..
t.ı;.J
10
9
11
12
13
11
12
15
15
7
13
13
8
14
9
12
O
10
13
10
15
11
5
8
10
17 2 24 10 22 21
54 3610660129 ~O9
Kaynak: Major International Human Rights Instruments, Status as at 31 March 1990/ Annex
1 to The International Dİmensİon of Human Rights, Greenwood Press / UNESCO,
1982.
İNSAN HAKLARI YILLlGI
130
Çizelge 3 Avrupa Konseyi Üyesi Ülkelerin Özel Kategorilerin Korunmasına İlişkin İnsan Hakları Belgelerini Onay Durumu (31 Mart 1990) + : Onaylamış
ÜLKELER
ÖZEL KATEGORİLERİN KORUNMASıNA İLİşKİN BELGELER
(BM, UÇÖ, AK)
Yabancılar
(Koyular
AT Üyesi)
Sığınmacılar
Çalışan-
Uyruksuzlar
lar
E
E
,.:.:
,.:.:
3940414243 §­ 4445
E­
+ +
+
4 +
3 +
+ + +
Birleşik Krallık + + + + + 4 +
Çekoslovakya
O +
Danİmarka
+ + + + + 5 +
4 +
F. Almanya
+ + + +
+ + +
3 +
Finlandiya
Fransa
+ + +
3 +
Hollanda
+ + + + + 5 +
4 +
İrlanda
+ + + +
+ +
+ 3 +
İspanya
İsveç
+ + + + + 5 +
İsviçre
+ 4
+ + +
İtalya
+ + +
+ 4 +
2
İzlanda
+ +
2 +
Kıbrıs
+ +
Lihtenştayn
2
+ +
Lüksemburg + + +
3
2 +
Macaristan
+ +
+ +
2
Malta
Norveç
+ + + + + 5 +
Portekiz
+ +
+ 3 +
San Marino
O
TÜRKİYE
2 +
+ +
Yunanistan
+ + +
3 +
Avusturya
Belçika
+
+
+
+
+
+
+
Kadınlar
Muharipler
Mahkumlar
Sivil Kişiler
Çocuk
lar
~
46474849 ~ 50 51 52 53 5455 56
1
1
1
1
1
1
1
2
2
1
2
2
2
1
O
1
O
O
1
O
2
2
O
2
1
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
L~
+ + +
+
+ +
+ + +
+ + +
+ + +
+ + +
+
+ +
+
+
+ +
+ + +
+
+
+ + + +
+ +
+
+
+
+
+
+
+
+ + +
+
+ + +
+
+
+
+
+
4
2
3
4
4
4
4
2
3
3
3
4
4
2
4
3
O
3
4
2
4
1
O
2
2
~
<i'.:
....:ı
~
O
E­
cı:
Q..
o
E-
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+ + 6
+ + 6
4
+ + 6
+ + 6
4
+ + 6
+ 5
+ + 6
4
+ + 6
+ + 6
+ + 6
+ + 6
+ + 6
+
5
+ + 6
+ + 6
+ + 6
+ + 6
+ + 6
4
4
4
4
TOPLAM 232314 8 9
19 7
21 141220
1
25 25 25 25 17 17
GEN. TOPLAM 10310436 15 9
72 7
97 57 36103
8
6516516516597 87
....:ı
c.ı..:ı
z
c.ı..:ı
c...?
15
12
12
11
16
13
14
12
16
12
14
18
16
13
12
11
8
12
13
10
17
10
4
10
10
Kaynak: Major International Human Rights Instnıments, Status as at 31 March 1990/ Annex
1 to The International Dimensİon of Human Rights, Greenwood Press / UNESCO,
1982.
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKAsı
Çizelge 4
Türkiye'nin Onayladığı UÇÖ Sözleşmeleri
KabulOnay
SÖZ
L
E
Ş
M
E
--------------------------------Adı
Tarih
Sırası Sırası Sayısı
8
7
1
2
3
6
3
4
11
5
13
1
12
17
6
7
8
9
16
10
4
11
9
12
15
2
14
13
14
15
21
16
19
22
17
18
24
19
26
23
20
21
18
22
20
23
25
24
29
5
25
26
27
10
27
28
28
29
45 Yeraltı İşleri Sözleşmesi (Kadınlar) 1935
42 Meslek Hastalıkları Sözleşmesi
(Gözden Geçirilen)
1934
14 Hafta Tatili Sözleşmesi (Sanayi)
1921
34 Ücretli İş Bulma Büroları
Sözleşmesi
1933
80 Son Maddeler'in Gözden
Geçirilmesi Sözleşmesi
1946
88 İş ve İşçi Bulma Servisi Sözleşmesi 1948
2 İşsizlik Sözleşmesi
1919
81 İş Teftişi Sözleşmesi
1947
98 Örgütlenme ve Toplu Pazarlık
Hakkı Sözleşmesi
1949
96 Ücretli İş Bulma Büroları
Sözleşmesi (Gözden Geçirilen)
1949
15 Asgari Yaş Sözleşmesi (Trimci ve
Ateşçiler)
1921
58 Asgari Yaş Sözleşmesi (Deniz
İşleri; Gözden Geçirilen)
1936
95 Ücretin Korunması Sözleşmesi
1949
11 Dernek Hakkı Sözleşmesi (Tarım)
1921
94 Çalışma Koşulları Sözleşmesi
(Kamu Sözleşmeleri)
1949
105 ·Zorunlu Çalışmanın Kaldırılması
Sözleşmesi
1957
100 Ücret Eşitliği Sözleşmesi
1951
111 Ayrımcılık Sözleşmesi
(İş ve Meslek)
1958
116 Son Maddelerin Gözden
Geçirilmesi Sözleşmesi
1961
1963
119 Makinaların Korunması Sözleşmesi
115 Radyasyonlara Karşı Koruma
Sözleşmesi
1960
99 Asgari Ücret Saptama Yöntemleri
Sözleşmesi (Tarım)
1951
102 Sosyal Güvenlik Sözleşmesi
(Asgari Norm)
1952
118 Eşit İşlem Sözleşmesi
(Sosyal Güvenlik)
1962
1967
127 Azami Ağırlık Sözleşmesi
26 Asgari Ücret Saptama Yöntemleri
Sözleşmesi
1928
122 İstihdam Politikası Sözleşmesi
1964
77 Çocukların ve Gençlerin Sağlık
Muayenesi Sözleşmesi (Sanayi)
1946
123 Asgari Yaş Sözleşmesi
(Yeraltı İşleri)
1965
Onay
Tarih
131
.....
Yasası
Sayı
O; ~
Kabul! o:ı O
Onay Yılı ""': ci.
..... o
Farkı
,...: E­
9.6.1937
3229
2
88
11.2.1946
11.2.1946
4864
4865
12
25
51
104
11.2.1946
4866
13
10
24.5.1949
30.11.1949
16.2.1950
13.12.1950
5393
5448
5543
5690
3
1
31
3
71
50
107
8.8.1951
5834
2
114
8.8.1951
5835
2
39
25.5.1959
7293
23
67
25.5.1959
24.10.1960
24.10.1960
7293
109
110
23
11
39
49
87
107
14.12.1960
161
11
56
14.12.1960
13.12.1966
162
810
13
15
109
111
13.12.1966
811
8
110
4.5.1967
23.5.1967
862
872
6
4
39
17.3.1968
1033
8
39
30.4.1969
1168
18
49
29.7.1971
1451
19
33
29.7.1971
30.11.1972
1453
1635
9
5
37
22
25.6.1973
9.11.1976
1769
2027
45
12
98
73
16.8.1983
2878
37
55
8.5.1991
3729
21
40
436 1815
İNSAN HAKLARI YILLlGI
132
Çizelge 5 Türkiye'nin Onayladığı Kimi BM ve AK
Sözleşmeleri SÖZ
L
E
Ş
M
E
Onay Yasası
Kabul!
KabulOnay ________________________________Onay
Yılı
Sırası Sırası
Tarihi
d
A
------ -----------------------------
Tarih
Sayı
Farkı
BiRLEŞMIş MILLETLER
SÖZLEŞMELERİ
2
2
Köleliğe İlişkin Sözleşme
25.9.1926
5.6.1933 2273
7
Soykırım (Genocide) Suçunun
Önlenmesi ve Kaldırılması Sözleşmesi
9.12.1948 23.3.1950 5630
2
20.12.1952 25.5.1959 7288
7
4
3
Kadının
3
4
Sığınmacıların Statüsüne İlişkin
Siyasal
Hakları Sözleşmesi
Sözleşme
5
6
5
6
28.7.1951
Köleliğin, Köle Ticaretinin ve Köleliğe
Benzer Kurum ve llygulamaların
Kaldırılmasına İlişkin Ek Sözleşme
Kadınlar Hakkında
7
359
10
7.9.195627.12.1963
361
7
18.12.1979 11.6.1985 3232
6
10.12.1984 21.4.1988 3441
4
Her Türlü
Ayrımcılığın Kaldırılması Sözleşmesi
7
29.8.1961
işkence ve Başka Zalimce, İnsanlıkdışı
ve Küçültücü Ceza yada Davranışlara
Karşı Sözleşme
43
AVRUPA KONSEYİ
SÖZLEŞMELERI
İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi
3
2
Göçmen İşçinin Hukuksal Statüsüne
ilişkin Avrupa Sözleşmesi
4.11.1950 10.3.1954 6366
4
24.11.197725.12.1979 2257
2
4
3
İşkence ve İnsanlıkdışı yada Küçültücü
Ceza yada Davranışların Önlenmesi
Avrupa Sözleşmesi
26.11.1987 25.2.1988 3411
2
4
Avrupa Sosyal
Şartı
18.11.1961
16.6.1989 3581
28
35
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
133
Çizelge 6 Avrupa Konseyi ve Avrupa Topluluğu Ülkelerinde UÇÖ'nün Sendikal Haklara ilişkin Sözleşmelerinin Onay Durumu ve Toplam Onay Sayısı (1.1.1991 ) +:
ÜLKELER
(Koyular
AT Üyesi)
AvustUl'ya
B{'lçika
Birleşik Krallık
Çekoslovakya
Danİmarka
F. Almanya
Finlandiya
Fransa
Hollanda
İrlanda
!spanya
Isveç
İsviçre
!talya
ızlanda
Kıbrıs
Sözleşmeler
87
98
135
141
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Tüm UÇÖ Sözleşmeleri Toplam
Onay Sayısı, Oranı ve Sırası
ve Onay Durumu
11
151
154
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Onaylamış
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Sayı
%
Sıra
47
82
80
65
61
69
82
114
91
59
122
82
47
102
16
41
27.48
47.95
46.78
38.01
35.67
40.35
47.95
66.66
53.21
34.50
71.34
47.95
27.48
59.64
09.35
23.97
18
6
9
11
13
10
7
2
SS
52
56
95
65
17
28
65
32.16
30.40
32.74
55.55
38.01
09.94
16.37
38.01
% 38.84
S
14
1
8
19
3
23
20
Lihtenştayn*
Lüksemburg
Macaristan
Malta
Norveç
Portekiz
San Marino
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
22
23
22
16
14
12
7
1528
Tüm UÇÖ Üyeleri 107
Top. Onay Sayısı
98
114
44
29
22
12
5508
TÜRKİYE
Yunanistan
Top. Onay
Sayısı
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
SÖZLEŞMELER:
11
87
BB
135
141
151
154
.
: Dernek Hakkı Sözleşmesi (Tarım), 1921
: Sendika Özgürlüğü ve Sendika Hakkının Korunması Sözleşmesi, 1948
: Örgütlenme ve Toplu Pazarlık Hakkı Sözleşmesi, 1949
: Çalışan Temsilcileri Sözleşmesi, 1971
: Kırsal Kesim Çalışan Örgütleri Sözleşmesi, 1975
: Kamu Yönetiminde (Görevinde) Çalışma İlişkileri Sözleşmesi, 1978
: Toplu Pazarlığın Geliştirilmesi Sözleşmesi, 1981
ı l(:Ö kaynaklarında bilgi verilmiyor.
16
17
15
4
11
22
21
11
İNSAN HAKLARI YILLlGI
134
EK ÇiZELGELEROEKİ iNSAN HAKLARI BELGELERİ i. GENEL BELGELER
A. Eyrensel Nitelikli Genel Belgeler
1. Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası
(BM, 1966; Yürürlük tarihi: 3 Ocak 1976)
2.
Kişisel
ve Siyasal Haklar Uluslararası
Yürürlük Tarihi: 23 Mart 1976)
3.
Kişisel
Sözleşmesi
Sözleşmesi
(BM, 1966;
ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi'nin 41. mad­
desine İlişkin Bildirim (İnsan Hakları Komitesi'nin bir taraf dev­
lete karşı yönelttiği duyuruları kabul etme ve inceleme yetkisi),
Yürürlük tarihi: 28 Mart 1979)
4. Kişisel ve Siyasal Haklar Uluslararası Sözleşmesi'ne İlişkin Seç­
meli Protokol (BM, Yürürlük tarihi: 23 Mart 1976)
5. Ölüm Cezasının Kaldırılmasını Amaçlayan Kişisel ve Siyasal
Haklar Uluslararası Sözleşmesi'ne İlişkin İkinci Seçmeli Proto­
kol (BM, 30 Haziran 1990 tarihine değin henüz yürürlüğe
girnıemiştir)
B. Bölgesel Nitelikli Belgeler
6. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi (AK, 1950; Resmi adı: İnsan
Haklarını ve Temel Özgürlükleri Koruma Sözleşmesi, Yürürlük
tarihi: 3 Eylül 1953)
7. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'nin 25. maddesine ilişkin bil­
dirim (Yürürlük tarihi: 5 Temmuz 1955)
8. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'nin 46. maddesine ilişkin bil­
dirim (Yürürlük tarihi: 3 Eylül 1958)
9. İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'ne Ek Protokol (AK, 1952; Yü­
rürlük tarihi: 18 Mayıs 1954)
10. İnsan Hakları Avrupa Divanı'na Danışsal Görüş Bildirme Yetki­
si Tanıyan İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'ne Ek 2 Nolu Proto­
kol (AK, 1963; Yürürlük tarihi: 21 Eylül 1970)
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLİTİKASI
11.
Sözleşme'de
ve
Sözleşme'ye
135
ek 1 nolu Protokol'da yer Alanlar
Dışında Bazı Hak ve Özgürlükler Tanıyan İnsan Hakları Avrupa
Sözleşmesi'ne
Mayıs
Ek 4 Nolu Protokol (AK, 1963; Yürürlük tarihi: 2
1968)
12. Ölüm Cezasının Kaldırılmasına İlişkin 6 Nolu Protokol (AK,
1983; Yürürlük tarihi: 1 Mart 1985)
13. Yeni Haklar Tanıyan 7 Nolu Protokol (AK, 1984; Yürürlük tari­
hi: 1 Kasım 1988)
14. İnsan Hakları Avrupa Komisyonu Prosedürünün Hızlandırılma­
sına İlişkin İnsan Hakları Avrupa Sözleşmesi'ne Ek 8 Nolu Pro­
tokol (AK, 1985; Yürürlük tarihi: 1 Ocak 1990)
15. İnsan Hakları Avrupa Komisyon ve Divanı'ndaki Prosedürlere
Katılan Kişilere İlişkin Avrupa Anlaşması (AK, 1969; Yürürlük
tarihi: 17 Nisan 1971)
16. Avrupa Sosyal Şartı (AK, 1961, Yürürlük tarihi: 26 Şubat 1965)
17. Avrupa Sosyal Şartı'na Ek Protokol (AK, 1961; 30 Haziran
1990 tarihi itibariyle henüz yürürlüğe girmemiştir)
18. Kişisel Nitelikli Verilerin Otomatikleştirilmiş İşlenmesi Hakkın­
da Kişilerin Korunması Sözleşmesi (AK, 1981; Yürürlük tarihi:
1 Ekim 1985)
II. ÖZEL SORUNLARA İLİşKİN BELGELER
A. Ayrımcılığa Karşı Savaşıma İlişkin Belgeler
19. Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Uluslararası
mesi (BM, 1965; Yürürlük tarihi: 14 Ocak 1969)
Sözleş­
20. Her Türlü Irk Ayrımcılığının Kaldırılması Uluslararası Sözleş­
mesi'nin 14. maddesine ilişkin bildirim (BM, Yürürlük tarihi: 3
Aralık 1982)
21. Irk
Ayrımcılığı
Sözleşmesi
(Apartheid) Suçunun Kaldırılması Uluslararası
(BM, 1973; Yürürlük tarihi: 18 Temmuz 1976)
22. Eşit Değerde Çalışma İçin Erkek ve Kadın İşgücü Arasında
Ücret Eşitliğine İlişkin 100 sayılı Sözleşme (UÇÖ, 1951; Yürür­
lük tarihi: 23 Mayıs 1953)
136 İNSAN HAKLARI YILLlGI
23. Öğretim Alanında Ayrımcılığa Karşı Savaşıma İlişkin Sözleşme
(UNESCO, 1960; Yürürlük tarihi: 22 Mayıs 1962)
24. Öğretim Alanında Ayrımcılığa Karşı Savaşıma İlişkin Sözleş­
me'ye Taraf Devletler Arasında Doğabilecek Anlaşmazlıkların
Çözülmesini Araştırmakla Görevli Uzlaştırma ve Aracılık Ko­
misyonu Kuran UNESCO Protokolu (1962, Yürürlük tarihi: 24
Ekim 1968)
25. Çalışma ve Meslek Konusunda Ayrımcılığa ilişkin 111 Sayılı
Sözleşme (UÇÖ, 1958; Yürürlük tarihi: 15 Haziran 1960)
26. Erkek ve Kadın Çalışanlar için Fırsat ve Davranış Eşitliğine iliş­
kin 156 Sayılı Sözleşme: Aile Sorumlulukları Taşıyan Çalışanlar
(UÇÖ, 1981; Yürürlük tarihi: 11 Ağustos 1983)
27. Sporda Irk Ayrımcılığına Karşı
Yürürlük tarihi: 3 Nisan 1988)
Uluslararası Sözleşme
(1985;
B. Soykırıma, Savaş Suçlarına ve İnsanlığa Karşı Suçlara İlişkin Belgeler 28. Soykırım Suçunun Önlenmesi ve Kaldırılması Sözleşmesi (BM,
1948; Yürürlük tarihi: 12 Ocak 1951)
29. Savaş Suçlarının ve insanlığa Karşı Suçların Zamanaşımına Uğ­
raması Sözleşmesi (BM, 1968; Yürürlük tarihi: 11 Kasım 1970)
30. işkence ve Başka Zalimce, insanlıkdışı ve Küçültücü Ceza yada
Davranışlara Karşı Sözleşme (BM, 1968; Yürürlük tarihi: 26
Haziran 1987)
31. İnsanlığa Karşı Suçların ve Savaş Suçlarının Zamanaşımına Uğ­
ramazlığı Avrupa Sözleşmesi (AK, 1974; Yürürlük tarihi: 1
Ocak 1990)
32. işkence ve İnsanlıkdışı yada Küçültücü Ceza yada Davranışların
Önlenmesi Avrupa Sözleşmesi (AK, 1987; Yürürlük tarihi: 1
Şubat 1989)
. .
C. Kölelik, İnsan Ticareti, Zorunlu Calısma
33. 25 Eylül 1926'da Cenevre'de imzalanan Köleliğe ilişkin Sözleş­
me'yi Değiştiren Protokol (BM, 1953; Yürürlük tarihi: 27 Aralık
1953)
TÜRKİYE'NİN İNSAN HAKLARI BELGELERİNİ ONAYLAMA POLiTİKAsı
137
34.25 Eylül 1926~da Cenevre~de imzalanan ve 7 Aralık 1953'te
New York~ta Birleşmiş Milletler Örgütü'nde Yapılan Protokolla
değiştirilen Köleliğe İlişkin Sözleşme (BM, 1953; Yürürlük tari­
hi: 7 Temmuz 1955)
35.
Köleliğin,
Köle Ticaretinin ve
Köleliğe
Benzer Kurum ve Uygu­
lamaların Kaldırılmasına İlişkin Ek Sözleşme (BM, 1956; Yü­
rürlük tarihi: 30 Nisan 1957)
36. İnsan Ticaretinin ve Başkasının Fahişeliğinin Sömürülmesinİ
Cezalandırma Sözleşmesi (BM, 1950; Yürürlük tarihi: 25 Tem­
muz 1951)
37. Zorunlu Çalışmaya İlişkin 29 Sayılı Sözleşme (UÇÖ~ 1930; Yü­
rürlük tarihi: 1 Mayıs 1932)
38. Zorunlu Çalışmanın Kaldırılmasına İlişkin 105 Sayılı Sözleşme
(UÇÖ, 1957; Yürürlük tarihi: 17 Ocak 1959)
III. ÖZEL KATEGORİLERİN KORUNMASıNA İLİşKİN BELGELER
A.
Yabancılar, Sığınmaeılar
ve Uyruksuzlar
39. Sığınmacıların Statüsüne İlişkin Sözleşme (BM 1951 ~ Yürürlük
tarihi: 22 Nisan 1954)
40. Sığınmacıların Statüsüne İlişkin Protokol (BM 1967, Yürürlük
tarihi: 4 Ekim 1967)
41. Uyruksuzların Statüsüne İlişkin Sözleşme (BM 1954~ Yürürlük
tarihi: 6 Haziran 1960)
42. Uyruksuzluk Durumlarının Azaltılması
Yürürlük tarihi: 13 Aralık 1975)
43.
(BM 1961,
Sığınmacılar Hakkında Sorumluluğun Aktarılması
leşmesi
B.
Sözleşmesi
(AK 1980, Yürürlük tarihi: 1
Aralık
Avrupa Söz­
1980)
Çalışanlar
44. İstihdam Politikasına İlişkin 122 Sayılı Sözleşme (UÇÖ, 1964,
Yürürlük tarihi: 15 Temmuz 1966)
45. Göçmen İşçinin Hukuksal Statüsüne İlişkin Avrupa Sözleşmesi
(AK, 1977; Yürürlük tarihi: 1 Mayıs 1983)
İNSAN HAKLARI YILllGI
138
B.
Kadınlar
Siyasal Hakları
7 Temmuz 1954)
Sözleşmesi
(BM, 1952; Yürürlük tarihi:
47. Evli Kadının Uyrukluğu
11 Ağustos 1958)
Sözleşmesi
(BM, 1957; Yürürlük tarihi:
46.
Kadının
48. Evlilik Oluru, Asgari Evlenme Yaşı ve Evliliklerin Tescili
mesi (BM, 1962; Yürürlük tarihi: 9 Aralık 1964)
49.
Kadınlar Hakkında Her Türlü Ayrımcılığın
mesi (Yürürlük tarihi: 3 Eylül 1981)
Sözleş­
Kaldırılması Sözleş­
B. Çocuklar
50. Çocuk Haklarına ilişkin Sözleşme (30 Haziran 1990 tarihi itiba­
riyla henüz yürürlüğe girmemiştir)
B. Muharipler, Mahkumlar ve Sivil
51.
Savaştaki Silahlı
Kuvvetler
Kişiler
Yaralı
ve
Hastalarının
Durumunu
iyileştirme Cenevre Sözleşmesi (BM, 1949; Yürürlük tarihi: 21
Ekim 1950)
52. Denizdeki
Silahlı
Kuvvetler
Yaralı,
Hasta ve Kazaya
Uğramış
Olanların Durumunu iyileştirme Cenevre Sözleşmesi (BM,
1949; Yürürlük tarihi: 21 Ekim 1950)
53. Savaş Tutsaklarına Davranışa ilişkin Cenevre Sözleşmesi (BM,
1949; Yürürlük tarihi: 21 Ekim 1950)
54. Savaş Zamanında Sivil Kişilerin Korunmasına İlişkin Cenevre
Sözleşmesi (BM, 1949; Yürürlük tarihi: 21 Ekim 1950)
55. Uluslararası Silahlı çatışma Kurbanlarının Korunmasına İlişkin
12 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözleşmelerine Ek Protokol (1
Nolu Protokol) (BM, 1977; Yürürlük tarihi: 7 Aralık 1978)
56.
Uluslararası
Olmayan
Silahlı çatışma Kurbanlarının
Korunma­
sına İlişkin 12 Ağustos 1949 tarihli Cenevre Sözleşmelerine Ek
Protokol (2 Nolu Protokol) (BM, 1977; Yürürlük tarihi: 7 Aralık
1978)