Çocuk Hukuku
advertisement
ÇOCUK HUKUKU Çocukların Hakları ve Korunması (Genişletilmiş 5. Baskı) Çocukların mutlu ve özgürce yaşayabileceği bir çevre onların rüyalarında kalmasın!... Prof. Dr. Emine AKYÜZ Prof. Dr. Emine AKYÜZ ÇOCUK HUKUKU Çocukların Hakları ve Korunması ISBN 978-605-364-094-3 DOİ 10.14527/9786053640943 Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir. © Pegem Akademi Bu kitabın basım, yayım ve satış hakları Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti.ye aittir. Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri, kapak tasarımı; mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz. Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır. Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları satın almamasını diliyoruz. 1. Baskı: Eylül 2010, Ankara 5. Baskı: Ekim 2016, Ankara Yayın-Proje: Elif Bultan Dizgi-Grafik Tasarım: Ayşe Nur Yıldırım Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı Baskı: Ankamat Matbaacılık San. Ltd. Şti 30. Cadde 1344. Sokak No: 60 İvedik Organize Sanayi Bölgesi ANKARA (0312 394 54 94 - 394 54 95) Yayıncı Sertifika No: 14749 Matbaa Sertifika No: 13256 İletişim Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51 Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60 Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08 Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38 Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60 İnternet: www.pegem.net E-ileti: [email protected] Prof. Dr. Emine AKYÜZ Ankara’nın AyaĢ ilçesi, Ilıca köyünde doğdu. Ankara Hukuk Fakültesini 1965 yılında bitirdi ve avukatlık stajı yaptı. (1966-1967). Mayıs 1968’de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilimleri) Fakültesine asistan olarak girdi. Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Kürsüsünde doktora yaptı (1974). 1977 – 1979 yılları arasında Ġsviçre Zürich Üniversitesi Hukuk Fakültesinde Medeni Hukuk ve Çocuk Hukuku alanında inceleme ve araĢtırmalarda bulundu. Burada Prof. Dr. Hegnauer Cyril ile birlikte çalıĢtı. Mart 1980’de doçent, Kasım 1989’da profesör oldu. Ġsviçre, Amerika BirleĢik Devletleri, Almanya ve Japonya’da çocuk hukuku alanında araĢtırma ve incelemelerde bulundu ve konferanslar verdi. 1968 yılından emekliliğe ayrılıncaya kadar Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesinde öğretim üyesi olarak çalıĢtı. Bu süreç içerisinde Polis Akademisinde ve Hacettepe Üniversitesinde dersler verdi. 2010 yılında emekli olduktan sonra, Ufuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Medeni Hukuk Ana Bilim Dalında görev aldı. Esas olarak çocuk hukuku, çocuk hakları ve çocukların korunması konularında araĢtırmalar ve yayınlar yapmaktadır. Kitapları ve önemli yayınlarından bir kısmı bu kitabın kaynaklarında gösterilmiĢtir. Evli olup, iki çocuğu ve dört torunu vardır. iii Çocuk Hukuku alanında çalışmam için beni teşvik eden, kendilerinden feyz aldığım Sayın M. Sadullah ÖZTÜRK Beyefendi’nin Anısına iv ÖN SÖZ Çocuk Hukuku, eğitimde ve hukukta çocuğa bakıĢın değiĢmeye baĢladığı geçen yüzyıldan beri geliĢme gösteren bir eğitim ve hukuk alanıdır. Gerçekten günümüzde artık çocuğa bakıĢ geleneksel tutumlara göre değiĢme yolundadır. Yakın zamana kadar çocuk “küçük, eksik, tamamlanmamıĢ bir yetiĢkin” olarak görülür ve çocukluk çağına da bir an önce “geçmesi gerekli” bir dönem gözüyle bakılırdı. Oysa bugün artık çocuk; kendine özgü gereksinimleri, kendi mantığı, kendi ölçüleri, kendi bütünlüğü olan, kusursuz bir varlık olarak görülmeye ve çocukluk çağının da onun geliĢmesinde çok önemli iĢlevi bulunduğu anlaĢılmaya baĢlanmıĢtır. Eğitim bilimindeki geliĢmelerin ve düĢüncelerin ortaya koyduğu bu veriler hukuk alanına da yansımıĢ ve çocuğun “kendine özgü hakları” bulunduğu kabul edilerek bunlar sistemli olarak çeĢitli ulusal ve uluslararası metinlerde yer almaya baĢlamıĢtır. Bu hakların incelenmesi, tartıĢılması ve öğretimi çok önem taĢımaktadır. Özellikle ana babaların, hukukçuların, öğretmen adayı öğrencilerin, öğretmenlerin, politikacıların, hekimlerin, sanatçıların, çocuk kitapları ve oyunları yazarlarının, gazetecilerin vb. çocukların sahip oldukları hakları bilmeleri, bu konudaki eksikleri gidermeye çalıĢmaları, çocukları ve haklarını korumak için çaba göstermeleri, toplumumuzun bugünkü ve gelecekteki mutluluğu için çok gereklidir. Benim hukuk öğrenimi yapmamı, üniversite öğretim üyesi olmamı, Medeni Hukuk ve Çocuk Hukuku alanında çalıĢmamı teĢvik eden, fikirleriyle çalıĢmalarıma ıĢık tutan ve kendilerinden feyz aldığım Sayın M. Sadullah ÖZTÜRK Beyefendi’ye teĢekkür borçluyum. Bu alanda araĢtırmalar ve öğretim yapmak beni her zaman mutlu etmiĢtir. “Çocuk Hukuku”nun pek çok hukuk ve eğitim alanıyla ilgisi olsa da kendine özgü yönleri bulunduğu konusunda eğitimci ve hukukçularımızın ilk kez sistemli biçimde dikkatini çeken Hocam Prof. Dr. Ali Naim ĠNAN olmuĢtur. O, 1968’de Ankara Üniversitesi Eğitim (Bilimleri) Fakültesinde öğretim üyesi iken “Çocuk Hukuku” baĢlıklı bir profesörlük takdim tezi hazırlamıĢ ve o yıl yayımlamıĢtır. Bu; kapsamı, bütünlüğü, bilimselliği açısından alanında ilk eserdir ve Çocuk Hukuku alanına baĢka araĢtırmacıların da ilgisini çeken bir öncü ve kılavuz iĢlevi görmüĢtür. Ben de, Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesini bitirdikten sonra Eğitim (Bilimleri) Fakültesine Hocam Prof. Dr. Ali Naim ĠNAN’ın Çocuk Hukuku alanında asistanı olarak girmiĢtim. Onun değerli araĢtırmaları ve görüĢleri bana ve bu alanda çalıĢanlara rehber olmuĢtur. Kendisine içten teĢekkürlerimi sunarım. v Kitabı hazırlanma aĢamasında titizlikle inceleyen, “Türk Eğitim Tarihi”, “Eğitim Bilimleri”, “Çevre Sorunları” ve “Çocuk” konularında değerli önerilerde bulunan, ayrıca yazım aĢamasında “Türkçeye karĢı sorumlu olduğumuz bilincini” vurgulayarak bu açıdan gerekli düzeltmelerde bulunan, kitaba sulu boyayla anlamlı bir kapak resmi yapan eĢim Prof. Dr. Yahya AKYÜZ’e teĢekkür borçluyum. Kitapla ilgili yararlı görüĢlerini bildiren değerli meslektaĢım Prof. Dr. Yasemin KEPENEKÇĠ’ye teĢekkür ederim. Kitabın ikinci, üçüncü ve dördüncü baskılarını özenle gerçekleĢtiren Pegem Akademinin değerli yöneticileri Servet SARIKAYA ile Gürsel AVCI’ya, Ankamat Matbaasının değerli çalıĢanlarına teĢekkür ederim. Kırk beĢ yıldır üzerinde çalıĢtığım, çocukların hakları ve bu hakları ulusal ve uluslararası hukukta yasal güvenceye kavuĢturmayı amaçlayan, “Çocuk Hukuku” konusunda hazırladığım bu son kitabımın, çocuklarımızın haklarının tanınıp onlara iĢlerlik kazandırılmasında ve çocuklarımızın korunmasında tüm ilgililere yararlı olacağına inanıyorum. Özellikle ana babalar, öğretmenler, Eğitim ve Hukuk fakülteleri öğrencileri, hâkim ve savcılar, avukatlar, politikacılar, hekimler, basın çalıĢanları, sanatçılar, çocuk kitapları yazarları vb. kitabımızdan çok yararlanacaklardır. Ekim 2016, Ankara Prof. Dr. Emine AKYÜZ Ufuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Öğretim Üyesi vi KISALTMALAR ABD : Ankara Barosu Dergisi Abs : Absatz Abt : Abteilung ACP : Archiv für Civilrechtliche Praxis AD : Adalet Dergisi AğTĠY : Ağır ve Tehlikeli ĠĢler Yönetmeliği AĠHS : Avrupa Ġnsan Hakları SözleĢmesi AMATEM : Alkol ve Madde Bağımlılığı Tedavi Merkezi ANYY : Aynî, Nakdî Yardım Yönetmeliği Art : Artical Aufl : Auflage AÜEBE : Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü AÜEFD : Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi Dergisi AÜHFD : Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi AÜSBFD : Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi B : Band BBl : Bundesblatt der Schweizerischen Eidgenossenschaft BGB : Bürgerliches Gesetzbuch für Deutche Recht BGE : Ġsviçre Federal Mahkemesi Kararı (Entscheidungen des Schweizerischen Bundesgericht) B Verf G : Alman Anayasa Mahkemesi BK : Borçlar Kanunu BM : BirleĢmiĢ Milletler BMÇHK : BirleĢmiĢ Milletler Çocuk Hakları Komitesi BMÇHS : Çocuk Haklarına Dair BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesi BMKSHS : BirleĢmiĢ Milletler KiĢisel ve Siyasal Haklar SözleĢmesi BSRM : Bakım ve Sosyal Rehabilitasyon Merkezi vii CCPR : Human Rights Committee (BirleĢmiĢ Milletler Ġnsan Hakları Komitesi) CGTĠK : Ceza ve Güvenlik Tedbirlerinin Ġnfazı Hakkında Kanun CMK : Ceza Muhakemesi Kanunu CRC : Committee on the Rights of the Child (BirleĢmiĢ Milletler Çocuk Hakları Komitesi) ÇHAS : Çocuk Haklarının Kullanılmasına ĠliĢkin Avrupa SözleĢmesi ÇHS : Çocuk Haklarına Dair BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesi ÇĠKORED : Çocuğu Ġstismardan Koruma ve Rehabilitasyon Derneği ÇKK : Çocuk Koruma Kanunu ÇoçGençĠÇUEY : Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ÇalıĢma Usul ve Esasları Hakkında Yönetmelik ÇOGEM : Çocuk ve Gençlik Merkezi ÇSGB : ÇalıĢma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı DDK : CumhurbaĢkanlığı Devlet Denetleme Kurumu EGMÇġY : Emniyet Genel Müdürlüğü Çocuk ġube Müdürlüğü, Büro Amirliği KuruluĢ ve Görevleri Hakkında Yönetmelik EHS : Engellilerin Haklarına ĠliĢkin BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesi EMCDDA : Avrupa UyuĢturucu ve UyuĢturucu Bağımlılığı Ġzleme Merkezi ESKHK : BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik Sosyal ve Kültürel Haklar Komitesi ESKHUS : BirleĢmiĢ Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar uluslararası SözleĢmesi ESPAD : UyuĢturucu Kullanımına Yönelik Avrupa Okul Anketi Projesi GemAY : Gemi Adamları Yönetmeliği FamRZ : Zeitschrift für das gesamte familienrecht HÜSBE : Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü ILO : Uluslararası ÇalıĢma Örgütü viii ĠBD : Ġstanbul Barosu Dergisi ĠHB : Ġnsan Hakları Evrensel Bildirgesi ĠÜSBE : Ġstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü KAY : Koruyucu Aile Yönetmeliği KBRM : Koruma Bakım ve Rehabilitasyon Merkezi KDTY : Koruyucu ve Destekleyici Tedbir Kararlarının Uygulanması Hakkında Yönetmelik KJHG : Kinder-und Jugendhilfe Gezetz KMÇ : Korunmaya Muhtaç Çocuk MEK : Mesleki Eğitim Kanunu MERNĠS : Merkezi Nüfus Ġdaresi Sistemi METK : Milli Eğitim Temel Kanunu MÜHFD : Marmara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi NHK : Nüfus Hizmetleri Kanunu NJW : Neue Juristiche Wochenschrift ÖEHY : Özel Eğitim Hizmetleri Yönetmeliği ÖÖKK : Özel Öğretim Kurumları Kanunu PĠO : Pansiyonlu Ġlköğretim Okulları PVSK : Polis Vazife ve Selâhiyetleri Kanunu RG : Resmi Gazete s : Sayfa S : Sayı SHÇEK : Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu (Bu kanunun 03.06.2011 tarihli 633 sayılı kanun ve kararname ile Sosyal Hizmetler Kanunu olarak değiĢtirilmiĢtir.) SHÇEKK : Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu SHYO : Sosyal Hizmetler Yüksek Okulu SĠR : Sosyal Ġnceleme Raporu SJZ : Schweizerische Juristenzeitung ix STK : Sivil Toplum KuruluĢu SÜHFD : Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi T : Tarih TCK : Türk Ceza Kanunu TĠK : Türk Ġçtihatlar Külliyatı TĠKKY : Korunmaya Muhtaç Çocukların Tesbiti, Ġnceleme ve Korunma Kararının Alınması ve Kaldırılmasına ĠliĢkin Yönetmelik TM : Toplum Merkezi TMK : Türk Medenî Kanunu TġSĠK : Tababeti ve ġuabatı Sanatlarının Ġcrası Hakkında Kanun UNODC : BirleĢmiĢ Milletler UyuĢturucu ve Suç Ġle Mücadele Merkezi UHK : Umumi Hıfzıssıhha Kanunu UMATEM : Uçucu Maddeler AraĢtırma ve Tedavi Merkezi VVMT : Türk Medenî Kanunu’nun Velâyet, Vesayet ve Miras Hükümlerinin Uygulanmasına Dair Tüzük YHGK : Yargıtay Hukuk Genel Kurulu YĠBO : Yatılı Bölge Ġlköğretim Okulu YKD : Yargıtay Kararları Dergisi YY : YetiĢtirme Yurdu YYY : YetiĢtirme Yurtları Yönetmeliği ZGB : Schweizerische Zivilgesetzbuch ZSR : Zeitschrift für Schweizerisches Recht ZVW : Zeitschrift für Vormundschaftswesen x İÇİNDEKİLER ÖN SÖZ................................................................................................................ v KISALTMALAR ................................................................................................. vii GİRİŞ ÇOCUK HUKUKU VE ÇOCUK HAKLARININ ÖNEMİ, KONUSU, KAYNAKLARI VE HUKUK SİSTEMİNDEKİ YERİ § 1. ÇOCUK HUKUKU VE ÇOCUK HAKLARININ ÖNEMĠ, KONUSU, KAYNAKLARI, ÖZELLĠKLERĠ VE HUKUK SĠSTEMĠNDEKĠ YERĠ .............................................................................. 1 I. Çocuk Hukuku ve Çocuk Haklarının Önemi ve Konusu .............................. 1 A. Çocuk Hukuku ve Çocuk Haklarının Önemi ............................................... 1 B. Çocuk Hukuku ve Çocuk Hakları Kavramları .............................................. 2 1. Çocuk Hukuku Kavramı .................................................................................. 2 2. Çocuk Hakları Kavramı ................................................................................... 3 II. Çocuk Hukukunun Kaynakları ..................................................................... 5 A. Ulusal Hukukta ............................................................................................... 5 B. Uluslararası Hukukta ...................................................................................... 6 III. Çocuk Hukukunun Özellikleri ..................................................................... 9 A. Çocuk Yararının Önceliği .............................................................................. 9 B. Kamusallık ....................................................................................................... 10 C. Düzenleme Serbestisinin Bulunmaması ve ġekilcilik ................................... 11 D. Güçsüzlerin Korunması .................................................................................. 11 IV. Çocuk Hukukunun Hukuk Sistemindeki Yeri ............................................ 11 A. Hukuk Sistemi ve Hukukun Dalları .............................................................. 11 1. Özel Hukuk Dalları ......................................................................................... 12 2. Kamu Hukuku Dalları ..................................................................................... 12 3. Karma Nitelikli Hukuk Dalları ....................................................................... 13 B. Çocuk Hukukunun Hukuk Sistemindeki Yeri .............................................. 13 § 2. ÇOCUK HAKLARI EĞĠTĠMĠNĠN ÖNEMĠ ........................................... 13 I. Çocuk Hakları Eğitiminin Çocuklar Açısından Önemi ................................ 13 II. Çocuk Hakları Eğitiminin Yetişkinler Açısından Önemi ........................... 15 xi BİRİNCİ KISIM ÇOCUK HAKLARININ TARİHÎ GELİŞİMİ VE ULUSLARARASI HUKUKTA ÇOCUK HAKLARI BİRİNCİ BÖLÜM ÇOCUK HAKLARININ TARĠHÎ GELĠġĠMĠ §1. ESKĠ HUKUK SĠSTEMLERĠNDEKĠ GELĠġMELER ............................ 18 I. Atina’da ............................................................................................................. 19 II. Isparta’da ........................................................................................................ 20 III. Roma’da ......................................................................................................... 20 IV. Cermenlerde ................................................................................................... 22 V. Eski Türklerde ve İslâm Hukukunda ............................................................ 22 § 2.YENĠ HUKUK SĠSTEMLERĠNDEKĠ GELĠġMELER ........................... 24 I. Batı Hukukunda ............................................................................................... 24 II. Türk Hukukunda ............................................................................................ 30 İKİNCİ BÖLÜM ULUSLARARASI HUKUKTAKĠ GELĠġMELER § 1. TARĠHÎ GELĠġĠME GENEL BĠR BAKIġ ............................................... 37 I. Genel Bilgiler .................................................................................................... 37 II. İlk Evrensel Metinler ..................................................................................... 38 A. Cenevre Çocuk Hakları Bildirgesi ................................................................. 39 B. BirleĢmiĢ Milletler Çocuk Hakları Bildirgesi ................................................ 39 § 2. ÇOCUK HAKLARINA DAĠR BĠRLEġMĠġ MĠLLETLER SÖZLEġMESĠ ..................................................................................................... 41 I. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Genel Özellikleri .......................................... 41 II. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Temel Yaklaşımları .................................... 42 III. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Yapısı ve Temel Amacı ............................. 43 IV. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Hukukî Niteliği .......................................... 44 V. Çocuk Hakları Sözleşmesi’ne Uyulmasının Denetimi ve İzleme Mekanizması ...................................................................................... 44 A. BirleĢmiĢ Milletler Çocuk Hakları Komitesi ................................................ 44 B. Ġzleme Mekanizması ....................................................................................... 44 VI. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Temel İlkeleri ............................................. 46 A. Ayrımcılık Yasağı ............................................................................................ 46 xii B. Çocuğun YaĢama ve GeliĢme Hakkı ............................................................. 48 C. Çocuğun Yüksek Yararına Öncelik Tanınması ............................................ 49 1. Yüksek Yarar Kavramının Tanımı ................................................................. 49 2. Yüksek Yarar Kavramının Belirlenmesinde Psiko-Sosyal Bilimlerin Yardımı ............................................................................................... 51 3. Yüksek Yarar Ġlkesinin ĠĢlevleri ..................................................................... 54 3.1. Çocuğun Ġradesinin ve Ġsteğinin Yerini Tutması........................................ 54 3.2. Çocuğun Zayıf Durumunu Dengelemesi .................................................... 55 3.3. Ana Babaya ve Resmî Makamlara Yol Göstermesi ................................... 55 3.4. Toplumsal ĠĢlevi ............................................................................................ 56 D. Çocuğun GörüĢlerinin Dikkate Alınması ve Katılım Hakkı ....................... 56 1. Çocukların GörüĢlerini Ortaya Koyma Hakkı ............................................... 57 2. Çocukların GörüĢlerini Serbestçe Ġfade Etme Hakkı ................................... 57 3. Çocukların Kendilerini Etkileyen Konular ve Sorunları Öğrenme Hakkı .................................................................................................... 57 3.1. Aile Ortamında ............................................................................................. 58 3.2. Okul Ortamında ............................................................................................ 58 3.3. Çevrenin Korunmasında............................................................................... 58 3.4. Plânlama, Konut, Çevre ve Yerel Hizmetlerde .......................................... 59 3.5. Genel Politikaların Belirlenmesinde ........................................................... 59 3.6. Medyada ........................................................................................................ 59 VII. Çocuk Hakları Sözleşmesi’nin Çocuklara Tanıdığı Haklar ..................... 60 A. Çocuğun KiĢisel Hakları ve Özgürlükleri (Medenî Haklar)........................ 60 1. Çocuğun Ġsim, VatandaĢlık, Kimlik ve Nüfusa Kayıt Hakkı ........................ 61 2. Çocuğun DüĢüncesini Ġfade Etme Hakkı....................................................... 62 3. Çocuğun DüĢünce, Din ve Vicdan Özgürlüğü ............................................... 63 4. Çocuğun Özel YaĢantısının ve ĠletiĢiminin Korunması Hakkı ..................... 64 5. Çocuğun Bilgi Edinme ve Zararlı Yayınlara KarĢı Korunma Hakkı ........... 65 6. Çocuğun Her Türlü ġiddete KarĢı Korunma Hakkı ..................................... 66 7. Çocuğun ĠĢkence, AĢağılayıcı DavranıĢ ve Özgürlükten Yoksun Bırakılmaya KarĢı Korunma Hakkı .................................................................... 67 8. Çocuğun Dernek Kurma, BarıĢçı Toplanma Hakkı ...................................... 69 B. Çocuğun Ailesi Tarafından ve Ailesi DıĢındaki Bakım Ortamlarında YetiĢtirilme ve Korunma Hakkı .................................................................... 69 1. Çocuğun Ana Babası Tarafından YetiĢtirilme Hakkı ................................... 69 2. Çocuğu Ana Babadan Ayırma Yasağı ............................................................ 70 xiii 3. Çocuğun Ailesi DıĢında Korunması ............................................................... 71 C. Çocuğun Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Hakları .......................................... 73 1. Engelli Çocukların Hakları ............................................................................. 74 2. Çocuğun Sağlık Hakkı ..................................................................................... 75 3. Çocuğun Sosyal Güvenlik ve Uygun YaĢam Standartlarına Sahip Olma Hakkı .......................................................................................... 75 4. Çocuğun Eğitim Hakkı .................................................................................... 76 5. Çocuğun Oyun, Dinlenme, BoĢ Zaman Değerlendirme Hakkı ................... 77 D. Özel Durumdaki Çocukların Korunma Hakları .......................................... 78 1. Sığınmacı, Azınlık ve Yerli Halklara Mensup Çocukların Hakları .............. 78 2. Çocuğun Ekonomik Sömürüden Korunma Hakkı ........................................ 79 3. Çocuğun UyuĢturucudan Korunma Hakkı .................................................... 80 4. Çocuğun Cinsel Sömürüden Korunma Hakkı ............................................... 80 5. Çocuğun Kaçırılma, Satılma ve FuhuĢtan Korunma Hakkı ......................... 81 6. Suça SürüklenmiĢ Çocukların Korunma Hakkı ............................................ 81 7. SavaĢ Ortamındaki Çocukların Korunma Hakkı........................................... 82 İKİNCİ KISIM MEDENİ HUKUKTA ÇOCUK HAKLARI BİRİNCİ BÖLÜM ÇOCUĞUN AĠLESĠ ĠÇĠNDE KORUNMASI VE HAKLARI § 1. AĠLENĠN ÇOCUĞUN KORUNMASI BAKIMINDAN ÖNEMĠ ......... 86 I. Ailenin Önemi................................................................................................... 86 II. Ailenin Korunması ......................................................................................... 87 III. Medeni Kanun’da Aile Kavramı .................................................................. 90 §2. ÇOCUK KAVRAMI ..................................................................................... 91 I. Çocukluğun Tarihsel Gelişimine Kısa Bir Bakış .......................................... 91 II. Psikoloji, Tıp ve Günlük Dilde Çocuk Kavramı .......................................... 96 A. Psikolojide Çocuk Kavramı ............................................................................ 96 1. Oral Dönem (Bebeklik Dönemi 0-2 YaĢ) ...................................................... 96 2. Ġlk Çocukluk Dönemi (2-6 YaĢ) ..................................................................... 97 3. Orta Çocukluk Dönemi (Okul Çağı 6-12 YaĢ) .............................................. 98 4. Ergenlik Dönemi (12-18 YaĢ) ......................................................................... 98 xiv B. Tıpta Çocuk Kavramı ...................................................................................... 99 C. Günlük Dilde Çocuk Kavramı ....................................................................... 99 §3. HUKUKTA ÇOCUK KAVRAMI .............................................................. 100 I. Çocukluğun Başlangıcı .................................................................................... 100 A. KoĢulları .......................................................................................................... 100 B. Ceninin Durumu ............................................................................................. 101 1. Medeni Hukukta .............................................................................................. 101 2. Ceza Hukukunda ............................................................................................. 102 II. Çocukluğun (Küçüklüğün) Sona Ermesi ..................................................... 103 A. Normal Erginlik .............................................................................................. 103 B. Evlenmeyle Kazanılan Erginlik ...................................................................... 104 C. Yargı Kararıyla Kazanılan Erginlik ............................................................... 104 §4. ÇOCUĞUN EHLĠYETLERĠ ...................................................................... 105 I. Hak Ehliyeti ...................................................................................................... 106 A. Tanımı ve Ġlkeleri ............................................................................................ 106 B. Hak Ehliyetinin Sınırlandığı Haller ............................................................... 106 II. Fiil Ehliyeti ...................................................................................................... 107 A. Fiil Ehliyetinin KoĢulları ................................................................................ 108 1. Ergin Olmak ..................................................................................................... 108 2. Kısıtlı Olmamak ............................................................................................... 108 3. Ayırt Etme Gücüne Sahip Olmak................................................................... 108 3.1. YaĢ Küçüklüğü .............................................................................................. 109 3.2. Akıl Hastalığı ................................................................................................. 110 3.3. Akıl Zayıflığı .................................................................................................. 110 3.4. SarhoĢluk ....................................................................................................... 110 3.5. Diğer Nedenler.............................................................................................. 110 B. Fiil Ehliyeti Bakımından Çocukların Ayrımı ................................................ 111 1. Tam Ehliyetsiz Çocuklar ................................................................................. 111 1.1. Hukuka Uygun Fiillerde Bulunabilme Ehliyeti .......................................... 111 a. Kural ................................................................................................................. 111 b. Ġstisnalar ........................................................................................................... 112 1.2. Hukuka Aykırı Fiillerden Sorumlu Tutulma Ehliyeti ................................ 114 a. Kural ................................................................................................................. 114 b. Ġstisnalar ........................................................................................................... 114 1.3. Dava Ehliyeti ................................................................................................. 115 xv 2. Sınırlı Ehliyetsiz Çocuklar ............................................................................... 115 2.1. Yasal Temsilcisinin Onayı Gerekmeksizin Tek BaĢına Yapabileceği ĠĢlemler ......................................................................................................... 115 a. KarĢılıksız Kazandırmalar ............................................................................... 115 b. KiĢiye Sıkı Sıkıya Bağlı Haklar ....................................................................... 116 c. Ehliyetin GeniĢlediği Durumlar ...................................................................... 116 2.2. Yasal Temsilcisinin Onayı veya Katılımı Ġle Yapabileceği ĠĢlemler ......... 117 2.3. Yasak iĢlemler ............................................................................................... 118 2.4. Hukuka Aykırı Fiillerden Sorumlu Olma ve Dava Ehliyeti ...................... 118 2.5. Tıbbî Müdahaleler ........................................................................................ 118 § 5. ÇOCUĞUN HUKUKÎ KĠMLĠK ÖZELLĠKLERĠ ................................... 119 I. Çocuğun Soyadı ve Adı .................................................................................... 120 A. Çocuğun Soyadı............................................................................................... 120 B. Çocuğun Ön Adı ............................................................................................. 122 II. Çocuğun Vatandaşlığı .................................................................................... 123 III. Çocuğun Yerleşim Yeri ................................................................................. 124 IV. Çocuğun Hısımları (Aile Bağları) ................................................................ 124 V. Çocuğun Nüfus Kayıtları ................................................................................ 125 § 6. ÇOCUĞUN KĠġĠLĠK HAKLARININ KORUNMASI ........................... 127 I. Kişilik ve Kişilik Hakları Kavramları............................................................ 127 II. Kişiliğin Korunması ....................................................................................... 129 A. KiĢiliğin Hukukî ĠĢlem Sonucu Saldırılara KarĢı Korunması ...................... 129 1. Hak ve Fiil Ehliyeti Yönünden KiĢiliğin Korunması .................................... 130 2. Özgürlükler Yönünden KiĢiliğin Korunması ................................................. 130 B. KiĢiliğin Hukuka Aykırı Fiillere KarĢı Korunması ....................................... 131 1. Hukuka Uygunluk Nedenleri .......................................................................... 131 1.1. Zarar Görenin Rızası .................................................................................... 131 1.2. Daha Üstün Nitelikteki Özel veya Kamu Yararının Varlığı ..................... 132 1.3. Kanunun Verdiği Yetkinin Kullanılması .................................................... 132 III. Kişiliğe Saldırı Halinde Açılabilecek Davalar ............................................ 133 A. Savunma Davaları ........................................................................................... 133 B. Tazminat Davaları ........................................................................................... 134 xvi İKİNCİ BÖLÜM ÇOCUĞUN SOYBAĞI § 1. GENEL BĠLGĠLER ..................................................................................... 136 I. Soybağı Kavramı ve Çeşitleri .......................................................................... 136 II. Evlilik İçi ve Evlilik Dışı Çocuklar Sorunu .................................................. 137 § 2. KANBAĞINA DAYANAN SOYBAĞI .................................................... 138 I. Çocuk ile Ana Arasında Soybağının Kurulması ............................................ 139 II. Çocuk ile Baba Arasında Soybağının Kurulması ........................................ 139 A. Ana Ġle Evli Olma ........................................................................................... 139 1. Doğum Sırasında Ana Ġle Evli Olma .............................................................. 140 1.1. Çocuğun Evlilik Devam Ederken Doğması ................................................ 140 1.2. Çocuğun Evlilik Ġçinde Ana Rahmine DüĢmesi ......................................... 140 2. Ana Babanın Doğumdan Sonra Evlenmesi ................................................... 141 B. Yapay Döllemede Çocuğun Soybağı ............................................................ 142 § 3. SOYBAĞININ REDDĠ ............................................................................... 143 I. Soybağının Reddinde Kanıt Yükümlülüğü .................................................... 144 A. Çocuğun Evlilik Ġçinde Ana Rahmine DüĢmesi ........................................... 144 1. Maddî Ġmkânsızlığın Kanıtlanması ................................................................. 144 2. Nedensellik Bağının Yokluğunun Kanıtlanması ........................................... 144 3. Kan Tahlilleri ve Bilimsel Ġncelemeler ........................................................... 144 B. Çocuğun Evlilik Öncesi veya Ayrılık Sırasında Ana Rahmine DüĢmesi ................................................................................................ 145 II. Soybağının Reddi Davasında Davacılar, Davalılar ve Hak Düşümü Süreleri .................................................................................................. 146 A. Davacılar .......................................................................................................... 146 1. Koca .................................................................................................................. 146 2. Çocuk ................................................................................................................ 146 3. Diğer Ġlgililer .................................................................................................... 147 B. Davalılar ........................................................................................................... 148 C. Hak DüĢürücü Süreler .................................................................................... 148 D. Soybağının Reddi Davasında Yetkili ve Görevli Mahkeme ........................ 149 III. Soybağının Reddinin Sonuçları ................................................................... 149 § 4. EVLĠLĠĞĠN YOKLUĞU VE ĠPTALĠ DURUMUNDA DOĞAN ÇOCUĞUN SOYBAĞI ............................................................................. 150 I. Evliliğin Yokluğu Durumunda ........................................................................ 150 II. Evlenmenin Butlanı Durumunda .................................................................. 151 § 5. EVLĠLĠK DIġINDA DOĞAN ÇOCUĞUN SOYBAĞI ......................... 152 xvii I. Çocuk ile Ana Arasında Soybağının Kurulması ............................................ 152 A. Genel Kural ..................................................................................................... 152 B. Ananın Bilinmemesi........................................................................................ 152 C. Analığın ÇekiĢmeli Olması ............................................................................. 152 II. Çocukla Baba Arasında Soybağının Kurulması ………………………… 153 A. Tanıma ............................................................................................................. 154 1. KoĢulları............................................................................................................ 154 1.1. Esasa ĠliĢkin KoĢullar ................................................................................... 154 1.2. ġekle ĠliĢkin KoĢullar .................................................................................... 155 2. Tanımanın Nüfusa Bildirilmesi ....................................................................... 156 3. Tanımanın Hükümsüzlüğü .............................................................................. 156 3.1. Tanımanın Kesin Hükümsüzlüğü ................................................................ 156 3.2. Tanımanın Ġptali............................................................................................ 157 4. Hak DüĢümü Süreleri ...................................................................................... 157 B. Babalık Davası ................................................................................................. 158 1. Davacılar ve Davalılar ..................................................................................... 158 2. Hak DüĢümü Süreleri ...................................................................................... 159 3. Kanıt Yükü ....................................................................................................... 159 3.1. Babalık Karinesi ............................................................................................ 159 3.2. Babalık Karinesinin Çürütülmesi ................................................................ 160 a. Babalığın Olanaksız Olduğu Defi ................................................................... 160 b. Babalığın ġüpheli Olduğu Defi ....................................................................... 160 c. Ananın Evli Olduğu Ġtirazı .............................................................................. 161 4. Davanın Sonucu ............................................................................................... 161 4.1. Çocuk Bakımından........................................................................................ 161 4.2. Ana Bakımından ........................................................................................... 162 5. Babalık Davasında Görevli ve Yetkili Mahkeme .......................................... 162 § 6. EVLÂT EDĠNME ........................................................................................ 163 I. Evlât Edinmenin Türleri ................................................................................. 163 II. Küçüklerin Evlât Edinilmesinin Koşulları .................................................. 164 A. Genel KoĢullar ................................................................................................ 164 1. Çocuğun Yüksek Yararına Uygun Olması .................................................... 164 2. Çocuğun BakılmıĢ ve EğitilmiĢ Olması .......................................................... 167 3. Diğer Çocukların Yararlarının Zedelenmemesi ........................................... 168 B. Özel KoĢullar ................................................................................................... 169 xviii 1. EĢlerin Birlikte Evlât Edinmesinde ................................................................ 170 1.1. EĢlerin Birlikte Evlât Edinme Zorunluluğu ............................................... 170 1.2. EĢlerin Birlikte Evlât Edinme KoĢulları ..................................................... 170 a. BeĢ Yıldan Beri Evli Olma ............................................................................. 170 b. Otuz YaĢını DoldurmuĢ Bulunma .................................................................. 170 1.3. EĢlerin Birlikte Evlât Edinme Gerekliliğinin Ġstisnaları ............................ 171 a. Birlikte Evlât Edinmenin Mümkün Olmaması .............................................. 171 b. Diğer EĢin Çocuğunu Evlât Edinmesi ........................................................... 171 2. Tek BaĢına Evlât Edinme ................................................................................ 171 C. Evlât Edinen ile Evlât Edinilen Arasında YaĢ Farkı.................................... 172 D. Çocuğun Rızası ............................................................................................... 172 E. Çocuğun Ana Babasının Rızası ...................................................................... 173 1. Kural ................................................................................................................. 173 2. Rızamın Verilme Yöntemi, Ġçeriği ve Geri Alınması ................................... 174 2.1. Rızanın Verilme Yöntemi ve ġekli .............................................................. 174 2.2. Rızanın Verilme Zamanı .............................................................................. 175 2.3. Rızanın Aranmaması .................................................................................... 176 2.4. Mahkemenin Rızanın Aranmamasına ĠliĢkin Kararı ................................. 178 F. Vesâyet Dairelerinin Ġzni ................................................................................ 179 III. Ergin ve Kısıtlıların Evlât Edinilmesi ......................................................... 179 A. Genel Bilgiler .................................................................................................. 179 B. Özel KoĢullar ................................................................................................... 180 1. Evlât Edinenin Altsoyunun Açık Rızasının Bulunması ................................ 180 2. Evlât Edinme Ġstemini Haklı Kılacak Sebeplerin Varlığı ............................. 180 3. Evlât Edinecek KiĢinin EĢinin Rızası ............................................................. 180 4. Küçüklerin Evlât Edinilmesine ĠliĢkin Hükümlerin Kıyasen Uygulanması ......................................................................................................... 181 IV. Evlât Edinmede Şekil ve Usul ....................................................................... 181 A. Yetkili ve Görevli KuruluĢlara BaĢvuru ........................................................ 182 1. Ülke Ġçi Evlât Edinmede BaĢvuru .................................................................. 182 2. Ülkelerarası Evlât Edinmede BaĢvuru ........................................................... 183 B. Mahkeme Kararı ............................................................................................. 185 1. Mahkemeye BaĢvuru ....................................................................................... 185 2. BaĢvurunun Ġncelenmesi ................................................................................. 186 3. Mahkemenin Karar Vermesi .......................................................................... 188 4. BaĢvurudan Sonraki DeğiĢiklikler .................................................................. 189 5. Nüfus Kütüğüne Kayıt ..................................................................................... 189 xix 6. Evlât Edinme Kayıtlarının Gizliliği ................................................................ 190 V. Evlât Edinmenin Sonuçları ............................................................................ 191 A. KiĢisel Sonuçlar ............................................................................................... 192 1. Soyadı ve Adı .................................................................................................... 192 2. VatandaĢlık ....................................................................................................... 193 3. Hısımlık............................................................................................................. 193 4. Bakım Yükümlülüğü ........................................................................................ 194 5. Velâyet .............................................................................................................. 194 6. Mirasçılık .......................................................................................................... 196 7. Nafaka Yükümlülüğü ...................................................................................... 196 8. Evlenme Yasağı ................................................................................................ 196 VI. Evlâtlık İlişkisinin Kaldırılması .................................................................. 197 A. Rızanın Bulunmaması .................................................................................... 197 B. Diğer Noksanlıklar .......................................................................................... 197 VII. Evlâtlık İlişkisinin Kaldırılmasının Sonuçları.......................................... 197 VIII. Evlâtlık İlişkisinin Kurulmasında Aracılık ............................................. 198 ÜÇÜNCÜ BÖLÜM SOYBAĞININ HÜKÜMLERĠ § 1. SOYBAĞININ GENEL HÜKÜMLERĠ ................................................... 199 I. Çocuğun Mirasçılığı ......................................................................................... 199 II. Çocuğun Bakım ve Eğitim Giderlerinin Karşılanması ............................... 200 A. Giderleri KarĢılamakla Yükümlü Olanlar .................................................... 200 B. Bakım ve Eğitim Giderlerinin Süresi ............................................................. 201 C. Dava Hakkı ...................................................................................................... 202 III. Kişisel İlişki Hakkı ....................................................................................... 203 A. KiĢisel ĠliĢki Hakkının Dayanağı .................................................................... 203 B. Yetkili ve Görevli Mahkeme .......................................................................... 204 C. KiĢisel ĠliĢki Hakkının Ġçeriği ve Düzenlemesi ............................................. 205 D. Çocuğun Dinlenmesi ...................................................................................... 208 xx E. KiĢisel ĠliĢki Hakkının Sınırlandırılması ........................................................ 213 F. KiĢisel ĠliĢki Hakkının Cebrî Ġcra Yoluyla Uygulanması .............................. 218 G. Çocuk ve Diğer Yakınları Arasındaki KiĢisel ĠliĢkiler ................................. 221 IV. Ana Baba ve Çocuklar Arasında Karşılıklı Yardım ve Saygı Görevi ........ 223 § 2. VELÂYET .................................................................................................... 223 I. Genel Bilgiler .................................................................................................... 223 II. Velâyetin Özellikleri ....................................................................................... 224 A. Velâyet Çocuğun Yararınadır ........................................................................ 224 B. Velâyet Bir Bütündür...................................................................................... 225 C. Velâyet Süreye Bağlıdır .................................................................................. 225 D. Velâyet Kamu Düzenine ĠliĢkindir ................................................................ 226 III. Velâyete Sahip Olanlar ................................................................................. 227 A. Ana Baba ......................................................................................................... 227 B. Üvey Ana veya Baba ....................................................................................... 227 C. Evlât Edinen .................................................................................................... 227 IV. Velâyet Altında Bulunanlar .......................................................................... 227 V. Velâyetin Kullanılması ................................................................................... 228 A. Ġlkeler ............................................................................................................... 228 1. Çocuğun Yüksek Yararına Uygun Kullanılması ........................................... 228 2. Çocuğun GörüĢlerinin Dikkate Alınması ...................................................... 228 B. Ana Babanın Evli Olmaları Durumunda Velâyetin Kullanılması ............... 229 C. Ana Babanın Ayrılmaları ve BoĢanmaları Durumunda Velâyetin Kullanılması .................................................................................................... 231 1. Ana Babanın Ayrılması Durumunda .............................................................. 231 2. Ana Babanın BoĢanması Durumunda ............................................................ 233 D. Ana Babanın Evli Olmaması Durumunda Velâyetin Kullanılması ............ 237 VI. Velâyetin Sona Ermesi .................................................................................. 239 A. Velâyetin Kanundan Dolayı Sona Ermesi .................................................... 239 B. Velâyetin Mahkeme Kararıyla Sona Ermesi ................................................. 240 VII. Velâyetin İçerdiği Yetkiler ve Görevler ...................................................... 240 A. Velâyetin Çocuğun KiĢi Varlığı Bakımından Ġçerdiği Yetkiler ve Görevler ................................................................................................................ 240 1. Çocuğa Bakma ve Onunla Birlikte YaĢama .................................................. 240 2. Çocuğu YetiĢtirme ve Eğitme ......................................................................... 242 2.1. Çocuğun Genel Eğitimi ................................................................................ 243 xxi 2.2. Çocuğun Meslekî Eğitimi ............................................................................. 245 2.3. Çocuğun Dinî Eğitimi ................................................................................... 246 3. Çocuğun Ana Babasının Sözünü Dinleme Yükümlülüğü ............................ 247 B. Velâyetin Çocuğun Medenî Durumu Bakımından Ġçerdiği Yetkiler ve Görevler ...................................................................................... 252 1. Çocuğun Öz Adının Konulması ...................................................................... 252 2. Çocuğun YerleĢim Yerinin Belirlenmesi ....................................................... 252 C. Velâyetin Çocuğun Malvarlığı Bakımından Ġçerdiği Yetki ve Görevler .... 252 1. Çocuk Mallarının Yönetimi ............................................................................ 253 1.1. Ana Babanın Birlikte Yönetimi ................................................................... 254 1.2. Yönetim Yetkisinin Ana Babadan Biri Tarafından Kullanılması ............. 255 1.3. Yönetim Hakkının Sona Ermesi .................................................................. 256 2. Çocuk Mallarını Kullanma Hakkı .................................................................. 257 3. Çocuk Mallarının Gelirinin Harcanması ....................................................... 258 4. Çocuk Mallarının Kısmen Sarfedilmesi ......................................................... 258 5. Para DıĢındaki Diğer Malların Sarfı ............................................................... 259 6. Çocuğun Serbest Malları ................................................................................. 260 6.1. Kazandırmalar ............................................................................................... 260 6.2. Saklı Pay ......................................................................................................... 260 6.3. Meslek ve Sanatın Ġcrası Ġçin Verilen Mal .................................................. 261 6.4. Çocuğun KiĢisel Kazancı .............................................................................. 261 7. Ana ve Babanın Sorumluluğu ......................................................................... 261 D. Çocuk Mallarının Korunması ........................................................................ 262 1. Genel Önlemler ............................................................................................... 262 2. Kayyım Tayini ................................................................................................... 263 E. Velâyetin Çocuğun Temsili Bakımından Ġçerdiği Yetki ve Görevler ......... 264 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 264 2. Ġlkeler ................................................................................................................ 265 3. Ana Babanın Temsil Yetkisinin Sınırları ....................................................... 266 3.1. Temsil Yetkisinin Sınırlandırılması ............................................................. 266 3.2. Temsil Yetkisinin Kaldırılması .................................................................... 267 4. Ana Babanın Temsil Yetkisinden Doğan Sorumlulukları ............................ 267 xxii 5. Çocuğun Bütün Malvarlığı Ġle Sorumlu Tutulduğu Haller .......................... 267 6. Çocuğun Aileyi Temsili ................................................................................... 268 § 3. MEDENĠ KANUNA GÖRE ÇOCUĞUN KĠġĠVARLIĞININ KORUNMASI ............................................................................................. 268 I. İlkeler ................................................................................................................ 269 A. Çocuğun Yüksek Yararı (Güvenliği) Ġlkesi .................................................. 269 B. Tamamlayıcı Olma Ġlkesi ................................................................................ 270 C. Ölçülülük Ġlkesi (Orantılılık Ġlkesi) ............................................................... 270 D. Yardımcı Olma Ġlkesi ..................................................................................... 271 II. Koruma Önlemleri ......................................................................................... 271 A. Genel Bilgiler .................................................................................................. 271 B. BaĢvuruda Bulunabilecek KiĢiler ................................................................... 272 C. Görevli ve Yetkili Mahkeme .......................................................................... 273 D. Önlemlerin Alınmasında Ġzlenecek Usul ...................................................... 274 III. Alınabilecek Koruma Önlemleri .................................................................. 277 A. Uygun Önlemler (TMK m.346) ..................................................................... 277 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 277 2. KoĢulları............................................................................................................ 278 3. Alınabilecek Önlemler .................................................................................... 279 3.1. Rehberlik ve Yardım .................................................................................... 279 3.2. Uyarıda Bulunma .......................................................................................... 280 3.3. Ana Babaya Emir ve Direktif Verilmesi ..................................................... 280 3.4. Ana Babanın Denetime Tabi Tutulması ..................................................... 281 3.5. Eğitim Kayyımı Atanması............................................................................. 282 B. Çocuğun Ana Babadan Alınması ................................................................... 285 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 285 2. KoĢulları............................................................................................................ 286 2.1. Çocuğun Bedensel ve Zihinsel GeliĢiminin Tehlikeye DüĢmesi ............... 286 2.2. Çocuğun Manen TerkedilmiĢ Olması ......................................................... 288 2.3. Çocuğun, Ailenin Huzurunu Katlanılamayacak Derecede Bozması ........ 289 3. Çocuğun YerleĢtirilmesi .................................................................................. 290 4. YerleĢtirilmenin Hüküm ve Sonuçları ............................................................ 291 5. Önlem Kararının DeğiĢtirilmesi veya Kaldırılması ....................................... 293 C. Velâyetin Kaldırılması .................................................................................... 294 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 294 xxiii 2. Velâyetin Kaldırılmasının KoĢulları ............................................................... 297 2.1. Velâyet Görevinin Gereği Gibi Yerine Getirilmemesi .............................. 297 2.2. Ana Babanın Çocuğa Yeterli Ġlgiyi Göstermemesi .................................... 300 2.3. Ana Babanın Görevlerini Ağır Biçimde Savsaklaması .............................. 302 2.4. Velâyete Sahip Ana veya Babanın Tekrar Evlenmesi ............................... 304 2.5. Ana Babanın Kasten ĠĢlenen Bir Suçtan Dolayı Hapis Cezasına Mahkûm Olması .......................................................................................... 305 3. Velâyetin Kaldırılmasının Sonuçları ............................................................... 306 3.1. Çocuğa Vasî Atanması ................................................................................. 306 3.2. Durumun DeğiĢmesi ..................................................................................... 307 DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ÇOCUĞUN VESÂYET KURUMU YOLUYLA KORUNMASI VE HAKLARI § 1. VESÂYETĠN ANLAMI, VELÂYET ĠLE FARKI VE ÇEġĠTLERĠ ..... 309 I. Vesâyetin Anlamı .............................................................................................. 309 II. Vesâyet İle Velâyet Arasındaki Farklar ........................................................ 309 III. Vesâyetin Çeşitleri ........................................................................................ 311 A. Kamusal Vesâyet ............................................................................................. 311 B. Özel Vesâyet (Aile Vesâyeti) ......................................................................... 311 C. Resmî Vesâyet (Meslekî Vesâyet – Amtsvormundschaft) ........................... 312 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 312 2. Resmî ve Alelade (Özel veya Normal) Vasînin Küçük KarĢısındaki Hukuksal Durumu ........................................................................................... 313 3. Resmî Vasî ile Alelâde Vasî Arasındaki Farklar........................................... 314 4. Resmî Vesâyetin Hukukî Dayanağı ................................................................ 315 5. Resmi Vasînin Görevleri ................................................................................. 315 6. Resmî Vesâyetin Değerlendirilmesi ............................................................... 316 IV. Vesâyet Organları .......................................................................................... 318 A. Aslî Vesâyet Organları ................................................................................... 318 1. Vesâyet Daireleri ............................................................................................. 318 2. Vasî ................................................................................................................... 318 xxiv 3. Kayyım .............................................................................................................. 319 B. Yardımcı Vesâyet Organları ........................................................................... 319 § 2. ÇOCUĞUN VESÂYET ALTINA ALINMASI ........................................ 320 I. Çocuğun Vesâyet Altına Alınma Nedenleri .................................................... 320 A. Ana Babanın Ölümü ....................................................................................... 321 1. Evlilik Devam Ederken Ölüm......................................................................... 321 2. BoĢanmadan Sonra Ölüm ............................................................................... 321 3. Evli Olmayan Ana ya da Babanın Ölümü ...................................................... 322 4. Evlât Edinenin Ölümü ..................................................................................... 322 B. Velâyete Sahip Ana ya da Babanın Kayıplığı ............................................... 322 C. Velâyetin Kaldırılması .................................................................................... 322 1. Evlilik Devam Ederken ................................................................................... 322 2. Velâyete Sahip Ana ya da Babanın Tekrar Evlenmesi ................................. 323 II. Çocuğa Vasî Atanması.................................................................................... 323 A. Çocuğun Yasal Temsilcisiz Kaldığının Bildirilmesi ..................................... 323 B. Vasînin Seçimi ................................................................................................. 323 1. Vesâyet Görevine Genel uygunluk ................................................................. 324 2. Vasîde Çocuklar Ġçin Aranacak Özel Uygunluk ........................................... 325 3. Ana Babanın Ġsteği ve Hısımların Öncelik Hakkı ......................................... 326 3.1. Çocuğun ve Ana Babanın Ġsteği................................................................... 326 3.2. Hısımların Öncelik Hakkı ............................................................................ 327 4. Vasiliği Kabul Zorunluluğu............................................................................. 328 III. Vasînin Görevleri .......................................................................................... 328 A. Vasînin ĠĢe BaĢlarken Görevleri .................................................................... 329 B. Vasînin Vesâyetin Devamı Sırasında Görevleri ........................................... 330 1. Çocuğun KiĢiliğine Özen Görevi .................................................................... 330 1.1. Çocuğun Bakımına Özen.............................................................................. 330 1.2. Çocuğun Eğitimine Özen ............................................................................. 331 1.3. Çocuğun Vasînin Sözünü Dinleme Yükümlülüğü ..................................... 333 2. Vesâyet Altındaki Çocuğun Koruma Amacıyla Özgürlüğünün Kısıtlanması .......................................................................................................... 333 2.1. Genel Bilgiler ................................................................................................ 333 2.2. ġartları............................................................................................................ 334 a. Özgürlüğün Kısıtlanması Son Çare Olmalıdır ............................................... 334 xxv b. Özgürlüğün Kısıtlanması Çocuğun Eğitimi Ġçin Gerekli Olmalıdır ............ 334 c. Çocuk Uygun Bir Kuruma YerleĢtirilmelidir ................................................ 335 2.3. Yetkili Mahkeme .......................................................................................... 335 2.4. Usul ................................................................................................................ 336 a. Bilgilendirme ve Dinleme................................................................................ 336 b. Karara Ġtiraz Edilebileceğini Bildirme ........................................................... 337 c. Ġtirazını Yetkili Makama UlaĢtırma ............................................................... 338 d. Resmî Sağlık Kurulu Raporu Alma ............................................................... 338 e. Karara Ġtiraz ..................................................................................................... 338 3. Vasinin Çocuğun Mallarını Yönetme Görevi................................................ 339 4. Vasinin Çocuğu Temsil Etme Görevi............................................................. 339 C. Vasîlik Ücreti................................................................................................... 340 IV. Vesâyet Organlarının Sorumluluğu ............................................................. 340 A. Vasînin Sorumluluğu ...................................................................................... 340 B. Devletin Sorumluluğu ..................................................................................... 341 1. Devletin Doğrudan Sorumluluğu ................................................................... 341 2. Devletin Ġkinci Derecede Sorumluluğu ......................................................... 341 C. Sorumluluk Davasında ZamanaĢımı.............................................................. 341 1. Olağan ZamanaĢımı ......................................................................................... 341 2. Olağanüstü ZamanaĢımı.................................................................................. 342 V. Vesâyetin Sona Ermesi ................................................................................... 342 A. Vesâyeti Gerektiren Hallerin Sona Ermesi .................................................. 342 B. Vasîlik Sıfatının Sona Ermesi ......................................................................... 342 C. Vesâyetin Sona Ermesinin Sonuçları ............................................................ 343 1. Sulh Hâkimine Rapor ve Kesin Hesap Vermek ............................................ 343 2. Rapor ve Kesin Hesabın Ġncelenip Onaylanması .......................................... 343 xxvi ÜÇÜNCÜ KISIM KAMU HUKUKUNDA ÇOCUK HAKLARI BİRİNCİ BÖLÜM ÇOCUĞUN ANAYASAL TEMEL HAKLARI § 1. TEMEL HAK VE TEMEL HAK KULLANMA EHLĠYETĠ ................. 347 I. Temel Hak Ehliyeti........................................................................................... 347 II. Temel Hak Kullanma Ehliyeti ....................................................................... 348 A. Temel Hak Kullanma Ehliyetinin KoĢulları ................................................. 348 B. Temel Hakların Sınırlandırılması .................................................................. 349 1. Yasal Temel ...................................................................................................... 350 2. Kamu Yararı ..................................................................................................... 351 3. Ölçülülük Ġlkesi ................................................................................................ 351 § 2. ÇOCUĞUN KĠġĠSEL TEMEL HAKLARI .............................................. 352 I. Yaşama Hakkı .................................................................................................. 353 II. Beden Bütünlüğü ve Bedenin Saldırıya Karşı Korunma Hakkı ................ 354 III. Özel Yaşamın Gizliliği ve Haberleşme Özgürlüğünün Korunması Hakkı..................................................................................................................... 358 IV. Eşit Muamele Görme ve Ayrımcılıktan Korunma Hakkı .......................... 360 V. Düşünme ve Düşüncelerini Açıklama Hakkı ................................................ 362 VI. İnanç ve Din Özgürlüğü Hakkı..................................................................... 366 VII. Dernek Kurma ve Toplanma Hakkı ........................................................... 368 § 3. ÇOCUĞUN EKONOMĠK SOSYAL VE KÜLTÜREL HAKLARI ...... 368 I. Çocuğun Sağlık Hakkı ..................................................................................... 369 A. Anne ve Çocuk Sağlığına ĠliĢkin Göstergeler ............................................... 371 B. Çevre Sağlığı .................................................................................................... 373 II. Çocuğun Sosyal Güvenlik Hakkı ................................................................... 373 § 4. ÇOCUĞUN KÜLTÜREL HAKLARI ...................................................... 376 I. Çocuğun Eğitim Hakkı .................................................................................... 376 A. Eğitim Hakkının Önemi ................................................................................. 376 B. 1982 Anayasası’nın Eğitime ĠliĢkin Ġlkeleri ................................................... 377 1. Genellik, Zorunluluk ve Parasızlık ................................................................. 377 2. Fırsat ve Olanak EĢitliği .................................................................................. 378 3. ÇağdaĢ Bilim ve Eğitim Esaslarına Uygunluk ............................................... 381 4. Eğitim ve Öğrenim Özgürlüğü ve Anayasaya Sadakat Ödevi ...................... 382 5. Zorunlu Din Kültürü ve Ahlâk Öğretimi ....................................................... 382 xxvii 6. Eğitim ve Öğretim Kurumlarında Yapılabilecek Faaliyetler ....................... 383 7. Eğitim Hakkının Mutlaklığı ............................................................................ 384 8. Özel Okulların Bağlı Olduğu Esaslar ............................................................. 385 9. Azınlık ve Yabancıların Eğitim Hakkı ........................................................... 385 10. Türkçeden BaĢka Dil Yasağı ......................................................................... 386 11. Yabancı Dilde Eğitim ve Öğretim ................................................................ 387 12. Çocuğun Güvenli ve Sağlıklı Bir Okul Ortamında Eğitim Görme Hakkı........................................................................................................ 387 C. Millî Eğitim Temel Kanunu’na Göre Eğitim Sisteminin Yapısı, Amaçları ve Genel Ġlkeleri ............................................................................ 393 1. Eğitim Sisteminin Yapısı ................................................................................. 393 2. Millî Eğitimin Genel Amaçları ....................................................................... 397 2.1. YurttaĢlık Eğitimi.......................................................................................... 397 2.2. KiĢilik Eğitimi ................................................................................................ 398 2.3. Meslek Eğitimi .............................................................................................. 398 3. Millî Eğitimin Temel Ġlkeleri .......................................................................... 399 D. Engelli Çocukların Eğitim Hakkı .................................................................. 400 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 400 2. Özel Eğitimin Ġlkeleri ...................................................................................... 402 3. Özel Eğitim Gerektiren Çocukların Tanılanması, Değerlendirilmesi ve YerleĢtirilmesi ................................................................................................ 405 II. Çocuğun Bilgi Edinme ve Zararlı Yayınlara Karşı Korunma Hakkı ........ 407 A. Çocuğun Bilgi Edinme Hakkı ........................................................................ 407 B. Çocuğun Zararlı Yayınlardan Korunma Hakkı ............................................ 411 1. Aileye ve Öğretmenlere DüĢen Görevler ...................................................... 415 2. Medya KuruluĢlarına DüĢen Görevler ........................................................... 416 3. Devlete DüĢen Görevler .................................................................................. 419 III. Çocuğun Çocuk Olma ve Sağlıklı Bir Çevrede Yaşama Hakkı ................. 424 A. Çocuğun Çocuk Olma Hakkı ......................................................................... 424 B. Çocuğun Sağlıklı ve Dengeli Bir Çevrede YaĢama Hakkı ........................... 426 1. Çevre Sorunlarının Çocuk Üzerindeki Etkisi ................................................ 427 2. Eğitim Yoluyla Çocuklara Çevre Bilincinin Kazandırılması ........................ 428 3. Ailenin Fizikî ve Kültürel Çevresinin Düzenlenmesi .................................... 431 4. Okulun Fizikî ve Kültürel Çevresinin Düzenlenmesi ................................... 432 5. Genel Fizikî ve Kültürel Çevrenin Düzenlenmesi ........................................ 432 xxviii İKİNCİ BÖLÜM ÖZEL OLARAK KORUNMASI GEREKEN ÇOCUKLARIN HAKLARI § 1. KORUNMA ĠHTĠYACI OLAN ÇOCUKLARIN HAKLARI ............... 437 I. Devletin Çocuk Koruma Politikası ve Tarihî Gelişim .................................. 437 A. Sosyal Politika ve Çocuk Koruma Politikası Kavramları ............................. 437 B. Sosyal Yardım ve Sosyal Hizmet Kavramları ................................................ 439 II. Türkiye’de Çocuk Koruma Sistemi ............................................................... 441 A. Cumhuriyet’ten Önce ..................................................................................... 442 B. Cumhuriyet’ten Sonra ..................................................................................... 445 III. Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı ........................................................... 447 IV. Çocuk Koruma Hizmetlerinde Koordinasyon Strateji Belgesi ve Uygulama Planları (2014-2019) ......................................................................... 448 A. Çocuk Korunma Hizmetlerinde Strateji Belgesi ......................................... 448 B. Strateji Belgesi Uygulama Planları ............................................................... 451 V. Korunma İhtiyacı Olan Çocuk Kavramı ve Bu Çocuklarla İlgili İşlemler ...................................................................................................... 454 A. Korunma Ġhtiyacı Olan Çocuk Kavramı ...................................................... 454 B. Korunma Ġhtiyacı Olan Çocuklarla Ġlgili ĠĢlemler ....................................... 454 1. Korunma Ġhtiyacı Olan Çocukların Bildirimi ................................................ 454 2. Korunma Kararının Alınması ......................................................................... 455 3. Korunma Kararının Kaldırılması .................................................................... 456 VI. Korunmaya İhtiyacı Olan Çocuklara Sunulan Hizmet Modelleri ................................................................................................. 457 A. Öz Aile Yanında Bakım Hizmeti ................................................................... 457 B. Koruyucu Aile Hizmeti ................................................................................... 459 C. Kurum Bakımı ................................................................................................. 461 1. Kurum Bakımının Değerlendirilmesi ............................................................. 461 2. Kurum Türleri .................................................................................................. 462 2.1. KıĢla Tipi Kurumlar ..................................................................................... 462 2.2. Ev Tipi Kurumlar ......................................................................................... 465 D. Çocuk Destek Merkezleri .............................................................................. 467 VII. Çocuk Korunma Kanunu’na Göre Çocuğun Korunması ......................... 468 A. Destekleyici ve Koruyucu Tedbirler ............................................................. 470 xxix 1. DanıĢmanlık Tedbiri ....................................................................................... 470 2. Eğitim Tedbiri ................................................................................................. 471 3. Bakım Tedbiri .................................................................................................. 471 4. Sağlık Tedbiri .................................................................................................. 472 5. Barınma Tedbiri .............................................................................................. 472 B. Koruma Sürecinin BaĢlatılması ve Tedbirlerin Alınması............................. 473 1. Kuruma Bildirim ve AraĢtırma ....................................................................... 473 2. Korunma Tedbirlerinin Alınması ................................................................... 474 2.1. Acil Korunma Kararı Alınması .................................................................... 474 2.2. Koruyucu Destekleyici Tedbir Kararının Alınması .................................... 474 C. Tedbir Kararının Kaldırılması ve Sona Ermesi ............................................ 475 D. Tedbir Kararının Gönderilmesi ve Uygulanması ......................................... 476 VIII. Çocuk Koruma Sisteminin Değerlendirilmesi ........................................ 477 § 2. ÇALIġAN ÇOCUKLARIN HAKLARI .................................................... 481 I. Çocuk ve Genç İşçiliği Sorunu ........................................................................ 482 II. Çocuk İşçiliğinin Tarihsel Gelişimine Kısa Bir Bakış ................................ 483 A. Sanayi Devriminden Önce ............................................................................. 483 B. Sanayi Devrimi ve Sonrası .............................................................................. 483 III. Çocukları Çalışmaya İten Nedenler ............................................................ 485 A. Yoksulluk ......................................................................................................... 485 B. Eğitimle Ġlgili Nedenler .................................................................................. 485 C. Göçler............................................................................................................... 486 D. Geleneksel BakıĢ Açısı ve Ailenin Rolü ....................................................... 486 E. Çocuk ĠĢ Gücüne Olan Talep ......................................................................... 486 F. Mevzuatın Eksiklikleri ve Etkin Uygulanmaması ......................................... 487 IV. Çalışmanın Çocuk Üzerindeki Etkileri........................................................ 487 A. Çocuğun Fiziksel Sağlık ve GeliĢimi Üzerindeki Etkileri ............................ 487 B. Çocuğun Ruh Sağlığı Üzerindeki Etkileri ..................................................... 488 C. Çocuğun Eğitimi Üzerindeki Etkileri ............................................................ 489 D. Çocuğun KiĢisel ve Sosyal GeliĢimi Üzerindeki Etkileri ............................. 489 V. Çalışma Ortamına Göre Çocuk İşçiliği ......................................................... 489 A. Tarım Alanında ............................................................................................... 489 B. Sanayi Alanında ............................................................................................... 489 C. Hizmet Alanında ............................................................................................. 490 D. Ev ĠĢlerinde ÇalıĢma ....................................................................................... 490 xxx E. Sokakta ÇalıĢma .............................................................................................. 490 VI. Çalışan Çocukların Haklarına İlişkin Uluslararası Düzenlemeler .......... 493 A. Genel Hükümler ............................................................................................. 493 B. Uluslararası ÇalıĢma Örgütü’nün ÇalıĢmaları (ILO) ................................... 495 1. SözleĢmeler ....................................................................................................... 495 1.1. Asgari ÇalıĢma YaĢına ĠliĢkin 138 Sayılı SözleĢme .................................... 495 1.2. En Kötü Biçimlerdeki Çocuk ĠĢçiliğinin Önlenmesi ve Ortadan Kaldırılmasına ĠliĢkin 182 Sayılı Acil Eylem SözleĢmesi .......................... 495 2. ILO-IPEC Programı ........................................................................................ 497 VII. Türk İş Hukukunda Çocuk ve Genç İşçilerin Hakları .............................. 498 A. Çocuk ve Genç ĠĢçi Kavramları ..................................................................... 499 B. ĠĢ Güvenliği ve Çocuk ĠĢ Gücü Ġstismarı Kavramları ................................... 499 C. Çocuk ve Genç ĠĢçileri Koruyucu Haklar...................................................... 500 1. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin Asgarî ÇalıĢma YaĢı Bakımından Korunma Hakları ................................................................................................. 500 1.1. ĠĢ Kanunu Kapsamındaki ĠĢlerde ÇalıĢma YaĢı ......................................... 500 a. Normal ve Hafif ĠĢlerde ÇalıĢma .................................................................. 500 b. Yeraltı ve Su Altı ĠĢleri ................................................................................... 502 c. Diğer ĠĢler ....................................................................................................... 502 1.2. ĠĢ Kanunu DıĢındaki ĠĢler ............................................................................. 503 a. Borçlar Kanunu Kapsamındaki ĠĢler ............................................................. 503 b. Turizm ve Eğlence iĢleri ................................................................................. 503 2. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin Sağlık ve ĠĢ Güvenliği Bakımından Korunma Hakları............................................................................................................. 503 2.1. ĠĢverenler Tarafından Çocuk ĠĢçilere Yönelik ve Risk Değerlendirmesi Yapılması ..................................................................................................... 504 2.2. Sağlık Yoklaması ........................................................................................... 505 2.3. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin Kendilerine Uygun ĠĢe YerleĢtirilmeleri ve Tehlikelere KarĢı Korunmaları .................................................................. 505 2.4. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ve Ana Babalarının Eğitilmeleri ......................... 506 3. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ÇalıĢma KoĢulları Bakımından Korunma Hakları .................................................................................................................. 507 3.1. Normal ĠĢ Süresi............................................................................................ 507 3.2. Fazla ÇalıĢma ................................................................................................ 508 3.3. Dinlenme Hakkı ............................................................................................ 508 xxxi a. Ara Dinlenmesi ................................................................................................ 509 b. Gece Dönemi, Hafta Tatili, Ulusal Bayram ve Genel Tatil Günlerinde Dinlenme......................................................................................................... 509 c. Yıllık Ücretli Ġzin ............................................................................................. 510 4. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin Kimlik Hakları ........................................................ 510 5. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin ĠĢ Yerinde ġiddete KarĢı Korunma Hakları ......... 510 6. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin Sosyal Güvenlik Hakkı ........................................... 512 7. Çocuk ve Genç ĠĢçilerin Sendikal Hakları ..................................................... 512 VIII. Çırak Çocukların ve Gençlerin Hakları ................................................... 513 A. Çıraklık Kavramı ............................................................................................. 513 B. Çırakların Tabi Olacağı Mevzuat ................................................................... 514 C. Çırakların ÇalıĢma KoĢulları .......................................................................... 515 § 3. ÇOCUĞUN ĠSTĠSMARDAN VE ĠHMALDEN KORUNMA HAKKI ................................................................................................................. 516 I. Psiko-Sosyal Açıdan Çocuk İstismarı ve İhmali ........................................... 517 A. Çocuk Ġstismarı ve Ġhmalinin Tanımı ............................................................ 517 B. Çocuk Ġstismarı ve Ġhmalinin Türleri ............................................................ 518 1. Fiziksel Ġstismar ve Ġhmal ................................................................................ 518 2. Duygusal Ġstismar ve Ġhmal ............................................................................. 519 3. Cinsel Ġstismar .................................................................................................. 520 C. Çocuk Ġstismarı ve Ġhmalinin Nedenleri ....................................................... 522 D. Ġstismar ve Ġhmali Bildirim Yükümlülüğü .................................................... 523 E. Çocuklara Yönelik Ġstismar ve ġiddet Eylemlerine ĠliĢkin Sayısal Veriler ve Alınması Gerekli Önlemler ......................................................... 525 1. Sayısal Veriler .................................................................................................. 525 2. Alınması Gerekli Önlemler ............................................................................. 527 II. Çocuğun İhmal, İstismar ve Şiddet Suçlarına Karşı Ceza Hukukunda Korunması ...................................................................................................... 529 A. Çocuğun YaĢam Hakkı ve Vücut Dokunulmazlığının Korunması ............. 529 1. YaĢam Hakkının Korunması ........................................................................... 529 2. Vücut Dokunulmazlığının Korunması ........................................................... 530 B. Çocuğun Cinsel Dokunulmazlığının Korunması .......................................... 532 1. Çocukların Cinsel Ġstismarı Suçu .................................................................... 532 1.1. Genel Olarak ................................................................................................. 532 1.2. Çocukların Cinsel Ġstismar Suçu ................................................................. 533 xxxii 1.3. Anayasa Mahkemesi Kararlarının Değerlendirilmesi .............................. 537 2. ReĢit Olmayanla Cinsel ĠliĢki Suçu................................................................. 538 C. Çocuğun Kötü Muamele Suçuna KarĢı Korunması ..................................... 539 D. Çocuğun Disiplin Yetkisinin Kötüye Kullanılması Suçuna KarĢı Korunması ....................................................................................................... 543 E. Çocuğun Kaçırılma ve Alıkonulma Suçuna KarĢı Korunması .................... 544 F. Çocuğun Aile Hukukundan Kaynaklanan Yükümlülüğün Ġhlâli Suçuna KarĢı Korunması ............................................................................................. 545 G. Çocuğun Dilencilik Suçuna KarĢı Korunması .............................................. 545 H. Çocuğun Terk Suçuna KarĢı Korunması ...................................................... 545 I. Çocuğun Cinsel Sömürü Suçlarına Karşı Korunması ................................. 546 1. Çocuk FuhĢu ..................................................................................................... 546 2. Çocuk Pornografisi .......................................................................................... 548 3. Çocuğun FuhuĢ ve Pornografide Kullanılmak Amacıyla Kaçırılması ......... 550 J. Çocuğun Alkol ve BaĢka Tür Madde Tüketimine KarĢı Korunması ........... 552 1. Yasal Düzenlemeler ........................................................................................ 552 2. Çocuklarda Madde Kullanımı ve Nedenleri .................................................. 554 § 4. SUÇA SÜRÜKLENEN ÇOCUKLARIN HAKLARI ............................. 556 I. Çocuk Suçluluğunun Tarihçesi ....................................................................... 557 II. Çocukları Suça Sürükleyen Nedenler ........................................................... 559 III. Çocuk Adalet Sistemine İlişkin Uluslararası Kurallar ............................. 560 IV. Türkiye’de Çocuk Adalet Sistemi ................................................................. 564 A. Türk Ceza Kanunu’na Göre Çocukların Ceza Sorumluluğu ...................... 564 1. Fiili ĠĢlediği Sırada Oniki YaĢını DoldurmamıĢ Çocuklar ............................ 565 2. Fiili ĠĢlediği Sırada Oniki YaĢını DoldurmuĢ OnbeĢ YaĢını DoldurmamıĢ Çocuklar.................................................................................. 565 3. Fiili ĠĢlediği Sırada OnbeĢ YaĢını DoldurmuĢ Onsekiz YaĢını DoldurmamıĢ Çocuklar.................................................................................. 566 B. Çocuk Koruma Kanunu’na Göre Suça Sürüklenen Çocukların Yargılanması ........................................................................................................ 569 1. Çocuk Yargılamasının Temel Ġlkeleri ............................................................ 569 2. Çocukları Yargılayan Kurumlar ..................................................................... 572 2.1. Çocuk Mahkemesi ........................................................................................ 573 2.2. Çocuk Ağır Ceza Mahkemesi ...................................................................... 573 2.3. Hâkimlerde Aranacak Nitelikler ................................................................. 574 xxxiii 3. Çocuk Mahkemelerine Yardımcı Kurumlar .................................................. 574 3.1. Kolluğun Çocuk Birimi ................................................................................. 574 3.2. Cumhuriyet Savcılığı Çocuk Bürosu ............................................................ 576 3.3. Savunma ......................................................................................................... 577 3.4. Sosyal ÇalıĢma Görevlileri ........................................................................... 577 3.5. Denetim Görevlileri ...................................................................................... 578 C. Ceza Sorumluluğu Olmayan Çocuklara Uygulanacak Güvenlik Tedbirleri .............................................................................................................. 580 D. Suça Sürüklenen Çocuklar Hakkında Özel Koruma Tedbirleri ................. 581 1. Yakalama .......................................................................................................... 581 2. Tutuklama ve Adli Kontrol ............................................................................. 582 2.1. Tutuklama...................................................................................................... 582 2.2. Adli Kontrol .................................................................................................. 583 E. Çocuk Mahkemelerinde Uygulanacak Özel Usul Kuralları ........................ 584 1. SoruĢturma ....................................................................................................... 585 2. Kamu Davasının Açılmasının Ertelenmesi .................................................... 586 3. KovuĢturma ...................................................................................................... 587 4. Sosyal Ġnceleme ................................................................................................ 588 5. Hükmün Açıklanmasının Geri Bırakılması ................................................... 590 6. UzlaĢma ............................................................................................................ 591 6.1. Genel Bilgiler ................................................................................................ 591 6.2. Türk Çocuk Adalet Sisteminde UzlaĢma .................................................... 593 F. Cezaların ve Güvenlik Tedbirlerinin Yerine Getirilmesi ............................. 595 1. Genel Bilgiler ................................................................................................... 595 2. Çocukların Cezalarının Ġnfaz Edileceği Kurumlar ........................................ 596 3. Çocuk Hükümlüler Hakkında Uygulanacak Disiplin Tedbirleri ve Cezaları ................................................................................................................. 598 3.1. Disiplin Tedbirleri ......................................................................................... 598 3.2. Disiplin Cezaları............................................................................................ 598 3.3. Disiplin Cezalarının Kaldırılması ................................................................ 599 4. Ödüllendirme ................................................................................................... 599 5. Ceza Ġnfaz Kurumlarındaki Hükümlülerin Hakları, Güvenceleri ve Kısıtlamalar ..................................................................................................... 600 5.1. Çocukların Dolaylı Yararlanabileceği Hükümler ...................................... 600 5.2. Sadece Çocukların Yararlanabileceği Hükümler ....................................... 601 xxxiv 6. Çocuklar Hakkında Hükmedilen Para Cezasının Ġnfazı ............................... 602 7. Adli Sicil Kayıtları ............................................................................................ 602 G. Suça Sürüklenen Çocuklar Hakkında Sayısal Veriler ve Değerlendirme................................................................................................. 603 SONUÇ, GENEL DEĞERLENDĠRME VE ÖNERĠLER ............................ 609 KAYNAKÇA ....................................................................................................... 615 xxxv GĠRĠġ ÇOCUK HUKUKU VE ÇOCUK HAKLARININ ÖNEMİ, KONUSU, KAYNAKLARI VE HUKUK SİSTEMİNDEKİ YERİ §1. ÇOCUK HUKUKU VE ÇOCUK HAKLARININ ÖNEMĠ, KONUSU, KAYNAKLARI, ÖZELLĠKLERĠ VE HUKUK SĠSTEMĠNDEKĠ YERĠ I. Çocuk Hukuku ve Çocuk Haklarının Önemi ve Konusu A. Çocuk Hukuku ve Çocuk Haklarının Önemi Çocuk masum, duyarlı, bağımlı ve gelişmekte olan bir insan varlığıdır; aynı zamanda da meraklı, canlı ve umut doludur. Bu dönemini oynayarak, öğrenerek ve gelişerek geçirirse hem kendisi mutlu olur, hem de ileride toplumun refahı ve mutluluğuna katkı sağlar. Bu nedenle, ülkeler gelişmek, barış ve refah içinde yaşamak istiyorlarsa çocukların sağlıklı büyümelerine ve yetenekleri doğrultusunda gelişmelerine önem vermek zorundadırlar. Çocuğun korunması, onun “bir insan” olarak sevgi ve şefkate lâyık olması yanında, toplumun da bir parçası olması fikrine dayanır.1 Bir toplumda çocuklar kötü muamele görmekte, ihmal ve istismar edilmekte ise, o toplumun kültürü geri kalmış bir kültür olarak değerlendirilebilir. Buna karşın, çocuklara değer veren, onlara sağlıklı gelişme olanakları sağlayan toplumların ileri bir kültür düzeyinde oldukları söylenebilir.2 Çağdaş uygarlığın ve toplumun bu kadar önemli bir unsuru olan çocuğun yetişmesi, bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlâkî gelişimi ile ilgili eğitsel önlemlerin alınması yanında, onun aile ve toplum içindeki yerini düzenleyen hukuk kurallarına da bağlıdır. Çünkü, gereksinimleri karşılanmamış, haklarından yoksun bırakılmış, üzerinde doğal güçsüzlüğü dolayısıyla ana babanın, öğretmenin, işverenin, polisin, savcının ve hâkimin her türlü baskıda bulunabileceği bir nesne olarak algılanan çocuğun, hukuk kurallarıyla korunması gerekir. Bu kuralların çocuğun onuru, saygınlığı ve özgürlüklerine uygun olmasında, çocuğun olduğu kadar toplumun da yararı vardır. İşte bu nedenledir ki çocuk eski devirlerden bu yana hukuku ilgilendir1 2 ĠNAN (1968), s.9. ROMA (1966), s.44. 2 Çocuk Hukuku miştir.3 Bununla birlikte çocuk haklarını konu alan ve bu hakları ulusal ve uluslararası alanda hukuksal güvenceye kavuşturmayı amaçlayan çocuk hukuku yeni bir bilim dalıdır. Gerçekten, hukukun sadece güçlülerin haklarını koruyan kurallar olmaktan çıkarak, güçsüzlerin, özellikle de korunma gereksinimi içinde bulunan kişilerin haklarıyla ilgilenmeye başlamasıyla, çocuklar hukukun başlıca düzenleme konusunu oluşturmuşlardır. B. Çocuk Hukuku ve Çocuk Hakları Kavramları 1. Çocuk Hukuku Kavramı Hukuk, toplumsal hayatı düzenleyen ve uyulması kamu gücüyle desteklenen kuralların bütünüdür. Çocuk hukuku ise, hukukun çocuklara özgü, diğer bir deyişle çocuk haklarını düzenleyen dalıdır. 4 Çocuğun bedensel, düşünsel ve duygusal gelişimi sevgi dolu, sıcak bir ortamda yetişmesine bağlıdır. Böyle bir ortamı sağlayan temel topluluk ailedir. Başka hiç bir sosyal ve hukuksal yapı ailede olduğu gibi doğrudan ve doğal temele dayanmaz. İşte bu nedenledir ki çocuğun yetiştirilmesi tarihin ilk devirlerinden bu yana ana babanın ahlâkî görevi sayılmış, çocukların yetiştirilmesi ve korunması yüzyıllar boyunca aileye ait olmuştur. Bu görev, 19. yüzyılda Avrupa’da ulusal düzeyde yapılan önemli kanun düzenlemeleri ile ana babanın hukuki görevi haline de gelmiştir. Nitekim ana-baba ve çocuklar arasındaki ilişkiler Medenî Kanunlarda özel hukuk çerçevesi içerisinde düzenlenmiştir. Bu nedenle çocuk hukuku dar anlamıyla ana baba ve çocuklar arasındaki hakları, görevleri ve ilişkileri düzenleyen kurallardan oluşur. Çocuk ana babasından görevlerini yerine getirmelerini nasıl isteyecektir? İşte bu noktada devletin çocuğa karşı yükümlülükleri başlamaktadır. Çocuğa, hukuk kuralları ile ana babasına karşı haklar tanımış olan devlet, bu hakların gerçekleştirilmesini de sağlamak, çocuğun korunması ile ilgili bir sorundan haberdar olduğunda, yasal koşulların bulunması durumunda kendiliğinden müdahale etmek ve çocuğu korumakla yükümlüdür. Ancak, modern devletin çocuğa karşı görevi bedensel, duygusal, zihinsel ve ahlâkî güvenliğine, diğer bir deyişle “yüksek yararına” özen göstermek bakımından yalnızca ana babayı desteklemek ve denetlemek değildir. Devlet aynı zamanda çocukların yetenekleri doğrultusunda gelişmelerini güvence altına almak, onların ekonomik ve sosyal refahını da sağlamak zorundadır. Şu halde çocuk hukukunun konusuna, çocuğun ana babasına karşı 3 4 ĠNAN (1968), s.3.; SEROZAN (2005), s, 2. ĠNAN (1968), s.10.; GÖZÜBÜYÜK (2008), s.5. Çocuk Haklarının Önemi, Konusu, Kaynakları ve Hukuk Sistemindeki Yeri 3 haklarını düzenleyen kuralların yanında, topluma ve devlete karşı haklarını düzenleyen kurallar da girer. Ulusal devletlerin vatandaşlarına karşı uygulamakla yükümlü oldukları refah politikaları ve insan hakları devletler hukukunu etkilemiştir. Devletler hukuku 17. ve 18. yüzyıllarda devletlerin hükümranlık ve ekonomik ilişkilerini konu almaktaydı. Ancak 19. yüzyılın başlarından itibaren tek tek bireylerin geliştirilmesi ve insan hakları da devletler hukukunun önemli konularından biri olmuştur. Böylece bir insan olarak çocuk, uluslararası normların korumasından yararlanma olanağına kavuşmuştur. Şu halde en geniş anlamıyla çocuk hukuku, özel hukuk, kamu hukuku, sosyal hukuk ve uluslararası hukukta çocukların haklarını düzenleyen kuralların bütününden oluşur. Özetle çocuk hukuku, hukukun çocuklara özgü dalıdır. Çocuk hukuku, bu kuralları açıklar, yorumlar, boşlukları gidermeye yönelik öneriler getirir ve aksayan yönlerine ilişkin eleştirilerde bulunur. Bu kurallarla çocuk, saygınlığı, özgürlüğü, özgünlüğü ve gelişme gereksinimi dikkate alınarak özel olarak korunur. Bu kuralların işlevi, güçsüzlüğü ve gelişim gereksinimi göz önünde tutularak çocuğu ailede, okulda, iş yerinde, eğlence yerlerinde, sokakta, mahkemede, ıslahevi ve cezaevinde ..., özetle toplumda koruyup kollamaktır.5 2. Çocuk Hakları Kavramı Hukuk ve hak arasında yakın ilişki vardır. Hak, en basit deyimiyle bir şeyi yapma veya başkalarından bir şeyi yapmalarını, belirli bir şekilde davranmalarını isteme yetkisidir. Bu yetkiyi güvence altına alan ise hukuk’tur.6 Yürürlükteki hukuk açısından çocuk hakları ise, çocuk hukukunu ilgilendiren kurallar tarafından düzenlenmiş, yargı organlarınca gerçekleştirilen koruma yollarına kavuşturulmuş haklardan oluşur. Bu haklar, çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal, ahlâkî ve ekonomik bakımlardan korunmasını ve gelişmesini sağlarlar. Şu halde çocuk hakları, çocuğun bedensel, zihinsel, duygusal, sosyal ve ahlâkî bakımlardan özgürlük ve saygınlık içinde, sağlıklı ve normal biçimde gelişebilmesi için hukuk kuralları ile korunan yararlarıdır.7 Çocuk haklarını koruyan hukuk kuralları, çocuğun değerini korumanın araçlarıdır. Bu haklar ve bunları koruyan kurallar aracılığı 5 6 7 ĠNAN (1968), s.10; SEROZAN (2005), s.2. “Hak” kavramı konusunda bkz., GÖZÜBÜYÜK (2008), s.160 vd.; BĠLGE (2010), s.209 vd.; GÖZLER (2011), s.345 vd. HEGNAUER, Art. 264, Nr.58. 4 Çocuk Hukuku ile çocuk, güçsüzlüğü ve özel gereksinimleri dikkate alınarak korunur, kollanır ve yaşamının en güzel fakat en kırılgan kesitini oluşturan çocukluk dönemini gereği gibi yaşama olanağına kavuşturulur. Çocuklar hangi haklara sahiptirler? Çocuk hakları en geniş kapsamıyla Çocuk Haklarına Dair BirleĢmiĢ Milletler SözleĢmesi’nde (ÇHS) yer almaktadır. Sözleşme’de yer alan çocuk hakları, yaşama hakları, gelişme hakları, korunma hakları ve katılma hakları olmak üzere dört ana grupta toplanabilir. YaĢama hakları, çocuğun yaşama ve uygun yaşam standartlarına sahip olma, tıbbi bakım, beslenme, barınma gibi temel gereksinimlerinin karşılanmasını öngören hakları içerirler. GeliĢme hakları, çocuğun yeteneklerinin en üst düzeyde gerçekleştirebilmesi için gerekli olan eğitim hakkı, oyun ve dinlenme hakkı, bilgi edinme hakkı, din, vicdan ve düşünce özgürlüğü, bilgi alma hakkı gibi haklardan oluşurlar. Korunma hakları, çocuğun her türlü ihmal, istismar ve sömürüye karşı korunmasını sağlayan haklardır. Bunlar yargı sisteminde, silahlı çatışmada, çalışma yaşamında; fiziksel, duygusal, cinsel istismar, madde bağımlılığı ve sığınmacı (mülteci) çocuklar için özel bakıma ilişkin konularda çocukların korunmasını sağlayan haklardır. Katılma hakları, çocuğun ailede ve toplumda etkinlik kazanmasını sağlamaya yönelik haklardır. Bu haklar, görüşlerini açıklama ve kendisini ilgilendiren konularda karara katılma, düşünce, düşüncelerini ifade etme, vicdan ve din özgürlüğü, dernek kurma ve toplanma haklarıdır. Böylece insan haklarıyla bağlantılı bütün haklar çocuklara tanınmıştır. Bu kitapta, gerek öğrenme kolaylığı, gerekse hukuk sistemi ve öğretimdeki genel ayırıma uygun biçimde çocuk hakları, Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi ile ilişki kurularak 3 kısımda ele alınacaktır: Çocuk hukuku ve çocuk haklarının önemine, anlamına, kaynaklarına ve özelliklerine yer verilen “giriş”ten sonra, birinci kısımda çocuk haklarının tarihsel gelişimi ve Çocuk Hakları Sözleşmesi üzerinde durulacaktır. İkinci kısımda, çocuğun medenî hukuktaki hakları incelenecektir. Burada, çocuğun ana babasını bilme hakkı, yani soybağı, ana baba ve çocuk arasındaki ilişkiler, velâyet ve vesâyet kurumları üzerinde ayrıntılı biçimde durulacaktır. Çocuk Haklarının Önemi, Konusu, Kaynakları ve Hukuk Sistemindeki Yeri 5 Üçüncü kısımda, kamu hukukunda çocuk hakları, iki alt bölüm altında ele alınacaktır. Bu bölümlerde çocuğun anayasal temel hakları, korunma ihtiyacı içindeki çocukların hakları, çalışan çocukların hakları, istismar ve ihmale uğramış çocukların hakları ve suça sürüklenmiş çocukların hakları incelenecektir. II. Çocuk Hukukunun Kaynakları Çocuk hakları ulusal ve uluslararası hukuk kuralları tarafından düzenlendiği için, çocuk hukukunun kaynakları hem ulusal, hem de uluslararası hukukta bulunmaktadır. Aşağıda bu kaynaklara kısaca değinilecektir. A. Ulusal Hukukta Hukuk sistemimizde çocuk ve çocuk haklarının korunmasıyla ilgili kurallar çok değişik kanunlarda bulunmaktadır. Bu kitapta bunların en önemlileri üzerinde durulacaktır. 1982 Anayasası’nın 41, 42, 50, 56, 58, 61 ve 62. maddelerinde çocuk haklarını özel olarak koruyan hükümler bulunmaktadır. Bu maddelerin dışında, Anayasa’nın kişi hakları ve ödevleri bölümünde yer alan haklardan çocuklar da yararlanırlar. Çocuk haklarının korunmasına ilişkin kurallar, temelleri bakımından Medenî Kanunda düzenlenmiştir. Medenî Kanun’un “Aile Hukuku” kitabının ikinci kısmı “hısımlık” başlığını taşımaktadır (m.282-371). Bu maddeler arasında çocuk ve ana baba arasındaki ilişkiler, haklar, ayrıntılı biçimde düzenlenmektedir. Dar anlamda çocuk hukukunun konusunu oluşturan bu kuralları kişiler hukuku, evlilik hukuku, vesâyet hukuku, miras hukuku ve borçlar hukukundaki diğer hükümler tamamlamaktadır. Ceza ve Ceza Muhakemesi kanunları ile çocuklar mağdur, sanık ve hükümlü olarak korunmaktadırlar. Çocuklar, sakıncalı yerlere, nesnelere ve yayınlara karşı Ceza Kanunları yanında özel bazı kanunlarla da korunmaktadırlar (Polis Vazife ve Selâhiyetleri Kanunu, Küçükleri Muzur Neşriyattan Koruma Kanunu, Radyo ve Televizyonların Kuruluş ve Yayınları Hakkında Kanun, Umumi Hıfzıssıhha Kanunu gibi). Çalışma yaşamında çocukların istismara karşı korunmasına ilişkin kurallar iş kanununda bulunmaktadır. Çocukların eğitim hakkını düzenleyen kurallar ise eğitime ilişkin kanunlarda yer almaktadır (Millî Eğitim Temel Kanunu, İlköğretim ve Eğitim Kanunu, Meslekî Eğitim Kanunu gibi). 6 Çocuk Hukuku Korunma gereksinimi içinde bulunan çocuklarla suça sürüklenen çocuklar hakkında alınacak önlemler de Çocuk Koruma Kanunu’nda düzenlenmektedir. Bu Kanun’da ayrıca çocuk mahkemelerinin kuruluş, görev ve yetkilerine ilişkin kurallar da bulunmaktadır. Korunma gereksinimi içinde olan çocuklara götürülecek hizmetler ise, Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’nda yer almaktadır.8 B. Uluslararası Hukukta Çocukların korunmasına ilişkin uluslararası hukukî metinler de vardır. Çocuk hakları ile ilgili araştırmacılar onları da göz önünde tutmalıdır. Eğer ulusal koruma uluslararası koruma ile desteklenmezse yetersiz kalır. Çünkü, ulusal kuralların uluslararası hukuk tarafından geliştirilen evrensel normlara uygun olması gerekir. Çocukların ve çocuk haklarının korunması, Birleşmiş Milletler Genel Kurulu ve Avrupa Konseyi’nin üzerinde önemle durduğu konular arasındadır. Birleşmiş Milletler Genel Kurulu çocuk hakları ile ilgili konuları bildirgeler, sözleşmeler ve genel kurallar olarak ayrıntılı biçimde düzenlemektedir. Avrupa Konseyi de BM ilkelerine uygun sözleşmeler ve tavsiye kararları oluşturmaktadır. Başlıca uluslararası metinler şunlardır: Uluslararası hukukta çocuk haklarını düzenleyen temel yasal metin 20 Kasım 1989 tarihli “Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi”dir (ÇHS). Sözleşme pek çok ülke yönetiminin, Birleşmiş Milletlere bağlı örgütlerin ve hükümet dışı kuruluşların on yıla varan yoğun temas ve görüş alışverişlerinin ürünüdür. Gözetilen amaç, çocukların ihmal, istismar ve her türlü kötü muameleye karşı korunmaları için evrensel ilkelerin yerleştirilmesidir. Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ne Ek Çocuk Satışı, Çocuk Fahişeliği ve Çocuk Pornografisiyle ilgili İhtiyarî Protokol.9 Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesi’ne Ek Çocukların Silahlı Çatışmalara Dahil Olmamaları İle İlgili İhtiyarî Protokol. 10 Çocuk Haklarına Dair Birleşmiş Milletler Sözleşmesinin Başvuru Usulüne İlişkin İhtiyarı Protokol11 8 9 10 11 Ancak Sosyal Hizmetler ve Çocuk Esirgeme Kurumu Kanunu’nun bir çok maddesi, Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığının TeĢkilât ve Görevleri Hakkındaki 08.06.2011 tarih ve 633 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ve bu Kararname’de değiĢiklik yapan 02.11.2011 tarihli ve 662 sayılı Kanun Hükmünde Kararname ile yürürlükten kaldırılarak çocuk koruma sisteminde önemli değiĢiklikler yapılmıĢtır. 25.5.2000 tarih ve 54/263 sayılı BM Kararı ile kabul edilmiĢtir. Türkiye Protokolü 09.05.2002 tarihli Kanunla onaylamıĢtır, RG 28.06.2006 – 24799. Türkiye tarafından 16.10.2003 Tarih ve 4991 Sayılı Kanun’la onaylanmıĢtır. RG. 18.03.2004 – 25406. 01.08.2013 Çocuk Haklarının Önemi, Konusu, Kaynakları ve Hukuk Sistemindeki Yeri 7 Birleşmiş Milletler Örgütü yanında, çocuk haklarının etkili biçimde korunması için sözleşmeler hazırlayan dünya çapında diğer önemli bir örgüt te Lahey Devletler Özel Hukuku Konferansı’dır. 12 Bu örgüt kanunlar ihtilâfı kurallarının yeknesaklaştırılması amacıyla sözleşmeler düzenlemektedir. Çocuk hukuku alanında düzenlenen sözleşmelerin çoğu devletler tarafından onaylanmış ve yürürlüğe girmiştir. Büyük çoğunluğu nafaka, velâyet, evlât edinme ve çocuk kaçırma konularında yapılmış bu sözleşmeler çocuğun yüksek yararı ilkesini temel almışlardır. Lahey Devletler Özel Hukuku Konferansının, çocuklarla ilgili olarak düzenlediği sözleşmelerden önemlileri şunlardır: Çocuklara Karşı Nafaka Mükellefiyetine Uygulanacak Kanuna Dair Sözleşme (1956) 13 Çocuklara Karşı Nafaka Yükümlülüğü Konusundaki Kararların Tanınması ve Tenfizine İlişkin Sözleşme (1958) 14 Küçüklerin Korunmasında Makamların Yetkisine Uygulanacak Kanuna Dair Sözleşme (1961) 15 Evlât Edinmeye İlişkin Kararların Tanınması, Uygulanacak Hukuk ve Yetkiye Dair Sözleşme (1965) Nafaka Yükümlülüğüne Uygulanacak Kanuna Dair Sözleşme (1973) 16 Nafaka Yükümlülüğü Konusundaki Kararların Tanınması ve Tenfizine İlişkin Sözleşme (1973) 17 Uluslararası Çocuk Kaçırmanın Hukukî Veçhelerine Dair Sözleşme (1980) 18 12 13 14 15 16 17 18 Lahey Devletler Özel Hukuku Konferansının Çocuk hukuku alanında gerçekleĢtirdiği sözleĢmeler hakkında geniĢ bilgi için bknz., TĠRYAKĠOĞLU, B.: Çocukların Korunmasına ĠliĢkin Milletlerarası SözleĢmeler ve Türk Hukuku, Ankara 1991; TANRIBĠLĠR, F.B.: Çocuk Haklarının Uluslararası Korunması ve Koruma Mekanizmaları, Ankara 2011. Onay Kanunu RG 17.09.1971 – 13959. Onay Kanunu RG 27.09.1972 – 14319. Onay Kanunu RG 12.01.1977 – 15817. Onay Kanunu RG 05.11.1980 – 17150. Onay Kanunu RG 06.11.1980 – 17152. Onay Kanunu RG 11.11.1999 – 23873.
