İstihlâk Prof. Dr. Saffet Köse, Yrd. Doç. Dr. Murat Şimşek

19 - 20 KASIM 2011 ANKARA
SÖZLÜ BİLDİRİLER
İSTİHLÂK
(Haram Bir Maddenin, Dinen Haramlık Vasfını Giderecek Şekilde Çok Miktardaki Helal Bir Maddeye Karışması)
Prof. Dr. Saffet KÖSE1, Yrd. Doç. Dr. Murat ŞİMŞEK2
1
Selçuk Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, İslam Hukuku Anabilim Dalı, Konya
Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi, İlahiyat Fakültesi, Temel İslam Bilimleri Bölümü, İslam Hukuku Anabilim
Dalı, Çanakkale
[email protected]
2
Özet
Klasik fıkıh edebiyatında temiz ve necis maddelerin tespitinde ve birbirine dönüşüp karıştıkları durumlarda
kullanılan kavramlardan biri istihâle iken, diğer bir kavram ise istihlâktir. İstihlâk, genel anlamıyla bir maddenin
kendisinden çok olan diğer bir maddeye karışarak onun içinde varlığını sürdürmekle birlikte rengini, tadını ve
kokusunu kaybetmesi demektir. Bir diğer ifadeyle yenilmesi, içilmesi haram kılınmış ya da dinen necis sayılan
az miktardaki madde, büyük miktardaki helal ve temiz olan diğer bir maddeye karışır ve bu maddenin ‘renk,
koku ve tat’tan oluşan özellikleri çok olan madde içinde kaybolursa bu özellikteki karışım bu maddelerden dinen
haramlığı ve necis olma özelliğini kaldırır. Bu nazariyenin dayanakları şer‘î hükümlerin varlığı ve yokluğunun taşıdığı
özelliklere ve isimlere bağlı oluşu; bazı müctehidlerin konuyla ilgili görüşleri; Hanefilerin umum belvâ prensibi,
Şâfiî ve Hanbeliler’in esas aldığı kulleteyn hadisi; İslam Tıp Bilimleri Örgütünün Mayıs 1995 yılında Kuveyt’te 8.
ve Haziran 1997 yılında Dârulbeyzâ/Kazablanka’daki 9.’su düzenlenen toplantıda aldığı kararlar ile nadir olan yok
hükmündedir, eşyada aslolan ibahadır, haramlık ve necis olmak ise arızidir gibi genel kurallara dayalı olarak aslı
itibariyle temiz ve helal olan bir madde arızi bir sebepten dolayı haram olma özelliği kazanmışsa, yapısı itibariyle
necis sayılamayacağı prensibidir. Helal gıdanın tespiti ve değerlendirilmesinde özellikle gıda katkı maddeleri
konusunda istihâle kavramı yanında istihlâk kavramının da yeni bir bakış açısı sağlayacağı kanaatindeyiz.
Abstract
Istihalah is one of the terms used in classical fiqh literature to define circumstances in which clean and dirty
substances are determined or mixed into each other and transformed into a different substance. Another term
used to define these circumstances is istihlak. Istihlak generally means mixing substance X into substance Y which
is more than substance X in quantity. In istihlak, substance X keeps its existence in the mixture but its color, taste and
scent are obliterated. In other words, if a little quantity of a substance which is haram or dirty according to Islam
is mixed with a halal and clean substance which is many in quantity and the former substance loses its qualities
including its taste, scent and color, then it is accepted that haram and dirty qualities of the former substance no
longer exist in the mixture. This view is based on the ideas of certain mujtihads, Islamic scholars who engage
in ijtihad, the effort to derive rules of divine law from Muslim sacred texts; public affliction or ‘Umum al-Balwa
principle of the Hanafi; hadith regarding kulleteyn which is used as a referral with regards to this issue by the
Shafii and the Hanbali; Islamic Medical Association’s decisions which were taken at the 8th and 9th meetings of the
association which are held on May, 1995 in Kuwait and on June, 1997 in Dar-al-Bayda, Casablanca respectively.
This view is also based on the principle; ‘the rare one is accepted to be non-existing. What is important in terms
of goods is whether they are allowed to be used or be consumed. As for the issue of being dirty and haram, this is
an incidental issue.’ This principle mentions that if a clean and halal substance is turned into a haram substance
due to an incidental reason, it cannot be counted as dirty due to its original structure. We believe that the term
of istihlak, alongside the term of istihalah, will bring forward a new point of view with regards to determination
and evaluation of halal food especially in terms of additives used in foods.
Keywords: Halal food, istihalah, istihlak, medical congress
121
Gıda Katkı Maddeleri : Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Giriş
İstihlâk kelimesi sözlükte, “tüketim”, “kaybolma”, “tamamen yok olma” gibi manalara gelir. Türkçe karşılığı
olarak sözlüklerde “yoğaltım” olarak verilmektedir. İngilizcesi ise “consumption” olarak geçmektedir. Fıkıh ıstılahı
olarak istihlak, bir maddenin kendisinden çok olan diğer bir maddeye karışarak onun içinde varlığını sürdürmekle
birlikte rengini, tadını ve kokusunu kaybetmesi demektir. Su ya da bir meşrubat içine düşmüş alkol damlası gibi.1
İstihlâk teorisi: Yenilmesi, içilmesi haram kılınmış ya da dinen necis sayılan az miktardaki madde, büyük
miktardaki helal ve temiz olan diğer bir maddeye karışır ve bu maddenin renk, koku ve tat’tan oluşan özellikleri
çok olan madde içinde kaybolursa bu özellikteki karışım bu maddelerden dinen haramlığı ve necis olma özelliğini
kaldırır.
Nazariyenin Dayanakları:
Kulleteyn hadisinin delaleti.
Şerî hükümlerin varlığı ve yokluğunun taşıdığı özelliklere ve isimlere bağlılığı.
Bazı müçtehitlerin görüşü.
İslam Tıp Bilimleri Örgütünün Mayıs 1995 yılında Kuveyt’te 8. ve Haziran 1997 yılında Dârulbeyzâ/
Kazablanka’daki 9.’su düzenlenen toplantıda aldığı kararlar.
Bazı külli kaideler.
Kur’an ve sünnet naslarından çıkarılan eşyada aslolan ibahadır, haramlık ve necis olmak ise arızidir genel
kurallarına dayalı olarak, serbest bırakılan eşyanın temiz olduğuna hükmedileceği ilkesine ulaşılır.
Aslı itibariyle temiz ve helal olan bir madde arızi bir sebepten dolayı haram olma özelliği kazanmışsa / yapısı
itibariyle yani maddi varlığı açısından necis / pis olmaz. Onun necis oluşu, sebep olduğu olumsuzluklardan ya da
elde edilme yollarından dolayıdır ve manevi bir necasettir. Bu arızi durum kalktığında kullanılabilir olması da bunu
göstermektedir. Nitekim aslı helal ve temiz olan üzümden yapılmış sarhoş edici içkinin sirkeye dönüşmesiyle
temiz ve helal hale gelmesi örnek olarak zikredilebilir. Kur’ân-ı Kerîm’in içki ve kumarın şeytan işi pisliklerden
(Maide 5/90-91) olduğunu ifade etmesi de bu anlamdadır.
Mesela faiz ve kumardan elde edilmiş bir para sahibine helal olmasa da Allâh’tan bir sevap beklentisi olmaksızın
bir fakire verilmesi halinde onun bunu kullanmasında bir sakınca yoktur. Çünkü paranın kendisi değil kazanım
yolu pistir.
İstihlâke dayanak olan ikinci bir genel kural ise “Nadir olan yok hükmündedir”.
kaidesidir.
Burada söz konusu edilen husus içme maksadı taşımayan alkolün bir başka maksatla çok az miktarda helal bir
sıvıya karıştırılması durumunda onunla elde edilen gıdanın helal olup olmaması meselesidir. Bu da ülkemizde
özellikle meşrubat ve ilaçlarla ilgili bir meselede gündeme gelmiştir.
Hanefî hukukçu Kâsânî’nin Bedâyi‘inde istihlak ile ilgili olarak şöyle bir ibare geçmektedir:2
İmam Muhammed’den (v. 189) nakledildiğine göre: “Bir kişi yanındaki içkiden (hamr) içmeyeceğine yemin
etse, sonra da onu bir su kabına dökse, o kaptaki su, içkiye baskın gelse ve içkinin rengi, kokusu ve tadı gitse, daha
sonra söz konusu şahıs bunu içse yeminini bozmuş olmaz. Çünkü başka maddenin kendisine galib gelmesiyle
istihlake uğrayan şey yok hükmündedir. Nitekim sınırsız miktarda suya dökülen içki (hamr) ile izi kalmayacak
şekilde istihlake uğramış necaset de aynı hükümdedir.”
İbn Teymiye (v. 728) bu konuda şöyle demektedir:3
1
Bk. Nezih Hammâd, el-Mevâddü’l-muharreme ve’n-necise fi’l-gizâ’ ve’d-devâ’ beyne’n-nazariyye ve’t-tatbîk, Dımaşk 2003, s. 26.
2
3
122
‫ﻭ‬
19 - 20 KASIM 2011 ANKARA
SÖZLÜ BİLDİRİLER
“Allah Teâlâ temiz olan şeyleri (tayyibât) bize helal kılmıştır. Mesela yağlar, sütler, içecekler, tatlılar, ekşiler ve
sair temiz şeylere bir pislik karışıp tükense ve dönüşse (istihlake ve istihaleye uğrasa) , Allah’ın helal kıldığı bu
temiz şeyler nasıl haram olur? Kendisine pis (habis) bir şey karışıp onda tükenip değişime (istihlak ve istihale)
uğradıktan sonra o şeyin haram olduğunu kim söyleyebilir? Bunun ne kitapta, ne sünnette, ne icmada ne de
kıyasta delili yoktur.
İbn Teymiyye, Allâh’ın haram kılmış olduğu kan, leş, domuz eti gibi necis (habâis) maddelerin su vb. şeylere
düşüp istihlake uğradığında (rengi, tadı, kokusu gidecek şekilde kaybolması) ortada ne içki ne kan kalır demektedir.
Bunu da içine şarap düşüp de istihlake uğrayan bir suyu içenin içki içmiş sayılmayacağı örneğiyle açıklar.4
VIII. Tıp Fıkhı toplantısı kararı: Üretiminde, suda erimeyen renklendirici ya da koruyucu vb. özellikteki bazı
maddeleri eritmek amacıyla çok az miktarda alkol kullanılan gıda maddelerinin yenilip içilmesi umum belva
bulunduğundan ve yiyecek maddesinin üretimi sırasında eklenen alkolün büyük oranda uçmasından dolayı caizdir.
IX. Tıp Fıkhı toplantı kararı: Gıda ve ilaçlara eklenen aslı necis veya haram kılınmış olan maddeler iki yoldan
birisiyle dinen mübah maddeye dönüşür:
a- İstihale
b- İstihlâk
İstihlâk: Haram veya necis bir maddenin çoğu helal ve temiz olan diğer maddeye karışması sonucunda az olan
bu maddenin çok olan madde içinde kaybolacak şekilde rengini, tadını ve kokusunu kaybetmesi durumunda
hüküm çoğunluğa göre verilir ve bu karşımdan dinen necaset ve haram olma özelliği kalkar.
Mecelletü Mecmai’l-Fıkhi’l-İslâmî adlı ansiklopedik araştırmada bu konuda şu bilgiler vardır:5
İstihlak, haram veya necis bir maddenin, dinen necasetin ve haramlığın vasfını giderecek miktarda çok/baskın
temiz helal diğer bir maddeye karışmasıdır.
Az miktardaki madde, çok miktardaki madde içince tükenecek (istihlak) şekilde karışan az miktardaki maddenin
tat, renk ve koku vasıfları zail olursa hüküm galip/çok olana göre olur. Buna şunları misal verebiliriz:
Gıda ve ilaçlarda çözücü madde olarak gerçekten çok az miktarda alkol içeren katkı maddeleri.
Necis bir maddeden istihaleye uğramaksızın elde adilmiş lesitin ve kolesterol. Bunların galip/çok olan helal
– temiz madde içerisinde tükenecek şekilde (istihlak) gerçekten az miktarda olmak şartıyla gıda ve ilaçlarda
kullanılması caizdir.
Gıda ve ilaçlarda tükenecek (istihlak) kadar az miktarda kullanılan pepsin gibi domuz menşeli enzimler, diğer
pepsine benzeyen hazmettirici enzimler vb. Maddeler.
4
İbn Teymiyye, Mecmû‘u fetâvâ, Kahire 1426/2005, XXI, 501-502.
5
123
Gıda Katkı Maddeleri : Sorunlar ve Çözüm Önerileri
Kurul bu konuda aşağıdaki kararları almıştır:6
Endüstriyel çözücüler, ambalajlarda aktif maddeler için kullanılan taşıyıcı ve itici maddeler, meşru bir maksat
veya menfaat için kullanılırsa dinen caiz olur. Ancak uyuşturucu etkisini elde etmek veya buruna çekmek için
kullanılırsa maksadı ve davranışları bilinç açısında etkisi bakımından dinen haramdır.
Erkeklerin, azı dişlere kaplama ve köprü yaptırma gibi diş ekleme alanlarında tıbbi tedavi amaçla altın
kullanmaları caizdir. Ancak sırf ziynet/süslenme kastıyla kullanıldığında erkeklerin ziynet için altın kullanması
hükmünü alır ki dinen mahzurludur.
Yine bu meseleye bağlı olarak alkol maddenin içerisinde tüketildiği (istihlak) ilaçlarda olduğu gibi (etken
maddeden farklı olarak aroma ve yardımcı (müngamir) maddelerin tüketilmesi meselesinde, Ebu’l-Ferec İbnü’lCevzî, dizeleri altınla örülmüş derilerin altınla birlikte satılması örneğini vererek, burada deri içerisinde tüketerek
kaybolma (istihlak) meydana geldiği ve ayrıştırmanın kolay olmaması sebebiyle ticaret eşyası hükmünde
olacağından bu satımın caiz olduğunu söylemiştir.
Şu örneği de bu çerçevede değerlendirmek mümkündür: istihlak, bir maddenin hükmünü değiştirir. Nitekim
âlimlerin dediğine göre, bir kadının sütü bir yiyecek veya ilaçla karıştırılıp onlar içerisinde erise/tükense (istihlake
uğrasa) sonra da onu çocuk içse, sahih olan görüşe göre (süt akrabalığı sebebiyle gerçekleşecek) haramlık hükmü
meydana gelmez.
Ek:
Prof. Dr. Hayreddin Karaman’ın bu kaideyi uygulayışı
Prof. Dr. Hayreddin Karaman istihlâk kuralını işleterek bunun cevazına hükmetmiştir. Bu konudaki kanaati
aşağıdadır:
Dince pis olan nesne az suya veya az sıvı maddeye karıştığı zaman su ve sıvı pis olur; içilmez ve onunla dînî
temizlik yapılmaz. Çok suya pislik karıştığı zaman ise suyun rengi, tadı ve kokusundan biri, karışan pislik belli
olacak şekilde değişmedikçe su pis olmaz. Çok su Hanefîlere göre yeri kare ise yüzeyi 10x10 arşın, yuvarlak ise 36
arşın, derinliği ise bir karışa yakın yerdeki sudur. Arşın yaklaşık iki karıştır (Bir arşın 68 cm).
Şâfiî ve Hanbelilere göre iki kulledir (büyücek küp – bir varil – 12 adet 18 litrelik teneke), İmam Malik›e göre ise
az su, içine düşen pisliğin rengi, tadı veya kokusu belli olan sudur, belli olmayan su ise çok sudur.
Buradaki ölçülere göre çok sayılan suya mesela sidik veya şarap karışsa o su pis olmaz, onunla abdest alınır ve
o su içilir (İbnÂbidîn, 1984 Kahraman Yayınları, C.I, s. 185,188).
Yenmesi ve içilmesi haram olan bir nesneyi, onda iyileştirme özelliği varsa tedavi maksadıyla yemek ve içmek
caizdir, nitekim susuz kalan kimsenin -başka bir şey bulamadığında- şarap içmesi de caizdir.
Süt, bal, yağ ve pekmez üç kere kaynatılınca temizlenmiş olur. Bunlara kaynatmadan önce bir miktar (beşte
biri kadar) su katılır. Yağın kaynatılması şart değildir. Et şarap ile pişirilmiş olsa üç kere temiz su ile kaynatılıp
soğutulunca temizlenmiş olur.
6
124
19 - 20 KASIM 2011 ANKARA
SÖZLÜ BİLDİRİLER
Prof. Dr. Hayreddin Karaman – Gazlı İçecekler
Necis olan veya yenmesi, içilmesi haram kılınan bir nesnenin azı da, çoğu da yenmez ve içilmez, ama bu nesne,
temiz olan bir başka nesneye karışır, karıştırılırsa, keza yanma vb. şeklinde değişime uğrarsa hüküm değişir; yani
o nesne haram ve necis (dince pis) olmaktan çıkar. Bizim konumuz karışma ile ilgili olduğuna göre, temiz suya
karışma durumunda alkolün, o suyu (gazozu, kolayı) harama çevirmesinin şartına bakalım: Bütün fıkıhçılara göre
az olan haram, belli miktarda çok olan helale katıldığında karışım haram olmaz. Peki buradaki çok ne kadardır?
Bir sıvının içine alkol karışınca hemen “bu sıvı haramdır” denemez, haram olmasına hükmetmek için yukarıda
açıklanan şartların gerçekleşmesi gerekir.
Gazlı içecekler büyük tanklarda yapılıyor, bunların içindeki sıvı/su, müctehidlerin birçoğuna göre “çok”tur.
Buna göre gazlı bir içeceği elinize aldığınızda koklayınca alkol kokmuyorsa, tadınca alkol tadı vermiyorsa, bakınca
alkol rengini almamış ise, o içecek temizdir, helaldir.
“Çoğu sarhoş eden içeceğin azı da haramdır” kuralına göre de baktığımızda, piyasadaki gazoz
ve kolaların içilebilecek çok miktarı sarhoş etmediğine göre bu bakımdan da bir sakıncası yoktur.
Gazlı içeceklerin içilmesi konusunda bir de “sağlığa tesiri” ile Müslümanların servetlerinin yabancılara -bazen de
Müslümanların düşmanlarına- akması açısından bakmak gerekir. Bu bakımlardan bir sakınca varsa ilgili içecekten
uzak durmak kaçınılmazdır.
“Bir oturuşta, içişte, bir defada, bir bardağın etkisi geçmeden diğerini içmek suretiyle belli bir sürede içilebilecek
çok” sıvı insanı sarhoş ediyorsa bunun azını içmek de caiz değildir.
Mesela bir litre bira içilince, bunu içen sarhoş oluyorsa biranın bir bardağı da içilmez. Benim tercihim yukarıda
yazdığım gibi, «çoğu sarhoş edenin azının da haram olduğu» yönündedir.
Ama bizim konumuz bu değil, bizim konumuz, içilmesi haram olan (şarap gibi) bir şeyin, içilmesi helal olan (su
gibi) bir şeye karıştığı, karıştırıldığı veya içinde oluştuğu takdirde içmenin helal olup olmadığıdır.
Bu konuda İslam âlimlerinin söylediklerinin özeti şudur: Karışan veya helal nesnenin içinde oluşan (alkol gibi)
bir şey az, karıştığı helal nesne (mesela su) çok ise bakılır; suyun rengi, tadı, kokusu karışan pis ve haram olan şey
gibi olmuş ise bu içilmez, olmamış ise, suda belli olmuyorsa içilir.
Kefir, boza, gazoz ve kolalarda, çoğunun içilmesi durumunda sarhoş etme özelliği/etkisi yoktur. Bunlarda temiz
olan su çok, içinde oluşan veya aromasını eritmek için kullanılan etil alkol azdır, bunların içinde alkolün rengi, tadı
ve kokusu yoktur. Bunlara haram diyenler helal olan bir şeye haram demiş olurlar ki, bunun da büyük sorumluluğu
vardır.
125