Blm 00 - Pegem Akademi

4. Baskı
Editörler: Ömer Yılar / Lokman Turan
ÇOCUK EDEBİYATI
ISBN 978-9944-919-63-0
Kitap içeriğinin tüm sorumluluğu yazarlarına aittir.
© 2013, Pegem Akademi
Bu kitabın basım, yayın ve satış hakları
Pegem Akademi Yay. Eğt. Dan. Hizm. Tic. Ltd. Şti’ye aittir.
Anılan kuruluşun izni alınmadan kitabın tümü ya da bölümleri,
kapak tasarımı, mekanik, elektronik, fotokopi, manyetik, kayıt
ya da başka yöntemlerle çoğaltılamaz, basılamaz, dağıtılamaz.
Bu kitap T.C. Kültür Bakanlığı bandrolü ile satılmaktadır.
Okuyucularımızın bandrolü olmayan kitaplar hakkında
yayınevimize bilgi vermesini ve bandrolsüz yayınları
satın almamasını diliyoruz.
1. Baskı: Mart 2007, Ankara
4. Baskı: Eylül 2013, Ankara
Yayın-Proje Yönetmeni: Selcan Arslan
Dizgi-Grafik Tasarım: Gülnur Öcalan
Kapak Tasarımı: Gürsel Avcı
Baskı: Ayrıntı Basım Yayın ve Matbaacılık Ltd. Sti
İvedik Organize Sanayi 28. Cadde 770. Sokak No: 105/A
Yenimahalle/ANKARA
(0312-394 55 90)
Yayıncı Sertifika No: 14749
Matbaa Sertifika No: 13987
İletişim
Karanfil 2 Sokak No: 45 Kızılay / ANKARA
Yayınevi 0312 430 67 50 - 430 67 51
Yayınevi Belgeç: 0312 435 44 60
Dağıtım: 0312 434 54 24 - 434 54 08
Dağıtım Belgeç: 0312 431 37 38
Hazırlık Kursları: 0312 419 05 60
E-ileti: [email protected]
ÖN SÖZ
Çocuk ve edebiyatına dair bugüne kadar onlarca kitap yazılmıştır. Şüphesiz
sahadaki boşluğu farklı yönleriyle dolduran bu kitaplarda çocuklar için oluşturulan edebiyata önemli katkılar yapılmıştır. Biraz geç kalınmış olmakla birlikte,
çocuk edebiyatı Türkiye'de dikkate değer bir çalışma sahası olarak yerini almaya başlamıştır. Bu bağlamda son zamanlarda Eğitim Fakültelerinin çeşitli bölümlerinde “Çocuk Edebiyatı” adıyla bu ders müfredata girmiştir. Okul Öncesi Eğitiminden Türkçe Eğitimine, Sosyal Bilgilerden Sınıf Öğretmenliğine kadar
birçok bölümde lisans dersi olarak okutulmaktadır. Hatta Çocuk Edebiyatı bilimsel bir çalışma alanı olarak kimi üniversitelerde anabilim dalı olma hüviyetini kazanmaya başlamıştır. Bütün bunlar, Türkiye'de çocuk edebiyatına verilen
önemin artmaya başladığının sevindirici işaretleridir.
Bu kitap, Çocuk Edebiyatının bölümlere göre YÖK tarafından tespit edilen
içeriklere uygun olarak beş bölüm hâlinde hazırlanmıştır. Alanlarında uzman
çeşitli akademisyenler, uzmanlaştığı ve daha önceden ayrıntılı olarak ilgilendiği sahalarda yazılarını alışılmışın dışında kaleme almışlardır. Dolayısıyla aynı
bölümün farklı başlıklarını birkaç yazar yazmıştır. Çocuk edebiyatı kitabında
çağdaş eğitim yaklaşımları göz önünde bulundurularak, bu konuda ufuk açıcı
ve yönlendirici bazı bilimsel eğilimlere de dikkat çekilmiştir. Kitap, çocukların
dünyasında yer alan üç kavram üzerine temellendirilmiştir. Bunlar oyun, hayal
ve meraktır. Çocuk eğitimi üzerine yapılacak hiçbir çalışmada ihmal edilmemesi gereken bu üç kavramın açılımları konulara yayılmıştır.
Kitabın çocuk edebiyatı konusunda küçücük de olsa bir katkı sağlaması, geleceğin eğitimcilerine bir pencere açması, bu kitabın yazarları olan biz eğitimcileri mutlu kılacaktır.
Kitabın basımı ve yayımı konusunda bizleri destekleyen Pegem Akademi
Yayıncılık yöneticilerine teşekkürü bir borç biliyoruz.
Editörler
Doç. Dr. Ömer YILAR
Doç. Dr. Lokman TURAN
BÖLÜMLER ve YAZARLARI
Bölüm 1. Çocuk-Edebiyat ve Çocuk Edebiyat›
Doç. Dr. Abdullah ŞAHİN
Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Doç. Dr. Lokman TURAN
Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi
Doç. Dr. Halit DURSUNOĞLU
Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi
Dr. Ayşegül CELEPOĞLU
Hacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Bölüm 2. Çocuk Yay›nlar› ve Bu Yay›nlarda Bulunmas› Gereken Temel Unsurlar
Yrd. Doç. Dr. Ömer YILAR
Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi
Dr. Ayşegül CELEPOĞLU
Hacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Bölüm 3. Çocuk Edebiyat›n›n Kaynaklar›
Yrd. Doç. Dr. Kelime ERDAL
Uluda¤ Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Dr. Ayşegül CELEPOĞLU
Hacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Yrd. Doç. Dr. Yasin KILIÇ
Atatürk Üniversitesi, A¤r› E¤itim Fakültesi
Doç. Dr. Ali Fuat ARICI
Dumlup›nar Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Yrd. Doç. Dr. Ruhi KARA
Erzincan Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
Bölüm 4. Çocuk Yay›nlar›nda Yer Alan Baz› Olumsuzluklar
Doç. Dr. Lokman TURAN
Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi
Bölüm 5. Çocuk Edebiyat› Tarihi
Yrd. Doç. Dr. Hıfzı TOZ
K›r›kkale Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
‹Ç‹NDEK‹LER
ÖN SÖZ . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . iii
‹Ç‹NDEK‹LER . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . v
1. BÖLÜM
ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI
(ss: 1-36)
Çocuk ve Çocukluk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 3
Çocu¤un Dil ve Zihin Geliflimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 5
Çocu¤un Dünyas›nda Oyun, Hayal ve Merak Unsurlar› . . . . . . . . . . . . . 16
Çocuk ve Edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
1. Edebiyat . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
2. Çocukta Edebî ‹lgi ve ‹htiyaçlar›n Geliflimi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 30
3. Çocuk Edebiyat› Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
4. Niçin Çocuk Edebiyat› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 33
2. BÖLÜM
ÇOCUK YAYINLARI VE BU YAYINLARDA BULUNMASI GEREKEN
TEMEL UNSURLAR
(ss: 37-66)
Çocuk Yay›nlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
1. Çocuk ve Kitap ‹liflkisi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39
2. Çocuk Kitaplar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45
3. Çocuk Gazete ve Dergileri . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47
4. Sesli ve Görüntülü Yay›nlar . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52
Çocuk Yay›nlar›nda Bulunmas› Gereken Temel Unsurlar . . . . . . . . . . . . 53
Çocuk Kitaplar› ‹llüstrasyonu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 61
3. BÖLÜM
ÇOCUK EDEB‹YATININ KAYNAKLARI
(ss: 67-200)
Oyuna Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
1. Tekerleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 69
2. Bilmece . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 76
3. Parmak Oyunlar› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 80
4. Dramatizasyon. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 82
5. Çocuk Tiyatrosu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 86
ÇOCUK EDEB‹YATI
Meraka Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
1. Fen ve Tabiat Olaylar›n› Anlatan Metinler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 89
2. Biyografi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 96
3. An› (Hat›ra) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 101
4. Deneme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 107
5. Gezi Yaz›s› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 109
6. Mektup . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115
Hayale Dayal› Türler . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
1. Masal . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 118
2. Fabl . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 134
3. F›kra. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 138
4. Destan . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 140
5. Efsane . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 144
6. Hikâye . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 148
7. Roman . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 165
8. Çizgi Roman. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 172
9. fiiir . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 179
Çocuklar ‹çin Yaz›lan Her Manzumeye fiiir Denir mi? . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
I. Çocuk fiiiri Nedir? . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 189
II. Çocuk fiiirlerinde Nitelik. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
III. Çocuklar ‹çin Yazan fiairlerin fiiir Yazma Metodlar›. . . . . . . . . . . 196
Sonuç . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 199
4. BÖLÜM
ÇOCUK YAYINLARINDA YER ALAN BAZI OLUMSUZLUKLAR
(ss: 201-224)
5. BÖLÜM
ÇOCUK EDEB‹YATI TAR‹H‹
(ss: 225-252)
Dünyada Çocuk Edebiyat› . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 227
Türkiye’de Çocuk Edebiyat›. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 236
KAYNAKÇA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 253
TABLOLAR
Tablo 1. Fiziksel (Motor) Geliflim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8
Tablo 2. Sosyal Geliflim (Aile-Arkadafll›klar-Okul). . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9-11
Tablo 3. Duygusal Geliflim (Heyecanlar-De¤erler-Kiflilik). . . . . . . . . . . . . 12-13
Tablo 4. Zihinsel (Biliflsel) Geliflimi (Düflünce-Dil) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 14-15
vi
I. BÖLÜM
ÇOCUK-EDEB‹YAT VE
ÇOCUK EDEB‹YATI
Doç. Dr. Abdullah fiAH‹N*
Doç. Dr. Lokman TURAN**
Doç. Dr. Halit DURSUNO⁄LU***
Dr. Ayflegül CELEPO⁄LU****
*
Çanakkale 18 Mart Üniversitesi, E¤itim Fakültesi,
Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi
**
Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,
Türkçe E¤itimi Bölümü Ö¤retim Üyesi
*** Atatürk Üniversitesi, Kâz›m Karabekir E¤itim Fakültesi,
Orta Ö¤retim Sosyal Alanlar Bölümü
Türk Dili ve Edebiyat› Anabilim Dal› Ö¤retim Üyesi
**** Hacettepe Üniversitesi, E¤itim Fakültesi
S›n›f Ö¤retmenli¤i Anabilim Dal› Ö¤retim Eleman›
ÇOCUK VE ÇOCUKLUK
Doç. Dr. Abdullah fiAH‹N
Çocuk, do¤um ve ergenlik ça¤› aras›ndaki dönemi yaflayan küçük insand›r.
0-15 yafl grubunu içine al›r. Birleflmifl Milletler Genel Kurulunca 20 Kas›m 1989
tarihinde kabul edilen Çocuk Haklar› Sözleflmesi’ne göre “On Sekiz yafl›na kadar
her insan çocuk say›l›r.” (Madde 1) 18 yafl›yla birlikte çocukluktan ç›kan birey, art›k yetiflkinler için geçerli olan bütün hukuk kurallar›na tabi olur.
Her anne baba kadar, her ö¤retmenin de çocu¤un ilgi ve ihtiyaçlar›n› bilmesi gereklidir. Çocu¤un ilgi ve ihtiyaçlar›n› bilmek, e¤iticilere hem kolayl›k sa¤lar hem de mesle¤indeki baflar›s›n› art›r›r. Çocu¤un zihin, dil ve kiflisel geliflimi
için bunlar› bilmek flartt›r. Çocuklar›n sa¤l›kl›, sosyal yaflama uyumlu, problem
çözme yetene¤ine sahip, yarat›c› bireyler olmalar› için geliflmifl tüm ülkelerde
e¤itim sistemleri, bu ilgilere ve ihtiyaçlara göre yap›land›r›lmaktad›r.
Maslow’un ihtiyaçlar hiyerarflisinde en üst düzeyde, yeme-bar›nma vb. hariç, çocu¤un kendini gerçeklefltirme gereksinimi vard›r. Çocu¤un temel ihtiyaçlar› karfl›land›kça güven duygular› geliflir, sonras›nda ise çocuk, sevgi ve sayg›
arar. Çocuk, düflük düzeydeki ihtiyaçlar›n› gidermedikçe üst düzey ihtiyaçlar›n› gideremez. ‹htiyaçlar yafl ilerledikçe, farkl›laflt›kça "e¤itim" her alanda
daha çok ihtiyaç olarak karfl›m›za ç›kmaktad›r.
Erikson’a göre çocukluk insan› insanl›¤a bafllatan ilk sahnedir. Çocuk
güveni ve güvensizli¤i bu devrede ö¤renir. Dünya ya güvenilir bir ortam ya
da korkularla dolu bir ortamd›r. Yetiflkinler ve çevre çocu¤un, dünyaya bak›fl›n› belirler. Bu bak›fl, çocuk büyüyüp yetiflkinler içine kar›flt›¤› zaman da fazla
de¤iflikli¤e u¤ramadan devam eder.
Çocu¤un ilgileri, en yak›n çevresinden en uzak evrene kadar de¤iflkenlik ve
çeflitlilik gösterir. Bütün nesneler onu kendine ça¤›r›r ve dokunma duyusuna
seslenir (fiimflek, 2002: 18). Her ne kadar çocuklar›n yafllar›na göre ortak geliflim
özellikleri belirlense de her çocu¤un farkl› oldu¤u bir gerçektir. Ça¤›m›z›n uzmanlar›, bu gerçekten hareketle kifliye göre ö¤renme modelleri gelifltirmeye çal›flmaktad›rlar.
Geliflim, yaflam›n ilk y›llar›nda çok h›zl›d›r ve 20 yafl›na kadar yavafllayarak
devam eder. 20 yafl›ndan sonra da de¤ifliklikler daha az dikkat çeker.
4
ÇOCUK EDEB‹YATI
Çocuklar, sosyal bir ortama uyum sa¤layabilecek duruma 3 yafllar›nda ulafl›rlar. Bu yafltan sonra bir kurumda e¤itmenler ve ö¤retmenler gözetiminde, ilkö¤retim dönemine kadar, e¤itim al›rlarsa biliflsel, duyuflsal ve psiko-motor geliflimleri, almayanlara göre daha iyi olacakt›r. Çünkü bu kurumlarda, çocu¤un, tüm ilginin üzerinde oldu¤u aile ortam›ndan uzaklafl›p, ilgiyi ve sevgiyi paylaflt›¤›,
bir düzen içinde grup hâlinde hareket etti¤i, sabretmeyi, beklemeyi ö¤rendi¤i
ilk ortam sa¤lanm›fl olur. Anne-baba çocu¤un bu e¤itimini evde karfl›layabilirse kuruma gerek kalmayabilir, ancak kurumlardaki kadar sistemli e¤itim verebilmeleri zor olacakt›r. Ayr›ca bu kurumlarda çocuk kendi yafl›tlar›yla beraber
oldu¤u için yaflayarak, oyun oynayarak, deneyerek ö¤renme f›rsat›n› elde etmifl olur. E¤itim, çocu¤a kendisinin ne oldu¤unu göstererek, kendini tan›mas›na, bilmesine, yard›m etmektedir.
Çocu¤un gelifliminde çevrenin de önemli bir yeri vard›r. Çevre, döllenmeden hemen sonra bafllayan ve insan yavrusu üzerinde her yönden etkisi bulunan tüm etkenleri kapsamaktad›r. Kal›t›m ne olabilece¤imizin s›n›r›n› çizerken;
çevre, bu s›n›r içinde ne olabilece¤imizi belirler (Çapl›, 1993: 27).
Çocu¤un yaflam›nda önemli rolü olan ilgiler, ö¤renilmifl birer güdüdür. Çocuk bir fleyden yararlanaca¤›n› görünce onunla ilgilenir, bu da ö¤renmeyi güdüler (Yavuzer, 1999: 200). Çocu¤un ilgisi do¤ufltan de¤il, çevre ve baz› deneyimler yoluyla geliflir, yani ö¤renmeye ba¤l›d›r. ‹lgiler bireysel farkl›l›klara,
cinsiyete ve yafla göre de¤iflkenlik gösterebilir. Örne¤in motor geliflimi h›zl› veya yaflça daha büyük bir çocuk di¤erlerine göre daha farkl› ilgilere sahip olabilir. Erkek çocuk, kamyon, motosiklet; k›z çocuk, bebek, mutfak eflyas› gibi
oyuncaklara ilgi duyar. Çocu¤un oyuncaklar›na, biriktirdiklerine, kulland›klar›na, okuduklar›na bakarak veya onunla konuflarak ilgileri ö¤renilebilir.
Çocuklar yetiflkinler gibi kabul görmek, onaylanmak, de¤erli görülmek, ilgilenilmek, konuflmak ve dinlenilmek, takdir ve teflvik edilmek, ödüllendirilmek,
sevgi görmek, sayg› duyulmak, güvenmek ve güvenilmek, oyun oynamak ve
çocuklu¤unu yaflamak, d›fl dünyay› tan›mak ve tek bafl›na bir fleyler yapmak,
çabucak büyümek ister.
Çocuk do¤aya, do¤adaki canl›lara, teleskop, kamera, kasetçalar gibi cihazlara ilgi duyabilir. Ayr›ca kitap, resim, müzik-müzik aletleri, koleksiyon, tiyatro,
sinema, televizyon, video, bilgisayar, atari ve farkl› oyuncaklar onun ilgi alan›
içindedir. Anne-babaya ve ö¤retmenlere düflen, çocu¤un ilgilerini s›n›rland›rmak de¤il, do¤ru ve faydal› bir flekilde yönlendirmektir.
ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI
5
ÇOCU⁄UN D‹L VE Z‹H‹N GEL‹fi‹M‹
Dil, insan›n kendisi ve çevresiyle iletiflimini sa¤layan en önemli araçt›r. Dil,
insanlar›n birbirlerine bilgi, duygu ve e¤ilimlerini aktarabilmelerinin yan› s›ra,
fikirlerini ifade edebilmelerine olanak sa¤lar. Kültür de¤erlerimiz ve bilgilerimizin ço¤u, kuflaktan kufla¤a dil köprüsüyle aktar›l›r. Ayn› zamanda düflünmenin, belle¤in, problem çözmenin ve planlama gibi biliflsel süreçlerin gerçekleflmesini sa¤lar. Dil edinimi do¤umla bafllar ve sürekli geliflir. Bu geliflim iletiflimin daha sa¤l›kl› olmas›n› da beraberinde getirir.
Vygotsky’e göre, dil geliflimi, geliflmenin temel motorudur, zira çocuk, dil sayesinde entelektüel ve sosyal yaflama uyum sa¤lar (Vygotsky, 1998). Çocu¤un
dili nas›l ö¤rendi¤i hep merak konusu olmufltur. Bu konuda araflt›rma yapan
psikologlar dilin ö¤renilmesiyle ilgili üç temel kuram ortaya atm›fllard›r:
Davran›flç› kurama göre, bebeklerin ç›kard›klar› sesler, büyükler taraf›ndan
pekifltirilirse bebek bu sesleri sürekli kullanmaya ve bu flekilde dili ö¤renmeye
bafllar.
Sosyal ö¤renme kuram›na göre, bebeklerin sürekli olarak yetiflkinleri taklit etmesi ve bu taklidin yetiflkinler taraf›ndan pekifltirilmesi sonucunda bebek, dili
ö¤renmeye bafllar.
Psiko-linguistik kurama göre ise, normal olarak do¤an ve geliflen bir çocuk,
dünyadaki bütün dilleri ö¤renebilir. Dil ö¤renme, nörolojik bir geliflimdir.
Bebek, iste¤ini birtak›m hareket ve anlams›z seslerle anlatmaya çal›fl›r. Bu
arada baz› tecrübeler elde eder. Bebe¤in, zarar gördü¤ü bir varl›¤› daha sonra
gördü¤ünde a¤lamas›, bir ifade olarak de¤erlendirilir.
Çocuk ilk aylar›nda bütün çevresini kendi gövdesinin bir uzant›s› zanneder.
Kunda¤›, befli¤i, biberonu, annesinin memesi, annesi, hep kendi parçalar›d›r.
Gittikçe d›fl dünya ile kendisi aras›ndaki fark› anlamaya bafllar. Art›k çocuk,
çevresindeki eflyalar›, objeleri ay›rt edebilmekte ve onlar› isimlendirmeye bafllamaktad›r. Bu aflamada düflünce henüz somut karakterdedir. Sadece çocu¤un
önündeki eflyalar, görebildi¤i, ulaflabildi¤i d›fl dünya onun için “var”d›r. “Masa” yaln›zca önünde gördü¤ü masad›r. Baflka masalar›n var olabilece¤ini, bu
masan›n bir alternatifinin bulunabilece¤ini düflünemez. Eflyalar›n her biri kendi bafl›na özelliklere sahip ve “tek”tirler... Soyut düflünce kabiliyetinin geliflmesi ile çocuk, eflyalar›n sadece görebildiklerinden ibaret olmad›¤›n›, önündeki
masadan baflka masalar›n da var olabilece¤ini ve bunlar›n bir “grup” oluflturdu¤unu ö¤renir. Art›k eflyan›n ayr›nt›s›ndan s›yr›lma, onlar› aralar›nda grupland›rma ve isimlendirme dönemi bafllam›flt›r. ‹simlendirme, yani eflyay› ve
6
ÇOCUK EDEB‹YATI
olaylar› sesli sembollerle ifade edebilme soyut düflüncenin eseridir. (Songar,
1986; s. 66) Yetiflkin biri yaln›zken bile toplumsal düflünür, yedi yafl›n alt›ndaki
bir çocuk ise baflkalar›yla birlikteyken bile benmerkezci olarak düflünür ve konuflur. (Vygotsky, 1998: 34)
Okul ça¤›nda, çocukta zihinden ifllem yapabilme yetene¤i geliflir. Bu, çocu¤un çevresi ile sürekli iletiflim ve etkileflim durumunda oldu¤unu gösterir. Çocuk, bu dönemde benmerkezci tavr›ndan uzaklafl›r, olay ve durumlar› baflka insanlar›n bak›fl aç›s›yla da görmeye bafllar. Empati yerleflir. Kendini baflkalar›n›n
yerine koymay› ö¤renir. Sosyal bir varl›k olmaya yönelir. Toplumun onu benimsemek için koydu¤u kurallar›n fark›na var›r. Okuma yazmay› ö¤renme,
dört ifllem yapabilme, toplumsal bir ortamda bulunabilme, ifl bölümü, uyumlu
bir birey olma gibi kavramlar toplumun çocu¤a sundu¤u kabul flartlar›d›r.
(fiimflek, 2004: 13)
Okul ça¤›na gelen çocuklar›n, cümlede verilen baz› kavramlar aras›nda iliflki kuramad›klar› Piaget’nin yapt›¤› bir araflt›rmada ortaya ç›km›flt›r. Piaget, çocuklara “Hasta oldu¤um için yar›n okula gitmeyece¤im.” cümlesinde geçen
“için” sözcü¤ünün anlam›n› sormufl ve bir k›sm› “Bu, onun hasta oldu¤u anlam›na gelir.” derken, di¤erleri “Bu, onun yar›n okula gitmeyece¤i anlam›na gelir.” demifltir.
Slobin, (1973) biliflsel aç›dan belli bir geliflme gösteren çocu¤un derdini anlatmak için yeni yollar arad›¤›n› ve yeni anlat›m yollar› edindi¤ini söyler. Çocuk bunu yaparken de baz› prensipler, kurallar keflfeder. Bu kurallar da ona dili ö¤renmede yard›mc› olur. Bu kurallardan en önce edinilenlerden biri, cümlede kelime s›ras›na dikkat edilmesi kural›d›r. (Gülçin, 1991: 10.)
Chomsky dili derin ve yüzeysel olmak üzere ikiye ay›rm›flt›r. Derin yap›,
cümlenin soyut anlam›yla yüzeysel yap› ise, cümlenin gramatik özellikleriyle
ilgilidir. Çocuk, önce soyut olarak seslerin anlamlar›n› kavrar, daha sonra onlar› gramatik yap›ya dönüfltürür ve konuflmaya bafllar. Çocuk 4-9. aylar› kapsayan dönemde dünya dillerindeki tüm sesleri ç›karabilmektedir. Tüm dünya çocuklar› temelde ayn› gramer özelliklerini kullanarak konuflmaya bafllarlar.
E. Clark’a göre çocuk kelimeler aras›nda benzerlikler kurmaya çabalar, daha sonra aralar›ndaki farklar› ö¤renir. Çünkü farkl›l›¤› bulmak daha ayr›nt›l›
incelemeyi gerektirir. Yani nesneler aras›ndaki farkl›l›klar› tespit ettikten sonra
s›fatlar› kullanmaya bafllar.
Dilin kazan›lmas› do¤rudan çocu¤un biliflsel geliflimine dayan›r. Çocu¤un
alg›s›n›n bir s›ras› vard›r ve bu s›ra dil s›ras›n› etkiler. Dil geliflimi, zekâ yani zihin geliflimiyle do¤ru orant›l›d›r. Zihin faaliyetleri geliflmeden dilin geliflmesi
ÇOCUK-EDEB‹YAT VE ÇOCUK EDEB‹YATI
7
imkâns›zd›r. Somut ifllemler döneminden soyut ifllemler dönemine geçebilmek,
kavramlar› iliflkilendirebilmek, düflünceyi ortaya koyabilmek, ancak zihinsel
geliflimin yeterli olufluyla mümkündür. Çocuk soyut kavramlara sahip oldukça zekâs› da geliflir. Çocu¤un kulland›¤› dili inceleyerek onun zekâ geliflimi
hakk›nda bilgi sahibi olabiliriz.
Konuflma, dolay›s›yla dili kullanma eylemi, düflüncenin geliflmesini de h›zland›r›r. Özellikle anne babalar ve di¤er aile bireyleri çocukla konuflmay› ihmal
etmemelidir. Ancak bu konuflma çocukça telaffuzlarla de¤il, bir yetiflkinin diksiyonuyla olmal›d›r. Çocuklar›n yar›m, eksik ve yanl›fl telaffuzlar› e¤lence unsuru olarak kullan›lmamal›, böylece onlar›n bu yanl›fllar› tekrarlamalar› teflvik
edilmemelidir. Bu, çocuklar›n konuflma ve dili kullanmada gecikmelerine sebep olur. ...Çocuklar taraf›ndan yap›lan sembolik adland›rmalar›n bir bölümü,
yetiflkinlerin tavr›ndan kaynaklan›r. Yani çocu¤a “Attâya gidelim mi?” diye soran ya da çocu¤u “Hadi ham ham yapal›m.” diye yeme¤e ça¤›ran bir yetiflkin,
onda “attâ” ve “ham ham” sözcüklerinin yerleflmesine yol açar. (fiimflek, 2002:
17)
Bir nesneyi tam olarak bilebilmek, onun kavram›na sahip olmaktan geçer.
Çocu¤un alg›lar› zihinde birtak›m ifllemlerden geçerek kavram hâline gelir.
Düflünme eyleminin gerçekleflmesinde bu kavramlar kullan›l›r. Dolay›s›yla çocuklara do¤ru düflünmeyi ö¤retebilmek için onlar›n do¤ru kavramlar kazanmas› sa¤lanmal›d›r. Düflünme ve kavram kazanma aras›nda s›k› bir iliflki vard›r.
Kavram ö¤renme hayat boyu devam etmesine ra¤men, kavram edindirmeye dönük kavram ö¤retiminde, ö¤rencinin yafl›, dil geliflimi ve zihinsel geliflimi
önemli ö¤elerdir. Kavram ö¤retiminde ö¤retmen ö¤retece¤i konunun kapsam
ve içeri¤ini dikkate alarak, konu çok kapsaml› ise, belli bir plan çerçevesinde
kavramlar› nerede, nas›l ö¤retece¤ini belirlemelidir. Ö¤retmen ö¤rencilerde
oluflacak tepkileri almal›, onlar›n anlama düzeyini kontrol etmelidir. Ö¤rencilerin kendi kendilerine düflünecekleri bir süreci iflletmeli, araflt›rma ve inceleme
f›rsatlar› sunarak onlar› cesaretlendirmelidir. (Beydo¤an, 1998: 126) Kavramlar
geçmifl yaflant›lar üzerine kuruldu¤u için, ö¤retilirken örnekler verilmeli ve ö¤renciler kat›l›m için cesaretlendirilmelidir.
Çocu¤un 0-13 yafllar›ndaki özellikleri ve ihtiyaçlar›, daha iyi anlafl›lmas›
için, tablolar hâlinde verilecektir. Tablolar incelenerek çocu¤un fiziksel, sosyal,
duygusal ve zihinsel geliflimleri yafl gruplar›na göre karfl›laflt›r›labilir. Tabloda
belirtilen özelliklerin baz› çocuklarda daha önce veya daha sonra görülebilece¤i gibi bireysel farkl›l›klar göz önünde bulundurulmal›d›r.
3-4 YAfi
• Fiziksel enerji düzeyi
yüksektir.
• Fiziksel aktiviteler
için f›rsatlar yarat›r.
Ba¤›ms›zl›k ve keflfetme duygusu önemlidir.
• Kas koordinasyonu
h›zlan›r; k›zlar›n erkek
çocuklara göre kas
koordinasyonu daha
fazla geliflmifltir.
• Kendi kendine giyinip soyunabilir.
• Merdivenleri iner, ç›kar; her basamakta di¤er aya¤›n› kullanabilir.
• Yeni do¤an bebek beden büyüklü¤üyle
orant›l› olarak kas lifine sahiptir; erkeklerin
kas doku oran› k›zlardan daha fazlad›r.
• Yeni do¤an bebe¤in davran›fllar›na, onun
hareket etmesini sa¤layan refleksler hakimdir. Emme, yutma, öksürme gibi refleksleri
yaflam› sürdürmesine yard›mc›d›r.
• Bebek, 3. ay içinde kuca¤›n›za ald›¤›n›zda
kafas›n› dik tutabilmeye ve hareket eden
fleyleri izlemeye bafllar.
• 3.-4. aydan itibaren destekle oturabilirler.
Refleksleri yavafl yavafl azalmaya bafllar ve
istemli kontrol geliflir.
• 5.-6. aydan itibaren nesnelere uzanabilir,
onlar› kavrar ve a¤z›na götürebilir.
• 7.-8. aydan itibaren desteksiz oturmaya
ve emeklemeye, 11.-13. aylar aras›nda yürümeye, 14.-16. aylar aras›nda koflmaya
bafllar.
• Yaklafl›k 1 buçuk yafl›nda geri geri yürüyebilir, kafl›¤› yemek yemek için kullanabilir, bardaktan su içebilir.
• ‹ki yafl›na kadarki dönemde, bafl ve iflaret
parmaklar›yla ufak nesneleri tutup kald›rabilir, avuç kavramas› ile kalem tutabilir.
• ‹ki yafl›nda her basama¤a iki aya¤›yla basarak merdivenden inip ç›kabilir. Uzaktaki bir
nesneye bir elle ve deste¤e gerek duymadan uzanabilir.
•‹ki - üç yafllar aras›nda genellikle büyük
kaslar›n› kullanmay› gerektiren etkinliklerle
ilgilenir. Eflyalar› çekip itme, yerden kald›rma ve tafl›ma ile u¤rafl›r.
F‹Z‹KSEL (MOTOR) GEL‹fi‹M
0-3 YAfi
Tablo 1
• K›zlar›n fiziksel geliflimi ve fiziksel baflar›s›
erkeklere göre daha
üstündür.
• Kaslar ve göz-el koordinasyonu geliflir.
• Araç ve gereçleri
baflar›l› bir flekilde kullanmaya bafllarlar.
• Fiziksel geliflim, yafl›tlar› aras›nda önemli
olmaya bafllar ve kendine güvenmesini sa¤lar.
• Tan›nabilir insan figürü çizebilir.
• Enerji düzeyi yüksektir.
• Oyun oynamak için
gerekli fiziksel özellikleri kazan›r.
• Okuma yazmay› ö¤renmeye haz›rd›r.
5-7 YAfi
• Kendine verdi¤i de¤er ve di¤erlerini etkileme aç›s›ndan fiziksel
yetenekler daha
önem kazan›r.
• K›zlar erkeklere göre daha h›zl› geliflme
kaydederler; boylar›
daha uzundur; daha
güçlüdürler ve kas koordinasyonu daha geliflmifltir.
• Enerjiktir. Fiziksel
aktiviteler daha
önemli olmaya bafllar.
• Bu yafl periyodunun
sonuna do¤ru k›zlarda
ergenlik geliflimi h›zla
bafllar.
• Erkek çocuklar›n fiziksel gelifliminde durgunluk görülür.
• Kiflisel temizli¤iyle ilgilenme sorumlulu¤unu alabilirler.
8-10 YAfi
• Erkeklerin ergenlik
geliflimi h›zla bafllar.
• K›zlar›n ergenlik geliflimi en üst düzeydedir. Vücudunda de¤ifliklikler oluflur. H›zla
de¤iflen vücuduna
uyum sa¤layamayabilir.
• K›zlar için bulu¤ dönemi. Cinsel özellikler
geliflmeye devam
eder. Gö¤üsler geliflir
ve adet dönemi bafllar.
• Hem erkeklerde,
hem de k›zlarda erken
fiziksel geliflme kendilerine olan güvenlerini
fazlalaflt›r›r.
• Erkeklerin motor
geliflim ve koordinasyonu geliflir. Fiziksel
aç›dan üstün olur.
11-13 YAfi
8
ÇOCUK EDEB‹YATI