Yorgunluk-Fiziksel Aktivite

YORGUNLUK –
FİZİKSEL AKTİVİTE
Prof. Dr. Fisun ŞENUZUN AYKAR
İzmir Üniversitesi Sağlık Yüksekokulu
YORGUNLUK - Tanım
•
Subjektif, çok boyutlu ve karmaşık bir deneyim
•
Performans gücünde azalma, enerji eksikliği,
uyku hali, depresyon, konsantre olmada
zorlanma, motivasyon eksikliği ve uykusuzluk
2
Yeşilbalkan ÖU. 2008. Anemi ve Yorgunluk. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Semptom
YORGUNLUK - Tanım
Kansere Bağlı Yorgunluk
•
Her zaman yapılan işlevleri engelleyen, kanser
veya kanser tedavisi ile ilişkili olan, yaygın, sıkıntı
verici ve subjektif fiziksel, emosyonel ve/veya
kognitif bitkinlik veya tükenme hissi

National Comprehensive Cancer Network (NCCN) Kansere Bağlı Yorgunluk Yönetimi Paneli
YORGUNLUK - Tanım
•
Amerikan Kanser Birliği, kansere bağlı yorgunluğu
• “Fiziksel, mental ve duygusal olarak bitkin
hissetme”
•
Avrupa Palyatif Bakım Birliği
• “Subjektif bitkinlik, güçsüzlük veya enerji
eksikliği hissi”
 Anderson
PR, Dean GE, Piech MA. 2010. Fatigue. Oxford Textbook of Palliative Nursing.
YORGUNLUK - Prevelans
•
Kanser tanısı alan hastalar tarafından en sık ve en
sıkıntı verici semptom
•
Günlük aktivitelerini etkilemekte ve yaşam kalitesinin
azalmasına neden olmakta

MeyerLP. 2007. Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines
YORGUNLUK - Prevelans
4 Hafta (%)
1 Hafta (%)
Yorgunluk
58
52
Ağrı
54
34
Halsizlik
43
49
Mental bulanıklık,
24
57
Konfüzyon
21
18
Anksiyete
18
18
SEMPTOMLAR
YORGUNLUK - Prevelans
•Prevalansı %60-90 arasında değişmekte
•Prevalansı
•
•
•
•

Hastalık ve/veya tedavi sürecine,
Komplikasyonlara
Fiziksel duruma
Psikososyal faktörlere bağlı
Anderson PR, Dean GE, Piech MA. 2010. Fatigue. Oxford Textbook of Palliative Nursing
YORGUNLUK - Prevelans
Kalp hastalıkları
%99
KOAH
%96
Böbrek hastalıkları
Hemodiyaliz %82
HIV/AIDS
HIV
Multipl Skleroz
%75-95
%69
Periton diyaliz %88
AIDS
%42
YORGUNLUK - Patofizyoloji
•
Yorgunluğun patofizyolojisi tam olarak belli değil
•
•
•
•
•
•
Kaşeksi
Anemi
Farmakolojik tedavi
Depresyon
Metabolik ve endokrin hastalıklar
Aşırı efor harcama
YORGUNLUK - Patofizyoloji
KAŞEKSİ
•
Tümör yükü ve tümör tedavisinin en tipik sonuçlarından biri ve
yorgunluğun oluşumunda etkili bir faktör
Konak ve tümör arasındaki kompleks etkileşim
Tümör nekroz faktörü (TNF)
IL-1 ve 6 gibi sitokinler
Lipolitik faktörler
Toxohormon L-2
Proteolitik ara metabolizma ürünleri
Tip-2 kas lifleri içeren tümörsüz kas dokusunun ürettiği aşırı laktik asit
Şenuzun F. 2006. Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım
Ahlbergve ark., 2003
Renier-Berg DM. 2003. General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation
YORGUNLUK - Patofizyoloji
KAŞEKSİ
Besin maddelerinin alınmasında azalma
Bulantı
Kusma
Anoreksi
Diyare
Barsak tıkanıklıgı
Stomatit
Tavio, M., Milan, I., Tirelli, U. (2002). “Cancer-related fatigue
YORGUNLUK - Patofizyoloji
KAŞEKSİ
Besin maddelerinin metabolizmalarında değişiklikler
Protein, glikoz ve lipid metabolizmalarında bozulma
Tavio, M., Milan, I., Tirelli, U. (2002). “Cancer-related fatigue
YORGUNLUK - Patofizyoloji
KAŞEKSİ
Enerji gereksiniminde artış
İnfeksiyon
Ates
Hiperkatabolik durum
Tümör hücresinin besin maddesini tüketmesi
Tavio, M., Milan, I., Tirelli, U. (2002). “Cancer-related fatigue
YORGUNLUK - Patofizyoloji
ANEMİ
•
Kanserle ilişkili yorgunluğun fizyolojisini açıklamak
için anemi tek bir neden olarak
gösterilememesine karşın, en çok bildirilen ve
etkinliği üzerinde durulan nedenlerden biri
•
Hastanın hemoglobin düzeyindeki ani değişiklikler
yorgunluğu daha da kötüleştirebilir
Renier-Berg DM. 2003. General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation.
Mock ve Olsen, 2005
YORGUNLUK - Patofizyoloji
TEDAVİ
Ortaya çıkma nedeni olarak %50- 100 tedavi protokolleri gösterilmekte
Kemoterapi % 80 – 100
Radyoterapi
Cerrahi işlemler
Biyoterapi ve hormon tedavileri
Bazı ilaçlar
Tavio ve ark., 2002, Ahlberg ve ark., 2003
YORGUNLUK - Patofizyoloji
TEDAVİ
Kemoterapi
Radyoterapi
Biyoterapi
Hücresel yıkım
ürünlerinin vücutta birikmesi
Ağrı, bulantı – kusma,
ishal, depresyon, uykusuzluk, infeksiyon
ve fonksiyonel yetersizlik
Eksojen ve endojen sitokinler
Tavio ve ark., 2002, Okuyama ve ark., 2000; Ahlberg ve ark., 2005; Fearon ve ark., 2006
YORGUNLUK - Patofizyoloji
TEDAVİ
Opioid Analjezikler
Antiemetikler
Bazı ilaçlar
Hipnotikler
Trisiklik Antidepresanlar
Nöroleptikler
Beta Blokerler
Benzodiazepinler
Antihistaminikler
MeyerLP. 2007. Fatigue. Palliative & End-of-Life Care
Renier-Berg DM. 2003. General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation
YORGUNLUK - Patofizyoloji
Psiko-Sosyal
Faktörler
Depresyon
Stres
Anksiyete
İhtiyaç duyulan sosyal destek ihtiyacının karşılanamaması
Motivasyon azalması
İnançlar
Fosså ve ark., 2003; Brown ve ark., 2005, Ahlberg ve ark., 2003
YORGUNLUK - Patofizyoloji
Metabolik ve
Endokrin Hastalıklar
•
Diabetes mellitus
•
Addison hastalığı
•
Hipotroidi
•
Na, K ve Mg gibi elektrolit dengesizlikleri
•
Hiperkalsemi gibi primer hastalıklar veya ikincil durumlar
Renier-Berg DM. 2003. General Issues: Fatigue, Dyspnea, and Constipation. Hospice and Palliative Care
YORGUNLUK
Etkileyen Faktörler
Sosyo - Demografik Faktörler
Yaş
Cinsiyet
Eğitim durumu
Gelir durumu
Medeni durum
Fosså ve ark., 2003; Okuyama ve ark., 2000; Donovan ve ark., 2004, De Jong ve ark., 2005, Can ve ark., 2004, Respini ve ark., 2003
YORGUNLUK
Etkileyen Faktörler
Fiziksel Aktivite ve Kondüsyon
Yorgunluk
Mock ve ark., 2002
X
Aktivite düzeyi ve
Fonksiyonel kapasite ile ters ilişkili
YORGUNLUK
Etkileyen Faktörler
Piper- Bütünleşik Yorgunluk Modeli
Can G. 2004
YORGUNLUK
Belirtiler
•
•
•
•
•
•
Güçsüzlük, bitkinlik,
bezginlik
Aşırı uyku hali
Dikkatsizlik
Konsantrasyonda
azalma
Unutkanlık
Malazi
•
•
•
•
•
•
Cohen B. 2002. Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.
Fournier J. 2008. Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.
Uykusuzluk
İştahsızlık,
anoreksiya
Anksiyete, korku
Konfüzyon
Depresyon
Solgunluk, solukluk
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
Öykü
Başlangıç (ani, sürekli)
Lokalizasyon (Lokalize, genel),
Arttıran ve azaltan faktörler
Özgeçmişinde var olan sağlık sorunları
Uyku ve dinlenme şekli
Beslenme durumu
Yeşilbalkan ÖU. 2008. Anemi ve Yorgunluk. Onkoloji Hemşireliğinde Kanıta Dayalı Semptom Yönetimi
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
Kas gücü
Genel görünüş: Monoton ses tonu, soluk görünüm, yavaş konuşma, donuk yüz
ifadesi, düşük omuzlar veya kilo kaybı olup olmadığı
Yaşamsal bulgular: Ateş, hipotansiyon, düzensiz kalp hızı, nefes darlığı
Yorgunluğa katkıda bulunan diğer semptomlar
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
Fizik Muayene
BÖLGE
Baş
BELİRTİ
ÖNERİLER
Saçlarda kalınlaşma
Hipotroidi
Kaşların laterinde 1/3ünde
incelme
Hipotroidi
Fournier J. 2008. Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
Fizik Muayene
BÖLGE
Gözler
Ağız
BELİRTİ
ÖNERİLER
Miyozis
Yüksek doz opioid
Konjoktivalarda solukluk
Anemi
Kırmızı, parlak dil
Vitamin eksikliği
Fournier J. 2008. Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
Fizik Muayene
BÖLGE
Batın
Ekstremiteler
Sırt
BELİRTİ
ÖNERİLER
Palpabl Mesane
Kord basısı
Asteriks
Hepatik veya renal
yetersizlik
Hipokalemi
Vertebralar üzerine
perküsyonda hassasiyet
Fournier J. 2008. Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.
Spinal kord yerleşimi
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
Fizik Muayene
BÖLGE
BELİRTİ
Proksimal miyopati
Nörolojik
ÖNERİLER
Eaton-Lambert veya diğer
miyopatik sendromlar
Derin tendon refleklerinde (DTR)
azalma
Eaton-Lambert
DTR uzamış relaksasyon süresi
Hipotroidi
Hiperaktif DTR
Akut kord basısı
Spastisite, duyu kaybı, ekstansör
plantar
Fournier J. 2008. Fatigue. Palliative Practices from A-Z for the Bedside Clinician.
Akut kord basısı
DEĞERLENDİRME
Laboratuvar
Fizik Muayene
Öykü
Anemi
Dehidratasyon
Dehidratasyon
Boyutlar
Eritroprotein,
transferrin,
ferittin
Fiziksel
İnfeksyon
Ateş
Ruhsal
Kognitif
Boz.
Duyuşsal
Depresyon
Sekonder
nedenler
Uyku
Bozuklukları
Lokal/Fokal
Güçsüzlük
Hormonlar
TSH, ACTH,
Testesteron
İlaçlar
Kaşeksi
Vitamin B1,
B6, B12
Nörolojik
değerlendirme
Elektrolitler
Ca, Mg, P
Sitokinler
CRP
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
•
Kanser Yorgunluk Skalası
•
Çok boyutlu Yorgunluk Semptom Envanteri (MFI-SF)
•
Kanser tedavisinde fonksiyonel değerlendirme – Anemi, yorgunluk
(FACT-An, FACT-F)
•
Schwartz Kanser Yorgunluk Ölçeği
•
The Profile of Mood States Fatigue/Inertia Subscale POMS-F,
•
Profile of Mood States-Fatigue; PROMIS-F,
•
Distress Termometresi
MeyerLP. 2007. Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines.
Şenuzun F. 2006. Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım.
Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
•
Brief Fatigue Inventory – BFI
•
Chalder Fatigue Scale – CFS
•
Patient Reported Outcome Measurement Information System-Fatigue,
•
Fatigue Scale-Adolescent- FS-A
•
Fatigue Fatigue Scale-Child - FS-C
•
Pediatric Quality-of-Life Inventory Multidimensional Fatigue Scal - PedsQL MF
•
Piper Fatigue Scale-12-PFS-12
•
PFS-R, Piper Fatigue Scale-Revised
•
Borg Yorgunluk skalası
MeyerLP. 2007. Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines.
Şenuzun F. 2006. Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım.
Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
. Bidimensional Fatigue Scale –BFS
. European Organization for Research and Treatment of Cancer
Quality-of-Life Questionnaire-Core 30 - EORTC QLQ-C30
. European Organization for Research and Treatment of CancerFatigue Quality-of-Life Questionnaire-13; EORTC QLQ-FA13
MeyerLP. 2007. Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines.
Şenuzun F. 2006. Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım.
Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
. Bidimensional Fatigue Scale –BFS
. European Organization for Research and Treatment of Cancer
Quality-of-Life Questionnaire-Core 30 - EORTC QLQ-C30
. European Organization for Research and Treatment of CancerFatigue Quality-of-Life Questionnaire-13; EORTC QLQ-FA13
MeyerLP. 2007. Fatigue. Palliative & End-of-Life Care: Clinical Practice Guidelines.
Şenuzun F. 2006. Semptom yönetimi. Kanser ve Palyatif Bakım.
Berger AM. CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
YÖNETİM
YORGUNLUK
TANI DEĞERLENDİRME
YÖNETİM
Nedene Yönelik
Anemi
İnfeksiyon
Ateş
Dehidratosyon
Elektrolit
dengesizlikleri
Eritropoetin
Transfüzyon
Antibiyotik
Semtomatik
İlaç Tedavisi
Antipiretik
Hidrasyon
Elektrolit
replasmanı
Stimülan
ilaçlar
Steroidler
İlaç Dışı Tedaviler
Kaşeksi
Beslenme
Günlük
Hipotroidi
Hşpogonadizm
Uyku
Bozuklukları
Depresyon
Hormon
replasmanı
Uyku hijyeni
Sedatifler
Antidepresan
Fiziksel Aktivite
Enerji Korunması
Enerji Restorasyonu
YORGUNLUK
YÖNETİM
Farmakolojik tedavi
•
Psikostimülanlar
• Depresyon veya opioid sedasyonuna bağlı oluşan yorgunluk
psikostimülanlarla düzeltilebilir
• Bu ilaçlar insomniya, anksiyete, anoreksiya, konfüzyon ve
taşikardiya neden olabilir
YORGUNLUK
YÖNETİM
Farmakolojik tedavi
•
Psikostimülanlar
• Metilfenidat sabah ve akşam 2.5- 5 mg olarak başlanır, uykuya
eğilimi önlemek için doz yavaşça titre edilir
• Modafinil günde bir veya iki kez 100-400 mcg PO
• Dekstro amfetamin: Günde 1-3 kez 2.5-10 PO
• Donepezil (Aricept): Her sabah 5 mg (doz kısıtlayıcı yan etkileri vardır)
Gong S, Sheng P, Jin H, et al. Effect of methylphenidate in patients with cancer- related fatigue: a systematic review and metaanalysis. PLoS One. 2014;9:e84391
Spathis A, Fife K, Blackhall F, et al. Moda- finil for the treatment of fatigue in lung cancer: results of a placebo-controlled, double-blind,
randomized trial. J Clin Oncol. 2014;32:1882-1888.
Hovey E, de Souza P, Marx G, et al. Phase III, randomized, double-blind, placebo- controlled study of modafinil for fatigue in patients
treated with docetaxel-based chemotherapy. Support Care Cancer. 2014; 22:1233-1242.
YORGUNLUK
YÖNETİM
Farmakolojik tedavi
•
Düşük doz kortikosteroid
• Çeşitli çalışmalar kortikosteroidlerin terminal kanser
hastalarında iyilik hali oluşturduğu ve enerjiyi arttırdığını
göstermiştir.
• Etki mekanizması tam olarak bilinmemekte
• Prednizon günlük 5-10 mg PO
• Deksametazon günde bir kez 1-2 mg PO
• Uzun süreli tedavi önerilmiyor
Berger AM, CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
YÖNETİM
Nonfarmakolojik Tedavi
Enerjinin korunması
Sık sık ve kısa süreli dinlenmenin tercih edilmesi
Hoşlandığı aktiviteler veya temel işlevler için enerjinin saklanması
Aktiviteler için limitin koyulması ve uyulması
Enerjinin korunması için adım adım uygulanan aktivitelerin seçilmesi
YORGUNLUK
YÖNETİM
Nonfarmakolojik Tedavi
Enerjinin korunması
-Aktivitelerin öncelik sırasına koyulması ve enerjinin en yüksek
olduğu dönemlerde yüksek enerji tüketimi gerektiren
aktivitelerin planlanması
-Günlük yaşam aktivitelerinin planlanmanın hem fiziksel hem de
psikolojik stresörlere karşı etkili olacağı hastaya açıklanması
YORGUNLUK
YÖNETİM
Nonfarmakolojik Tedavi
•
•
•
•
•
•
•
•
Hayal kurma
Masaj
Refleksoloji
İlerleyici kas gevşemesi
İyileştirici dokunma
Yoga
Stres yönetimi
Dua etme
ASCO, American Society of Clinical Oncology; CPAC/CAPO,
Canadian Partnership Against Cancer/Canadian Association of
Psychosocial Oncology; NCCN, National Comprehensive Cancer
Network; ONS, Oncology Nursing Society.
YORGUNLUK
YÖNETİM
Nonfarmakolojik Tedavi
•
•
•
•
•
•
•
•
•
Akupuntur
Moksibüsyon
Chi-gong
Thai chi
Güneşin doğuşu ve batışı
Akupressure
Haptoterapi
Reiki
Polarity terapi
ASCO, American Society of Clinical Oncology; CPAC/CAPO,
Canadian Partnership Against Cancer/Canadian Association of
Psychosocial Oncology; NCCN, National Comprehensive Cancer
Network; ONS, Oncology Nursing Society.
YORGUNLUK
YÖNETİM
Nonfarmakolojik Tedavi
•
•
•
•
Ginseng (8 hafta, 2000 mg)
Omega 3
Co enzim Q10
L-Carnitin
Berger AM, CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
EGZERSİZ
2021-2014 yıllarında
40’dan fazla meta analiz ve sistematik derleme !!!!!!
Meme, kolon, prostat, Akc, hematolojik ..
KT, RT, KİT …
Bilişsel davranışsal modeller, uyum modelleri
Berger AM, CA CANCER J CLIN 2014
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
Meneses-Echávez et al. BMC Cancer (2015) 15:77
YORGUNLUK
EGZERSİZ
Meneses-Echávez et al. BMC Cancer (2015) 15:77
YORGUNLUK
EGZERSİZ
Eğitim basamakları
1. Düzenli egzersizin yararları
2. Nasıl egzersiz yapılır ? (tipi, yoğunluğu, süresi)
3. Nabız kontrolü, Borg yorgunluk düzeyi ölçeği, konuşma testi
4. Isınma ve soğuma egzersizleri
5. Yürüme programı
6. Dikkat edilecek durumlar
7. Dikkat edilmesi gereken bulgular ve yapılması gerekenler
8. Günlük egzersiz kayıt formu, pedometer
EGZERSİZ TİPİ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
Sıklık
Yoğunluk
Süre
ACSM
3-5 gün/hafta
KHmax %60-90
VO2 %50-85
20-60 dk. sürekli
20-30 minimum
CDC/ACSM
Olabildiğince
fazla gün
Orta
Ortalama 30 dk
AACVPR
3-5 gün/hafta
KHmax %50-60
minimum
30-45 dk.
NIH
Olabildiğince
fazla gün
Orta
Ortalama 30 dk
Surgeon
General’s
Report
Olabildiğince
fazla gün
Orta – Ağır
tercih edilir
15 dk %75-90
30 dk %60-75
45 dk %40-60
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YOĞUNLUK
Örneğin; 40 yaşındaki bir hasta …..
(Karvonen)
Kalp Hızı Rezervi
Maksimak kalp hızı – yaş: 220—52: 168
168 – istihirat kalp hızı (83)= 85
%65 kalp hız rezervi (85 atım/dk’nın %65’i)= 55 atım/dk
55 atım/dk + 83 (İKH)= 138
(Maksimal kalp hızının %95)
Egzersiz
Düzeyi
Algılanan Yorgunluk (BORG)
Çok, çok hafif
Maksimal kalp
hızı %
İstihirat KH +
50-65
10-25
60-75
20-35
70-85
30-55
6
7
8
Çok hafif
9
10
Düşük
Hafif
11
12
Orta
Biraz Zor
13
14
Yüksek
Zor (ağır)
15
16
Çok zor
17
18
Çok, çok zor
19
20
YORGUNLUK
EGZERSİZ
Sancho et al. BMC Cancer (2015) 15:40
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
YORGUNLUK
EGZERSİZ
-Kontrendike durumlarda egzersizin sonlandırılması veya
başlanılmaması:
Kaslarda normal dışı sertlik veya güçsüzlük
Düzensiz nabız
Bacak ağrısı veya kramplar
24-36 saat öncesinde başlayan bulantı-kusma
Dispne
TEŞEKKÜR EDERİM