Felsefe_Kavramlari_durmus_gunay

Modern Bilimin Doğuşu ve Gelişimi
FELSEFİ KAVRAMLAR
Prof. Dr. Durmuş Günay
27.05.2007
Zonguldak Karaelmas Üniversitesi
1
Felsefe
Avrupa felsefe geleneğinin en doğru genel karakteristiği şudur: O, Platon’a dipnotlar serisinden ibarettir,
Alfred North Whitehead, Process and Reality, p. 53 [Free Press, 1969];
Resim; Atina Okulu [Scuola di Atene) by Raphael]: Ortada, Platon, gökleri işaret ediyor; ve Aristoteles,
ellerini açarak yeri gösteriyor.
27.05.2007
2
The Death of Socrates, Jacques-Louis David, 1787
27.05.2007
3
Felsefe
 Philosophy {Gk. φιλοσοφια [πηιλοσοπηια]} : Philosophy {Gk. filosofia
[philosophia] [f(f)=ph(ph)]}
™ Sözcük olarak,
Bilgelik/Hikmet(sophia=sofia)+Sevgi(philo=filo)=Bilgelik sevgisi
™ Dolayısıyla, evrenin mahiyeti, insanın bilgisinin zemini, ve insanın hayat tarzının
™
™
değerlendirilmesi üzerine derinliğine düşünmek ve konuşmaktır
Felsefe: Genelde varlığın bilgisi. Bilimler ise,belirli bir varlık alanına ilişkin olayları deney,
gözlem ve vb yöntemlerle inceleyerek, ilgili alanın doğru bilgisine varmaya çalışır. Felsefe,
düşünme ve akıl yürütmelerle çalışan, salt teorik bir bilgidir.
Felsefe terimi ilk defa Pythagoras [Pisagor, 580-495] tarafından kullanılmıştır.
^ ’’Araştırılmamış hayat yaşanmaya değmez’’
Sokrates
27.05.2007
4
Felsefe
 En genel veya evrensel inançların anlamını ve
gerekçelendirilmesini, deney veya gözleme başvurmak yerine
problemleri titizlikle formüle ederek, çözümler önererek, verilen
çözümlerden akıl yürütme yoluyla sonuçlar çıkararak, onları
diyalektik yöntemler ile tartışarak incelemektir.
 Her görüş bir takım temel varsayımlarla (=aksiyomlarla) başlar.
Burada şu soruyu sormak zorundayız: Hangi varsayım takımı
başlangıç için en iyisidir? Hangi varsayım takımının en iyisi
olduğunu nasıl biliriz?
 En iyi varsayım takımı, gerçeklik ve onun bütün fenomenleri ile
uygunluk gösteren sonuçlar verendir. Varsayımların uygunluğunu
sonuçları yoluyla biliyoruz
27.05.2007
5
Felsefe
z Aristoteles (384-322)
Felsefe: Varlık olmak bakımından varlığın bilimidir.
z Kant (1724-1804)
Felsefe: Kavramlarla veya kavramlar inşasıyla elde
edilen akli bilgidir. Felsefe öğrenilmez, ancak felsefe
yapmak öğrenilebilir.
z Karl Jaspers (1883-1969)
Felsefe: Felsefe yolda olmaktır.
27.05.2007
6
Felsefe
• Felsefe: Bütüncül, sistematik, derin,
objektif, tutarlı, rasyonel düşünmek ve
konuşmaktır
• Bir filozof için asıl önemli olan: Derinlik ve
yaratıcılıktır
27.05.2007
7
Felsefe İhtiyacı
]Günümüzde, toplumun çok acil sorunlarına cevap
aramakta, hiçbir zaman olmadığı kadar felsefeye
ihtiyaç duyulduğunu düşünüyorum…. Hiçbir zaman,
günümüzdeki kadar felsefi hafızaya ihtiyacımız
olmamıştır.
Derrida, 2002
27.05.2007
8
Felsefe Tarihi
ÂAntik Felsefe : MÖ 7. yüzyıl ile MS 5. yüzyıl
(dahil)
ÂOrtaçağ Felsefesi : 500(476) ile 1500(1453)
ÂModern Felsefe : 16. yüzyıl ile 19. yüzyıl
(dahil): [1500(1453) den 1800 ün sonuna
kadar (1900).
ÂPostmodern veya Çağdaş Felsefe : 20.
yüzyıldan(1900 den) günümüze kadar (…ve
sürmekte)
27.05.2007
9
DG5
Felsefenin Başladığı
Coğrafya : İyonya
ÂYeryüzünün en güzel alanlarından biri.
Türkiye’nin batı kıyı şeridinin orta kısmı.
 Kuzeyde İzmir körfezinden, güneyde
Menderes vadisine kadar uzanan 160 km lik
kıyı şeridi
ÂTüm Dünya üzerinde daha güzel bir iklimi
olan başka bir yer yoktur.
27.05.2007
10
Slayt 10
DG5
Durmuş Gunay; 19.01.2006
Bilgi Tanımı
(Obje)
Nesne
(Varolan)
Özne
Bilgi
(Suje)
Bilgi: Bilen özne (suje) ile nesne (obje, varolan) arasındaki ilişki (bilgi
bağlantısı) sonucunda ortaya çıkan yargıyı dile getiren önerme. Burada, özne
adı verilen insan; duyuları ile algılar, aklıyla kavrar ve bilincine varır. ‘Şu
kalemdir’ dediğimizde, özne [=suje(bilinç)] ile kalem( obje=nesne) arasında
görme algısıyla bilgi ilişkisi kurmuş oluruz.
27.05.2007
11
27.05.2007
12
Bilgi Alanının Kavramları
h‘Bilgi, varolanın tanınmasıdır’. Bilginin genel
tanımını açıklamak üzere çizilen şekil, bilgi
teorisinin (epistemolojinin) çeşitli kavramlarının
anlaşılmasında ve anlatımında önemli kolaylıklar
sağlamaktadır.
hNesne: Bilen öznenin yöneldiği şey dir. Nesne,
fiziksel bir varlık olabileceği gibi, metafizik, tinsel
bir varlık da olabilir. Kısaca, bilmeye konu olan
her şey. Bilimlerin konusu o bilimin nesnesi olur.
27.05.2007
13
Epistemolojik Kavramlar
•Bilme: Hayal etme, algılama, düşünme ve kavrama
etkinliğidir. Hayal etme ve algılama, algılama alanına;
düşünme ve kavrama, kavrama alanına aittir.
•Bilgi: Bilgi, bilme etkinliğinin ürünüdür. Bilme etkinliği
sonucunda yargı oluşur. Özne, nesne hakkında bir yargıda
bulunur. Yargı, önerme ile dile getirilir. Bilgi, yargının
önerme ile ortaya konulduğu üründür. Önerme, dolayısıyla
bilgi, dilde varolandır. Yargı ve bilme etkinliği ise zihinde
varolandır.
27.05.2007
14
Epistemolojik Kavramlar
Gerçek: Varolan şeylerin tümü. Elimdeki kalem gerçektir.
Kalemin gerçekliğinden şüphe etmez, bilincimiz dışında
varoldğunu kabul edersek buna ‘çocuksu gerçekçilik’ (naiv
realizm) adı verilir. Gerçeklik, dış dünyada varolandır.
Doğruluk (hakikat): Yargı ve önermelerin, verilmiş bir
olguya uygun olmasıdır. Doğruluk dilde varolandır. Bir ifadenin
özelliğidir. Bir ifade, doğru veya yanlış olabilir. Bir şahit
hakime,gerçeği söyleyeceğine değil, doğruyu söyleyeceğine
söz verir. Çünkü, gerçek söylenemez, gerçek dil de değil dış
dünyadadır.
Temellendirme: Bir önermenin doğruluk iddiasının dayanağını
göstermek, ortaya koymaktır.
27.05.2007
15
Özne, Nesne, Bilgi İlişkisi
Nesne
(Obje)
Özne
Bilgi
(Suje)
Özne, nesne ve bilgi alanları ve ilişkilerine göre çeşitli bilgi türleri, bilimler ve izm’ler doğar.
27.05.2007
16
Özne(Bilinç), Nesne ve Bilgi’nin
Bulunduğu Varolan Dünyaları
Dış Dünyada
Varolan
Nesne
(Zihinde)
Düşünmede
Varolan
Özne(bilinç)
27.05.2007
Özne(bilinç) : Düşünmede varolan
Nesne
: Dış Dünyada Varolan
Bilgi
: Dilde Varolan
Alanında yeralmaktadır.
Dilde
Varolan
Bilgi
17
Veri, Malumat, Bilgi, Bilgelik
Kaplam Genişlemesi
Bilgelik (Wisdom)
“
“
“
“
anlama ilkeleri
Veri toplama, malumat değildir.
Malumat toplama, bilgi değildir.
Bilgi toplama, bilgelik değildir.
Bilgelik toplama, doğruluk
(hakikat) değildir.
Neil Fleming
Bilgi (Knowledge)
.
anlama modelleri
Malumat (Information)
anlama ilişkileri
(Data)veri
27.05.2007
Anlama
18
Bilgi Hiyerarşisi: Bilgi Piramidi
Düşünme
Bilgisi
Bilgelik
Bilgi
(Knowledge)
Algı
Bilgisi
Malumat
(Enformasyon)
Veri
(Data)
27.05.2007
19
Araştırma
•Olguları belirleyip yeni sonuçlara ulaşmak
için, materyalleri, kaynakları, sistematik
olarak, aramak ve incelemektir
27.05.2007
20
Araştırma Süreci
Konu Seçimi
Araştırma Bulguları
Verilerin Yorumu
Verilerin Analizi
27.05.2007
Araştırma Soruları
Araştırma Tasarımı
Verileri Toplama
21
Bilgi Türleri
1.
2.
3.
4.
5.
6.
h
h
h
7.
Gündelik Bilgi
Dini Bilgi
Teknik Bilgi
Sanat Bilgisi
Okkült Bilgi (astroloji, fal,…, vb.)
Bilimsel Bilgi
6.1 Formel bilimler(Matematik, Mantık)
6.2 Doğa Bilimleri(Fizik, Kimya, Biyoloji, Jeoloji, vb.,…)
6.3 İnsan Bilimleri(Sosyoloji,antropoloji, sanat ve edebiyat
tarihi, siyaset bilimi, arkeoloji, linguistik, ahlak, din, vb.,…)
Felsefe Bilgisi
27.05.2007
22
Bilgi Türleri
1.
2.
3.
4.
5.
Gündelik Bilgi:Öznenin dış dünya deneyimi sırasında edindiği, tanıma
bilgisi. Nesneler ve olaylarla ilgili tekil algılara dayalı öznel bilgidir.
Ama yine de doğruluklarından söz edilebilir.
Dini Bilgi : Dini bilgide suje ile obje arasında inanç bağı vardır.
Teknik Bilgi: İnsanın ihtiyaçlarını karşılamak üzere araç yapmanın
bilgisidir. Teknik bilgi içinde, tecrübe ile kazanılan, dile getirilemeyen
ancak bir şeyi yaparak ortaya çıkan bilgi (zımni bilgi= tacit knowledge)
de vardır.
Sanat Bilgisi: Özne( burada sanatçı), nesneye(objeye), sanatçı
duyarlılığı, kendi yaratıcı yeteneği ile bakar. Öznel bir bilgidir. Aynı
manzaranın resmini her ressam farklı yapar.
Okkült Bilgi: Fal, hurafe, ve astroloji bilgileri. Burada, özne, objenin
içinde gizil bir güç olduğu inancı ile objeye bakar.
27.05.2007
23
Bilgi Türleri
6.
h
h
h
7.
BİLİMSEL BİLGİ
6.1 Formel bilimler(Matematik, Mantık): Rasyonel bilimlerdir. Akıl yoluyla
bilgi edinilir. Aksiyomlara(ilkelere) dayanır. Mantık, düşünmenin
geometrisidir.
6.2 Doğa Bilimleri(Fizik, Kimya, Biyoloji, Jeoloji, vb.,…): Deney ve gözlem
yöntemini kullanır. Olguları yasalarla açıklamak ister.
6.3 İnsan Bilimleri(Sosyoloji,antropoloji, sanat ve edebiyat tarihi, siyaset
bilimi, arkeoloji, linguistik, ahlak, din, vb.,…): Kültür bilimleri terimi de
kullanılır. Tarihsel ve toplumsal olayları anlamak ister. Kıta Avrupası
merkezli, özelde Almanya merkezli, kültür bilimleri felsefesi giderek ilgi
çekmektedir. Hermenötik vb. yöntemler geliştirilmektedir. Kültür bilimlerinin
nesnesi yani beşeri ve tarihsel olaylar, doğa olaylarından farklı karekterde
olduğu, dolayısıyla tarih ve toplum alanında, doğa bilimlerinin yönteminin
kullanılamayacağı ileri sürülmektedir.
FELSEFE BİLGİSİ: Felsefenin konusu genelde varlıktır. Felsefenin konusu her
şeydir. Düşünme ve akıl yürüme yöntemini kullanır.
27.05.2007
24
Günümüzde Üniversitelerde Yapılan
Bilim Sınıflandırması
I. TEMEL BİLİMLER
1. Formel Bilimler: Matematik, Mantık.
2. Doğa Bilimleri :Astronomi, Fizik, Kimya, Biyoloji, Psikoloji
3. Beşeri veya Manevi Bilimler : Sosyoloji, Tarih, Dil Bilimleri.
II. UYGULAMALI BİLİMLER
1. Mühendislik, Tıp, Veterinerlik, Eczaclık, Tarım ile ilgili Bilimler
2. İstatistik
3. Hukuk, Ekonomi, Politika, Eğitim Bilimleri
27.05.2007
25
Sokrates-Öncesi Filozoflar
• Sokrat Öncesi (The pre-Socratics) Filozoflar
¨Thales
MÖ(625-545)
¨AnaximanderMÖ(610-546)
¨Anaximenes MÖ(536-…)
¨Xenophanes MÖ(569-477)
¨Empedocles MÖ(490-432)
¨Heraclitus MÖ(540-480)
¨Demokriatos MÖ(460-370)
¨Parmenides MÖ(540-480)
¨Pythagoras MÖ(580-500)
27.05.2007
26
Üç Büyük Filozof [SPA]
Batı Felsefesi, Antik Yunan
Felsefesine dayanır
Sokrates (469 - 399)
Platon
(427- 347)
Aristoteles (384 - 322)
Platon gökleri işaret ediyor;
Aristo ellerini yere doğru açmış.
27.05.2007
27
Socrates [469-399]
™ Felsefenin babası olarak bakılır
™ Özellikle değerler alanına (tanrı, iyilik ve
güzellik problemleri) eğilen ilk filozoftur.
™ Sorgulamayı Sokrat’tan öğrendiğimize
inanılır (Sokratik metod)
™ Sokratik Soru: …nın mahiyeti nedir ?
™ Yazılı bir eser bırakmadı. Görüşlerini,
başta Platon olmak üzere izleyicileri
tarafından yazılan eserler yoluyla biliyoruz.
27.05.2007
28
Platon [427-347]
™Socrates’in öğrencisi
™İdealizmin babası olarak bilinir
™Sokrates’in ölümünün ardından Atinayı
terketti
™MÖ 387’de Akademi’yi kurmak için
Atina’ya döndü
™ MÖ 385’de “Akademi” yi kurdu
27.05.2007
29
Platon
D Politika Teorisi
D İdeal Toplum Tasarımı
D İdealar (formlar) Teorisi
D Varlığın Yüksek Boyutu
D Mükemmel, Dış, ve Değişmeyen Formlar
D Dünyada algıladığımız bütün olgular, gerçek
dünyanın(İdealar Dünyasının) silik
yansımalarıdır.
D Görünen ile sahici gerçeklikler dünyası ayrımı
27.05.2007
30
Platon’un Mağara Metaforu
27.05.2007
31
Platon’un Algılanabilir (Değişen) ve
Kavranabilir (Değişmeyen) Dünya Analojisi
Zihin(Anlık)
Formlar
Değişmeyen
Bilgi
Düşünme
Sanı
Duyu (trust)
Hayaletme
Matematiksel Olanlar
Duyulur şeyler
Değişen
Görüntüler(imajlar)
X Heraklit’in ve Parmenides’in anlayışlarını birleştirir
X Bu şemada şeyler yukarı doğru daha gerçek hale
gelir
27.05.2007
32
Bölünmüş Çizgi Analojisi[Platon]
Anlama(Düşünme)
27.05.2007
Formlar
Kavramlar
(Matematiksel Nesneler)
İnanç(Sanı)
Algılanabilir
Nesneler
Hayaletme
Görüntüler
İyilik
Saf Akıl -Zihin
(Kavrayış)
Ontoloji
Görünen
Kavranabilir
(Algılanabilir) Dünya
Dünya
Sanı[Doxa] Bilgi[Episteme]
Epistemoloji
33
Görünen Dünya-Kavranan Dünya
Bölünmüş Çizgi Analojisi ile Platon, düşey bir çizgiyi
İkiye bölerek alt Parça, Görünen Dünya,
nya üst parça ile
Kavranan Dünyayı;
nya her bir parçayı tekrar ikiye bölerek,
Görünen Dünyayı, görüntüler ve algılanan nesneler bölgesi
olarak, ve kavranan dünyayı matematiksel nesneler bölgesi
ve formlar bölgesi şeklinde ayırarak, kendi anlayışına
göre varlık bölgelerini bir analoji ile ortaya koyuyor.
27.05.2007
34
Görünen Dünya-Kavranan Dünya (Devam)
D Görünen Dünya = Görüntüler + Algılanan(duyulur) Nesneler
Görüntüler = Gölgeler + Her türlü yansıma görüntüleri (sudaki,
aynadaki görüntüler)
Algılanan Nesneler = Canlı varlıklar+Bitkiler+İnsanın yaptığı
bütün nesneler
“ Kavranan Dünya = Matematiksel Nesneler + Formlar
Matematiksel Nesneler = Aritmetiğin ve geometrinin nesneleri+
Bilimsel kavramlar
Formlar = Kavramlar ve varlık bilgisi, formlar(idealar)
27.05.2007
35
Platon’un Eğitime İlişkin Görüşleri
‹Devlet eğitim konularında aktif rol almamalıdır.
‹Müfredat parlak öğrencileri somut verilerden
soyut düşünmeye götürmelidir.
‹Soyutlama yeteneği zayıf olan öğrenciler;
askerlik, iş ve endüstri alanlarına gitmelidir.
27.05.2007
36
Aristoteles[384-322]
z Aristoteles’in Hayatı
™ MÖ. 384 : Stagira’da (Makedonya) doğdu.
™ Nikomakus’un (Makedonya kralı Philip’in Saray Doktoru) oğlu
™ MÖ 367: Platon ile çalışmak üzere (17 yaşında) Atina’ya gelişi
™ MÖ 347: Platon’un Ölümü. Aristoteles Küçük Asya’da Atarnos’a
(Assos’a) hareket eder
™ Bir çok alanda eserler yazdı: Psikoloji, Biyoloji, Fizik, Drama, etik,
mantık, vb.
27.05.2007
37
Aristoteles
™ Aristoteles’in Hayatı (devam)
 346-3: Lesbos adasında, Theophrastus ile tanışması
 341: Makedon Kralı Philip II’nin Oğlu İskender’e (daha sonra
Büyük İskender olacak) hocalık yapmak üzere Makedonya’ya
döner
 335: Atina’ya döner, ve Lyceum’ da okul (Lyceum) kurar
 323: İskender’in Ölümü
 322: Kalkis’de Ölümü
27.05.2007
38
Aristoteles Metafiziği
“İki gerçeklik alanı (idealar dünyası ve fiziksel
dünya) parçalanmış değildir.
“Formlar etrafımızdaki nesnelerin içindedir. Her
tekil nesnenin içinde formu vardır.
“Fiziksel dünya Tanrı tarafından
yönetilmektedir.
27.05.2007
39
Herakleitus
z “Aynı ırmakta iki kez
yıkanamazsınız”
z “Herşey bir durumdan başka bir
duruma geçiş halinde sürekli bir
akış halindedir”
z “Değişme tesadüfen olmaz, akıl
ile yönetilir”
[ 540-480 (Efes)]
27.05.2007
40
Felsefenin Temel Soruları
Önemli Sorulara Cevap Aramak
9Ben kimim?
9Niçin buradayım?
9Gerçek nedir?
9Doğru nedir?
9Doğruyu yanlıştan nasıl ayırırım?
9İyi var mıdır?
27.05.2007
Rodin’in Düşünürü
41
Felsefenin Ana Alanları
Felsefenin Başlıca Alanları
™ Metafizik(Ontoloji):Varlık nedir?
™ Epistemoloji (Bilgi Teorisi): Bilgi Nedir?/Varlığı nasıl
biliriz? Bilginin kaynağı, doğruluğu (değeri) ve sınırlarını
konu edinen, araştıran felsefe alanıdır.
™ Aksiyoloji: Değer Nedir? (Nasıl eylemeliyiz?)=Etik+Estetik
9 Etik(Ahlaki olarak doğru nedir?)
9 Estetik(Güzel nedir?)
9 Mantık
27.05.2007
42
Felsefenin Dört Ana Dalı
27.05.2007
43
Felsefenin Dalları
X Metafizik/Ontoloji
X Epistemoloji
X Aksiyoloji
Etik
Estetik
Siyaset felsefesi
X Mantık
27.05.2007
44
Metafizik
“ İzleyicilerinden Rodoslu Andronikos MÖ 60-50 yıllarında Aristoteles’in
eserlerini düzenlemiş. Bu düzenlemede, fizik kitabından sonra gelen,
‘prima philosophia’ adlı yazılara ‘meta ta physika’ (fizikten sonra gelen
veya fizikötesi) demişler ve bu gün metafizik denilen alanın adı olmuş.
D Metafiziğin konusunu Aristoteles, ‘varlığın ilk nedenleri’, yani varlığın
temel ilkeleri olarak belirlemişti. Bu tanım geçerliliğini sürdürmektedir.
D Aynı alanı araştıran, varlık sorunlarını araştıran ‘ontoloji’ (varlık bilimi)
terimi 17.yy da, Chr. Wolff (1679 -1715) tarafından kullanılmıştır.
27.05.2007
45
Epistemoloji
„
Epistemoloji, nasıl bildiğimizin ve ne
bildiğimizin incelenmesidir. Bilim
felsefesi de epistemolojiye aittir.
27.05.2007
46
Epistemolojiler
Objectivism
‘realite’ bizim dışımızda keşfedilmek
üzere durmaktadır
-bilimsel bilgi gözlemci tarafından
yakalanmaktdır.
Constrüksiyonizm
‘realite’ sosyal olarak tasarlanmaktadır.
-‘realite’ ve insan bilinci arasında bir
etkileşim vardır
- objectif doğruluk yoktur
Subjectivizm
‘realite’ bireysel bilincin ürünüdür
realite insan bilinci tarafından empoze
edilir
27.05.2007
47
Epistemoloji
BİLGİNİN incelenmesi
EPISTEMOLOGY - (‘epistemé’ +
‘logos’):Bilginin İncelenmesi
KONUMLAR
I.
S(k)eptisizm
II.
Rasyonalizm
III.
Empirizm
27.05.2007
48
Aksiyoloji – Değer İncelemesi
¨Etik – Ahlaki değerlerin
incelenmesi:Ahlak felsefesi
¨Estetik – Güzelliğin incelenmesi
¨Politika Felsefesi – İktidar ve adil yönetim
27.05.2007
49
Etik: Ahlak Teorisi
KONUMLAR
I.
Sonulculuk (Consequentialism)
A. Etik Egoizm
B. Yararcılık
II.
Deontologizm
A. Aşırı
B. Ilımlı
27.05.2007
50
Estetik: Güzellik Felsefesi
Güzellik, seyircinin gözünde midir? Yoksa güzelliğin objektif standartları
var mıdır?
27.05.2007
51
Politika (Siyaset) Felsefesi
Temel Sorular
 Hukuka neden uyulmalıdır?
 En adil hükümet formu nedir?
 Hükümetin rolü nedir?
27.05.2007
52
Mantık–Çıkarımın İncelenmesi
¨İndüktif Çıkarımlar
Kuvvetli-Zayıf Çıkarımlar
¨Dedüktif Çıkarımlar
Geçerli- Geçersiz Çıkarımlar
27.05.2007
53
Varlık ve Varolan
™ VARLIK (Şey): Algılanabilir yahut gösterilebilen cinsten
olsun, olmasın, kendisinden bahsettiğimiz, üstünde
konuştuğumuz ne varsa, o, ‘varlık’tır. Aslında ‘varlık’tan
sayılmayacak bir şey de bulunmaz. ‘Yok’, dediğimizde
esasında
‘vardır’.
‘Yok’
olsaydı,
ondan
zaten
bahsedemezdik.
™ Felsefedeki varlık terimi karşılığı olarak günlük dilde ‘şey’
sözcüğü kullanılır.
™ VAROLAN: Algılanabilir yahut gösterilebilir türdeki ‘varlık’a
‘varolan’ diyoruz.
27.05.2007
54
Kavram
Kavram: Bir şeyin(objenin) zihindeki ve zihne ait tasarımıdır.
Kavram Düşünmede varolandır. Örnek olarak kalem kavramını
ele alalım:
ÂKalem kavramının dış dünyadaki fiziksel varlığı, dış dünyada
varolandır
‘Kalem’ sözcüğü(terimi) ise, dilde varolandır. Kavramın dildeki
izdüşümüne terim adı verilir.
“Kavram tek bir varolana işaret ediyorsa, özel, bir sınıfa işaret
ediyorsa, genel kavram adı verilir. Ahmet, özel kavram; insan,
genel kavramdır.
27.05.2007
55
Kavram
ÂKaplam: Kavramın işaret ettiği varlıkların
tümüne kavramın kaplamı (extention,
şumülü) adı verilir.
Âİçlem: Kavramın anlamı veya dile getirdiği
varolanların ortak nitelikleri
ÂKaplam ile içlem ters orantılıdır. İçlem
zenginleştikçe kaplam daralır, veya tersi.
27.05.2007
56
Kavram (örnek)
ÂÖrnek: Kuş kavramının kaplamı tüm kuşları
kapsar.
ÂGüvercin ise yalnız güvercin türerini kapsar,
yani kaplamı daralır. Ancak içlemi zenginleşir.
Güvercin kavramı, kuşun niteliklerinin yanısıra
güvercinin niteliklerine de sahiptir.
ÂBenzer şekilde ‘kalem’ ve ‘kurşun kalem’
örneğini de verebiliriz.
27.05.2007
57
Kavramın Seçikliği (Distinctness)
[Kavramın seçikliği, o kavramı diğer kavramlardan ayıran
hiç değişmeyen özelliği, kavramın çerçevesi. Mesela,
kalem kavramını diğer kavramlardan, masa kavramından,
kuş kavramından ayıran onun seçikliğidir.
[Kavramların seçikliği, toplumlara veya bireylere göre
değişmez, her insanda aynıdır. Kelimeler (terimler)
değişebilir.
[Örneğin, kuş kavramı için İngilizler, ‘bird’, Türkler, ‘kuş’
sözcüğü (terimi) kullanırlar. Bu iki sözcüğün de dış
dünyada gösterdikleri (canlı) varlık aynıdır. Çünkü bu
kavramların dil dışındaki varlıkları yani düşünme ve dış
dünyadaki varlıkları aynıdır.
27.05.2007
58
Kavramın Açıklığı (Clarity)
DKavramın içeriğidir. Yani kavramın temsil ettiği
varolan hakkındaki bilgilerdir. Kavramın seçikliği
bütün bireylerde aynı olduğu halde, açıklığı kişilere
göre değişebilir.
DHer insanın ‘doğası’, ‘alış gücü’ ve ‘kültür düzeyine’
bağlı olarak, bir kavram hakkındaki bilgisi, yani
kavramın açıklığı farklıdır.
27.05.2007
59
Varolan Alanları
™Düşünmede varolan
™Dilde varolan
™Dış Dünyada varolan
27.05.2007
60
Varolan Dünyaları
Zihin Dünyası
Dil Dünyası
Gerçek Dünya
27.05.2007
61
Varolan (örnekler)
 KALEM
™ Kalem kavramı, düşünmede varolan
™ Kalemin fiziksel nesnesi dış dünyada varolan
™ ‘Kalem’ sözcüğü dilde varolan
™ DÜŞÜNME:Zihinde varolan
™ DÜŞÜNCE : Dilde varolan
™ O halde düşünme özgürlüğünden değil düşünce
özgürlüğünden söz edilebilir. Çünkü düşünmeye zaten bir
engel konulamaz.
™ Müessese düşünmede varolan, tesis dış dünyada
varolandır.
27.05.2007
62
Cevher (Töz) ve Öz
Ousia = Eidos + Hyle
(Grekçe)
(İdea--Platon)
(Form--Aristoteles)
Töz = Öz + Özdek
(Türkçe)
Cevher = Öz + Madde
(Türkçe)
Substance = Essence + Material (İngilizce)
27.05.2007
63
Olay, Vakıa, Vak’a
ÂOlay(Event)= Vakıa/olgu( fact) + Vak’a (case).
™Vakıa: Tekrarlanabilen olaylara vakıa (olgu= fact) adı
verilir. Doğa olayları : Bir cismin düşmesi
™Vak’a: Bir kere olup biten, tekrarlanamayan olaylara vak’a
(case) adı verlir. Örnek; Tarihsel olaylar : İstanbul’un fethi.
™ Kimi zaman aynı olay, hem vak’a hem de vakıa(olgu)
olabilir. Nikah töreni evlenenler için vak’a (çünkü:Bir kere
olan olay, birden fazla da olsa yine de vak’a niteliği taşır,
çünkü her birinin kendine özgü duygulanımı vardır).
Ancak, evlenen için vak’a olan evlenme, evlendirme
memuru için vakıa (olgu) dır, (çünkü:Tekrarlanan olay).
27.05.2007
64
Mantık (Logic)
ÂYöntem olarak mantık; doğru düşünmenin veya daha açık
olarak doğru(geçerli) akıl yürütmeler yapmanın yöntemidir.
ÂBilim olarak mantık ise, yöntem olarak mantığın
bilimi, yani akıl yürütmelerin doğruluğunu
(geçerliliğini) sağlayan kuralları ortaya koyan
yöntembilim (metodoloji) dalıdır.
27.05.2007
65
Mantık (Akıl) İlkeleri
Mantığın ilkeleri 3 tür. Bu ilkeler, doğuştan
getirdiğimiz, her insanda bulunan bilgidir.
1. Özdeşlik İlkesi: Kısaca; A, A dır.
2. Çelişmezlik İlkesi: A, A-olmayan değildir.
Veya bir şey A ise, A-olmayan değildir.
Yani iki karşıt hüküm aynı anda doğru olamaz.
3. Üçüncü Şıkkın İmkansızlığı İlkesi: A veya
‘A-değil’ dir. Üçüncü hal yoktur.
27.05.2007
66
Akıl Yürütme (Reasoning)
ÂVerilen yargılardan(öncüllerden) sonuç
olarak bir yargı çıkarma işlemidir.
ÂAkıl yürütme (reasoning) ve yargı
(judgement) düşünmede varolandır.
27.05.2007
67
Yargı (Judgement)
ÂGerçeklik hakkında bir iddia niteliğinde
bir düşünme edimidir.
ÂYargı düşünmede varolandır.
27.05.2007
68
Gerçeklik (Reality)
™Varolan soyut ve somut nesneler
demektir
™Gerçeklik dış dünyada varolandır.
27.05.2007
69
Önerme(Statement)
™Yargı önerme ile dile getirilir. Önerme
yargının dildeki izdüşümüdür
™ Önerme dilde varolandır.
27.05.2007
70
Doğru ve Yanlış(Truth and False)
ÂBir yargı veya onu dile getiren
önermenin ortaya koyduğu iddianın
gerçekliğe uygun olması doğru, uygun
olmaması ise yanlış olması demektir.
ÂDoğru ile yanlışa doğruluk değerleri
denir.
27.05.2007
71
Doğru Bilgi (Truth Knowledge)
™Bir yargı veya onu dile getiren önermenin
doğruluğunun
güvenilir
ve
yeterli
gerekçeler,
belgeler
veya
kanıtlara
dayanarak saptanması demektir.
™A posteriori: Duyudan (deneyden gelen) bilgi
™A priori :Duyu dışından olan bilgi.
27.05.2007
72
Çıkarım (Inference)
 Akıl yürütme çıkarım ile dile getirilir. Her çıkarım
öncülleri dile getiren önermeler ile sonucu dile getiren
önermeden oluşur. Bir akıl yürütmenin veya onu dile
getiren çıkarımın geçerli olması, sonucun öncüllerden
zorunlu olarak çıkması anlamına gelir.
 Eğer sonuç öncüllerden zorunlu olarak çıkmazsa, çıkarım
yanlış demektir. Sonuç, öncüllerden olasılıkla çıkan
geçersiz akıl yürütmelere ve çıkarımlara da tümevarımlı
akıl yürütme ve çıkarım adı verilir.
27.05.2007
73
Tümevarımlı Akıl Yürütme
ÂTekil olgulara ilişkin gözlem önermelerinden tümel yargılara
varan akıl yürütmedir. Ne denli çok sayıda gözleme dayanırsa
dayansın, tekil gözlem önermelerinden, tümel yargılar mantıki
bir zorunluluk olarak çıkarılamaz.
ÂTümevarımlı akıl yürütme, mantıki bakımdan geçerli bir akıl
yürütme değildir. ‘Bütün kuğular beyazdır’ önermesi, ne kadar
çok sayıda gözlem önermesine dayanırsa dayansın, bir gün
bir başka renk, örneğin pembe renkli, bir kuğuya
rastlanmayacağını mantıksal olarak zorunlu kılmaz.
27.05.2007
74
Tümevarımlı Akıl Yürütme
™Tümevarım doğrulanabilir mi? Ya da tümevarımı doğrulamanın bir
yolu var mıdır? Tümevarımın pek çok durumda işlediği
gözlemlenmiş olsun.
™Tümevarım, X1, X2, X3 durumlarında doğru sonuç vermiştir. o
halde xn durumunda da doğru sonuç verir. çıkarımı yapılabilir. Bu
durumda tümevarımı doğrulamak için yine tümevarıma başvurmuş
oluruz.. Buradan şu çıkar: Tümevarımı kanıtlamak için baştan
tümevarımın doğruluğunu kabul etmek gerekmektedir.
™Tümevarımı kanıtlamanın bir yolu yoktur. Doğrulama demek olan
tümevarımın bizzat kendisinin doğrulanmaya ihtiyacı vardır.
27.05.2007
75
Mantıksal Pozitivizm Problemi
z Mantıksal Pozitivizm: Yasalar tümevarıma dayanır
Russell’in Tümevarımcı Hindisi
Birkaç aydır her gün
saat 9.00 da yem gelir.
27.05.2007
Daima saat
9.00 da yem
gelecek
ve sonu.
Krismıs Günü saat 9.00
76
Tümdengelimli(Dedüktif) çıkarım
™ Mantıkta geçerli olan tek akıl yürütmedir. Tümdengelimli akıl
yürütmede öncül adı verilen önermeler doğru olduğu takdirde,
sonuç(önerme) zorunlu olarak doğrudur.
™ Tümdengelim İşleminde:
9
9
9
9
9
Birinci önermeye : Birinci öncül(BÖ),
İkinci önermeye : Küçük öncül(KÖ) ve
Üçüncü önermeye: Sonuç(SO) adı verilir.
Büyük öncüldeki birinci terime: Ön bileşen(ÖB)
İkinci terime : Ard bileşen(AB) adı verilir.
27.05.2007
77
Tümdengelimin Geçerlilik İlkesi
™Eğer bir tümdengelim işleminde küçük
öncülde ön bileşen evetleniyorsa veya ard
bileşen değilleniyorsa çıkarım geçerlidir.
™Eğer bir tümdengelim işleminde küçük
öncülde ard bileşen evetleniyorsa veya ön
bileşen değilleniyorsa çıkarım geçersizdir.
27.05.2007
78
Tümdengelim (Örnekler)
X
ÂBir kişi itfaiyeci ise O cesurdur. (Büyük
öncül). İtfaiyeci: ÖB, Cesur: AB
ÂAhmet itfaiyecidir. (Küçük öncül). Ön
Bileşen evetlenmektedir.
ÂÖyleyse Ahmet cesurdur. (Sonuç).
Sonuç doğrudur. Çıkarım geçerlidir.
27.05.2007
79
Tümevarım (Örnekler)
Y
)Bir kişi itfaiyeci ise O cesurdur.
)Ahmet cesur değildir. (Ard bileşen
değillenmektedir).
& Öyleyse Ahmet bir itfaiyeci değildir.
Sonuç doğru ve çıkarım geçerlidir.
27.05.2007
80
Tümdengelim (Örnekler)
Z
‹Bir kişi itfaiyeci ise O cesurdur.
‹Ahmet cesurdur. (Ard bileşen
evetlenmektedir).
'Öyleyse Ahmet itfaiyecidir. Sonuç doğru
olmayabilir ve çıkarım geçersizdir.
27.05.2007
81
Tümdengelim (Örnekler)
[
‹Eğer bir kişi itfaiyeci ise O cesurdur.
‹Ahmet bir itfaiyeci değildir. (Ön bileşen
değillenmektedir).
'Öyleyse Ahmet cesur değildir. Sonuç
doğru olmayabilir ve çıkarım geçersizdir.
27.05.2007
82
Geçerli Her Akıl Yürütme: Tümdengelim
™Tümdengelim işleminde sonuç önerme büyük öncülün
içinde mündemiçtir. Küçük öncül yardımıyla sonuç
büyük öncül içinden çıkarılmaktadır. Bu yüzden
tümdengelime (deduction) çıkarım da denir.
Tümdengelimsel akıl yürütmede büyük öncülün bir
genel önerme olması şart değildir.
™Öncüllerden sonucun zorunlu olarak çıktığı her akıl
yürütme tümdengelimli bir akıl yürütmedir.
27.05.2007
83
Örnek
\
ÂHaftanın günleri; Pazar, Pazartesi, Salı,
Çarşamba, Perşembe, Cuma, ve Cumartesidir.
ÂPazar, Pazartesi,….ve Cumartesi günü 24 saattir.
ÂO halde haftanın günleri 24 saattir.
[Bu çıkarım, tümevarıma benzemekle birlikte,
tümdengelimli çıkarımdır. Çünkü, sonuç
öncüllerden zorunlu olarak çıkmaktadır.]
27.05.2007
84
Örnek (Tümdengelim)
]
; Şu anda ZKÜ deki odamda oturmaktayım.
; ZKÜ Zonguldak’ta bulunmaktadır.
ª O halde ben Zonguldak’ta bulunmaktayım.
XBir önerme bir yargıyı dile getirir. Yargı zihinde
varolandır. Önerme ise dilde varolandır. Akıl yürütme
(Reasoning) zihinde varolandır. Çıkarım (inference)
dilde varolandır. Akıl yürütme bir anlamda düşünmedir.
Çıkarımdaki önermeler ise düşünmenin sonucu olarak
dile dökülmüş olan yani dilde varolandır.
27.05.2007
85
Tümevarım-Tümdengelim
XTümdengelimli akıl yürütme, geçerli tek akıl yürütmedir.
Bütün açıklama işlemleri tümdengelimsel bir akıl yürütme
işlemidir.
XGeleneksel bilim görüşüne göre, empirik yasalar (empirik
kuramlar) tümevarım yoluyla elde edilir. Tümevarımı
doğrulamanın yolu yoktur. K. Popper tümevarımın geçerli
olmadığını göstermiştir.
XPopper bilimsel yasaların tümevarım yoluyla elde
edilmesinin mümkün olmadığını gösterdikten sonra,
yanlışlanabilirlik (falcibiability = çürütülebilirlik) ilkesini ileri
sürmüştür.
27.05.2007
86
Akıl Doğruları
ÂDoğruluğu tecrübeden bağımsız olarak (apriori), salt akılla
belirlenebilen önermeler akıl doğrularıdır.
ÂMantığın her geçerli önermesi bir akıl doğrusudur.
Doğruluğu, salt mantık yoluyla belirlenebilen önermeler
Mantık doğrularıdır.
ÂMantığın her geçerli önermesinin doğruluğu, tecrübeye
dayanmadan salt mantık kuraları yardımıyla (a priori olarak)
önermenin değillenmesinin tutarsız olduğunu ortaya
koymakla belirlenebilir.
27.05.2007
87
Olgu Doğruları
™Doğruluğu ancak tecrübeye bağlı
(a posteriori ) olarak belirlenebilen
önermelerdir.
27.05.2007
88
Tecrübe
™Olgulara dayanan dolaysız (yani akıl yürütme yapmaksızın
sağlanan) bilgi demektir. Ham tecrübe güvenilir bilgi
niteliğinde değildir, doğru olabildiği gibi, yanlış da olabilir.
™Duyular bize tek tek olgular hakkında tanı bilgisi verir. Biz
zihin yoluyla, genel kavramlara ve yasalara ulaşırız. Duyu
verileri açısından doğa bize tek tek sesler, renkler
çokluğudur.
27.05.2007
89
Bilimsel Tecrübe
 Bilimsel Tecrübe=Deney+Gözlem. Deney; yapay gözlemdir.
Deney ve gözlem, işlenmiş arındırılmış tecrübedir.
 Ancak deney ve gözlem kuram yüklüdür. Buradaki kuram, ham
kuram yani hipotezdir ya d teoridir. Deney ve gözlem hipotezin
ışığında tasarlanır. Hipotezi test etmek için (veya yanlışlamak
için) deney ve gözleme başvurulur
 Eğer hipotez deney ve gözlem ile yanlışlanamıyorsa bir başka
ifade ile çürütülemiyorsa, hipotez, teori veya yasaya dönüşür.
Burada üzeri bulanık kalan yada muğlak kalan nokta, hipoteze
nasıl ulaşıldığıdır
 Hipotez kurmak için izlenebilecek belirli bir yol yordam veya
yöntem ortaya konulabilmiş değildir
27.05.2007
90
Açıklama
ÂBir şeyin neden vuku bulduğuna verilen
cevaptır
ÂAçıklama aynı zamanda bir ‘’teori’’ dir
ÂAçıklama; çıkarım yapılabilen, neden
bildiren anlamlı bir genellemedir
27.05.2007
91
Matematikte İspat
^Matematikte bir teoremin ispatı, o
teoremin, bir veya birkaç aksiyomdan
çıkarılabilir olduğunu göstermektir.
27.05.2007
92
Aksiyom
D Bir bilimin doğruluğu apaçık temel ilkeleridir. Euclides Geometrisinin
Aksiyomları
1. Aynı şeye eşit olan şeyler birbirine eşittir.
2. Eşit olan şeylere eşit şeyler eklendiğinde sonuçlar eşit olur.
3. Eşit olan şeylerden eşit şeyler çıkarıldığında, kalanlar eşit olur.
4. Birbirine çakışan şeyler birbirine eşittir.
5. Bütün parçasından büyüktür.
27.05.2007
93
Postülat
Belli bir konu yada alana ilişkin, aksiyomlar
kadar genel olmayan, doğruluğu apaçık
önermelerdir. Örnek;
 İki noktadan bir tek doğru geçer.
 Bir doğruya dışındaki bir noktadan o
doğruya yalnız bir paralel çizilebilir.
27.05.2007
94
Epistemolojinin (Bilgi Kuramının)
Temel Problemi:Doğru Bilgi Mümkün mü ?
ÂS(k)eptisizm : Doğru bilgi imkansızdır.
Septisizmin dayandığı temel, (a) duyularımızın
bize sağladığı bilgi yanıltıcıdır, (b) doğru bilgi,
mutlak, açık, seçik ve genel geçer olmalıdır.
ÂDüşünce tarihinde, MÖ5. yy da Eski Yunanda
ortaya çıkan sofistlerdir. Sofistler Eski Yunanda
para karşılığı ders veren, özellikle hitabet dersi,
gezgin hocalardı.
27.05.2007
95
Sofistler
Protagoras (MÖ480-410):’İnsan her şeyin ölçüsüdür’
derken, bilginin insana göre değişeceğini, ve bir insanın
algısının şartlara göre değişeceğinden dolayı bilgisinin
de değişeceğini dile getirmektedir. Bu düşünüş tarzı tam
bir relativizm (görelilik) dir
27.05.2007
96
Sofistler
Gorgias (MÖ483-375): ‘Hiçbir şey var değildir, varolsaydı bile
bilinemezdi, bilinseydi bile dile getirilemezdi’ demiştir. Gorgias
Tam bir şüphecilik görüşü sergilemektedir.
h Sofistlerde görülen sistemsiz kuşkuculuğun etkisiyle, sistemli
Kuşkuculuk akımı gelişmiştir. Bu akım, eski kuşkuculuk,
akademi kuşkuculuğu, sensüalist (duyucu) kuşkuculuk olarak
bilinir. Eski kuşkuculuğu, Piron(MÖ360-270) ve Timon MÖ325235) temsil eder. Bunlar mutlu olmak için ‘yargıdan kaçının’
demişlerdir.
27.05.2007
97
Epistemolojinin (Bilgi Kuramının)
Temel Problemi:Doğru Bilgi Mümkün mü ?
ÂDogmatizm : Doğru bilginin mümkün
olduğunu savunan görüştür. Dogmatizm temeli
üzerine, rasyonalizm, empirizm, kritizm, analitik
felsefe, pozitivizm, entüisyonizm(sezgicilik),
pragmatizm, ve fonomenoloji gibi anlayışlar
gelişmiştir.
27.05.2007
98
Dogmatizm Temeline Dayalı
İZMler
™Rasyonalizm :Doğru bilgiye(hakikate)
düşünme(akıl yürütme) yoluyla varılabilir.
Rasyonalizm, matematiği bütün bilgilerin örneği
sayar.
™Empirizm.: Doğru bilgi deney ve gözlemden
(empirik yolla) çıkarılır.
27.05.2007
99
İzm’ler
™Realizm : Doğru bilgi bağımsız bir dış
dünyayı objektif olarak yansıtır.
™Konstrüktivizm : Hakikat (Doğru bilgi) bir
inşadır.
™Pozitivizm : Doğru bilgi bilimsel yöntem ile
(deney ve gözlem yoluyla) elde edilir ve bu
bilgi dünyanın doğru bir temsilidir.
™Pragmatizm : Doğru bilgi (hakikat)
pratikde iş gören şeydir.
™Relativizm : Doğru bilgi görecelidir, mutlak
değildir.
27.05.2007
100
Kaynaklar
1. Özlem, Doğan; Bilim Felsefesi (Ders Notları), İstanbul, 2003
2. Duralı, Teoman; ‘Felsefe-Bilime Giriş’, Çantay Kitabevi, İstanbul.
3. Grünberg, Teo; ‘Felsefe ve Felsefi Mantık’, YKY, 2005, İstanbul.
4. Ural, Şafak; ‘Bilim Tarihi’, Çantay Kitabevi, İstanbul.
5. Ronan, Colin A.; ‘Bilim Tarihi’, Colin A. Ronan, Çevirenler: Prof. Dr. E. İhsanoğlıu, Prof. Dr. Feza
Günergun,TÜBİTAK Yayınlar, 1. Basım 2003, TÜBİTAK yayınları, Ankara
6. Yıldırım, Cemal; Bilim Tarihi, Remzi Kitabevi, İstanbul.
7. Özemre, A.Yüksel; ‘Fiziksel Realite Meselesine Giriş’, Açılım Kitab, 2005, İstanbul.
8. Eflatun, ‘Devlet’, Çevirenler: S. Eyüboğlu, M. Ali Cingöz, Remzi Kitabevi, 1975, İstanbul.
9. Günay, Durmuş; “Bilimin Matematiksel (olan) Temeli”, İstanbul Kültür Üniversitesi Yayınları, Bildiriler Kitabı,
Sayfa: 313-325, Mantık, Matematik ve Felsefe I. Ulusal Sempozyumu, 26-28 Eylül 2003, Assos-Çanakkale.
10. Honer, Stanley M., Hunt, Thomas,C.; Felsefeye Çağrı, İmge Kitabevi, Ankara, 1996,
11. Öner, Necati; ‘Bilginin Serüveni’, Vadi Yayınları, 2005, Ankara.
27.05.2007
101