1 Görme ve şitme Engellilerin Üniversite nternet Sayfalarına Eri

Görme ve İşitme Engellilerin Üniversite İnternet Sayfalarına Erişebilirliği
-Yedi Üniversite İnternet Sayfası Üzerinde Bir DeğerlendirmeEsra G. Kaygısız1, İshak Keskin2, Nizamettin Oğuz3
1
Gaziantep Üniversitesi Oğuzeli Meslek Yüksek Okulu [email protected]
2
İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü [email protected]
3
Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı [email protected]
Özet: Üniversite internet sayfaları, üniversitelerin kimliğini yansıtmaları yanı sıra öğrencilerine, mezunlarına, akademik- idari
personeline ve dünya çapındaki ziyaretçilerine bilgi odaklı çeşitli hizmetler sunmaktadırlar. Bu bakımdan üniversite internet
sayfalarının engelli erişimine uygun olarak tasarlanmaları, engelli bireylerin sosyal hayata eşit bir şekilde katılmalarında etkin
bir rol oynamaktadır.
Çalışmada; bilgiye erişimde en fazla güçlük yaşayan görme ve işitme engellilerin üniversite internet sayfalarına erişim durumları incelenmiştir. Çalışmadan elde edilen sonuçlara göre tasarımcıların ve üniversitelerdeki konu ile ilgilenen yetkililere daha
erişilebilir web sayfalarının tasarlanması ve yayımlanması için zemin hazırlanmıştır.
Anahtar Sözcükler : Engelli Web Erişimi, WCAG Standartları, KAKİS, Üniversite Web Sayfaları.
Abstract
: University web pages offer a variety of services focused on information to their students, alumni,
academic and administrative staff and visitors around the world as well as reflect on the identity of the universities. In this
regard, designing the university web pages in accordance with disabled access plays an active role joining of disabled people
in social life.
In this study, visual and hearing disabilities access to university web pages has been examined. According to results of
examination, this paper paves the way to design and publish more accessible web pages to the designers and universities
interested in the subject and authorities.
Keywords
: Disabled Web Access, WCAG Standards, KAKIS, University Web Pages.
Giriş
Bilgi teknolojileri ve internet, toplumun her kesimine bilgiye erişim yönünden avantajlar sunmaktadır. Bu avantajlar,
engelli bireylerin engelli olmayan bireylerle olabildiğince
eşit fırsatlara sahip olmaları bakımından ayrı bir önem taşımaktadır.
Engelli bireyler, bilgi hizmetlerinden daha iyi yararlanmak
için uyarlanmış sistem ve teknolojilere ihtiyaç duymaktadırlar. Bu yüzden, engelli bireylerin bilgiye erişimlerinin
kolaylaştırılması için internet sayfalarının tasarlanması sırasında bazı ilave araç-gereçlerin kullanılması zorunlu bir
durumdur. Aynı şekilde, internet üzerinden kamusal erişime açılan üniversite internet sayfalarının engellilerin erişimine uygun hale getirilmesi gerekmektedir. Böylece internet sayfaları üzerinden kendileri hakkındaki ve sahip oldukları bilgiye erişim hizmeti sunan üniversitelerin engelli
erişimine uygun teknolojik sistemlerle destekledikleri internet sayfaları, engelli bireylerin sosyal hayata eşit bir şekilde katılmalarında etkin bir rol oynayacaktır.
Çalışmada; bilgiye erişimde en fazla güçlük yaşayan görme
ve işitme engellilerin üniversite internet sayfalarına erişim
durumları incelenmeye çalışılmıştır. Bu bakımdan, görme
ve işitme engellilerin, devlet ve vakıf üniversiteleri arasından en fazla öğrenci nüfusuna sahip Anadolu Üniversitesi,
İstanbul Üniversitesi, Gazi Üniversitesi, Selçuk Üniversitesi, Bilkent Üniversitesi, İstanbul Aydın Üniversitesi ve Yeditepe Üniversitesi (dört devlet, üç vakıf) olmak üzere toplam yedi üniversitenin internet sayfalarına erişim seviyeleri
değerlendirilmiştir.
Engellilik ve Türkiye’de Engelliler
“Doğuştan veya sonradan herhangi bir hastalık veya kaza
sonucu bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yetile-
rini çeşitli derecelerde kaybetmiş normal yaşamın gereklerine uyamayan, eğitim, korunma, bakım, rehabilitasyon,
danışmanlık ve destek hizmetlerine ihtiyacı olan kişiler
(Devlet İstatistik Enstitüsü, 2002, s. x; Özürlüler…, 2005,
m. 3) engelli olarak tanımlanmaktadır.
Bireylerin bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal
becerilerinin kullanılmasını etkileyen engellilik; fiziksel,
görme, işitme, konuşma ve zihinsel özürlülük olmak üzere
beş gruba ayrılmakla birlikte, burada, çalışmanın doğası
gereği sadece görme ve işitme engelliliğin tanımı verilmekle yetinilmiştir.
Görme engellilik, görme netliğinin gerekli ve mümkün
olabilen bütün iyileştirmelere rağmen bir veya iki gözün hiç
görmemesi, az görmesi veya gözlere sahip olmama halidir.
İşitme engellilik ise, bir veya iki kulağın hiç işitmemesi, az
işitmesi veya ancak bir işitme cihazı ile duyabilmesidir.
Türkiye’de engelli nüfusun genel nüfusa oranı ilk kez 1996
yılı nüfus tespitiyle yapılmıştır. 1996 yılı nüfus tespiti sonuçlarına göre Türkiye’de engelli sayısı 4.973.680’dir.
2002 yılında açıklanan 2000 yılı Genel Nüfus Sayımı sonuçlarına göre ise engelli nüfus 8.431.937 olarak belirlenmiştir (Devlet İstatistik Enstitüsü, 2002). Bunun genel nüfusa oranı ise %12.29’dur. Söz konusu engelli nüfus içinde
görme ve işitme engellilerin toplam oranı % 0.97’ye denk
düşmektedir (Bkz. Tablo 1 ve 2).
Görme özürlü
0.60
İşitme özürlü
0.37
Toplam
0.97
Tablo 1: Görme ve işitme engellilerin Türkiye nüfusuna oranı (Devlet
İstatistik Enstitüsü, 2002)
1
Görme Özürlü
Erkek
Kadın
98255
59467
Erkek
53543
WAI standartlarına göre erişilebilirlik; engelli ve farklı
program kullanan kişilerin algılayabileceği, anlayabileceği,
gezinebileceği, etkili bir şekilde kullanabileceği ve bunun
yanı sıra içerik yaratıp, katkıda bulunabileceği bir şekilde
sitelerin oluşturulmasıdır. Ayrıca siteler tek tür tarayıcı
kullanımını zorunlu kılmamalı ve engelli kullanıcılar için
erişim yöntemleri düşünülmelidir. Görme engelliler için
özel üretilmiş programların internet sitelerinde bulunması,
böylelikle de söz konusu programların kullanıcının kişisel
bilgisayarına yüklenmesine gerek kalmaksızın sitede bulunan bilginin okunabilmesi gerekmektedir.
T.C. Sayıştay Başkanlığı tarafından 2006 yılında yapılan
çalışmada Türk kamu kurumlarının internet sitelerinden
engellilerin erişebilirliği konusu değerlendirilmiştir. Test
yapılarak değerlendirilen kamu kurum sitelerinin sadece
%9’unun görme engelliler açısından erişilebilir bir şekilde
hazırlanmış olduğu görülmüştür (Sayıştay Başkanlığı,
2006, s. 103).
Erişilebilirlikle ilgili diğer bir kriter de, duyma engellilerin
internet sitelerinden yararlanabilmeleriyle ilgilidir. Bu kritere göre, duyma engelliler açısından kullanım kolaylığının
mümkün olan en üst seviyeye çıkarılması gerekmektedir.
Bunu sağlamanın yolu ise, site üzerinden verilen bilgi ve
hizmetlerin mümkün olduğu kadar sesli sunulmamasıdır.
Sitenin özelliği gereği veya bir başka nedenden dolayı sunulan hizmet ve bilginin sesli sunumu gerekli ise, bunların
ayrıca metin, resim, animasyon vb. araçlarla desteklenmesi
gerekmektedir. Yapılan testler sırasında, kamu kurumlarının hiçbiri, bilgi veya hizmeti, sadece sesli olarak sunmadıkları için, duyma engelliler açısından sorun yaratabilecek
bir husus tespit edilmemiştir. Kurumların bu kriterden tam
puan (%100) aldıkları görülmüştür (Sayıştay Başkanlığı,
2006, s. 104).
T.C. Sayıştay Başkanlığı’nın söz konusu değerlendirmesi
sonucunda işitme engellilerin kamu kurumları internet sitelerine engellilerin erişebilirliğinde bir sorun yaşanmadığı;
buna karşın, görme engellilerin erişiminde ise ancak %9
oranında bir başarı gösterildiği ortaya çıkmıştır. Görme ve
işitme engellilerin kamu kurumları internet sitelerine erişimlerinin değerlendirildiği Sayıştay Raporu’nda ortaya
çıkan sonuç (Tablo 3) aşağıda verilmiştir.
İşitme Özürlü
Kadın
35500
Tablo 2: Görme ve işitme engellilerin cinsiyetlere göre dağılımı (Devlet
İstatistik Enstitüsü, 2002)
Görme ve İşitme Engellilerin İnternete Erişimi İçin
Uyarlanmış Teknolojiler
İnternet sayfalarına erişim bedensel, zihinsel, ruhsal, duygusal ve sosyal yönlerden engelli olan bireyler için uyarlanmış teknolojilere ihtiyaç duymaktadır. Ancak burada,
konuya uygun olarak, uyarlanmış teknolojiler görme ve
işitme engelliler bakımından ele alınmıştır.
1. Görme Engelliler: Bu engel grubuna girenler için geliştirilen uyarlanmış teknoloji ürünleri farklı olup, aşağıda
verilmiştir (Subaşıoğlu, 2000, s. 191-193):
Kurzweil Okuma Makinesi: Görme engellilerin yazılı malzemelerden yararlanabilmeleri için basılı bir metni yüksek
sesle okuyabilen bir makinedir. Söz konusu makine, bu
maksatla, bir konuşma sentezleyici ile elektronik bir tarayıcı kullanarak bunu başarmaktadır.
Ekran büyütücüleri: Ekran büyütücüleri, genel olarak az
görebilen kullanıcılar için geliştirilen ve ekrandaki metni
çeşitli oranlarda büyütebilen bir yazılımdır.
Ekran okuyucu yazılımlar: Görme engelli kullanıcılar için
tasarımlanan bu yazılımlar, kullanıcının bilgisayar ekranından seçtiği bir bölümü/metni sese çevirerek okuyabilen
yazılımlardır. Bu durum görüntüler için oluşturulmuş bir
metin için de geçerlidir.
Braille girdi-çıktı donanımları: Ekranda görüntülenen metni
ve menlileri okuyarak, çıktıları görme engelli kullanıcısına
Braille alfabesi ile basılmış biçimde ileten donanımlardır.
2. İşitme Engelliler: Bu engel grubu için geliştirilen uyarlanmış teknolojiler aşağıda verilmiştir (Subaşıoğlu, 2000, s.
193).
İşitme engelliler için iletişim cihazı: Bu cihaz, TDD cihazından gelen yazıyı okuyarak ve normal telefondan gelen
sesleri yazıya çevirerek iletişimin gerçekleşmesini sağlar.
Ses ve konuşma çeviricileri: Görsel ve işitsel ortamlardaki
konuşmaları yazıya çevirirler.
Ses yükselticiler: Ses iletimine dayanan iletişim araçlarında
normalden daha yüksek ses seviyeleri üretmeye yarayan,
kullanıcının sesi istediği gibi ayarlayabildiği cihazlardır.
Frekans ayarlayıcılar: İletilen seslerin frekanslarını düşürerek, erişimi kolaylaştıran cihazlardır.
Sinyal sistemleri: Bilgisayara yapılan yanlış girişleri ya da
hata mesajlarını yanıp sönen imleç ya da ekran üzerinden
görsel sinyaller şeklinde gönderen sistemlerdir.
İnternet Sayfaları ve Engellilerin Erişimi
Erişilebilirlik, engellilere bireysel olarak bilgiye ulaşmalarını sağlayan bir kapıdır. Bununla birlikte erişilebilirliğin
sağlanması kullanıcıların web sayfalarından tam ve etkin
biçimde yararlanmalarını, daha sade, esnek ve çabuk yüklenen web tasarımlarını gerekli kılmaktadır (Foley ve
Regan, 1997, s. 5).
Gerek engelli gerekse işletim sistemleri ve tarayıcı programlara sahip kullanıcıların erişilebilirlik konusunda bir
sorun yaşamalarını engellemek amacıyla konunun ayrıntılarının değerlendirildiği bazı standartlar mevcuttur. Bunlardan biri W3C tarafından belirlenen WAI standartlarıdır.
Duyma engellilerin erişebilirliği (%100)
Görme engellilerin erişebilirliği (%9)
9
0
20
40
60
Tablo 3: Kamu internet sitelerinde erişilebilirlik (%) (Sayıştay Başkanlığı,
2006, s. 104).
Farklı teknoloji ve standartlara göre hazırlanmış çok sayıda
internet tarayıcı (browser) programı kullanılmaktadır. Bunlar arasında Internet Explorer, Mozilla, Opera, Google
Chrome vb. gibi tarayıcı programlardan söz edilebilir. Bu
programların standartlara uygun hazırlanmaması nedeniyle
bazı sitelerin sözü edilen tarayıcılarla düzgün çalışmadığı
bilinmektedir. Söz konusu tarayıcı programlar, sitede mevcut bilgi ve hizmetlerin ekrana yansıtılmasında, okunmasında, menü yapısında, bağlantılarda, sayfa yapısında kullanıcıyı farklı sonuçlarla karşı karşıya bırakabilmektedir.
Örneğin kimi tarayıcılar, resim formatındaki bilgileri algılayamamakta, sadece metin formatındaki bilgileri gösterebilmektedir. Bu durum kullanıcıyı belli tarayıcı kullanmaya
mecbur bırakarak, teknolojik bağımlılığa yol açmaktadır
(Sayıştay Başkanlığı, 2006, ss. 103-104).
2
söz konusu üniversitelerin 18 Ocak 2011 tarihi itibariyle
yayında bulunan internet sayfaları üzerinde yapılmıştır.
1) İnternet sitesi erişilebilirlik standartlarına uyumluluk
Engellilerin erişebilirliğini engelleyen hata sayıları, Kamu
Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi’nde belirlenen ilkeler açısından da esas kabul edilen
standartlardan olan WCAG (Web Content Accessibility
Guidelines – Web Sayfası İçeriklerinin Erişilebilirlik Kılavuzu) standartlarına göre belirlenmiştir. Ayrıca bu Kılavuz,
engelliliğin tüm türleri, dereceleri ve kombinasyonlarını
kapsamakta ve tüm engellilerin ihtiyaçlarına cevap vermektedir (Web Content Accessibility Guidelines -WCAG- 2.0,
2010).
2010 yılında Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü kurum
internet sitesinin değerlendirildiği bir başka çalışmadan
(Keskin ve Kaygısız, 2010, s. 241) ise, görme engelliler
için özel üretilmiş programların kullanıcının kişisel bilgisayarlarına yüklenmiş olması halinde web sitesinin okunmasında bir sorun yaşanmadığı ancak, bu programın yüklü
olmadığı kişisel bilgisayarlarda web sitesinin görme engelliler için okunması mümkün olmadığı ve programı yüklü
olmayanlar için web sitesinde herhangi bir destek program
bulunmadığı anlaşılmıştır.
Aynı araştırmada (2010, s. 241), işitme engelliler için, sitede sunulan bilgi ve hizmetlerin ağırlıklı olarak metinle zenginleştirilen görsel materyalle desteklenmediği, işitme engellilerin siteden yararlanabilmeleri için sitenin metin, resim, animasyon vb. araçlarla desteklenmesi gerektiği, sitede sadece bir adet tanıtım filmi (sesli) bulunduğu ancak, bu
filmin hemen yanında yer alan metnin tanıtım filmi konusunda bilgi vermediği, aksine başka bir konuyla ilişkili olması yüzünden işitme engelli bir kullanıcının, filmin yanındaki metni filmle ilişkilendirmesi tehlikesi olduğu belirlenmiştir.
Uyarlanmış teknolojilerin varlığına rağmen engellilerin
internet sayfalarından yararlanamamalarının nedenleri aşağıda verilmiştir:
WCAG, web içeriklerinin engelli kullanıcılar için nasıl
daha erişilebilir olması gerektiğini belirleyen uluslararası
standartları içermektedir. WCAG, sadece engelli bireyler
için engelleri ortadan kaldırmaya odaklanmayarak web
erişilebilirliğine önemli katkı sağlamaktadır. WCAG standartları aygıt, tarayıcı ya da işletim sistemi bağımsız web
sayfalarının erişilebilirliğini ve birlikte çalışabilirliğini
mümkün kılmayı amaçlamaktadır (Centeno, V., L., Kloos,
C. D., Gaedke, M. ve Nussbaume, M., 2005, s. 1146). Ayrıca bu Kılavuz, engelliliğin tüm türlerini, derecelerini ve
kombinasyonlarını kapsamakta ve tüm engellilerin ihtiyaçlarına cevap vermektedir (Web Content Accessibility
Guidelines -WCAG- 2.0, 2010).
• Çok sayıda ve açıklaması yapılmamış resimler içermesi;
resimlere alternatif bilgilerin sağlanmamış olması.
• Java script, Java applet, Flash gibi teknolojilerle hazırlanması ve bilgilerin bu teknolojilere alternatif yöntemlerle sağlanmamış olması.
• Az gören ve görme bozukluğu olan kullanıcılar için uygun renk kullanılmaması.
• Bazı sayfalarda herhangi bir alana veya hizmete kayıt
olmak için gerekli, resim formatında gösterilen şifrelerin
kullanımı ve buna alternatif yöntemlerin (ses formatında
şifre kullanımı gibi) sunulmaması (Yücel ve Acartürk,
2010, s. 4).
• Elektronik ortam üzerinden yapılan sesli görüşmeleri
yazıya çevirebilen iletişim cihazlarının kullanılmaması.
• Görsel ve işitsel ortamdaki konuşmaları yazıya çeviren
ses ve konuşma çevirici cihazların kullanılmaması.
• Normalden daha yüksek ses seviyeleri üretmeye yarayan,
kullanıcının sesi istediği gibi ayarlayabildiği ses yükselticilerin kullanılmaması.
• İletilen seslerin frekanslarını düşürerek, erişimi kolaylaştıran frekans ayarlayıcı cihazların kullanılmaması.
• Bilgisayara yapılan yanlış girişleri ya da hata mesajlarını
yanıp sönen imleç ya da ekran üzerinden görsel sinyaller
şeklinde gönderen sinyal sistemlerinin kullanılmaması.
Üniversite İnternet Sayfalarının Kriterlere Uygunluğunun Değerlendirilmesi
Düşük ulaşılabilirlik ve kullanılabilirlik düzeyleri, web
sitelerinin kronik sorunları olarak görülmektedir (Ergün ve
Ergün, 2008, s. 5) Özellikle görme ve işitme engelliler
açısından bu sorunların ortadan kaldırılabilmesi için Kamu
Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri
Rehberi’nde “Erişebilirlik (Engelliler İçin)” başlığı altında
on altı ilke belirlenmiştir. Çalışma çerçevesinde
değerlendirmeye tabi tutulan Anadolu, İstanbul, Gazi,
Selçuk,
Bilkent,
İstanbul
Aydın
ve
Yeditepe
Üniversitelerinin kurumsal internet siteleri söz konusu on
altı ilke temel alınarak incelenmiştir. Bu değerlendirmeler,
Engellilerin erişebilirliğinin yanında bu standartların diğer
bir amacı da; kullanıcıların bilgisayar, PDA, cep telefonları
ya da diğer mobil aygıtlarla internette dolaştıkları web sitelerini stabil olarak görüntüleyebilmelerini sağlamaktır.
WCAG, web sayfalarına erişimde aşağıdaki yararları sağlamaktadır:
• Bilgisayarlarda yüklü olmayan pluginler gibi eklentiler
nedeniyle sayfaların görüntülenememe sorunlarını ortadan kaldırır.
• Web sitelerinin PDA, cep telefonu ve diğer mobil cihazlar ile görüntülenme problemlerini ortadan kaldırır.
• Mouse kullanmadan web sayfalarında gezinmeyi sağlayabilir (WCAG 2.0 AAA). Bu sayede kısıtlı imkânlara
sahip ya da engelli kullanıcılara yönelik engeller en aza
indirilir.
• Web sitelerinde kullanılan görsel öğelerin (resim, yazı
karakteri, yazı fontunun okunaklılığı, boyutu vs.) okumayı kolaylaştırması amacıyla belli standartlara uygunluğunu kontrol eder (Level A, Level AA ve Level AAA şeklinde üç ayrı standart tipi mevcuttur).
• Sayfaların düşük dosya boyutuna sahip olmasını yani
yüklenme süresinin kısa olmasını standartlara bağlar.
• Site içi dolaşımın kolay bir şekilde yapılabilmesi için
kullanılan teknoloji ve alternatif yerleşimli menü standartlarını belirler.
• Anchor text linklerin açıklama içermesini tercih eder
(Web Content Accessibility Guidelines -WCAG- 2.0,
2010).
Çalışmaya konu olan İstanbul, Anadolu, Selçuk, Gazi, Yeditepe, Bilkent ve Aydın Üniversiteleri web sayfaları,
WCAG standartlarına göre Toronto Üniversitesi tarafından
geliştirilen açık kaynak kodlu Achecker (www.achecker.ca)
aracı ile test edilmiştir. Achecker, günümüzde birçok ça3
lışmaya referans olan ve yaygın kullanılan bir erişilebilirlik
test aracıdır (Smith, 2009, s. 5). Bu araç, web geliştiricilere
nerede ve hangi hataların olduğu ve bu hataların nasıl düzeltilebileceği konusunda bilgi vermektedir.
Achecker aracı web erişilebilirlik hatalarını “Bilinen Problemler”, “Benzer Problemler”, “Potansiyel Problemler” ve
“HTML Onaylama” olarak dört kriterde analiz etmektedir.
Bilinen problemler; achecker tarafından bulunan, erişilebilirliği kesin olarak engelleyen sorunlardır.
Benzer problemler; achecker tarafından bulunan, erişilebilirliği muhtemelen engelleyen ancak emin olunamayan
hatalardır. Karar vermek için insana ihtiyaç duyarlar.
Potansiyel problemler; achecker tarafından net olarak açıklanamayan, hata olup olmadığına karar vermek için insana
ihtiyaç duyan sorunlardır.
HTML Onaylama; erişilebilirlik kontrolü yapıldıktan sonra
tekrar gözden geçirilmesidir. Sitede yapılan güncellemelerin uygun olup olmadığı burada test edilebilmektedir.
Buna göre “internet sitesi erişebilirlik standartlarına uyumluluk” konusunda İstanbul Üniversitesi 431, Bilkent Üniversitesi 392, Selçuk Üniversitesi 40, Anadolu Üniversitesi
814, Gazi Üniversitesi 408, İstanbul Aydın Üniversitesi
186 ve Yeditepe Üniversitesi 325 toplam hataya sahiptir
(Tablo 4).
Bilinen
Hatalar
Benzer
Hatalar
Potansiyel
Hatalar
Anadolu Üniversitesi
135
237
448
İstanbul Üniversitesi
103
71
252
Gazi Üniversitesi
84
70
261
Selçuk Üniversitesi
8
1
31
Bilkent Üniversitesi
İstanbul Aydın
Üniversitesi
37
40
315
25
52
123
Yeditepe Üniversitesi
31
83
211
namamaktadır. Bu nedenle tasarımcıların kullandıkları resim, çizim ve film gibi nesnelere ait açıklamaları da siteye
koymaları gerekmektedir. Web sitesinin Alt Metin” (Alt–
Text) koduna yerleştirilecek olan görsel materyal açıklaması görme ve işitme engellilere bileşenin ne olduğu hakkında
fikir verecektir.
Ancak açıklama metinleri eklenirken, görsel öğe ile ilişkili
olması, 100 karakteri geçmemesi, sonraki metne karışmaması için nokta ve boşluk karakteri ile bitmesi gerekmektedir.
Tablodan da (Tablo 5) görüldüğü gibi, incelemeye tabi tutulan üniversite web sayfalarında en çok yapılan hata alt
metin kullanımından kaynaklanmaktadır.
Değerlendirilen üniversite internet sayfalarında bilgi giriş
kutularının, etiketlerin ve görüntülerin tanımlayıcı alt metinlerinin olmayışı, eksik ya da yanlış tanımlanması, nesne
belirteçlerinin çok uzun oluşu gibi hatalar belirlenmiştir.
Buna göre “metin dışındaki her nesne için alt-metin kullanımı” konusunda İstanbul Üniversitesi 136, Bilkent Üniversitesi 248, Selçuk Üniversitesi 10, Anadolu Üniversitesi
309, Gazi Üniversitesi 231, İstanbul Aydın Üniversitesi 63
ve Yeditepe Üniversitesi 171 toplam hataya sahiptir.
4) Ek yazılım, betik ve küçük uygulamaların kontrolü
İnternet teknolojilerinin gelişmesi, beraberinde küçük uygulamalar, betikler ve ek yazılımların kullanımını artırmaktadır. Ancak destek teknolojilerinin artışı, tüm kullanıcılar
için eşit şekilde erişebilirlik sorunlarını ortaya çıkarmaktadır. Bu nedenle söz konusu uygulamaların internet sitesi
içerisinde kullanılmadan önce test edilmesi gerekmektedir.
Destek teknolojilerinin engelli bireyler tarafından sorunsuz
kullanılabilmesi için, sayfaların içeriğinin bu tür uygulamaları desteklediğinden emin olunmalıdır. Erişilebilirliği temel alan tasarımda betiklerle hazırlanan bir internet sitesinde verilen bilginin, içeriğin görüntülenmesi veya destek
teknolojiler kullanılarak arayüzler aracılığıyla da okunması
sağlanmalıdır (TÜRKSAT, 2009, s. 34).
Özellikle fare ile üzerine gelindiğinde ilgili içeriğin görüntülenmesi tekniği olan “onmouseover” kullanılıyorsa, bunun ekran okuyucularla da klavyeden erişilebilir olması
gerekmektedir. Bu nedenle söz konusu teknik ile ilgili hatalar bu kısımda değerlendirilmiştir.
Değerlendirilen üniversite internet sayfalarında betiklerin
kullanıcı arayüzlerine erişememesi, geçici ekran geçişlerine
neden olmaları, renk sorunları gibi hatalar görülmektedir.
Buna göre “ek yazılım, betik ve küçük uygulamaların kontrolü” konusunda İstanbul Üniversitesi 26, Bilkent Üniversitesi 21, Selçuk Üniversitesi 13, Anadolu Üniversitesi 18,
Gazi Üniversitesi 35, İstanbul Aydın Üniversitesi 19 ve
Yeditepe Üniversitesi 36 toplam hataya sahiptir.
5) Aygıt bağımsız tasarım
Aygıt bağımsız tasarım kullanıcının kendi tercih ettiği bir
veri giriş aracı ile fare, klavye, ses girişi gibi kanallarla
siteye erişiminin sağlanabilmesidir (TÜRKSAT, 2009, s.
36).
Aygıttan bağımsız erişim; kullanıcının kullanıcı aracı (temsilcisi) veya dokümanıyla tercih edilen bir giriş (çıkış) aygıtı (fare, klavye, ses, head wand veya diğerleri) ile etkileşim
kuracağı anlamına gelir. Eğer, bir form kontrolü sadece fare
veya başka bir işaretleyici cihaz ile yapılıyorsa, görme du-
Toplam Hata
Sayısı
814
431
408
40
392
186
325
Tablo 4: Hata sayıları
2) Engellilerin kullanabileceği türden formlar tasarlanması
İnternet üzerinde birçok bilgi, çevrimiçi formlar yardımı ile
toplanmaktadır. Bu yüzden bütün kullanıcıların bu formlara
erişimi sağlanmalıdır (TÜRKSAT, 2009, s. 30). Formların
en önemli bileşenlerinden olan metin kutuları ve radyo
düğmeleri gibi öğeler, kullanıcılar ile kolay bir etkileşim
içerisinde olmalıdır.
Achecker’da belirtilen form sunum bilgilerinin forma kılavuzluk etmemesi, gerekli tüm form alanlarının belirtilmemesi, “doldurulması zorunlu alan” gibi form hata mesajlarının belirtilmemesi, kullanıcının form alanına girdiği verilerin kullanıcıya doğrulama için tekrar sunulmaması, radyo
düğmelerinin tanımlanmaması veya metinlerinin belirtilmemesi, çoklu radyo düğmelerinin gruplandırılmaması bu
grupta yer alan hatalardır.
Buna göre “engellilerin kullanabileceği türden formlar tasarlanması” konusunda İstanbul Üniversitesi 53, Bilkent
Üniversitesi 20, Anadolu Üniversitesi 6, Gazi Üniversitesi
19, İstanbul Aydın Üniversitesi 18 ve Yeditepe Üniversitesi
13 toplam hataya sahiptir.
3) Metin dışındaki her nesne için alt-metin kullanımı
Ekran okuma yazılımları ekrandaki yazılı metni engelliler
için okumaktadır. Fakat web sitelerine konulan görsel materyaller, mevcut teknoloji ile bu yazılımlar tarafından oku4
Buna göre “gezinim bağlantıları” konusunda İstanbul Üniversitesi 85, Bilkent Üniversitesi 51, Selçuk Üniversitesi 2,
Anadolu Üniversitesi 74, Gazi Üniversitesi 4, İstanbul Aydın Üniversitesi 11 ve Yeditepe Üniversitesi 5 toplam hataya sahiptir.
10) Engelli kullanıcılar için captcha kullanımı
Güvenlik ve istenmeyen e-postaların engellenmesine yönelik olarak kullanılan ve ekranda rastgele olarak dizilmiş
karakterlerin kullanıcı tarafından görüldüğü şekilde klavyeden girilerek kontrol edilmesi captcha olarak adlandırılmaktadır. Captcha uygulamaları, özellikle görme engelli
kullanıcıların erişilebilirliği açısından önemli sorunlar oluşturabilmektedir. Görme engelli kullanıcılar açıklayıcı bilgi
verilmeyen alt metinler ile karşılaştıklarında İnternet sitesi
içinde kaybolabilmekte ve siteyi etkili bir şekilde kullanamamaktadırlar (TÜRKSAT, 2009, s. 44).
İncelenen üniversite web sayfalarında captcha kullanılmamıştır. Bu nedenle bu başlık altında herhangi bir hata bulunmamaktadır.
11) Engelliler için geçici erişilebilirlik çözümleri
Destek teknolojilerinin ve eski sürüm tarayıcıların doğru
çalışabilmesi için geçici erişilebilirlik çözümleri kullanılmalıdır (TÜRKSAT, 2009, s. 45). İstenmeden açılan pencereler, site gezinimini olumsuz etkilemektedir. Bu ve benzer
türdeki değişimler için kullanıcının bilgilendirilmesi gerekmektedir. Yine herhangi bir özel durum oluşmadığı sürece, bütün etiketler form kontrolleri ile ilişkilendirilmelidir. Ayrıca etiketlerin uygun şekilde yerleştirildiğinden
emin olunması gerekmektedir.
Tablolar için arka plan metinlerinin verilmesi ve boş veri
giriş alanlarının doğru bir şekilde kontrol edilebilmesi için,
imlecin varsayılan bir yerde bulunması gerekmektedir.
Yazı alanları ve girdi alanları ile ilgili belirteçlerin eksik ve
yanlış kullanılması bu türde ele alınan hatalardır.
Buna göre “engelliler için geçici erişilebilirlik çözümleri”
konusunda İstanbul Üniversitesi 22, Bilkent Üniversitesi
10, Anadolu Üniversitesi 61, Gazi Üniversitesi 30, İstanbul
Aydın Üniversitesi 20 ve Yeditepe Üniversitesi 14 toplam
hataya sahiptir.
12) Engelli kullanıcılar için tablo kullanımı
Web sayfalarında kullanılan tabloların erişilebilir hale dönüştürülebilmesi gerekmektedir.
Kullanılan bütün tabloların içerdikleri veri ile mantıksal bir
ilişkisi bulunmalı ve tablo içindeki öğeler veri tablosu olarak tanımlanmalıdır (TÜRKSAT, 2009, s. 47).
Biçimlendirme tablosu (layout table) ve iç içe (nested) tablo kullanımı, tablolarda verilen bilgilerin doğru biçimlendirilmemesi, tablolardaki sütun ve satırbaşlıklarının belirtilmemesi, satır haline dönüştürülemeyen tablolar kullanılması ve bu tablolarda yapısal biçimlendirme dilinin kullanılmaması bu başlığa ait hatalardır.
Buna göre “engelli kullanıcılar için tablo kullanımı” konusunda İstanbul Üniversitesi 27, Bilkent Üniversitesi 26,
Selçuk Üniversitesi 4, Anadolu Üniversitesi 38, Gazi Üniversitesi 12, İstanbul Aydın Üniversitesi 12 ve Yeditepe
Üniversitesi 1 toplam hataya sahiptir.
13) Dokümanların açık ve anlaşılır olması
Web sayfalarının birbirleri ile uyumlu ve tutarlı olmaları,
hatırlanabilir grafikler ve kolay anlaşılabilir dil kullanılma-
yusu olmadan, ses girişi ile veya klavye ile sayfayı kullanan
biri veya işaretleyici olmayan bir giriş cihazı kullanan biri
formu kullanamayacaktır.
6) Çerçevelerde başlık kullanımı
Web tarayıcı ekranında, birbiri ile ilişkili ve farklı bilgilerin
sunulabilmesi için çerçeveler kullanılmaktadır. Bu özellik;
kullanıcının farklı menülerdeki gezinim araçlarına yönelmeden, bilginin verildiği alanda gezinebilmesine imkân
sağlamaktadır.
Buna göre “çerçevelerde başlık kullanımı” konusunda İstanbul ve Bilkent Üniversiteleri birer hataya sahiptir. Diğer
üniversiteler için hata tespit edilememiştir.
7) Biçimlendirme dili ve stil dokümanı kullanımı
Standart dışı biçimlendirme ve biçimlendirmenin yanlış
kullanılması web sayfalarının erişilebilirliğini engelleyen
bir diğer faktördür. Bu faktör; ekran okuyucuların, site yapılandırmasını anlayabilmelerini ve dolayısıyla site içi
gezinimlerini zorlaştırmaktadır.
Alıntı etiketlerinin (blockquote) kullanımından kaynaklanan hatalar, tekrarlanan bileşenler her görüntülendiklerinde
aynı bağlantılı sırada olmaması konusu da bu başlık altında
değerlendirilmiştir.
Buna göre “biçimlendirme dili ve stil dokümanı kullanımı”
konusunda İstanbul Üniversitesi 7, Bilkent Üniversitesi 3,
Selçuk Üniversitesi 1, Anadolu Üniversitesi 1, Gazi Üniversitesi 3 ve Yeditepe Üniversitesi 3 toplam hataya sahiptir.
8) Uygun ve sade bir dil kullanılması
Belge içindeki dil ile ilgili değişikliklerin biçimlendirilmesi
sağlandığında, ekran okuyucuları bunu kolaylıkla algılayabileceklerdir. Böylece doküman, farklı nitelikteki kullanıcılar için de erişilebilir duruma gelmiş olacaktır. Bu nedenle,
tasarımcılar dokümanın içeriğinde baskın olan doğal dili
belirlemeli, kısaltma ve özetlerin açıklamalarına yer vermelidirler.
Erişilebilirliğin sağlanması için her kısaltmanın ve özetin
verilmeye başlandığı yerden açıklamanın yapılması, kullanılan dilin anlaşılır ve net olması, Türkçe karakterleri destekleyen yazı fontlarının ve biçimlerinin kullanılması gerekmektedir.
Buna göre “uygun ve sade bir dil kullanılması” konusunda
İstanbul Üniversitesi 52, Bilkent Üniversitesi 2, Selçuk
Üniversitesi 2, Anadolu Üniversitesi 1, Gazi Üniversitesi 2,
İstanbul Aydın Üniversitesi 1 ve Yeditepe Üniversitesi 2
toplam hataya sahiptir.
9) Gezinim bağlantıları
Web sitelerinin erişilebilirliğini engelleyen önemli özelliklerden birisi gezinim bağlantılarından kaynaklanan hatalardır. Web sitesi içinde yer alan her bir bağlantının, gitmesi
gereken hedef metinlerle açıkça belirtilmesi gerekmektedir.
Bağlantı metinleri, ekran okuyucularına, bağlantı hedefini
anlayabilmesine olanak sağlayabilecek biçimde bilgi vermelidir.
Gezinim bağlantılarının sitenin geneli ile tutarlı biçimde
kullanılması; site haritası, içindekiler gibi genel görünümler
hakkında bilgi verilmesi; site içinde kullanıcıların arama
yapabilmesine olanak verilmesi; ayırt edici bilgilerin başlık, paragraf ve liste gibi öğelerin başlangıcında verilmesi
gerekmektedir.
5
sı, verilen grafiklerin metin olarak açıklamalarının bulunması engelli kullanıcıların erişilebilirliğini artıran özelliklerdir.
Açık ve anlaşılır bir dil kullanılmaması, verilen metinlerin
anlaşılmasını kolaylaştırabilmek için gereken yerlerde yazılı metin, grafik ve sesli öğelerle desteklenememesi ve sayfalar arasında tutarlılığın sağlanmaması bu başlık altındaki
hatalardır.
Buna göre “dokümanların açık ve anlaşılır olması” konusunda İstanbul Üniversitesi 2, Bilkent Üniversitesi 2, Anadolu Üniversitesi 1, İstanbul Aydın Üniversitesi 3 ve Yeditepe Üniversitesi 1 toplam hataya sahiptir.
14) Bağlam ve yönlendirme bilgisi sunumu
Web sayfası kullanıcılarının karmaşık sayfaları ve içeriği
kolaylıkla anlayabilmeleri için gerekli bağlam ve yönlendirme bilgisinin sağlanması gerekmektedir.
Kullanılan çerçevelerin ayırt edici özelliklerinin belirtilmemesi, çerçevelerin başlıklandırılmaması, birbirleriyle
ilişkilendirilmemeleri ve amaçlarının açıklanmaması; kullanılan metinlerin köprü hedeflerini tanımlamaması, köprü
metinlerinin anlamsız veya boş olması bu başlıkta karşılaşılan en sık hatalardır.
Buna göre “bağlam ve yönlendirme bilgisi sunumu” konusunda İstanbul Üniversitesi 19, Bilkent Üniversitesi 7, Selçuk Üniversitesi 7, Anadolu Üniversitesi 219, Gazi Üniversitesi 72, İstanbul Aydın Üniversitesi 31 ve Yeditepe Üniversitesi 91 toplam hataya sahiptir.
15) Zaman bağımlı içerik bulunduran sayfalarda
kullanıcıya kontrol seçeneği sunulması
Hareket eden, yanıp sönen, aşağı ya da yukarı akan bilgi
penceresi içeren veya otomatik olarak bilgileri güncelleyen
sayfalarda, kullanıcıya bunları duraklatan ya da tamamen
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
İnternet Sitesi Erişilebilirlik Standartlarına Uyumluluk
Engellilerin Kullanabileceği Türden
Formlar Tasarlanması
Metin Dışındaki Her Nesne İçin Altmetin Kullanımı
Ek Yazılım, Betik ve Küçük Uygulamaların Kontrolü
Aygıt Bağımsız Tasarım
Çerçevelerde Başlık Kullanımı
Biçimlendirme Dili ve Stil Dokümanı
Kullanımı
Uygun ve Sade Bir Dil Kullanılması
Gezinim Bağlantıları
Engelli Kullanıcılar İçin Captcha Kullanımı
Engelliler için Geçici Erişilebilirlik
Çözümleri
Engelli Kullanıcılar için Tablo kullanımı
Dokümanların Açık ve Anlaşılır Olması
Bağlam ve Yönlendirme Bilgisi Sunumu
Zaman Bağımlı İçerik Bulunduran
Sayfalarda Kullanıcıya Kontrol Seçeneği Sunulması
Erişilebilirlik Test Yöntemleri
durduran
seçeneklerin
sunulması
gerekmektedir
(TÜRKSAT, 2009, s. 53). Çünkü görsel ve zihinsel engelleri bulunan kişiler bu tür metinleri okumakta zorlanmaktadırlar. Bununla birlikte ekran okuyucu programlar da hareketli metinleri okuyamamaktadır.
Ekran titremesinin ve yanıp-sönen içeriğin kullanıcı tarafından kontrol edilememesi, hareketli metin kullanılması ve
hareketin kullanıcı tarafından kontrol edilememesi, otomatik yenilenen ve yönlendirilen sayfalar kullanılması bu türdeki hatalardır.
Buna göre “zaman bağımlı içerik bulunduran sayfalarda
kullanıcıya kontrol seçeneği sunulması” konusunda İstanbul, Bilkent ve Selçuk Üniversiteleri 1, Anadolu Üniversitesi 86 ve İstanbul Aydın Üniversitesi 8 toplam hataya sahiptir.
16) Erişilebilirlik test yöntemleri
Web sitesi tasarımcılarının, internet sitelerini yayımlamadan önce, sitelerin tüm kullanıcılar açısından erişilebilirliğini kontrol etmesi gerekmektedir.
Özellikle kamu internet sitelerinin geniş kullanıcı kitleleri
tarafından erişilebilmesi gerekmektedir. Kullanıcıların sahip oldukları araçlar, bilgi düzeyleri, fiziksel engelleri siteye erişmelerini kısıtlamamalı, kamu internet siteleri mümkün olduğunca geniş bir kitle tarafından aynı içerikle görüntülenebilmelidir (TÜRKSAT, 2009, s. 53).
Bu hedefe ulaşmak için site tasarımının teknik, kullanışlılık
ve erişilebilirlik test yöntemleri ile test edilmesi ve hataların düzeltilmesi gerekmektedir.
Stewart ve arkadaşlarının (2005) yaptığı çalışmaya göre,
pdf uzantılı birçok kütüphane belgesine erişilememektedir.
Buna karşın, ASCII ve zengin metin formatı (RTF) belgelerine
erişilebilmektedir.
İstanbul
Üniversitesi
Bilkent
Üniversitesi
Selçuk
Üniversitesi
Anadolu
Üniversitesi
Gazi
Üniversitesi
İstanbul Aydın
Üniversitesi
Yeditepe
Üniversitesi
431
392
40
814
408
186
337
53
20
-
6
19
18
13
136
248
10
309
231
63
171
26
21
13
18
35
19
36
1
1
-
-
-
-
7
3
1
1
3
52
85
2
51
2
2
1
74
2
4
1
11
2
5
-
-
-
-
-
-
-
22
10
-
61
30
20
14
27
26
4
38
12
12
1
2
2
3
1
19
7
7
219
31
91
1
1
1
86
Yok
Yok
1
Yok
Yok
3
72
8
Yok
Yok
Yok
Tablo 5: Achecker ile web sayfalarında bulunan tüm hatalar (Kamu Kurumları İnternet Siteleri Standartları ve Önerileri Rehberi’nde belirtilen değerlendirme
kriterlerine göre gruplandırılmıştır)
6
Sonuç
Yedi üniversite web sayfası achecker ile değerlendirilerek
Tablo-5’te görülen hata sayıları elde edilmiştir. Bilinen
hatalar, ilk başta doğrudan düzeltilmesi gereken önemli
hatalardır. Benzer ve potansiyel hatalar ise kullanıcı ve
web tasarımcılarının birlikte değerlendirip karar verecekleri hata olma ihtimali bulunan kodlardır.
Anadolu ve İstanbul Üniversitelerine ait web sayfalarının
bilinen hataları diğer üniversite web sayfalarına göre daha
fazladır. Aynı zamanda toplam hata sayısı bakımından da
İstanbul ve Anadolu Üniversitelerinin web sayfaları ilk
sırada yer almaktadır. Web erişilebilirliğini sağlamak için
türü ne olursa olsun achecker ile bulunan tüm hataların
kontrol edilmesi ve düzeltilmesi gerekmektedir.
Tablo-5’e göre web sayfalarındaki toplam hata sayıları
üniversitelere göre farklılık göstermektedir. Örneğin Selçuk Üniversitesi web sayfasından sadece 40, İstanbul Aydın Üniversitesinde 186 hata bulunurken, Anadolu Üniversitesinde 808 hata bulunmaktadır. Ancak hata sayılarının
azlığı W3C kriterleri ile tasarım yapıldığı/yapılmadığı
sonucunu maalesef doğurmamaktadır. Farklılığın nedeni
sadece web sayfalarının sadeliği, hareketli resim, görüntü
ve bağlantı sayılarından kaynaklanmaktadır.
Diğer yandan üniversitelerin bünyesinde Engelli Öğrenci
Birimi, Engelsiz Yaşam Birimi vb. isimlerde engelli öğrencilere yönelik birimler oluşturulmasına rağmen, bu birimler tarafından “web sayfasını engelli erişimine uygun
hale getirmek” gibi bir çalışma yapılmamıştır.
Açıköğretim Fakültesi ile birlikte bir milyondan fazla öğ
renciye sahip olan Anadolu Üniversitesinin web sayfası,
erişilebilirlik bakımından en fazla hatayı barındırmaktadır.
Anadolu Üniversitesi uzun yıllardır uzaktan eğitim konusunda ciddi çalışmalar yapmaktadır. Uzaktan eğitimin,
mesafe ve zaman gibi ortamsal engelleri ortadan kaldıran
bir yanı vardır. Eğitimin daha geniş kitlelere yayılmasına
olanak sağlamaktadır. Ancak bu üniversiteye ait web sayfasının birçok erişim hatasını barındırması, site içeriğini ve
uzaktan eğitim arabirimini engelli kullanıcılar için engelli
hale getirmektedir.
Üniversite web sayfalarının alt metin kullanımı, gezinim
bağlantıları ve bağlantı ve yönlendirme bilgisi sunumundan kaynaklanan hata sayılarının daha fazla olduğu görülmektedir. Bu sonuç web sayfalarında resim, hareketli görüntü vb. öğelerin tasarımcılar tarafından yaygın kullanıldığı sonucunu doğurmaktadır. Bununla birlikte, bu öğelerin açıklayıcısı niteliğindeki alt metinlerin eksik, yanlış
kullanılması veya hiç kullanılmaması konuya yeterince
özen gösterilmediğine işaret etmektedir.
Üniversite web sayfaları engelli öğrencilerin erişimlerine
daha uygun biçimde tasarlanmalıdır. Aksi takdirde eğitim
ve öğretim merkezi olarak kabul edilen üniversiteler kendi
öğrencilerine dahi fırsat eşitliğini sunamayacak ve engelli
öğrenciler ile diğer öğrenciler arasında fırsat eşitsizliği
doğuracaktır.
Web sayfalarını engelliler için engelli hale getirmek yerine
üniversite web sayfalarını engellilerin okuma, yazma ve
akademik çalışmaları için engelsiz erişim ve özgür bir
ortam haline getirmeleri gerekmektedir.
Web sayfalarının incelenmesi ve JAWS programı ile değerlendirmesi sürecindeki katkılarından dolayı Kayseri Huriye Eren
(24 Kasım) İlköğretim Okulu Türkçe Öğretmeni Sayın Fahriye Sinem Ulusoy Hanım’a çok teşekkür ederiz.
Kaynakça
dartlarına uygunluğu. Değişen Dünyada Bilgi Yönetimi Sempozyumu, –Uluslararası Sempozyum- içinde (235–244). S.
Kurbanoğlu, Y. Tonta, U. Al, P. L. Erdoğan, N. Ö. Uçak (Yay.
haz.). Ankara: H. Ü. Edebiyat Fakültesi Bilgi ve Belge Yönetimi Bölümü.
Özürlüler ve bazı kanun ve kanun hükmünde kararnamelerde
değişiklik yapılması hakkında kanun. (2005). Resmi Gazete.
Sayı: 25868. Yayın tarihi: 07/07/2005. Kanun numarası: 5378.
Sayıştay Başkanlığı. (2006). Performans Denetimi Raporu: E–
devlete geçişte kamu kurumları İnternet siteleri. Performans
denetimi
raporu.
15
Ocak
2010
tarihinde
Centeno, V., L., Kloos, C. D., Gaedke, M. ve Nussbaume, M.
(2005). WCAG Formalization with W3C Standards.
Fourteenth International World Wide Web Conference (WWW)
Pages 1146-1147, Chiba (Japan). 20 Ocak 2011 tarihinde
http://mwrg.tm.unikarlsruhe.de/publications/Lists/Publications/Attach
ments/37/2005-WWW2005LuqueKloosGaedkeNussbaumerWCAGFormalizationWithW3CStandards.pdf adre-
http://www.sayistay.gov.tr/rapor/perdenrap/2006/2
006–2Web/2006–Web.pdf adresinden erişildi.
sinden erişildi.
Devlet İstatistik Enstitüsü ve Başbakanlık Özürlüler İdaresi Başkanlığı. (2002). Türkiye özürlüler araştırması. 15 Aralık 2010
tarihinde
Smith, J. A. (2009). Developing web accessibility: section 508
compliance of post-secondary educational web site home
pages. Basılmamış doktora tezi. Minneapolis (Minnesota,
USA): Capella University.
Subaşıoğlu, F. (2000). Engellilerin internete erişimi üzerine. Türk
Kütüphaneciliği, 14/2, 188–204.
TÜRKSAT. (2009). Kamu kurumları internet siteleri standartları ve önerileri rehberi (sürüm 1.1). 15.01.2010 tarihinde
http://www.kakis.gov.tr/files/rehberv5.pdf adresinden
erişildi.
Yücel, C. Y. ve Acartürk, Y. C. (2010). Görme engelliler için
web sayfalarında erişilebilirliğin sağlanması. AB’06 9-11 Şubat 2006, Pamukkale Üniversitesi, Denizli. 25 Aralık 2010 tarihinde
http://cihanyy.files.wordpress.com/2009/03/e00-
http://www.tuik.gov.tr/Kitap.do?metod=KitapDeta
y&KT_ID=11&KITAP_ID=14 adresinden erişildi.
Ergün, M. ve Ergün, E. (2008). Web sitelerinin çeşitli özellikleri
ve eğitim kurumları web sitelerine yansımaları. Kuramsal
Eğitimbilim. 1/1, 2-19.
Foley, A. ve Regan, B. (1997). Best practices for web
accessibility design and implementation. 20 Aralık 2010
tarihinde
http://www.ecosvirtuales.com/tutoriales/best_p
ractices.pdf adresinden erişildi.
Keskin, İ. ve Kaygısız E. G. (2010). Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü internet sitesinin kamu kurumları internet sitesi stan-
7
1002042700.pdf adresinden erişildi.
Web Content Accessibility Guidelines (WCAG) 2.0. (2010). 28
Aralık
2010
tarihinde
http://www.w3.org/TR/WCAG/#guidelines adresinden erişildi.
8