Avrupa`da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni

Avrupa’da Güç Mücadelesi
ve Westphalia Düzeni
OTUZ YIL SAVAfiLARI ÖNCES‹NDE FRANSA VE
‹NG‹LTERE’DE S‹YAS‹ DURUM
Fransa’da Mutlakiyetçili¤in Ortaya Ç›k›fl›
1328’de Fransa’da VI. Phillip’in tahta ç›kmas›yla birlikte Capet Hanedan›’n›n Valois kolu iktidara gelmifl oldu. Valois krallar› 1589’a kadar Fransa’y› yöneteceklerdir.
‹ngiltere karfl›s›nda üstünlük sa¤lad›¤› Yüz Y›l Savafllar›’ndan güçlenerek ç›kan
Fransa’da, XI. Louis’nin 1461’de kral olmas›yla birlikte, yüzy›llard›r ülke siyasetinde etkili olan büyük toprak sahiplerinin bu gücünü azaltmaya yönelik ad›mlar at›lmaya bafllad›. Yerel dükleri etkisizlefltiren, Frans›z kentlerini yeni yollarla birbirine
ba¤layan ve ticaret panay›rlar› düzenleyerek ülke için ticaretin geliflimine katk›
sa¤layan XI. Louis, Fransa’y› güçlü bir ulusal monarfliye dönüfltürmeye çal›fl›yordu.
1498-1515 y›llar› aras›nda tahtta kalan XII. Louis Döneminde, daha önce bafllat›lan mutlakiyetçi uygulamalara devam edilirken devlet maliyesi ve hukuk alan›nda gerçeklefltirilen reformlarla, Fransa’da yönetim modeli yenilendi. Bu dönemde
Fransa’n›n Milano baflta olmak üzere ‹talyan kent devletleri üzerinde hâkim olma
çabalar› da bafllad›. Bu yöndeki ad›mlar, özellikle 1515’te tahta ç›kan I. François’n›n (Fransuva) saltanat› döneminde h›z kazan›nca, Fransa ile Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u aras›nda zaman zaman savafllara dönüflen ciddi bir siyasal gerilim de ortaya ç›kt›. ‹kisi de Katolik olan I. François ve V. Charles’›n (Charles Quint/fiarlken/V. Karl) siyasi güç mücadelesi, kimi zaman Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da
Fransa lehine taraf oldu¤u karmafl›k bir denklemi meydana getirdi.
Kutsal Roma ‹mparatoru makam›na oturmak isteyen I. François önce 1515’te
Milano’yu ele geçirerek ‹talyan devletleri üzerinde bask› kurdu. Ard›ndan V. Charles’›n di¤er bir düflman› olan ‹ngiltere Kral› VIII. Henry ile askeri ittifak aray›fllar›
içine girdi. Fransa-‹ngiltere ittifak görüflmeleri 1520’de baflar›s›zl›kla sonuçlan›nca,
‹mparator’a karfl› tek bafl›na savafla giriflen I. François 1525’teki Pavia Savafl›’nda
yenilerek V. Charles’a esir düfltü. Fransa Kral› Madrid’te tutsakken, annesi Osmanl› ‹mparatoru Kanuni Sultan Süleyman’dan yard›m istedi. Bu tarihten itibaren Kanuni’nin, V. Charles karfl›s›nda Fransa’ya verdi¤i destek giderek artacak, Osmanl›
donanmas› Frans›zlara yard›m için gönderilecek, 1535’te Fransa’ya ticari kapitülasyonlar verilecektir. Osmanl› ‹mparatorlu¤u, iki güçlü Katolik devlet aras›ndaki mücadeleden istifade etmek suretiyle, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun etkisini ortadan kald›rmak ve co¤rafi keflifler sayesinde Osmanl› karfl›s›nda güçlenmeye bafllayan rakibini Orta Avrupa’dan tamamen ç›kartmak istiyordu.
Fransa’da mutlakiyetçi
ad›mlar XI. Louis zaman›nda
at›lmaya baflland›.
26
Siyasi Tarih-I
Fransa ile Kutsal Roma
‹mparatorlu¤u aras›ndaki
mücadele ‹talya’da
yo¤unlaflt›.
1526’da imzalanan Madrid Antlaflmas›’yla V. Charles’a verdi¤i tavizler karfl›l›¤›nda serbest b›rak›lan I. François, taahhütlerinden k›sa süre içinde cayarak, tekrar ‹talya’da güç gösterisine giriflti. Önce Alman devletlerinden Hesse ile V. Charles’a karfl› gizli bir ittifak kuran I. François, ard›ndan, Milano Dükal›¤›, Papa VII. Clement,
Venedik ve Floransa Cumhuriyetleriyle Cognac Birli¤i’ni oluflturdu. 1526-1530 y›llar› aras›nda devam eden Cognac Birli¤i Savafllar›’n› V. Charles kazan›nca bu kez Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun askeri deste¤ini alan I. François 1536-1538 ve 1542-1546
y›llar› aras›nda ‹talya’ya iki kez daha sald›rd›. ‹talyan savafllar›n›n ikinci evresi, Fransa ve Afla¤› Ülkeler’de de yürütüldü. Bir defa daha Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun deste¤ini alan Fransa’ya karfl›, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve ‹ngiltere ittifak içine girdi. Almanya’daki din savafllar› sebebiyle ekonomik s›k›nt› içine giren V. Charles,
1544’te Crepy Antlaflmas›’n› imzalayarak Fransa’yla bar›fl yolunu seçtiyse de, bir süre sonra savafl tekrar bafllad›. Bu arada, savaflan üç ülkede de reform hareketleri sebebiyle iç kar›fl›kl›klar yaflanmaktayd›. 1546’da Fransa ile ‹ngiltere aras›nda imzalanan Ardres Antlaflmas›’yla, savafl ‹ngiltere lehine sonuçlanm›fl oldu. Yine de uzun
süren y›prat›c› mücadele tüm taraflar› ekonomik olarak zarar gördüler.
Resim 2.3
St. Batholeme
Katliam›’nda
binlerce Protestan
Katoliklerce
öldürüldü.
François
Dubois’in 1584
tarihli tablosu
bundan bir kesit
sergiliyor.
St. Bartholeme katliam›nda
Fransa’da onbinlerce
Protestan öldürüldü.
D›fl politikadaki iniflli ç›k›fll› performans›na ra¤men, I. François Fransa içinde
güçlü bir ulusal monarfli için kendisinden önce bafllat›lan ad›mlar› kararl›l›kla devam ettirdi. Güçlü bir bürokratik yap› oluflturdu. O zamana kadar resmi dil olarak
kullan›lan Lâtinceyi 1530’da yasaklayarak Frans›zcay› Fransa Krall›¤›’n›n milli dili
hâline getirdi.
Önceleri, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nu siyasi olarak zay›flataca¤› düflüncesiyle Protestanlara hoflgörülü yaklaflan I. François, Fransa’daki Protestan dinsel önderlerinin kendisini de hedef alan eylemleri üzerine 1534’ten itibaren çok sert baz› tedbirleri yürürlü¤e soktu. Binlerce Frans›z Protestan› (Huguenot’lar) hapse at›ld› ya da öldürüldü. Protestan köyleri tamamen yok edildi. 1540’ta Fontainbleau
Ferman›’n› yay›nlayan I. François Protestanlar› “insanl›¤a ve Tanr›’ya karfl› ihanet
içinde olan kafirler” olarak nitelendirdi. Bu fermandan sonra Protestanlara karfl›
Fransa’da uygulanan fliddet daha da artm›flt›r.
Her ne kadar I. François’ten sonraki dönemde, 1561’deki Orleans ve 1562’deki
Saint-Germain Fermanlar› ile Frans›z Protestanlar›n›n haklar› ilk kez olarak devlet
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
taraf›ndan tan›nm›flsa da bu k›sa süreli olmufl, tüm Bat› Avrupa’y› etkisi alt›n alan
din savafllar› s›ras›nda bask›lar tekrar yükseldi. 1572’nin A¤ustosu’nda, St. Bartholeme Bayram›nda bafllayan katliamlarda, sadece Paris’te 25.000 Protestan Katolikler taraf›ndan öldürüldü. Üç ay süren seri katliamlar s›ras›nda Fransa’n›n tüm kentlerinde öldürülen Protestanlar›n say›s› 100.000’e ulaflm›flt›. Fransa’da kesintilerle 36
y›l boyunca devam eden din savafllar›n›n sonunda 1598’de kral IV. Henry’nin ilan
etti¤i Nantes Ferman› ile Katoliklik Fransa’n›n resmi dini olarak belirtilmekle birlikte, Protestanlara kapsaml› haklar verildi. Buna ra¤men, ilerleyen dönemde, özellikle
XIII. ve XIV. Louis zaman›nda Protestanlara karfl› zaman zaman alevlenen bask›lar
sebebiyle, yüz binlerce Huguenot (Ugeno) Avrupa’y› terk ederek -‹ngiltere’deki
Protestanlar›n benzeri sebeple yapt›klar› gibi- Amerika’ya yerleflmifltir.
Tudor’lar Döneminde ‹ngiltere
Yüz Y›l Savafllar›’n›n ard›ndan, tahta sahip olmak isteyen aileler aras›nda yaflanan
Güller Savafl›’yla siyasi çalkant›lar geçiren ‹ngiltere’de 1485’te Tudor ailesinden VII.
Henry’nin tahta geçmesiyle birlikte ülkenin yeniden güçlendirilmesi için ad›mlar
at›lmaya bafllad›. Fransa’yla uzun savafl ve iç mücadeleler s›ras›nda boflalan hazineyi tekrar doldurabilmek için aristokratlara yüksek vergiler koyan VII. Henry, bir
bak›ma bakanlar kurulu ifllevi gören Kraliyet Konseyi’ni oluflturarak ülkede ilk hükümet deneyimini bafllatt›. Kendisine sad›k olmalar› flart›yla feodal beylere karfl›
hoflgörülü davranan VII. Henry, aksi durumda olanlar› yolsuzluk ve suiistimal ithamlar›yla sindirdi. XIII. yüzy›lda ‹ngiltere’de ortaya ç›kan Huzur Yarg›çlar› (Justices of Peace) kurumunu hiç olmad›¤› kadar güçlendirerek yerel yöneticilerin kendisine itaat etmesini sa¤lamaya çal›flt›. Huzur Yarg›çlar› Parlamento’nun ç›kartt›¤›
yasalar› denetleme yetkisiyle de donat›ld›. Bunlara ra¤men, efl zamanl› olarak
Fransa’da yaflanana benzer bir mutlakiyetçi iklim ‹ngiltere’de ortaya ç›kmayacak,
parlamentarizm Fransa’dan çok farkl› biçimde geliflecektir.
Yüz Y›l Savafllar› s›ras›nda ‹ngiltere’nin Fransa’ya karfl› kaybetti¤i topraklar› geri almak için önemli bir askeri giriflimde bulunmayan VII. Henry, yine de ülkesini
Avrupa güç dengesinin d›fl›nda tutmad›. 1489’daki Medina del Campo Antlaflmas›’yla, birli¤ini sa¤layan ‹spanya Krall›¤›’n› tan›d›. 1502’de o¤lu Arthur’u, Ferdinand
ve ‹sabella’n›n K›z› Catherine ile evlendirerek ‹spanya ile akrabal›k ba¤› kurdu.
Arthur bu evlilikten k›sa süre sonra ölecek, Catherine ise 1509’da VII. Henry’nin di¤er o¤lu, yeni kral VIII. Henry ile evlendirilerek ‹ngiltere Kraliçesi olacakt›r.
VII. Henry Kutsal Roma ‹mparatoru I. Maximilian’la ile de ittifak iliflkisi içine
girdi. 1494’ten itibaren Fransa’n›n ‹talya’yla meflgul oluflu, ‹ngiltere’yi rahatlatt›. ‹ngiltere 1502’de ‹skoçya ile Sürekli Bar›fl Antlaflmas›’n› imzalayarak, iki yüzy›ld›r süren savafl durumuna son verdi. Bu bar›fl, antlaflman›n isminin aksine, çok k›sa süreli olacak, iki ülke XVII. yüzy›lda defalarca savaflacakt›r. Di¤er yandan, Birinci
Ünitede ele ald›¤›m›z ticaret devriminin etkilerini Avrupa’da göstermeye bafllad›¤›
bu y›llarda, VII. Henry ‹ngiltere limanlar›n› en önemli ticari rakibi olan Hollandal›
tüccara kapatm›fl, merkantilizmin ilk örneklerini sergilemifltir. ‹ki ülke aras›ndaki
ticaret sorunu 1496’da ‹ngiltere, Hollanda, Venedik, Floransa ve Hansa Birli¤i (Alman devletlerinin kurdu¤u ticaret birli¤i) aras›nda Büyük Anlaflma’n›n (Intercursus
Magnus) imzalanmas›yla, ‹ngiltere’nin lehine çözümlenmifltir. Bu anlaflmadan Hollanda’n›n büyük ticari kayba u¤ramas›ndan dolay›, Hollandal› ifladamlar› anlaflmaya “Kötülük Anlaflmas›” (Intercursus Malus) ismini vermeyi uygun görmüfllerdir.
VII. Henry’nin elde etti¤i büyük ekonomik baflar›lar, 1509’da tahta ç›kan VIII.
Henry zaman›nda sürdürülemedi. VIII. Henry’nin Portsmouth Tersanesinde büyük
27
‹ngiltere Kral› VII. Henry ilk
hükümet deneyimi
say›labilecek “Kraliyet
Konseyi’”ni kurdu.
28
“Kanl› Mary” babas› VIII.
Henry’nin reform hareketini
tersine çevirdi.
Siyasi Tarih-I
bir donanma oluflturmak için yapt›¤› masraflar, babas›ndan devrald›¤› zenginli¤i
ortadan kald›rd›. 1520’de ‹ngiltere maliyesi iflas›n efli¤ine geldi. A¤›r vergiler, ‹ngiliz aristokrasisini ve burjuvaziyi rahats›z etti. Tahta ç›k›fl›n›n ilk y›llar›nda Papa II.
Julius taraf›ndan Fransa’ya karfl› oluflturulan Kutsal Birlik içinde, ‹spanya ve Kutsal
Roma ‹mparatorlu¤u ile birlikte yer alan Henry, Fransa’ya karfl› k›sa süreli kazan›mlar elde etti. Devlet ifllerini büyük ölçüde dan›flmanlar›n›n eline b›rakan VIII.
Henry döneminde, bugünkü baflbakanlara benzer yetkilere sahip, Lord fiansölyeler (Lord Chancellor) ülke yönetiminde söz sahibi oldu. Bunlar aras›nda ülkeyi,
1530’da gözden düflene kadar 16 y›l boyunca yöneten Katolik kardinal Thomas
Wolsey öne ç›kmaktad›r. Kardinal Wolsey’in görevden al›nmas›n›n arkas›nda, VIII. Henry ile Papa aras›nda, “boflanma” yüzünden ç›kan anlaflmazl›k rol oynam›flt›r.
Yukar›da de¤inildi¤i gibi, sonuçta Anglikan Kilisesi’nin kurulmas›na ve ‹ngiltere’nin Katolik dünyas›ndan ayr›lmas›na yol açacak olan VIII. Henry-Papa gerginli¤i, Kraliçe Catherine’in sa¤l›kl› bir erkek çocuk do¤urmamas›yla ilgilidir. Mary adl› bir k›z› olmas›na ra¤men VIII. Henry, bir erkek varise sahip olmay› saplant› hâline getirmifl oldu¤undan, Catherine’den boflanmak ve baflka bir eflle evlenmek istemektedir. Papa, Katolik inanc›na göre yasak oldu¤unu ileri sürerek ama daha ziyade Catherine’in ailesi olan ‹spanya taht›n› rahats›z etmemek için bu boflanmaya
izin vermedi. Bunun üzerine VIII. Henry, 1534’te yeni bir kilise kurarak bafl›na geçti. Ard›ndan da ‹ngiltere’de Katolik Kilisesi’ne ait olan manast›r ve vak›flara el konuldu, Latince ayin yasakland›. 1535’te Galler’i ‹ngiltere topraklar›na katt›. ‹hanet
Yasas› ç›kartarak, Kral› yeni kilisenin bafl› olarak tan›mayanlar›n ölüme mahkûm
edilmesini düzenledi. Eski Lord fiansölye Thomas More da Anglikan Kilisesi’ne kat›lmad›¤› için kafas› kesilerek idam edilenler aras›nda yer ald›.
Alt› kez evlenen ve iki eflini idam ettiren VIII. Henry, üçüncü efli Jane Seymour’dan bir erkek çocuk sahibi olsa da babas›n›n ölümünden sonra 1547’de tahta ç›kan VI. Edward sadece alt› y›l saltanat sürecektir. Onu takiben 1553’te ‹ngiltere
Kraliçesi olan VIII. Henry’nin ilk efli Catherine’den olan k›z› Mary ise, babas›n›n
bafllatt›¤› reform hareketini geri çevirmeye çal›flacakt›r. Annesi gibi koyu bir Katolik olan Mary, 1554’te V. Charles’›n o¤lu Philip’le evlenmifl, 1556’da kocas›n›n II.
Philip ad›yla ‹spanya taht›na ç›kmas›yla, ‹spanya Kraliçesi unvan›n› da elde etmifltir. Katolik ‹spanya’n›n da deste¤ini alarak, Protestanlara fliddet uygulamaya bafllayan Mary, yüzlerce Protestan din adam›n›n engizisyona benzeyen dinsel mahkemelerde yarg›lanmas›na ve “z›nd›k” olmak suçundan ölüme mahkum edilmesine
sebep oldu. Ölüm cezalar› “suçlu” bulunan kiflilerin canl› canl› yak›lmas›yla infaz
edildi. Protestanlar karfl›s›ndaki bu vahflice uygulamalar› sebebiyle ‹ngiltere Kraliçesi’ne halk taraf›ndan “Kanl› Mary” (Bloody Mary) ad› verildi. ‹spanya kral›yla evli olmas›na ra¤men, ‹ngiltere’nin ‹spanya’n›n sahip oldu¤u “Yeni Dünya” topraklar›nda ticari ayr›cal›klara sahip olmas›n› sa¤layamad›. Yine de Mary döneminde
‹ngiltere’nin “Alt›n Ça¤›” ‹ngiliz kâfliflerin seyahatlerinin devlet taraf›ndan desteklendi¤i görülmektedir. Çocuk sahibi olmadan 1558’de ölen Mary’nin yerine ‹ngiltere taht›n›n tek varisi olan Elizabeth geçti.
VIII. Henry’nin ikinci efli Anne Boleyn’den olan k›z› I. Elizabeth 1558-1603 y›llar› aras›ndaki hükümdarl›¤› s›ras›nda, ‹ngiltere’nin Avrupa’n›n en güçlü devletleri
aras›ndaki yerini sa¤lamlaflt›rmas›n› sa¤layacakt›r. Ço¤u tarihçi I. Elizabeth Dönemini, ‹ngiltere’nin “Alt›n Ça¤›” olarak nitelendirir. ‹ngiltere’nin bu konuma ulaflmas›
ise, ‹spanya ile girdi¤i güç mücadelesinden baflar›yla ç›kmas›yla mümkün olacakt›r.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
SIRAveS‹ZDE
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi
Westphalia Düzeni
AMAÇLARIMIZ
D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ olduklar›n›n
T A P
Avrupa’n›n büyük güçlerinin 1500’lerden itibaren dünyaya nas›l hakim
ayr›nt›l› bir de¤erlendirmesi için Paul Kennedy’nin “Büyük Güçlerin Yükselifl ve Düflüflleri” adS O R U
l› kitab›n› (‹fl Bankas› Kültür Yay›nlar›, ‹stanbul, 2010) okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
AMAÇLARIMIZ
MAKALE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
D‹KKAT
N N
Resim‹SIRA
N2.1
T E RS‹ZDE
NET
‹ngiltere Kral› VIII.
Henry’nin Hans
AMAÇLARIMIZ
Holbein
MAKALE
taraf›ndan1540
y›l›nda yap›lan resmi.
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
MAKALE
MAKALE
Birbirlerine çok yak›n olmalar›na ra¤men Fransa ve ‹ngiltere’ninSIRA
yönetim
S‹ZDEbiçimlerinin
farkl› yönlerde geliflmesini nas›l aç›klayabilirsiniz?
1
D Ü fi Ü N E L ‹ M
V. CHARLES DÖNEM‹NDE KUTSAL ROMA
‹MPARATORLU⁄U VE ‹SPANYA
‹spanya-Fransa Mücadelesi
SIRA S‹ZDE
29
AMAÇLARIMIZ
S O R U
‹ngiltere’de VIII. Henry döneminin gerçekçi bir anlat›s›n› Tudors (Tudorlar)
D ‹ K K A T dizisinde de
bulabilirsiniz.
‹SIRA
N T E RS‹ZDE
NET
SIRA S‹ZDE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
‹spanya’y› efli Aragon Kral› Ferdinand’la birlikte yöneten Kastilya Kraliçesi IsabelD‹KKAT
la’n›n 1504’te ölümü üzerine, k›zlar› Joanna Kastilya Kraliçesi unvan›n› alm›flt›.
1496’da Kutsal Roma ‹mparatoru I. Maximillien’in o¤lu Philip ile evlendirilmifl olan
SIRA S‹ZDEunvan›n› da
Joanna, 1516’da babas› Ferdinand’›n ölümü üzerine Aragon Kraliçesi
ald›. Böylece iki ülkenin hükümdarl›¤› birleflmifl oluyor, ‹spanya Krall›¤› do¤uyordu. Fakat ak›l hastas› olan Joanna’n›n tek bafl›na ‹spanya’y› yönetmesi mümkün
AMAÇLARIMIZ
de¤ildi. Bu sebeple o¤lu, I. Charles unvan›yla ‹spanya Kral› oldu. Bu durum
1555’de Joanna ölene kadar sürecek, ard›ndan Charles tek bafl›na ‹spanya Kral›
olacakt›r. Di¤er yandan, 1506’da babas› Philip’in ölümü üzerine,
K ‹ TKutsal
A P Roma ‹mparatorlu¤u’nun da varisi olan Charles, dedesi Habsburg ailesinden I. Maximilli-
N N
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
30
Devletler aras› iliflkilerde
art›k “din kardeflli¤i”de¤il,
“ulusal ç›karlar” geçerliydi.
Siyasi Tarih-I
en’in ölümünün ard›ndan, elektörler kurulu taraf›ndan yeni Kutsal Roma ‹mparatoru olarak seçildi. 1519’da taç giyerek V. Charles (Charles Quint/fiarlken/V. Karl)
ad›yla ‹mparatorluk taht›na oturdu. O tarihten, gönüllü olarak tahttan feragat edece¤i 1555’e kadar ‹spanya’dan Orta Avrupa’ya, Güney Amerika’dan Uzak Do¤u’ya
uzanan çok genifl bir co¤rafya V. Charles taraf›ndan idare edilecek, XVI. yüzy›lda
“imparatorluk” kavram› V. Charles’la özdefl hâle gelecektir. V. Charles, Katolik Kilisesi’yle birlikte hareket ederek, Avrupa’da Orta Ça¤’dakine benzer bir ‹mparatorluk kurmaya çal›flan son Avrupa hükümdar› olmas› aç›s›ndan da önemlidir.
V. Charles’›n Avrupa’da tesis etmeye çal›flt›¤› hâkimiyete en güçlü itiraz Fransa’dan geldi. Yukar›da da anlat›ld›¤› gibi, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile Fransa
aras›nda ‹talya’ya sahip olmak için yürütülen savafllarda, V. Charles, I. François’ya
karfl› üstünlük sa¤lad›. Bu savafllar s›ras›nda Katolik Fransa’n›n, Protestan Alman
prenslikleri ve Müslüman Osmanl› ‹mparatorlu¤u’yla, ile Katolik Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun ise ‹ngiltere’yle ifl birli¤i yapmas›, XVI. yüzy›lda art›k “din kardeflli¤i”nin de¤il, “ulusal ç›kar”›n devletler aras› iliflkilerde geçerli olmaya bafllad›¤›n›n
çarp›c› bir göstergesidir. Fransa’da I. François’n›n ölümünün ard›ndan tahta geçen
II. Henry zaman›nda da ‹talya Savafllar› devam etti. V. Charles’›n 1555’te topraklar›n› o¤lu II. Philip ve kardefli Ferdinand aras›nda taksim ederek tahttan feragat etmesinden sonra, 1559’da ‹spanya, Fransa ve ‹ngiltere aras›nda Cateau-Cambresis
bar›fl antlaflmas› imzaland›. Fransa Savoy ve Piemonte’yi Savoy Dükal›¤›’na, Korsika adas›n› da, Ceneviz Cumhuriyeti’ne terk etti. ‹spanya, Milano, Napoli, Sicilya ve
Sardinya’n›n hâkimi olmaya devam etti. Ayr›ca Toscana ve Ceneviz de dolayl› yoldan ‹spanya’n›n kontrolü alt›na girdi. ‹spanya’n›n ‹talya üzerindeki bu hâkimiyeti
XVIII. yüzy›l›n bafllar›na kadar devam edecektir.
Kanuni ve V. Charles
V. Charles’›n tahtta bulundu¤u dönem, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Kanuni Sultan
Süleyman’›n hükümdarl›¤›na rastlamaktad›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun en güçlü
oldu¤u bu dönemde, Avrupa’ya tek bafl›na egemen olmaya çal›flan Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ile çat›flmas› kaç›n›lmazd›. Nitekim Kanuni Sultan Süleyman’›n 1521’de
Belgrad’›, 1522’de Rodos’u fethetmesi, ard›ndan da 1526’da Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun vassal› durumundaki Macar Kral› II. Lajofl’u Mohaç Savafl›’nda yenerek
tüm Macaristan topraklar›n› ele geçirmesi V. Charles’› ciddi anlamda endiflelendirdi.
Dahas› Kanuni’nin Almanya’daki Protestanlara destek mesajlar› vermesi, V. Charles’› Papa’n›n yard›m›yla Osmanl›lara karfl› güçlü bir Haçl› ‹ttifak› kurmaya itti.
1529’daki Viyana Kuflatmas›’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u aç›s›ndan baflar›s›zl›kla sonuçlanmas›n›n ard›ndan, V. Charles ve kardefli Habsburg Avusturya Arflidükü Ferdinand’›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Macaristan taht›na oturttu¤u Yanofl (Jan) Zapolya’y› tahttan indirmeye çal›flmas› Kanuni’nin 1532’de Almanya Seferi’ne ç›kmas›na
sebep oldu. Osmanl›lar›n çok say›da yeni kale feth ederek ilerlemelerine ra¤men, V.
Charles Kanuni’nin karfl›s›na ç›kmaya cesaret edemedi. 1533’te yap›lan ‹stanbul Antlaflmas›’yla, Ferdinand Macaristan üzerindeki veraset iddias›ndan vazgeçmek zorunda kald›. Habsburg-Avusturya Arflidükü bu antlaflmayla, Kanuni’yi “baba” olarak tan›d›; Osmanl› sadrazam›yla eflit mevkide oldu¤unu kabul etti. 1540’ta Zapolya’n›n
ölümü üzerine V. Charles ve Ferdinand bir kez daha Macarsitan’a müdahale edecek
ama püskürtülecektir. Macaristan üzerindeki bu hâkimiyet mücadelesi XVII. yüzy›l
sonuna kadar devam edecek, 1699’daki Karlofça Antlaflmas›’yla Osmanl› ‹mparatorlu¤u Macaristan’daki topraklar›n› Avusturya’ya b›rakacakt›r.
V. Charles-Kanuni çekiflmesinin diplomasi tarihi aç›s›ndan önemli bir özelli¤i,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› Fransa’yla, Kutsal
31
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
Roma ‹mparatorlu¤u’nun ise Osmanl›’ya karfl› Safevilerle ittifak içine girmesidir. I.
François’n›n, Pavia Savafl›’nda V. Charles’a esir düflmesinden sonra 1525’te ‹stanbul’a bir elçi yollayarak ilk ifl birli¤i giriflimini bafllatt›¤› bilinmektedir. Henüz Kutsal
Roma ‹mparatoru olmad›¤› dönemde ‹spanya Kral›’yken de Safeviler’le yak›n iliflki
içine giren V. Charles, fiah ‹smail’le elçi ve mektup teatisinde bulunmufltu. fiah ‹smail’in 1524’te ölümünden sonra yerine geçen fiah Tahmasb zaman›nda da V. Charles’›n Safevilere olan ilgisi devam etti. V. Charles, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nu “iki cepheli savafl” ile karfl› karfl›ya b›rakmak istiyor, Osmanl› ordusunun ikiye bölünmesi
hâlinde kendisinin kolayl›kla Osmanl›lar› Avrupa’dan ç›kartabilece¤ini düflünüyordu. Kanuni’nin Viyana’y› kuflatt›¤› 1529’da fiah Tahmasb’›n
saray›na elçi gönderen V.
Charles bir ittifak anlaflmas›
yapmay› baflard›. Fakat Özbek
isyan›yla meflgul olan Safeviler Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile
savaflamad›lar. Efl zamanl› olarak V. Charles’›n kardefli
Arflidük Ferdinand da fiah
Tahmasb’la ittifak görüflmeleri yürütüyordu. 1532-1555 y›llar› aras›nda süren Osmanl›Safevi çat›flmas› s›ras›nda, V.
Charles ve Ferdinand Safevileri s›k s›k Osmanl›’ya sald›rmaya teflvik etmifltir.
Kanuni’nin bu ittifaka karfl› ald›¤› önlem ise zaten Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nun
deste¤ini isteyen Fransa’yla
yak›nlaflmak fleklinde oldu.
Barbaros Hayreddin Pafla komutas›ndaki Osmanl› donanmas› 1534’te Frans›z birliklerinin yard›m›na giderek, ‹talyan sahillerini vurdu. Ayn› y›l V. Charles’›n kontrolündeki Tunus Barbaros taraf›ndan ele geçirildi. Fakat bir y›l sonra V. Charles Tunus’u geri almay› baflaracakt›r.
1535’te ise Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Fransa’ya ticari kapitülasyonlar vermesiyle
iki ülke aras›ndaki ifl birli¤i daha da derinleflti. Kanuni ve I. François V. Charles’a
karfl› birlikte hareket etme karar› ald›. Osmanl›-Frans›z askeri ittifak›n›n önemli
yans›malar› aras›nda, Barbaros Hayreddin Pafla’n›n 1543’te Nice’i kuflatmas›, Osmanl› donanmas›n›n 1544 k›fl›n› Tulon’da geçirmesi, 1540larda Macaristan savafllar›nda Frans›zlar›n Osmanl›lara destek vermesi, 1552’de bu kez Turgut Reis komutas›ndaki Osmanl› donanmas›n›n Fransa Kral› II. Henri’nin yard›m›na gitmesi say›labilir. Bu ittifak›n en önemli siyasi sonuçlar› ise Fransa’n›n Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u taraf›ndan yutulmas›n›n Osmanl›lar sayesinde engellenmesi ve Almanya’da
Protestanl›¤›n daha kolay yay›lmas›d›r.
V. Charles ile Kanuni aras›nda Akdeniz’deki rekabet kesin biçimde Kanuni lehine sonuçlanm›flt›r. 1538’de Andrea Doria komutas›ndaki Haçl› donanmas›n›n
Preveze’de Barbaros Hayreddin Pafla taraf›ndan yenilmesinin ard›ndan, 1540’da bu
kez bizzat V. Charles’›n komutas›ndaki ‹mparatorluk donanmas› Cezayir’de büyük
Resim 2.2
Kanuni Sultan
Süleyman’›n
1530larda
‹talyan ressam
Titian’›n
atölyesinde
yap›lan
tablosu.
32
Siyasi Tarih-I
bir yenilgiye u¤ram›flt›r. Bu tarihten Ekim 1571’de Osmanl› Donanmas›’n›n ‹nebaht›’da Papa V. Pio, Venedik ve ‹spanya taraf›ndan oluflturulan Haçl› donanmas› karfl›s›nda yenilgiye u¤ramas›na kadar geçen dönemde Akdeniz’de mutlak bir Osmanl› üstünlü¤ü söz konusu olacakt›r.
Almanya Co¤rafyas›’nda Din Savafllar›
Protestan Alman prensleri
Kutsal Roma
‹mparatorlu¤u’na karfl› birlik
oluflturdular.
Ausburg düzenlemeleriyle
Kutsal Roma
‹mparatorlu¤u’nun hukuken
bölünmüfllü¤ü kabul edildi.
V. Charles Döneminde Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun en ciddi sorunlar›n›n biri
de Protestanl›¤›n yay›lmas› ve çok say›da Alman devletinin bu yeni dinsel ak›m›
benimseyerek ‹mparatorlu¤a baflkald›rmas›d›r. Hesse Kontu (Landgraf) I. Philip ile
Saksonya Elektörü I. John Frederick aras›nda 1531’de yap›lan anlaflmayla, Kutsal
Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› birlikte hareket etme karar› al›nd›. 1535’te Hannover,
Frankfurt, Kempten, Anhalt ve Wüttemberg, Ausburg ve Pomeranya’n›n kat›l›m›yla Schmalkaldik Birli¤i (Ligi) ad›n› alan bu olufluma 1539’da Brandenburg da kat›ld›. Zaman zaman 1538’de Protestanl›¤› kabul eden Danimarka’n›n ve Kutsal Roma
‹mparatorlu¤u ile savaflmakta olan Fransa’n›n da deste¤ini alan Birlik üyeleri, Kanuni Sultan Süleyman’›n yollad›¤› mektuplarla V. Charles’a karfl› cesaret kazand›lar. Martin Luther’in bizzat kat›ld›¤› Birlik toplant›lar›nda V. Charles’la savaflma karar› al›nd›. 1546-1547 y›llar›nda süren Scmalkaldik Savafllar›’nda V. Charles büyük
baflar›lar kazand›. Fakat ard›ndan toparlanan Protestan devletlerin 1552’de V. Charles’›n ordusunu yenmeleri üzerine taraflar aras›nda Passau Bar›fl› imzaland›. Üç y›l
sonra da Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u ve Protestan devletler aras›nda 20 y›l süren
gerginli¤i ortadan kald›ran Ausburg Antlaflmas› imzaland›.
1555’te V. Charles ve Protestan devletlerin yöneticileri aras›nda kararlaflt›r›lan
Ausburg düzenlemeleriyle, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun hukuken bölünmüfllü¤ü kabul edildi. Martin Luther’in kurdu¤u Luteryen Kilise, ‹mparatorluk taraf›ndan
resmen tan›nd›. “Prens hangi dindense, halk› da o dindendir” (Cuius regio, eius religio) ilkesi kabul edilerek Katolik veya Luteryen hükümdarlar›n topraklar›nda yaflayan halk›n, o hükümdar›n dinini seçmeleri zorunlulu¤u getirildi. Dinlerini de¤ifltirmek istemeyen ailelerin, kendi dinlerinden olan hükümdar›n topraklar›na yerleflmelerine izin verildi. Böylece eskiye nazaran dinsel hoflgörünün öne ç›kt›¤› bir
dönem bafllam›fl gibi görünse de Ausburg Antlaflmas›’nda sadece Luteryenlerin tan›nmas› ve di¤er Protestan kiliseler olan Kalvinistlerin ve Anabaptistlerin adlar›n›n
zikredilmemesi büyük bir sorunun ortaya ç›kmas›na sebep oldu. Antlaflmayla korunmayan bu Protestanlar, hem Katoliklerin hem de Luteryen hükümdarlar›n bask›s› alt›nda kald›lar. Tüm Protestan kiliselerinin haklar›n›n kabul edilmesi ise ancak 1648’deki Westphalia Bar›fl› ile mümkün olacakt›r.
“Yeni Dünya”n›n ‹spanya’ya Ba¤lanmas›
Güney Amerika yerlileri
“kölelefltirilme” tehlikesiyle
karfl› karfl›ya kald›lar.
V. Charles döneminde ‹spanyollar›n Amerika k›tas›ndaki ilerleyifli bütün h›z›yla
sürdü. Birinci Ünite’de anlat›ld›¤› gibi, XVI. yüzy›l›n ortalar›na gelindi¤inde ‹spanyol “fatihler” Güney Amerika’y› bütünüyle ele geçirmifl, Kuzey Amerika’da da
önemli kazan›mlar elde etmifllerdi. 1501’den bafllayarak Amerika k›tas›nda ilerleyen ‹spanyol komutanlar›n ve askerlerin, sald›r›lardan korumalar›, ‹spanyolca ö¤retmeleri ve Katolik yapmalar› kayd›yla istedikleri kadar yerliyi kendi kontrolleri
alt›na almas›na izin veren bir sistem (encomienda) gelifltirilmiflti. Fakat söz konusu
uygulama suiistimallere yol açmakta ve yerlilerin tamamen kölelefltirilmeleri sonucunu do¤urmaktayd›. Hem Amerika’n›n ele geçirilmesi s›ras›nda yerlilerin vahflice
yok edilmeleri, hem de kölelefltirilmeleri Bartoleme de las Casas gibi baz› Katolik
din adamlar› aras›nda rahats›zl›¤a sebep oldu. V. Charles’›n 1542’de ç›kartt›¤› yasayla (Yeni Yasalar) “encomienda” sisteminin kademeli olarak kald›r›lmas› ve yer-
33
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
lilerin kölelefltirilmesinin yasaklanmas› düzenlendi. Yerliler bundan böyle zorla
tarlalarda ve madenlerde çal›flt›r›lamayacakt›. Bunun üzerine Amerika’daki baz› ‹spanyol komutanlar ayakland›lar. V. Charles “Yeni Dünya” topraklar›na
SIRA S‹ZDEmerkezden
valiler atayarak, “fatihlerin” keyfi uygulamalar›n›n önüne geçmeye çal›flt›. Amerika
topraklar›n›n ‹spanya ile iliflkisi s›k›laflt›r›ld›. V. Charles’›n talimat›yla 1550’de ValD Ü fi Ü N Edüzenlenerek
L‹M
ladolid kentinde, önde gelen din adamlar› aras›nda bir münazara
Amerikan yerlilerinin kölelefltirilmesinin Katolik dinine uygun olup olmad›¤› tart›fl›ld›. Burada net bir sonuç ç›kmamas›na ra¤men, yerlilerin kölelefltirilmesi
uygulaS O R U
mas› büyük ölçüde kalkt› ama kötü muamele tamamen sona ermedi.
Tarihin gördü¤ü en genifl ülkelerden birine hükümdarl›k eden V. Charles 1555’te
D ‹ K K A TTahttan ayr›kendi r›zas›yla tahttan feragat ederek bir manast›rda inzivaya çekildi.
l›rken topraklar›n› o¤lu ve kardefli aras›na paylaflt›rd›. Bu paylafl›ma göre, ‹spanya
Krall›¤›, Belçika ve Hollanda, Napoli, Sicilya, Lombardiya ve ‹spanya’n›n
SIRA S‹ZDE Amerika
k›tas›ndaki topraklar› o¤ul II. Philip’e geçti. II. Philip 1581’de Portekiz’i de topraklar›na katacakt›r. V. Charles’›n kardefli Avusturya Arflidükü Ferdinand ise tüm tarihAMAÇLARIMIZ
sel Habsburg topraklar›na sahip oldu. Ferdinand ayr›ca Kutsal
Roma ‹mparatoru
unvan›n› da ald›.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
N N
‹NTERNET
MAKALE
SIRA S‹ZDE
Osmanl›lar ile Safevilerin birbirlerine karfl› H›ristiyan devletlerle ittifaka
girmifl olmas›n›
nas›l aç›klars›n›z?
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A dönüflümü
P
XVI. yüzy›lda Akdeniz Havzas›’n›n siyasi, ekonomik ve toplumsal yap›s›ndaki
daha kapsaml› ö¤renmek istiyorsan›z, Fernand Braudel’in “II. Felipe Döneminde Akdeniz ve
Akdeniz Dünyas›” adl› kitab›n› (‹mge Kitapevi Yay›nlar›, Ankara, 1993) okuman›z› öneririz.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
TELEV‹ZYON
Harita 1.1
V. Charles
Döneminde Kutsal
‹NTERNET
Roma ‹mparatorlu¤u
Kaynak:
www.spainthenandn
MAKALE
ow.com/userimages/
charles-v-europeanpossessionswikipedia.png
2
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
34
Siyasi Tarih-I
KES‹NT‹S‹Z SAVAfiLAR DÖNEM‹
Seksen Y›l Savafllar› ve Hollanda’n›n ‹spanya’dan
Ba¤›ms›zl›¤›
II.Philip Hollanda’da
Katolikli¤i yeniden
güçlendirmeye çal›flt› ama
baflar›s›z oldu.
XV. yüzy›l sonlar›nda “Onyedi Bölge” ad›yla gevflek biçimde bir araya gelen Hollanda, Belçika, Lüksemburg ve kuzey Fransa’daki feodal birimler, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’na vergi ba¤›yla ba¤l›yd›lar. Önceleri, dük, lord, kont gibi isimlerle
Burgundiya ve Habsburg hanedanlar›n›n vassal› durumunda olan bu birimler
1549’da V. Charles taraf›ndan ‹mparatorluk yönetimi alt›na sokuldu. V. Charles döneminde bu topraklarda Kalvinizm’in yay›lmas› karfl›s›nda ‹mparatorluk taraf›ndan
bafllat›lan bask›lar, “Onyedi Bölge”’de rahats›zl›klara sebep oldu. V. Charles’›n
yüksek vergi politikas› 1555’te ‹spanya Kral› unvan›yla bu topraklar›n yönetimini
eline geçiren II. Philip taraf›ndan da sürdürüldü. II. Philip ayr›ca bu topraklarda bir
“karfl› reform” hareketi bafllatarak Hollanda Katolik Kilisesi’ni yeniden organize etmek suretiyle güçlendirdi. II. Philip ayr›ca, küçük yerel birimler hâlinde yönetilen
bu topraklarda merkezi yönetimin gücünü art›ran ad›mlar atarak feodal birimlerin
özerkliklerini kald›rd›. Kalvinist rahipler taraf›ndan 1566’da bafllat›lan küçük çapl›
ayaklanmalar, 1572’den itibaren Oranj (Orange) ailesinden I. William’›n liderli¤inde ‹spanyollara karfl› topyekûn bir isyana dönüfltü.
1579’da Utrecht Birli¤i ad›yla ‹spanyollara karfl› güçlerini birlefltiren yedi Hollanda bölgesi 1581’de ba¤›ms›zl›klar›n› ilan etti. II. Philip bu ba¤›ms›zl›k ilan›n› tan›mad›. ‹spanya karfl›s›nda ‹ngiltere’nin korumas›na s›¤›nan Hollandal›lar üç y›l I.
Elizabeth’in himayesi alt›nda kald›larsa da 1588’de cumhuriyet ilan ettiler. ‹spanyollar›n Britanya adas›n› iflgal giriflimlerinin 1588’de baflar›s›zl›¤a u¤ramas›n›n ard›ndan Hollanda üzerindeki ‹spanya bask›s› artt›. Hollandal›lar ile ‹spanyollar aras›nda 1609’da imzalanan ateflkes anlaflmas›yla, ‹spanya Hollanda Cumhuriyeti’ni
resmen tan›d›. Hollanda’n›n ba¤›ms›z bir birim olarak, aralar›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun da bulundu¤u di¤er devletlerle diplomatik iliflki kurmas›na da imkân
veren 12 y›ll›k ateflkes döneminde, Hollanda topraklar›ndaki Katoliklerin dinlerinin gere¤ini serbestçe yerine getirmelerine izin verildi.
Hollanda Cumhuriyeti asl›nda içifllerinde son derece ba¤›ms›z olan yedi birimin
bir tür konfederasyonuydu. Bu birimlerin temsilcileri Lahey’de biraraya gelerek bir
federal hükümet (Staaten Generaal) oluflturmaktayd›lar. Bununla birlikte, bafllang›çtan itibaren Orange-Nassau ailesinin yönetimini isteyen “kralc›lar” ile mevcut yap›n›n devam›n› isteyen “cumhuriyetçiler” aras›nda siyasal bir rekabet ortaya ç›kt›. Hollanda’ya ait Do¤u ve Bat› Hindistan flirketlerinin küresel ticareti denetlemeye bafllamas›, cumhuriyetin zenginli¤ini art›rd›. 1602’de Rotterdam’da Avrupa’n›n ilk menkul
k›ymetler borsas› kuruldu. Zenginleflmeyle birlikte Hollanda güçlü bir donanma da
kurdu. Böylece ticaret gemilerini ‹spanya, Fransa ve bazen de ‹ngiltere’den korumaya bafllad›lar. Ayr›ca Protestan nüfusa sahip Hollanda kentleri, modern bankac›l›¤›n
ilk örneklerine sahip oldular. Bugünkü New York’tan Surinam’a, Cape Town’dan
Singapur’a kadar dünyan›n birçok yerinde ticaret kolonileri kuran Hollanda’n›n “Alt›n Ça¤›” XVII. yüzy›l boyunca devam edecek, ülke içi kar›fl›kl›klar›n yan›s›ra Fransa ve ‹ngiltere ile yürütülen savafllar›n ekonomik ve ticari hayat› y›pratmas›, özellikle
“merkantilizm politikas›” bu ülkenin düflüfle geçmesine yol açacakt›r.
K›sa süreli bar›fl döneminden sonra Hollanda’n›n 1618’de bafllayan Otuz Y›l Savafllar›’na dâhil olmas›yla, ‹spanya ile ara verilen Seksen Y›l Savafllar› yeniden bafllad›. ‹spanya-Hollanda savafl› afla¤›da ele al›nacak olan Westphalia Antlaflmalar› ile
1618’de son bulacakt›r.
35
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
Otuz Y›l Savafllar›
Avrupa’da devam eden din savafllar›n son halkas›n› oluflturan Otuz Y›l Savafllar›
esas olarak Almanya topraklar›nda Katolikler ve Protestanlar aras›nda yürütülmüfltür. Bununla birlikte, 1618-1648 döneminde devam eden savafllar ayn› zamanda
Habsburg Avusturyas› ile Burbon Fransas› aras›nda Avrupa’da süren siyasi hâkimiyet mücadelesinin bir yans›mas›d›r. Savafllar›n farkl› aflamalar›nda ‹spanya, ‹sveç,
Danimarka, ‹ngiltere, Savua Dükal›¤›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Polonya, Rusya ve
Hollanda gibi devletler de bu çat›flmaya taraf olmufllard›r. Bu haliyle Otuz Y›l Savafllar›, Büyük Avrupa Savafl› olarak da nitelendirilebilir.
Yukar›da ele al›nan 1555 tarihli Ausburg Bar›fl› ile 225 Alman devletinin yöneticisinin her birinin Katoliklik ve Luteryenlik aras›nda tercih yapmakta serbest b›rak›ld›¤› anlat›lm›flt›. Fakat Ausburg Bar›fl› Kalvinistlere iliflkin bir hüküm içermiyordu. Kalvinizmin Almanya’da h›zla yay›lmaya devam etmesi ve en kalabal›k
üçüncü din hâline gelmesiyle birlikte, Ausburg’ta herhangi bir hak elde etmemifl
olan Kalvinistlerle, bunlara karfl› bask› uygulayan Katolik ve Luteryen Alman prensleri aras›nda gerilim yaflanmaya bafllad›. Almanya’da bu gerilim t›rman›rken, ‹spanyol Hollandas›’n› ve ‹talya’n›n bir bölümünü elinde bulunduran ‹spanya, kendi ticaret yollar›n›n güvenli¤i aç›s›ndan Almanya’daki durumla yak›ndan ilgilenmekteydi. ‹sveç ve Danimarka, Balt›k Denizi’ne k›y›s› olan Protestan Alman devletlerinin zay›flamas›n›n kendi ifllerine gelmeyece¤ini, Katolik ‹spanyollar›n bu sayede
bölge ticaretinde üstünlü¤ü ele geçirebilece¤ini düflünüyorlard›. Fransa ise Kutsal
Roma ‹mparatorlu¤u ve Habsburglarla uzun süredir sürdürdü¤ü mücadelenin bir
devam› olarak, Protestan Alman devletlerinin Habsburglara karfl› zafer kazanmas›n› istiyordu. Böyle bir sonuç Fransa’y› rahatlatacakt›. Di¤er yandan Hollanda ile ‹spanya aras›nda geçici bir bar›fl antlaflmas› yap›lm›fl olmas›na ra¤men, Hollanda
Cumhuriyeti tam olarak ‹spanya bask›s›ndan kurtulabilmifl de¤ildi.
1617’de koyu bir Katolik olan Sitiryal› (güney Avusturya) II. Ferdinand’›n Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u veliaht› olarak seçilmesi (1619’da imparator olarak taç giyecektir) Bohemya’daki Protestan yöneticilerin, daha evvel kendilerine verilmifl
olan haklar›n›n ellerinden al›naca¤› endiflesine kap›lmalar›na sebep oldu. Ferdinand’›n Bohemya Saray›’na (Prag’ta) gönderdi¤i iki Katolik dan›flman›n, Protestanlar taraf›ndan saray›n penceresinden d›flar›ya at›lmas›yla Bohemya isyan› bafllad›.
‹syan k›sa sürede Moravya, Lüsetya ve Silezya’ya da yay›ld›. 1608’de 12 Protestan
Alman devletinin bir araya gelmesiyle kurulan Protestan Birli¤i’nin (Union) deste¤ini almak için, Birlik’in öncüsü konumundaki Ren Palatinat›’ndan (Ren Elektörlü¤ü/Palatinat Devleti) Frederick’e Bohemya krall›¤›n› öneren Bohemyal› Protestanlar, Habsburglar’a karfl› daha da güçlendiler. Fakat bu ad›m, 1609’da Protestanlara
karfl› Katolik Alman devletleri taraf›ndan kurulan Katolik Ligi’nin (League) Habsburglara destek olmas›na yol açt›.
Bu arada Protestan Erdel (Transilvanya) Prensi Bethlen Gabor’un Macaristan’a
Habsburglara karfl› yürüttü¤ü sefere yard›m eden Osmanl› Sultan› II. Osman 1620’de
Prag saray›na bir elçi göndererek Bohemya’n›n bafllatt›¤› isyana destek oldu. Bunun
üzerine Habsburglar’›n yan›nda yer alan Katolik Polonya ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u aras›nda savafl bafllad›. Osmanl› ordusu Eylül 1620’de Yafl’ta Polonya ordusunu
yendiyse de ertesi y›l II. Osman’›n bizzat komuta etti¤i Lehistan (Polonya) seferi,
Yeniçerilerin savaflmaktaki isteksizlikleri sebebiyle, 29 Eylül 1621’de Polonya ile
Hotin Bar›fl Antlaflmas›’n›n yap›lmas›yla sona erdi. ‹stanbul’a döner dönmez, Lehistan seferindeki baflar›s›zl›¤›n sebebi olarak gördü¤ü Yeniçeri Oca¤›’n› yenilemeye
1555 tarihli Ausburg
Bar›fl›’nda Kalvinistlerin
haklar›n›n tan›nmam›fl
olmas› siyasal gerilimi
t›rmand›rd›.
36
Siyasi Tarih-I
K›sa bir süre için Osmanl›
‹mparatorlu¤uda Otuz Y›l
Savafllar›’n›n taraflar›ndan
oldu.
etmeye giriflen II. Osman 1622’de bir ayaklanma sonucu öldürüldü. Bu tarihten
sonra ‹stanbul’da bir süre iç istikrars›zl›klar devam etti¤inden, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Otuz Y›l Savafllar›’n›n ilerleyen döneminde yer almad›.
Habsburglar›n Protestan isyan› karfl›s›nda zor durumda oldu¤unu gören ‹spanya 1620’de, Katolik Ligi devletlerinin ordular›n› da yan›na alarak yard›ma geldi. Kas›m 1620’de Beyaz Da¤lar Savafl›’nda Bohemya ordusu yok edildi, Protestan Birlik’i fesh edildi, Bohemya tamamen Katoliklefltirildi. Erdel Prensi Gabor ile ‹mparator aras›nda, Erdel’e baz› Macar topraklar›n› b›rakan Nikolsburg Antlaflmas›’n›n
1621’de imzalanmas›yla, Otuz Y›l Savafllar›n›n, “Palatinat Savafl›” olarak adland›r›lan ilk dönemi, Katolik Habsburglar›n ve ‹spanya’n›n üstünlü¤üyle sona erdi.
Bu s›rada Fransa’daki Protestanlar da (Huguenotlar) kendilerine karfl› hoflgörüsüz davranan XIII. Louis’ye karfl› 1620’de ayakland›lar. 1626’dan itibaren ‹ngiltere
Kral› I. Charles, Huguenotlar›n Fransa’ya karfl› ayaklanmas›n› desteklemeye bafllad›.
Bu ise 1627-1629 y›llar› aras›nda devam edecek olan Fransa-‹ngiltere Savafl›’na yol
açt›. Savaflta baflar›s›zl›¤a u¤rayarak 1629’da Fransa’yla ve 1630’da da bir süredir savafl halinde oldu¤u ‹spanya’yla bar›fl antlaflmalar› yapan ‹ngiltere Otuz Y›l Savafllar›’n›n d›fl›nda kald›. Bu y›llardan itibaren, afla¤›da ele alaca¤›m›z gibi, Britanya Adas› Kral I. Charles ile Parlamento aras›nda çok çetin bir çekiflmeye ve arkas›ndan da
iç savafla sahne olacakt›r.
1625-1635 döneminde önce Danimarka ve ard›ndan ‹sveç krall›klar› da Otuz Y›l
Savafllar›’na müdahil olmufltur. Luteryen inanc›na sahip olan Danimarka Kral› IV.
Christian, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u içindeki Katoliklerin güç kazanmas›n›n Danimarka’n›n bölgesel ç›karlar›na zarar verece¤ini düflünüyordu. Ayn› zamanda Alman
devletlerinden Holstein’›n Dükü olan IV. Christian, Protestan Afla¤› Saksonya’ya askeri destek vermeye bafllad›. ‹mparator II. Fedinand’›n oluflturdu¤u güçlü Katolik
ordusu karfl›s›nda baflar›s›zl›¤a u¤rayan Danimarka 1629’ta Lübeck Antlaflmas›’n›
imzalayarak savafl d›fl› kald›. Antlaflmaya göre, Protestan Alman devletlerini desteklemedi¤i sürece IV. Christian’›n Danimarka Kral› olarak kalmas›na izin verilecekti.
Danimarka’n›n müdahalesinin baflar›s›zl›kla sonuçlanmas› ‹sveç’in de ekonomik ç›karlar› aç›s›ndan olumsuz sonuçlar do¤urmufltu. 1630’da ‹sveç Kral› II. Gustav t›pk› Danimarka gibi Protestan Alman devletlerine destek vermeye bafllad›.
Fransa’da XIII. Louis’nin baflbakan› Kardinal Richelieu ve Hollanda Cumhuriyeti taraf›ndan finansal olarak desteklenen ‹sveç, Habsburglar’a karfl› önemli zaferler elde etti. 1631’de Fransa ile ittifak antlaflmas› yapan ‹sveç, Katolik Ligi devletlerini arka arkaya yenilgiye u¤ratt›. Fakat 1632’de Lützen Savafl›’nda Kral II. Gustav öldürüldü. 1634’ten itibaren ‹mparatorluk güçleri Protestanlar karfl›s›nda üstünlü¤ü yeniden ele geçirdiler. ‹sveç Habsburglarla savaflmay› sürdürürken 1635’te Habsburglar ile Protestan Alman devletleri aras›nda yap›lan Prag Antlaflmas›, Protestanlara baz› haklar verse de Habsburglar›n Alman devletlerinin tümüne hükmederek
güçlenmesini istemeyen Fransa taraf›ndan memnuniyetsizlikle karfl›land›.
Kardinal Richelieu 1635’te ‹spanya’ya, bir y›l sonra da Habsburglara (Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u) savafl açarak ülkesini Otuz Y›l Savafllar›na do¤rudan sokmufl
oldu. ‹sveç’le ittifak yapm›fl olmas›na ra¤men Fransa ‹spanya ordular› karfl›s›nda
baflar›s›zl›¤a u¤rad›. 1642’de Kardinal Richelieu’nün ölümünden sonra, yerine geçen Kardinal Mazarin de savafl› devam ettirdi. 1643’te ölen Fransa Kral› XIII.
Louis’nin yerine henüz befl yafl›ndaki o¤lu XIV. Louis Fransa taht›na ç›k›nca, Mazarin ülkedeki iç kar›fl›kl›klar› da göz önüne alarak, bir an önce savafl› bitirmek için
çaba göstermeye bafllad›. Büyük ölçüde ‹sveçlilerin askeri baflar›lar› sayesinde Katolik Alman devletleri 1645’ten itibaren gerilemeye bafllad›lar. 1648’de ‹sveç ve
‹sveç ve Danimarka’n›n
kat›l›m›yla Otuz Y›l Savafllar›
Avrupa’n›n kuzeyine yay›ld›.
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
SIRA S‹ZDE
N N
Fransa ordular› ‹mparatorluk ordular›n› yendi. Ayn› y›l ‹sveç’in bir kez daha ‹mparatorluk ordusunu yendi¤i Prag Muharebesi, Otuz Y›l Savafllar›’n›n
da son savafl›
AMAÇLARIMIZ
oldu.
K ‹ iyi
T Ahaz›rlanm›fl
P
Avrupa’daki Din Savafllar› ve Westphalia Düzeni’nin kurulufluyla ilgili
bir
tarih kitab› okumak isterseniz Bekir S›tk› Baykal’›n “Yeni Zamanda Avrupa Tarihi” adl› kitab›n› (Türk Tarih Kurumu, Ankara, 1988) öneririz.
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
S‹ZDE gibi derin
Bugünkü Avrupa’da Katoliklik, Protestanl›k ve Ortodoksluk aras›ndaSIRA
geçmiflteki
ayr›mlar söz konusu mu?
WESTPHALIA BARIfiI
37
SIRA S‹ZDE
3
D‹ NÜ Tfi EÜ R
N ENLE‹ TM
SIRA S‹ZDE
T
D‹ ÜN fiT ÜE NRENLE‹ M
Otuz Y›l Savafllar›’n›n ard›ndan yap›lan Westphalia düzenlemeleri tek bir bar›fl antS O R U ve Münster
laflmas›ndan oluflmaz. Westphalia’da (Almanya) bulunan Osnabrück
MAKALE
kentlerinde May›s-Ekim 1648 tarihleri aras›nda imzalanan ve bir
yandan Otuz Y›l
Savafllar›’n›, di¤er yandan da ‹spanya ile Hollanda aras›ndaki Seksen Y›l SavafllaD‹KKAT
r›’n› sona erdiren üç antlaflmaya birden Westphalia Antlaflmas› denir. Antlaflmalar›n görüflmeleri esnas›nda, dünya tarihinin o güne kadar flahit oldu¤u en fazla saSIRAsüren
S‹ZDE diplomatik
y›da diplomatik heyet bir araya gelmifltir. Afla¤› yukar› dört y›l
müzakerelere 109 ayr› diplomatik heyet kat›lm›flt›r. Bu heyetler 16 Avrupa devletini, 140 Alman devletini (Alman devletlerinin ad›na kat›lan 66 heyet, baz› küçük diAMAÇLARIMIZ
¤er devletlerin de ç›karlar›n› savunmufltur) temsil etmifllerdir. Ayr›ca 27 ayr› heyet
de Avrupa’daki çeflitli ç›kar gruplar› ad›na görüflmelere kat›lm›flt›r. Bu çok renkli
uluslararas› konferans tablosunda savafllara kat›lm›fl olmalar›na ra¤men ‹ngiltere,
K ‹ T A P
Polonya, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Rusya’n›n (Moskova Büyük Knezli¤i) temsilcileri yoktur. Ayr›ca, o zamana kadarki devletler aras› protokolde hep en üst s›rada
yer alan Papa’n›n temsilcisinin de Westphalia’da bulunmay›fl›, Antlaflma’ya ilk seTELEV‹ZYON
küler antlaflma olma özelli¤i de kazand›rmaktad›r.
Westphalia çerçevesinde ilk antlaflma 30 Ocak 1648’de ‹spanya ile Hollanda
Cumhuriyeti aras›nda Münster’de imzalanan ve Seksen Y›l Savafllar›’n› sona erdiren
Münster Bar›fl›’d›r. Bunu 24 Ekim 1648’de, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u
‹ N T E R N E T ve Fransa
ile bunlar›n müttefikleri aras›nda imzalanan Münster Antlaflmas› ile Kutsal Roma
‹mparatorlu¤u, ‹sveç, Alman Prenslikleri ve onlar›n müttefikleri aras›nda imzalanan Osnabrück Antlaflmas› takip etmifltir. Fransa ile ‹spanya aras›nda
M A K A L E savafl durumu ise Westphalia’da de¤il, ancak 1659’daki Pireneler Bar›fl› ile sona erecektir.
Antlaflmalarla, Hollanda ve ‹sviçre’nin Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’ndan ba¤›ms›zl›k kazanmas› onaylanm›flt›r. Bat› Pomeranya ve Wismar’› topraklar›na katm›fl,
Alman devletlerinden Bremen ve Verden’in ‹sveç’in vassal› durumuna gelmeleriyle, ‹sveç kral› ‹mparotluk Diet’inde oy hakk›na sahip olmufltur. Pomeranya’n›n geriye kalan bölümü ile baz› Alman devletlerinin topraklar› Brandenburg Prusyas›’na
verilmifltir. Böylece Prusya Westphalia sonras› Avrupa siyasetinde önemli güçlerden biri hâline gelecektir. Savafl s›ras›nda uygulamaya konulan baz› ticaret engelleri kald›r›lm›fl ve Ren Nehri’nde seyrüsefer serbestisinin önü aç›lm›flt›r. Bavyera ve
Palatinat’›n (Ren Palatinat›) Kutsal Roma ‹mparatoru’nu seçen Elektörler Konseyi’nde üye olmalar› kabul edilmifltir.
Westphalia’yla getirilen en önemli düzenlemeler ise Otuz Y›l Savafllar›’n›n ç›k›fl›n›n as›l sebebi olan dinsel alanda olmufltur. Tüm taraflar›n 1555 tarihli Ausburg
Bar›fl›’n›n ilkelerini aynen kabul ettikleri Westphalia düzenlemeleri ise, Katolik ve
Luteryenler gibi Kalvinistler de kendi dinlerini serbestçe yaflayabilme imkân›na sahip olmufllard›r.
S O R U
MAKALE
D‹KKAT
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
Westphalia o zamana
kadarki en kalabal›k
diplomatik müzakerelere
sahne olmufltur.
‹NTERNET
MAKALE
38
Siyasi Tarih-I
Resim 2.4
Westphalia
Antlaflmas›’n›n 15
May›s 1648’de
Münster’de
SIRA S‹ZDE
onaylanmas›n›
gösteren tablo.
DKaynak:
Ü fi Ü N E L ‹ M
[http://germanhistor
ydocs.ghiS O R U
dc.org/images/0001
2179%20copy.jpg
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
AMAÇLARIMIZ
“Egemen devletlerin eflitli¤i”
ilkesi Westphalia’da
benimsendi.
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
NTERNET
Westphalia ‹ Antlaflmas›’n›n
tüm metnini (‹ngilizce) görmek için Yale Üniversitesi Avalon
Projesi’nin flu web adresine girebilirsiniz. Ayn› sitede çok say›da di¤er uluslararas› antlaflmalar›n metinlerine de ulaflabilirsiniz.
MAKALE
[http://avalon.law.yale.edu/17th_century/westphal.asp]
MAKALE
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
Son olarak, Westphalia
antlaflmalar› ile tüm devletlerin kendi ülkeleri, halklar› ve
yurtd›fl›ndaki temsilcileri üzerindeki münhas›r egemenlik
SIRA S‹ZDE
yetkisi teminat alt›na al›nm›flt›r. Bir yönüyle bu ilke,
D Ü fi Ü N E L ‹ M
200’den fazla egemen birimin
oldu¤u Almanya topraklar›n›n, k›tadaki birçok baflka ülS O R U
kenin aksine, siyasal parçalanm›fll›k içinde kalmas›na sebep
D‹KKAT
olmufltur. Otuz Y›l Savafllar› s›ras›nda toplam nüfuslar›n›n
SIRA S‹ZDE
yaklafl›k %40’›n› kaybeden ve
büyük bir ekonomik y›k›nt› yaflayan Alman devletlerinin birleflmeleri zorlaflm›fl,
adem-i merkeziyetçi yap› devam etmifltir. Fakat devletlerin uluslararas› iliflkilerinde
AMAÇLARIMIZ
de ba¤›ms›z hareket edebilmelerinin yolu aç›lm›fl, Westphalia’dan sonra egemen
devletlerin, bir bölgeyi ya da tüm sistemi yönetecek flekilde güçlenen baz› devletlere karfl› ittifaklar
girdi¤i “güç dengesi” uluslararas› iliflkilerin standart kurallaK ‹ T A içine
P
r›ndan biri hâline gelmifltir. Di¤er taraftan, Westphalia “egemen devletlerin eflitli¤i”
yaklafl›m›n›n uluslararas› alanda ilk kez benimsendi¤i düzenleme olma özelli¤ini de
tafl›m›flt›r. TBu
yüzden, modern uluslararas› iliflkilerde XXI. yüzy›l›n bafllar›na kadar
ELEV‹ZYON
devam eden tüm devletlerin birbirleriyle eflit olduklar› ve baflkalar›n›n içifllerine kar›flman›n yasakland›¤› yap›ya “Westphalia Düzeni” ad› verilmifltir.
4
SIRA S‹ZDE
Sizce Westphalia’da
kurulan egemen devletlerin eflitli¤ine dayal› düzenin günümüzde de
devam etti¤i söylenebilir mi?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
XVII. YÜZYILA KADAR BATI AVRUPA DIfiI
DÜNYANIN DURUMU
S Osonundan
R U
Orta Ça¤lar›n
itibaren yaflanan ekonomik, siyasi ve sosyo-kültürel geliflmelerle Avrupa’n›n nas›l küresel siyasetin merkezi hâline gelmeye bafllad›¤› önceki bölümlerde
Afla¤›da ayn› dönemde Avrupa d›fl›ndaki bölgelerde nas›l
D ‹ Kanlat›ld›.
KAT
geliflmeler yafland›¤› ele al›nacakt›r.
N N
Çin
SIRA S‹ZDE
Uygarl›¤›n en önemli befliklerinden olan Çin’de Han hanedan›n›n iktidar›n› kaybetti¤i 220AMAÇLARIMIZ
y›l›ndan sonra yönetsel parçalanm›fll›k yaflanmaya bafllad›. 960’tan, ülkenin Mo¤ollar taraf›ndan iflgal edildi¤i 1279’a kadar orta ve güney Çin’de birli¤i
sa¤layan Song Hanedan› döneminde istikrarl› bir yönetim modeli oluflturuldu.
Çin’in kuzeyi
K ‹ ise
T ATatar
P kabilelerinin elindeydi. Song döneminde bürokrasi Konfüçyüs’ün felsefi ilkeleri do¤rultusunda, liyakat esas›na göre teflkilatland›r›ld›, ticareti
gelifltiren önlemler sayesinde ülke giderek zenginleflti. Çinli tacirler Hindistan, ‹ran
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
ve Güneydo¤u Asya topraklar›nda kara ve deniz ticaretine hâkim oldular. Bu dönemde, ilk k⤛t para Çinli tacirler taraf›ndan kullan›lmaya bafllad›. 1200’e gelindi¤inde baflkent Hangzhou 500 binlik nüfusuyla dünyan›n en kalabal›k kentiydi.
Çin’in toplam nüfusu ise 120 milyonu geçiyordu. Bununla birlikte askeri aç›dan zay›f ve içe kapan›k olan Song hanedan›, Çin’i Liao, Jin ve Bat› Zia hanedanlar›yla
paylaflmak zorunda kald›. Bu bölünmüfllük Cengiz Han liderli¤indeki Mo¤ollar›n
Çin’e do¤ru genifllemelerini kolaylaflt›rd›.
1209’da Bat› Zia’y› kendisine ba¤layan Cengiz Han, 1215’te Jin Hanedan›’n›n
baflkenti olan Yanjing’i (Bugünkü Beijing) ele geçirerek ya¤malad›. Cengiz’in
1227’deki ölümü s›ras›nda Mo¤ol ‹mparatorlu¤u Hazar Denizi’nden Büyük Okyanusa uzan›yor, Roma ve ‹slam ‹mparatorluklar›n›n sahip oldu¤u toplam yüzölçümünün iki kat› kadar bir topra¤a yay›l›yordu. Cengiz’in o¤ullar› ve torunlar› zaman›nda da Mo¤ollar›n Çin’e ak›nlar› devam etti. Cengiz Han’›n torunu Kubilay Han
zaman›nda, 1279’da Song Hanedan›n›n yönetimine son verildi. Kubilay Han, Çin
‹mparatoru ilan edildi. Ailesini Yuan hanedan› olarak adland›ran Kubilay Han
1275’te ünlü ‹talyan seyyah Marco Polo ile de görüfltü. Kubilay Han Çin kültürüne
ve sanat›na büyük önem verse de Mo¤ollar tam olarak Çinli nüfusla bütünleflemediler. Kubilay Han döneminde Japonya’y› iflgal için yap›lan iki askeri harekât da baflar›s›zl›kla sonuçland›. 1294’de Kubilay Han’›n ölümünden sonra bafllayan ekonomik çalkant›ya bir de ülkeyi kas›p kavuran veba salg›n› eklenince, siyasi istikrars›zl›k giderek derinleflti. Ülkenin nüfusu yüzde 40 azalarak, 60 milyona düfltü. Zhu Yuanzhang 1368’de Mo¤ollar› Çin’den tamamen ç›kartarak Ming Hanedan›n› kurdu.
Yaklafl›k 300 y›l sürecek Ming Hanedan› döneminde, Mo¤ol bürokratlar tasfiye
edildi. Bürokrasi yeniden Konfüçyüs ilkelerine göre düzenlendi. Kölelik kald›r›ld›.
Toprak ve vergi reformu yap›larak, köylüler toprakland›r›ld›. Song döneminin aksine Ming hanedan› ticaretten ziyade tar›ma öncelik verdi. Bu dönemde Çin’de tar›msal üretim patlamas› yafland›. Bu da nüfusun h›zla tekrar 100 milyonun üzerine
ç›kmas›n› sa¤lad›. Avrupa ticareti için de büyük önem tafl›yan porselen, çay ve
ipek üretimi artt›. 1405-1433 y›llar› aras›nda Ming amirali ve kaflifi Zheng He taraf›ndan 317 gemilik bir filoyla gerçeklefltirilen yedi ayr› seferde Çinliler, Sumatra,
Malakka, Java, Seylan, Hindistan, ‹ran, Arabistan ve Do¤u Afrika k›y›lar›na (Mozambik) ulaflt›lar. Bununla birlikte Avrupal›lar›n co¤rafi kefliflerinin aksine, Çinliler
bu bölgelerde ticari üsler ya da koloniler kurmad›lar. Bunun en önemli sebebi,
kaynaklar›n olas› bir Mo¤ol tehlikesine karfl› kullan›lmamas› ve bofla harcanmamas› gerekti¤ine iliflkin resmi politikayd›. Bu ise Çin’in içine kapan›k kalmas›na yol
açt›. K›sa süre sonra ise Portekizli gemiciler Çin’e kadar gelecek ve 1557’de Makao’da ilk ticaret üslerini kuracaklard›r. XVII. yüzy›l›n ortalar›nda köylü isyanlar›yla
sars›lan Ming Hanedan›, 1644’te ‹mparatorun intihar etmesiyle son buldu.
Çin, kültürü ve ticari mallar›yla Orta Ça¤’›n sonundan itibaren Avrupal›lar›n en
çok dikkatini çeken ülkelerin bafl›nda gelmifltir. XV. yüzy›lda dünyan›n en büyük
ordusuna ve donanmas›na sahip olmas›na ra¤men Çin izledi¤i politikalar sebebiyle küresel bir güç hâline gelemedi. Aksine, XVI. yüzy›ldan XX. yüzy›la kadar Avrupal›lar›n en önemli sömürge alanlar›ndan birine dönüfltü.
Japonya
710 y›l›nda Nara kentinin baflkent olmas›yla bafllayan Nara dönemi, Japonya’n›n
“Alt›n Ça¤›” olarak nitelendirilir. Daha ziyade Çin’deki Tang dönemi uygulamalar›
örnek al›narak yap›lan yönetsel ve ekonomik reformlar sayesinde, gevflek bir “federasyon” yap›s›ndan bir imparatorlu¤a dönüflmeye bafllayan Japonya, ayn› y›llara
39
Cengiz Han ‹mparatorlu¤u
Roma ve ‹slam
‹mparatorlar›n›n iki kat›
topra¤a sahipti.
40
Japonya’da feodal aileleler
aras›ndaki mücadele
yönetsel parçalanmaya
sebep oldu.
Siyasi Tarih-I
Budist rahiplerle imparatorlar aras›nda büyük bir rekabete de sahne olmaya bafllad›. Nara dönemini takiben 794-1185 y›llar› aras›nda süren Heian döneminde devletin yap›s›na iliflkin düzenlemelere devam edilirken, son derece güçlü bir aristokrasi de yönetimde söz sahibi olmaya bafllad›. Japonya’daki güçlü feodal aileler aras›ndaki rekabet XII. yüzy›ldan itibaren arka arkaya isyanlar ve iç savafllar yaflanmas›na yol açarak, ülkenin siyasi parçalanm›fll›¤›n› perçinledi.
1185’ten Meiji hanedan›n›n ülkede siyasi birli¤i sa¤lad›¤› 1868’e kadar Japonya
bölgesel hâkimiyete sahip ailelerin (daimyo) ve generallerin (flogun) yönetiminde
kald›. Her iki grup da güçlerini, emirlerindeki “samuray” ad› verilen askerlerden almaktayd›lar. ‹mparatorluk makam› sembolik bir önemin ötesine geçmedi.
1603’te ‹mparatorluk taht›na ç›kan Tokugava (Edo) hanedan› ekonomik, idari
ve dinsel baz› reformlarla Japonya’daki siyasi bölünmeyi ortadan kald›rmaya çal›flsa da, bunda baflar›l› olamad›. Ülke yerel düzeyde 200 kadar “daimyo” taraf›ndan
yönetilmeye devam etti. Yine de Tokugava reformlar› tamamen d›fla kapal› bir siyasetin takip eden Japonya için nispi bir bar›fl dönemi yaflanmas›n› sa¤lad›. Bununla birlikte, H›ristiyan misyonerlerin faaliyetleri sonucunda bu dinin Japonlar
aras›nda yay›lmas› toplumsal huzursuzluklara sebep oldu. 1637’de H›ristiyanlar›n
bafllatt›¤› fiimabara ‹syan›’n›n bast›r›lmas› s›ras›nda onbinlerce kifli öldürüldü. Bu
durum Tokogava yönetiminin, yabanc›lara karfl› sert tedbirler almas›na yol açt›. Bu
dönemde Japonya’yla ticarete bafllayan Hollandal›lar›n Nagazaki körfezinde infla
edilen bir yapay adadaki liman d›fl›nda ülkeye giriflleri yasakland›. 1853’te bir ABD
filosunun silah zoruyla Japon limanlar›n› ticarete açmas›na kadar Japonya’n›n bu
izolasyon politikas› devam edecektir.
Hindistan
Hindistan’da konuflulan
Urdu (ordu) dili Türkçe’den
türetilmifltir.
Çin gibi uygarl›k tarihinde çok önemli bir yere sahip olan Hindistan, sahip oldu¤u
zenginlikler dolay›s›yla ilk ça¤lardan itibaren d›flar›dan gelen kavimlerin istilalar›na u¤rad›. VIII. yüzy›ldan bafllayarak Müslüman ak›nlar›na u¤rayan Hindistan’›n
‹ndüs Havzas› 712’de Emevi ‹mparatorlu¤u taraf›ndan ele geçirildi. K›sa süre içinde ülkenin kuzey bölgelerinde Müslüman sultanl›klar kuruldu. XIII. yüzy›ldan itibaren kitleler halinde Hindistan’a yerleflmeye bafllayan Türkler 1206’da Delhi Sultanl›¤›’n› kurdular. Önce Hindistan’›n kuzeyini egemenli¤i alt›na alan Delhi Sultanl›¤›, Tu¤luk Hanedan› döneminde ülkenin büyük bölümünü yönetmeye bafllad›.
Yönetici s›n›f›n dili olan Türkçe, yerel dillerle kar›flarak “Urdu” (ordu) ad› verilen
dil biçiminde halk aras›nda yayg›nlaflt›.
Sultan Timur’un 1398’e Hindistan’a düzenledi¤i sefer Delhi Sultanl›¤›’n› zay›flatt›. Bir süre zay›f hanedanlar taraf›ndan yönetilen sultanl›k, 1526’da Hindistan’› istila ederek, Lodi Hanedan›’na son veren Babür fiah taraf›ndan ortadan kald›r›ld›. Timur’un soyundan gelen Babür bugünkü Pakistan, Afganistan, Hindistan ve Bangladefl’i içeren büyük bir imparatorluk kurmay› baflard›. Babür’ün o¤lu Hümayun
döneminde baz› iç kar›fl›kl›klar yaflayan ‹mparatorluk, Babür’ün torunu Ekber’in
1556’da yönetime gelmesiyle birlikte Hindistan’daki varl›¤›n› sa¤lamlaflt›rd›.
Türk-Mo¤ol ‹mparatorlu¤u’nun 1857’ye kadar, yavafl yavafl daralan bir alanda,
sürecek yönetimi s›ras›nda Avrupa devletleri Hindistan’da ticaret kolonilerinin say›s›n› art›rd›lar. Portekiz, Fransa, Hollanda, Danimarka ve ‹ngiltere Hindistan’›n çeflitli liman kentleriyle çok karl› bir ticaret iliflkisi içine girdi. ‹ngiltere Kraliçesi I. Elizabeth 1599’da Do¤u Hindistan Kumpanyas›’n›n kurulmas›na izin verdi. Üç y›l
sonra (1602) Hollandal›lar da kendi Do¤u Hindistan Kumpanyalar›’n› kuracaklard›r. Hindistan pazar› üzerinde Bat›l› güçlerin rekabeti, bu ülkeye d›fl müdahaleleri
de art›racak, ülke yönetimindekiler giderek etkisizleflecektir.
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
N N
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi
ve Westphalia Düzeni
AMAÇLARIMIZ
T A P ifade etti¤iÇin’in ilk ça¤lardan bugüne bölgesel ve küresel sistemler için nas›l Kbir‹ anlam
ni ayr›nt›lar›yla ö¤renmek isterseniz, Harry G. Gelber’in “M.Ö. 1100’den Günümüze Çin ve
Dünya” adl› kitab›n› (Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2010) okuyabilirsiniz.
TELEV‹ZYON
SIRA S‹ZDE
41
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹ran
‹lk ça¤lardan itibaren önemli uygarl›k merkezlerinden biri olan ‹ran topraklar› Do¤u’dan ve Bat›’dan gelen kavimlerce zaman zaman iflgal edilmiflti. 400 y›ll›k Sasa‹NTERNET
ni yönetiminin 651’de Arap-Müslüman ordular› taraf›ndan sona erdirilmesinin ard›ndan ‹ran topraklar› Emevi ve Abbasi halifeliklerinin yönetimlerinde kald›. Abbasilerin zay›flamas›na paralel olarak X. yüzy›l›n bafl›ndan itibaren ‹ran’da yerel
MAKALE
özerk birimler ortaya ç›kmaya bafllad›. Fakat bugünkü Afganistan s›n›rlar›nda yer
alan Gazne’de Türkler taraf›ndan kurulan Gazneliler Devleti XI. yüzy›lda ‹ran’› yönetmeye bafllad›. 1040’ta yine bir Türk devleti olan Selçuklular ‹ran’› ele geçirdiler.
1055’te Abbasi Halifesi’nin talebi üzerine Ba¤dad’› fiii Buyid Hanedan›’ndan alan
Tu¤rul Bey’e, halife taraf›ndan “Sultan” unvan› verildi. Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’na karfl› kazand›klar› Malazgirt Savafl›’ndan sonra, 1071’den itibaren Anadolu içlerine do¤ru ilerleyen Selçuklular, Orta Asya ve Afganistan’dan Anadolu’ya kadar
uzanan Büyük Selçuklu Sultanl›¤›’n› kurdular.
1072-1092 y›llar› aras›nda hüküm süren Sultan I. Melikflah döneminde bir yandan Türkmen afliretlerinin ‹ran’a ve Anadolu’ya yerlefltirilmelerine devam edildi,
di¤er yandan da eski Türk, ‹ran ve Müslüman geleneklerinin harmanland›¤› yeni
bir yönetim modeli gelifltirildi, Celali takvimi icat edildi, astronomik gözlemler için
rasathaneler kuruldu, ‹slam felsefesi alan›nda önemli eserler kaleme al›nd›. Melikflah’›n veziri Nizamülmülk’ün yazd›¤› Siyasetname adl› eser çok uzun y›llar boyunca, siyaset biliminin temel kitaplar›ndan biri olma özelli¤ini devam ettirdi.
Melikflah’›n ölümünden sonra Büyük Selçuklu Sultanl›¤› parçalanmaya bafllad›.
Bat›’da Anadolu Selçuklu Devleti kurulurken ‹ran topraklar› ise 1194’te yine Orta
Asya kökenli olan Hazermflahlar Devleti’nin eline geçti. Anadolu Selçuklular›’n›n
Haçl› Seferleri s›ras›nda Avrupa devletleriyle mücadelesinden Birinci Ünite’de bahsedilmiflti. Anadolu Selçuklular› di¤er yandan da, Mo¤ol istilas› karfl›s›nda zay›flayan Harezmflahlar’la çat›flarak 1230’da kazand›klar› Yass›çemen Savafl›’yla bu devleti ortadan kald›rd›.
Cengiz Han’›n Mo¤ol ordular› 1220’den itibaren ‹ran’› ele geçirmeye bafllad›lar.
Niflabur, Tus, Herat, Semerkant ve Buhara gibi önemli merkezler birer Mo¤ollar taraf›ndan ya¤maland›. Ard›ndan Bat› Azerbaycan’a kadar ilerleyen Mo¤ollar hem
Anadolu hem de ‹ran içlerine do¤ru yay›lmaya bafllad›lar. Mo¤ollardan kaçan Türk
afliretlerinin büyük bölümü Anadolu’ya s›¤›nd›. Bunlar aras›nda, ileride Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nu kuracak olan Kay› aflireti de bulunmaktayd›. Mo¤ollar ‹ran’da
yüzy›llar boyunca geliflmifl olan uygarl›k birikimini büyük ölçüde yok etmekle birlikte, ‹ran’› istilalar› s›ras›nda Müslümanl›¤› da din olarak seçtiler.
Cengiz’in torunu Hülagü Han, 1243’te Köseda¤ Savafl›’nda Anadolu Selçuklular›’n› yenilgiye u¤ratt›. 1255’te ‹ran’da, baflkenti Tebriz olan ‹lhanl›lar Devleti’ni kurdu. 1258’de Ba¤dat’› ya¤malayarak Abbasi Halifesi’ni öldüren Hülagü Han, Kahire
merkezli bir Türk devleti olan Memluk Sultanl›¤› (Kölemenler), Karadeniz’in kuzeyini elinde bulunduran Türk-Mo¤ol kökenli Alt›n Orda ve Anadolu Selçuklular› ile
savaflt›. Memluk Sultanl›¤› 1260’taki Ayn-› Calut savafl›nda ‹lhanl›lar›n Suriye ve Filistin’deki ilerleyiflini durdurdu. 1295’te hükümdar olan Gazan Han zaman›nda, ‹slam’› devlet dini olarak kabul etmelerine ra¤men ‹lhanl› yöneticilerinin büyük bö-
‹NTERNET
MAKALE
Mo¤ollar ‹ran’da yüzy›llar
içinde oluflan uygarl›k
birikimini büyük ölçüde yok
etti.
42
Siyasi Tarih-I
‹ran topraklar› 1925’e kadar
Türk hanedanlar› taraf›ndan
yönetildi.
lümü fiamanizm inanc›n› devam ettirdi. Bu dönemde, ‹ran’›n yeniden imar›na baflland›. Toprak ve vergi yap›s› yeniden düzenlendi. Fakat XIV. Yüzy›ldaki veba salg›n› ‹ran nüfusunun neredeyse üçte birini yok edince ülkede büyük bir istikrars›zl›k dalgas› bafl gösterdi. 1335’ten itibaren ‹lhanl› topraklar› Çobano¤ullar›, Celayiriler, Muzaffariler ve Kartlar taraf›ndan yönetilmeye bafllad›.
1381’de ‹ran topraklar›na giren Türk-Mo¤ol emiri Timur, XV. yüzy›l›n bafl›nda
ülkeyi tamamen denetimi alt›na ald›. 1402’de Ankara Savafl›’nda Y›ld›r›m Bayezid’i
yenerek, Osmanl› Devleti’nin do¤u topraklar›n› da eline geçiren Timuro¤ullar›,
XV. yüzy›l›n ortalar›na kadar ‹ran topraklar›nda hâkimiyetlerini sürdürdü. 1452’de
Karakoyunlu, 1468’de ise Uzun Hasan’›n Akkoyunlu devletlerinin yönetimine geçen ‹ran, fiah ‹smail’in 1501’de Tebriz’i ele geçirerek Safevi Devleti’ni kurmas›yla,
Avflar ailesinden Nadir fiah’›n iktidara gelece¤i 1736’ya kadar bu hanedan taraf›ndan yönetildi. 1796-1925 aras›nda ‹ran’a hâkim olan Kajarlar ise bu topraklar› yöneten son Türk hanedan› olacakt›r.
‹slam’›n fiii mezhebini Safevilerin resmi inanc› olarak kabul eden fiah ‹smail,
Türk olmas›na ra¤men en büyük siyasi mücadelesine Osmanl› Devleti’yle giriflmifltir. Taraflar›n birbirleriyle savafllar› s›ras›nda Avrupa devletleriyle de ‹ttifaklara girdikleri Osmanl›-Safevi rekabeti Türk dünyas› için bir iç savafl niteli¤indedir ve her
iki devlet aç›s›ndan da y›prat›c› sonuçlar do¤urmufltur. Yavuz Sultan Selim’in
SIRA S‹ZDE
1514’te Çald›ran Savafl›’nda fiah ‹smail’i yenmesinden sonra bir süre için durulan
Osmanl›-Safevi çat›flmas›, Kanuni Sultan Süleyman ve fiah Tahmasb döneminde
yeniden alevlenmifl,
D Ü fi Ü N E L ‹ M Osmanl› Sultan› IV. Murad’›n 1638’de Ba¤dat’› ele geçirmesinden sonra 1639’da imzalanan Kasr-› fiirin Antlaflmas›’yla Osmanl›-Safevi s›n›r› çizilmifltir. Bugünkü Türkiye-‹ran s›n›r› da çok büyük ölçüde bu antlaflmada çizilen
S O R U
hattan geçmektedir.
SIRA S‹ZDE
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
D ‹ K K A T Asya uygarl›klar›n›n tarihini ve bugününü anlatan bir belgesel izle‹pek Yolu üzerindeki
mek isterseniz “Silk Road” (‹pek Yolu) belgeselini öneririz. Belgeselin Kitaro taraf›ndan
bestelenen çok
fragman müzi¤ini flu web adresinden dinleyebilirsiniz:
SIRAünlü
S‹ZDE
[http://www.youtube.com/watch?v=VLs2FbJaBjY]
N N
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
Yagelonya Hanedan›
döneminde Polonya
Avrupa’n›n en büyük
M A K A L E biri oldu.
devletlerinden
PolonyaAMAÇLARIMIZ
X. yüzy›lda kuzey-do¤u Avrupa’daki slav kabileleri aras›nda güçlenmeye bafllayan
Plast’lar 966’da H›ristiyanl›¤› din olarak seçtiler. I. Boleslav’›n 1025’te taç giymesiy‹ T A P
le Polonya KKrall›¤›
kuruldu. Katolik Kilisesi’nin deste¤ini olarak bulunduklar› bölgedeki putperest (pagan) Cermen kabileleriyle ve Töton fiövalyeleri ile mücadeleye tutuflan Polonyal›lar Balt›k bölgesini kontrol etmeye çal›flt›lar. Yüzy›llar boyunE L E V ‹ Z Y olan
O N Alman (Prusya)-Polonya mücadelesi böylece ortaya ç›kt›.
ca devam Tedecek
Litvanya Grandükü Jogalya’n›n XIV. yüzy›l›n sonunda Polonya taht›na ç›kmas›yla Yagelonya (Jagiellon) Hanedan› Polonya’y› yönetmeye bafllad›. 1572’ye kadar
devam edecek
döneminde Polonya, kuzeyde Balt›k Denizi’nden, gü‹ N T E RYagelonya
NET
neyde Karadeniz’e uzanan Avrupa’n›n en büyük ve güçlü devletlerinden biri oldu.
Bu dönemde K›r›m Tatar Hanl›¤›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve Moskova Knezli¤i ile
güç mücadelesine
M A K A L Egiriflen Polonya, 1569’da imzalanan Lublin Antlaflmas› sonucunda Litvanya ile topraklar›n› birlefltirdi. “Polonya Krall›¤› ve Litvanya Grandüklü¤ü”
resmi ad›n› alan yeni devlet, hükümdar›n soylular taraf›ndan seçildi¤i bir modele
sahipti. 1596’da baflkentini Krakov’dan Varflova’ya tafl›yan bu devlete, kral›n seçimle gelmesinden dolay›, “Lehistan Cumhuriyeti” (commonwealth) ad› da verilmifltir.
43
2. Ünite - Avrupa’da Güç Mücadelesi ve Westphalia Düzeni
Otuz Y›l Savafllar›’n›n d›fl›nda kalarak y›k›ma u¤ramaktan kurtulan Polonya,
XVII. yüzy›lda Avrupa’n›n önde gelen siyasi aktörlerinden biri oldu. Fakat Ukrayna isyan›, Don Kazaklar›n›n (Kosak) sald›r›lar› ve Rusya ile rekabet Polonya’n›n giderek güç kaybetmesine sebep olacakt›r. Yine de II. Viyana Kuflatmas› (1683) s›ras›nda Kutsal Roma ‹mparatoru I. Leopold ile ittifaka giren Polonya Kral› Jan Sobieski’nin Osmanl› Ordusu’nu püskürtmesi ve ard›ndan 1699’a kadar süren savafllarda Osmanl›lar›n Tuna’n›n kuzeyine ç›kmalar›n› engellemesi Avrupa siyasi tarihi
aç›s›ndan dönüm noktalar›ndan biridir. Bir baflka deyiflle, Kutsal Roma ‹mparatorlu¤u’nun Osmanl› ‹mparatorlu¤u taraf›ndan y›k›lmas›n› Polonya Krall›¤› engellemifltir. Bu “kutsal” hizmet Polonya’n›n XVIII. yüzy›l›n ortalar›ndan itibaren Rusya
ve Prusya taraf›ndan iflgal edilmesini önleyemeyecektir. Polonya’n›n bölünmüfllü¤ü, takip eden 200 y›l boyunca sürecektir.
Rusya
VII. yüzy›ldan itibaren Bugünkü Kiev kenti civar›na yerleflen Slav kabileleri IX.
yüzy›lda, bölgedeki Türk Hazar devletini yenerek Dinyeper nehri boyunca uzanan
Kiev Rus devletini kurdular. 988’de Do¤u Roma ‹mparatorlu¤u’nun etkisiyle H›ristiyanl›¤› kabul eden Slavlar, ayn› dönemde Peçenek ve Kuman Türklerinin istilas›
sonucu XI. yüzy›ldan itibaren bulunduklar› bölgenin kuzeyine kaçmaya bafllad›lar.
Önce Volga Bulgar Devleti’nin denetimine giren Slavlar Mo¤ollar›n bask›s› karfl›s›nda XIII. yüzy›lda siyasal bütünlü¤ünü tamamen yitirdi. Slav topraklar› Alt›n Orda Devleti’nin eline geçti. Kiev, Moskova, Nizni Novgorad gibi kentler Alt›n Orda’n›n vassal› olan yöneticiler taraf›ndan yönetilmeye bafllad›.
1283’te kurulan Moskova
Büyük Knezli¤i, ileride Rusya
Çarl›¤›’na dönüflecektir.
“Çar” kelimesi, Latince’de
imparator anlam›nda
kullan›lan “sezar”
kelimesinden gelir.
Harita 2.2
XVII. Yüzy›lda
Yap›lm›fl bir
Dünya Haritas›.
44
Siyasi Tarih-I
1236’da Novograd Knez’i (prensi) seçilen Alexander Nevsky zaman›nda ‹sveç’e
ve Töton flövalyelerine karfl› askeri zaferler kazanan Ruslar, Mo¤ol gücünün zay›flamas›yla birlikte tekrar nüfuz alanlar›n› geniflletmeye bafllad›lar. Alexander
Nevsky’nin o¤lu Daniel Alexanderoviç’in 1283’te Moskova Büyük Knezli¤i’ni kurmas›yla birlikte, Rusya önemli bir Avrupa gücü olma yönünde ilerlemeye bafllad›.
Kuruldu¤unda sadece 20.000 kilometrekarelik bir alana sahipken Moskova Büyük
Knezli¤i’nin yüzölçümü 1462’de 430.000 kilometrekareye ulaflacakt›r. 1584’te ise
Rusya 5,4 milyon kilometrekarelik topra¤›yla Avrasya co¤rafyas›n›n en büyük devletlerinden biri hâline gelecektir.
1480’e kadar önce Alt›n Orda, ard›ndan da K›r›m Hanl›¤›’na vergi ödeyen Moskova Knezli¤i, III. ‹van (Büyük ‹van) zaman›nda topraklar›n› üç kat›na ç›karm›fl,
di¤er Rus prensliklerini de egemenli¤i alt›n alm›flt›r. Son Do¤u Roma (Bizans) ‹mparatoru’nun ye¤enlerinden biriyle evlenerek, “Üçüncü Roma ‹mparatorlu¤u” iddias›nda bulunan III. ‹van, Latince imparator anlam›ndaki “Sezar” kelimesinden türetilmifl olan “Çar” unvan›n› kullanmaya bafllam›flt›r. Bu dönemde Polonya, Litvanya ve ‹sveç ile çat›flma içine giren Moskova Büyük Knezli¤i, Osmanl› Devleti ile de
s›n›rdafl hale geldi.
Rusya’n›n as›l s›çray›fl›, IV. ‹van (Korkunç ‹van) zaman›nda, ülkedeki büyük
toprak sahipleri olan boyarlar›n sindirilmesi ve ülke yönetiminde merkezileflmenin
sa¤lanmas›ndan sonra oldu. Avrupa devletleriyle ticari ba¤lar› da kuvvetlendiren
IV. ‹van Tatarlarla uzun süreli çat›flmalara giriflti. Moskova’n›n K›r›m Han› taraf›ndan 1571’de yak›lmas›, Ruslar ve K›r›m Tatarlar› aras›ndaki kan davas›n› derinlefltirdi. IV. ‹van, Sibirya ile Kazan ve Astrahan Müslüman Hanl›klar›n› ele geçirerek
Rusya’n›n Orta Asya’ya ilk yay›lmas›n› bafllatt›.
Ayn› dönem, Polonya’y› ve K›r›m Hanl›¤›n› destekleyen Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun, Rusya ile ilk anlaflmazl›klar›n›n da ortaya ç›kt›¤› y›llard›r. Osmanl›-Rus rekabeti XVII. yüzy›l ortalar›ndan itibaren iyice su yüzüne ç›kacak ve her iki ‹mparatorluk da Birinci Dünya Savafl›’nda y›k›lana kadar, defalarca s›cak çat›flmaya dönüflecektir. 1613’te Mikail Romanov’un çar olmas›ndan sonra, 1917’ye kadar Rusya’y› Romanovlar kesintisiz biçimde yöneteceklerdir. Romanovlar döneminde Rusya Avrupa güç dengesinin ayr›lmaz parças› olacakt›r.
SIRA S‹ZDE
5
SIRA S‹ZDE
Çin XXI. Yüzy›l›n
Baflat Gücü olabilir mi?
D Ü fi Ü N E L ‹ M
D Ü fi Ü N E L ‹ M
S O R U
S O R U
D‹KKAT
D‹KKAT
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
N N
SIRA S‹ZDE
AMAÇLARIMIZ
K ‹ T A P
K ‹ T A P
TELEV‹ZYON
TELEV‹ZYON
‹NTERNET
‹NTERNET