ic sayfalar

BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
1
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
2
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli asl›nda
anayasalar de¤ildir; Lozan Anlaﬂmas›'d›r
‹ktisat Dergisi'nden ‹lker Aktükün ve Gündüz F›nd›kç›o¤lu 22.11.2008 tarihinde Kuran
Okay'la 1908 üzerine bir söyleﬂi gerçekleﬂtirdi. Kuran Okay'a kat›l›m› için teﬂekkür ediyoruz.
kuran okay- Bence önce anayasa nedir, onu tarif etmek laz›m. ﬁöyle bir tarif buldum: Anayasa,
politik düzenin ak›lc› insan çabas›yla yeniden inﬂas›d›r. Bu tarifin unsurlar›na girdi¤imiz zaman
ﬂunlar› görüyoruz: Bir defa, anayasa dedi¤imiz
ﬂey politik düzenle, yani kamusal alan ile ilgili.
Ancak, bu arada ﬂunu da unutmamam›z laz›m;
toplumla ilgili oldu¤u için bir de özel hukuk alan›
var. Ancak zaman k›s›tl› oldu¤u için, bunlar›n
üzerinde maddeler halinde gidece¤im.
Bu tarifin ikinci noktas›, anayasan›n ak›lc› olmas›d›r. Anayasay› yapan güçler aras›nda gerilim
her zaman için olabilir, çünkü hiçbir toplum yeknesak de¤ildir, dolay›s›yla gerilimleri giderici bir
ak›lc› mekanizman›n olmas› laz›m.
3
Üçüncüsü, insan çabas›yla yap›l›yor olmas›. Bu
da, do¤rudan do¤ruya aﬂk›n hukukla iliﬂkisinin
kopart›lmas›, yani seküler bir dünyayla iliﬂki kurulmas› anlam›na geliyor.
Dördüncü unsur da yeniden inﬂa. Yeniden inﬂa
dedi¤imiz zaman, iki tane olay önümüze ç›k›yor.
Birincisi, eskiyle bir kopuﬂu ifade ediyor. ‹kincisi
de kurucusu var, inﬂa edenleri var. Zaten inﬂa
edenler ve kopuﬂ meseleleri üzerinde durabilmemiz laz›m, anayasal yap›lar›n yürümesi aç›s›ndan.
Burada ﬂu soruyu sormak gerekiyor: Özgürlükler
anayasadan m› kaynaklan›r, yoksa anayasa
toplumdaki özgürlüklerin kullan›lmas›n›n bir sonucu mudur? Yani, Türkiye'deki yayg›n anlay›ﬂ,
asl›nda özgürlüklerin anayasadan kaynakland›¤›
yönünde. Halbuki benim kanaatime göre anayasalar; toplumda varolan, zorla da olsa, çekiﬂmeli de olsa, kullan›lan özgürlüklerin yans›mas›.
O yüzden de anayasa yap›c›lar› aras›nda bir
gerilim oluyor ve bu gerilimin ak›lc› bir ﬂekilde
çözümlenmesi gerekiyor.
Bir de Bat›yla Osmanl›’n›n veya ‹slam dünyas›n›n hukuk anlay›ﬂlar› aç›s›ndan da biraz meselenin üzerinde durmak laz›m.
Kuran Okay
Türkiye'deki yayg›n
anlay›ﬂ, asl›nda
özgürlüklerin
anayasadan
kaynakland›¤›
yönünde.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
ilker aktükün- Geçti¤imiz y›l 1908 hareketinin
100. y›l dönümüydü. 1908 hareketi bu vesileyle
birçok aç›dan tart›ﬂ›ld›. Son dönemlerde Türkiye’de yeniden baﬂlayan bir anayasa tart›ﬂmas›
da var. Bu söyleﬂide, 1908’e biraz farkl› bir noktadan bakarak, Türkiye’nin modernleﬂme maceras›nda anayasalar›n rolü üzerinde dural›m istiyoruz. Say›n kuran okay sizden baﬂlayal›m,
1908’i nas›l anlamak laz›m?
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
AÇIK OTURUM
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
4
osmanl›da ve bat›da anayas›c›l›k gelenekleri
kat Osmanl› enteresan bir ﬂey yap›yor;
ilker aktükün- 1908 ba¤lam›nda?
devlet dine hâkim oluyor. Kanunnamelerde, yaz›l›ﬂ tarz› itibariyle zaten 17. yüzy›la kadar islami
terimler, yani ﬂeriat terimleri hiç kullan›lmaz. 17.
Yüzy›lda Osmanl› kanunnamelerinin içerisinde
ﬂeriat›n terminolojisini görmeye baﬂl›yoruz; çünkü art›k devlet büyüktür, dini kontrol alt›na alm›ﬂt›r ve art›k dinden bir korkusu yoktur. 18. Yüzy›lda da kanunnamelere ﬂeyhülislam›n onay›n› getirdiler, hiçbir korkular› kalmad›¤› için. Fakat, di¤er taraftan da özel hukuk alan›nda da ﬂeriat devam ediyor. Özel hukuk alan›n› tanzim ediﬂ ﬂekli de yine kiﬂilere b›rak›lm›ﬂ de¤il asl›nda, devletin orada da müdahalesi var, çünkü kad›lar› devlet gönderiyor. Yani, Osmanl› toplum düzeni içerisindeki hukukun tecellisi, hukukun ne oldu¤unun tespit edilmesi gibi bütün unsurlar devletin
kontrolünde.
kuran okay- Tabii ki. 1908’de e¤er bir anayasal
olaydan bahsediyorsak, burada anayasal hareketlerin Bat›da ve bizim toplumumuzda nas›l ortaya ç›kt›¤› ile ilgili bir yap›y› kurabilmemiz laz›m
ki, iki düﬂünce sistemi aras›nda, iki toplum düzeni aras›ndaki farkl›l›klar› kavrayarak, bizimle Bat›n›n anayasac›l›klar› aras›ndaki farklar› görebilelim.
Osmanl›’n›n örfi
hukukunu yani
kamuyu ilgilendiren
taraf›n› konuﬂuyor
isek, o zaman ‹ran
ve Türk-Mo¤ol
gelene¤inin
meczedilmesinden
bahsediyoruz
demektir.
Burada Bat› hukuk gelene¤ine bakt›¤›m›z zaman, seküler, gelenekselci bir Roma hukuku, art› aﬂk›n H›ristiyan hukukunu görürüz. Hukuku
ﬂöyle belirleyebiliriz: Sonuç olarak toplumsal
iliﬂkilerin içerisinden normlar ç›kart›l›yor. E¤er
aﬂk›n hukukla u¤raﬂ›yor isek, -bu ﬂeriat aç›s›ndan Osmanl›’da önemli- o zaman buna biz “hukuk bulma” tabirini daha rahat kullanabiliriz. Yani yeni bir olay var ve bu yeni olay›n hukuksal
iliﬂkisinin ne oldu¤unu geriye dönüp aﬂk›n hukukun içerisinde ar›yoruz.
Yaln›z, kilise kurumunun oluﬂmas› burada ﬂöyle
bir olay yarat›yor: Kilisenin meclisleri önce hukuk
“bulurken”, ondan sonra hukuk “yapmaya” baﬂl›yor. Osmanl›’n›n, özellikle de ‹slam dünyas›yla
H›ristiyan dünyan›n aras›ndaki en temel meselelerden biri bu. Osmanl›’n›n, yani Müslüman dünyan›n içerisinde ﬂeriat aç›s›ndan “hukuk bulma”
var, fakat bunun “hukuk yapma” yönü yok. Hiçbir zaman için olmam›ﬂ, çünkü “kiliseleﬂme” olmam›ﬂ. Osmanl› toplumunda Müslümanl›ktan
kaynaklanan bir beklenti var; yöneticilerden adalet bekleniyor. Yani, bugün toplumda “ﬂeriat isteriz” mottosunun arkas›nda asl›nda bir adalet iste¤i vard›r. Dolay›s›yla yönetici adil olmak durumundad›r, bu Hazreti Ömer’in adaletinden itibaren gelmiﬂ bir ﬂeydir.
Ancak, burada yönetici, ﬂeriat hukukuyla ba¤l›
de¤ildir ve bunun için kanunnameler ç›kart›lm›ﬂt›r. Kanunnamelerin kayna¤›na bakt›¤›m›z zaman, ‹ran’da ‹slam öncesinde devletin bütçe ve
harcamalar›yla ilgili bir kavram oldu¤unu görüyoruz. Yasa da Türk-Mo¤ol gelene¤i içerisindeki
yasaknamelerden ç›km›ﬂ. Dolay›s›yla e¤er Osmanl›’n›n örfi hukukunu yani kamuyu ilgilendiren
taraf›n› konuﬂuyor isek, o zaman burada bir ‹ran
ve Türk-Mo¤ol gelene¤inin meczedilmesinden
bahsediyoruz demektir.
Demek ki bizim içinde bulundu¤umuz dünya düzeninde; birincisi, gelenekten kaynaklanan böyle bir örfi hukuk var; ikincisi de, ﬂer’i hukuk var.
ﬁer’i hukuk, hukuk bulma yöntemiyle gidiyor, fa-
Mesela ‹slam dünyas› içerisinde ‹ran’da böyle
geliﬂmiyor. ‹ran’da ﬁii anlay›ﬂ içerisinde özellikle
18. ve 19. Yüzy›lda uleman›n ﬂeriat› uygulama
konusunda tekelleri var ve o özel hukukun uygulanmas› konusundaki uleman›n tekeli, daha sonra yine 1906’lar civar›nda san›yorum, ‹ran’daki
anayasal hareketlerde uleman›n alm›ﬂ oldu¤u
yer ve ondan sonraki Musadd›k hareketlerine
kadar süren gelgitli dönemler ve en sonunda hukuku meydana getiren bir içtihat olarak “velayeti
fakih’”e bu iﬂi taçland›rd›lar, en son ﬂah› gönderdikten sonra. Yani, ‹slam dünyas›n›n içerisinde
hukuk anlay›ﬂ› farkl›, Osmanl› gelene¤inin hukuk
anlay›ﬂ› da ‹ran’dan farkl›.
Bunun asl›nda en temel göstergelerinden biri,
benim kanaatime göre bizim Senedi ‹ttifak’la
“Magna Carta”y› karﬂ›laﬂt›rmak. Senedi ‹ttifak’ta
3 tane niteli¤i asl›nda burada belirtmek laz›m.
ilker aktükün- Biri 1215, di¤eri 1856, arada 600
y›ldan fazla bir fark var.
kuran okay- Evet. Fakat, Senedi ‹ttifak’›n 3 tane
niteli¤ini ﬂimdi sayaca¤›m ben size. Bunlardan
bir tanesi, ﬂeriata uygun bir sözleﬂme olmas›,
yani aﬂk›n hukuka ait bir sözleﬂmeyle yap›lm›ﬂ
olmas›. Sözleﬂmenin taraf› sultan de¤il, devlet.
Üçüncü önemli nokta, yine benim kanaatime göre, sözleﬂmeye uymayan âyanlara di¤er âyanlar›n kefil olmas›. Bu yap›y› “Magna Carta” n›n içerisinde arad›¤›m›z takdirde, bir defa oradaki sözleﬂme, tamam›yla seküler bir sözleﬂme, dini hiçbir referans› olmayan bir sözleﬂme. Sözleﬂmenin bir taraf› kral; devlet de¤il ve sözleﬂmeye uymas› gereken, kral. Do¤al olarak bu hareketlerin
sonuçland›rd›¤› olaylar da de¤iﬂik olaylar oluyor.
Senedi ‹ttifak, merkezi devlet yap›s›na do¤ru gö-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
türüyor Osmanl›’y›, “Magna Carta” ise merkezin
gücünü s›n›rlanmas›na do¤ru götürüyor. Dolay›s›yla bir tanesi anayasal olarak güçlerin s›n›rland›r›lmas› yönünde giderken, ötekisi merkezin
güçlendirilmesi yönünde. Bunlar çok temel farkl›l›klar benim kanaatime göre.
osmanl›'n›n toprak düzeninde de¤iﬂim
kuran okay- Benim kanaatim ﬂu: Bir defa Arazi
Kanunnamesi'nden önce, yani aﬂa¤› yukar›
1700’lü y›llarda, Lale Devri'ni falan kapsayan dönemde, Osmanl›’da toprak düzenlemesinde bir
de¤iﬂiklik yaﬂan›yor. Bu dönemde eski t›mar sistemi de¤iﬂiyor; t›mar sisteminin yerini malikaneler ve çiftlikler almaya baﬂl›yor. Bunun da bir sebebi var asl›nda; bat›, o zaman devrimlerini yapm›ﬂ ve sömürge peﬂinde. Sömürgeleﬂtirdi¤i en
önemli alanlar da Müslümanlar›n yaﬂam›ﬂ olduklar› bölgeler. Bu yap› içerisinde Osmanl›, Bat›ya
karﬂ› direnebilmek için devletin gücünü artt›rabilmesi gerekiyor. Devletin gücünü artt›rabilmesi
için toprakta verimlili¤i artt›rmas› laz›m. Topraktaki verimlili¤i de t›mar sisteminden malikane
sistemine ve çiftlik sistemine geçerek yap›yor.
Osmanl›’n›n zaten kuvvetli ademi merkeziyetçi
yap›s›n›n üstüne, sermaye birikimi olan ayanlar›n ortaya ç›k›ﬂ›yla birlikte merkeze karﬂ›
baﬂkald›r› baﬂl›yor; ki Senedi ‹ttifak’a gidilen
nokta buras›.
Bu dönem ﬂu aç›dan da önemli: H›ristiyan dünyan›n içerisinde, Osmanl›’n›n H›ristiyan dünyas›
içerisinde bu zenginleﬂmeyle beraber uluslararas› pazarla iliﬂki içine giren bir tüccar s›n›f› do¤uyor ve Yunanistan’›n Osmanl›’dan ayr›lmas›
da benzer, 1820’ler civar›nda meydana geliyor.
Dolay›s›yla Osmanl›’n›n Ortodoks H›ristiyan bölgeleri, dünya pazarlar›yla bu artan verimlilikle
iliﬂki içerisine girerken, Müslüman dünya bunun
d›ﬂ›nda kal›yor, ama onlar da âyanlar vas›tas›yla zaten Osmanl› düzeni içerisinde olan ademi
merkeziyetçili¤i daha da kuvvetlendiriyorlar. O
yüzden Senedi ‹ttifak’a kadar geliyorlar, fakat
ondan sonra merkezi devlet kuvvetlenmeye
baﬂl›yor.
Ancak, burada ciddi sorunlar var, çünkü daha
önce olmayan bir bürokrasi yaratmak durumunda devlet, merkezileﬂti¤i anda bürokrasi yaratabilmesi laz›m. Bürokrasiyi yaratmaya baﬂlad›¤›
zaman, bir kamu alan› tarif edebilmesi laz›m. Bu
kamu alan›n› tarif edebilmesi için bir hukuk düzeni, bu hukuk düzeninin olabilmesi için devletin
hukukun üstünlü¤üne inanc›n› getirmesi gerekiyor ve Reﬂit Paﬂa, Ali Paﬂa ve Fuat Paﬂa dönemi, Tanzimat dedi¤imiz bu dönem, zaten böyle
bir dönem ve merkezi devlet oluﬂmaya baﬂl›yor.
Bu merkezi devletin ülkesi var, yani co¤rafi olarak belli bir s›n›rlar› var, fakat millet ne? Çünkü,
bir de insan unsuru olmas› gerekiyor devletin
içerisinde. Milliyet meseleleri orada iﬂin içerisine
girmeye baﬂlayacak. Bu arada 1840’larda belki
bir âyan meclisi denemesi var, baﬂar›s›z olan ve
bugünü de etkileyen as›l büyük geliﬂme, asl›nda
Kuran Okay
5
Osmanl›’n›n zaten
kuvvetli ademi
merkeziyetçi
yap›s›n›n üstüne,
sermaye birikimi
olan ayanlar›n
ortaya ç›k›ﬂ›yla
birlikte merkeze
karﬂ› baﬂkald›r›
baﬂl›yor
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
ilker aktükün- Burada bir ﬂey sormak istiyorum.
Kimi Osmanl› tarih yaz›c›lar›, özellikle Senedi ‹ttifak ve sonras›n› bir feodalleﬂme olarak anlat›rlar. Yani, Osmanl›’daki merkezi iktidar›n toprak
sahipleri ad›na s›n›rlanmas› olarak adland›r›rlar.
“Magna Carta” konusunda size tamamen kat›l›yorum; “Magna Carta”, esas olarak toprak sahibi soylular›n kral›n yetkisini k›s›tlayan -vergiyi
verenin verginin harcanmas› konusunda da söz
sahibi olmas› anlam›nda- “merkezi” iktidar›n› k›s›tlayan bir belgeydi. Dolay›s›yla “sen benden
habersiz vergi salamazs›n, çünkü vergiyi ben
veriyorum, bunun nereye harcanaca¤›na da ben
karar veririm.” deniyordu Fakat, Osmanl›’daki
yap› biraz de¤iﬂik. Bunun gerisine biraz gitmek
laz›m asl›nda. Kimi tarih yaz›c›lar› aç›s›ndan
özellikle Senedi ‹ttifak ve Arazi Kanunnamesi,
bir tür geç feodalleﬂme olarak anlat›l›r. Bu tespit
hakk›nda ne düﬂünüyorsunuz?
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
6
1856 Arazi Kanunnamesi.
Bu Arazi Kanunnamesi, asl›nda çok atlan›l›r
ama en önemli konudur. Çünkü, verimlili¤in artt›¤›, devletin askeri olarak Bat›n›n karﬂ›s›nda
güçlü olmad›¤› ve Bat›n›n karﬂ›s›nda gerilemiﬂ
olmas›na ra¤men modern e¤itimi, sa¤l›¤›, sosyal
güvenli¤i vesaire gibi birçok konuyu finanse edebiliyor ve burada bir modernist yap› ortaya ç›k›yor. Bu tamam›yla Arazi Kanunnamesi'yle ilgili
verimlilik art›ﬂ›ndan kaynaklan›yor.
osmanl›’da “türklü¤ün” ortaya ç›k›ﬂ›
Kuran Okay
Abdülhamit’in
millet tasavvuru
tam olarak
Osmanl›c›l›k de¤il,
onda bir ‹slami
vurgu da var.
Arazi Kanunnamesi'nde bu arada bir ﬂey daha
var tabii: Bu dönemde Rusya’dan özellikle Darül Harpten Dar-ül ‹slam’a göçüﬂler var. Alt›nordu
Devletinin Rusya’da ink›raz›yla beraber Rusya’n›n etkisi alt›nda yaﬂamak istemeyen Müslümanlar, özellikle Kafkasya taraf›ndaki Müslümanlar Osmanl›’ya göçüyor ve Osmanl›’da bunlar çeﬂitli yerlere yerleﬂtiriliyor.
Burada vatan kavram› ç›kacak karﬂ›m›za. Çünkü, hikaye ﬂu: Vatan denildi¤i zaman, insanlar›n baﬂka gidebilece¤i hiçbir yer olmayacak, o
topra¤a ba¤l› olacaklar, o toprakta zengin olacaklar ve sonuçta o toprak için ölebilecek hale
gelecekler.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Bunu ﬂurada da görüyoruz: San›yorum 1880’lerde Bulgaristan’daki Türklerin vatan için direniﬂleri var. Yani, ilk ad›m Rusya’dan geliﬂ, ikinci ad›m
Balkanlardan geliﬂ. Oraya gelece¤iz. Vatan kavram› aç›s›ndan 1880’lerde Bulgaristan’daki olaylar önemli, çünkü orada Abdülhamit’in iste¤ine
ra¤men, yani savaﬂ› b›rakma isteklerine ra¤men, oradaki Türkler savaﬂmaya devam ediyorlar, vatan aﬂk› için. Bunu bir tarafa koymak laz›m, çünkü vatan ve ülke meselelerinde birtak›m
problemlerimiz var, hâlâ da var, yani bugünkü
Kürt meselesinde de ayn› olaylar var diye düﬂünüyorum.
Arazi Kanunnamesi'yle zenginleﬂen bir orta s›n›f
ortaya ç›kmaya baﬂl›yor. Zenginleﬂen bu orta s›n›f, kendi çocuklar›n› modern e¤itim kurumlar›na
ve Rusya’da geliﬂmiﬂ olan Nakﬂibendi’ye art›k
gönderebilecek durumda. Bunlar hem modernler, asl›nda hem zengin olmay› istiyorlar hem de
dinlerine ba¤l› Nakﬂibendi hareketini de kuracak
olanlar; yani Osmanl› co¤rafyas› içerisinde kuracak olanlar da bu kesimin içerisinden ç›k›yor.
Fakat, bir taraftan da bürokrasi var.
ﬁunu unutmamam›z laz›m: Hâlâ devlet bir taraftan ‹slam’› kontrol ederken, bir taraftan da ‹slam’›n hizmetinde; hâlâ o yap› devam ediyor.
Onun için Osmanl›, Hicaz topraklar›na çok
önem veriyor. Hacca serbest olarak gidilebilmesi, hac farizas›n›n yerine getirilmesi son derece önemli. Bunu sa¤lamak Osmanl› halifelerinin zorunlulu¤u.
Bürokrasi, sonuç olarak geliyor ve Abdülhamit’in karﬂ›s›na anayasay› day›yor. Bu anayasada enteresan bir nokta var, yani birkaç tane
nokta var da, bunlardan bir tanesi resmi dil.
Resmi dil Türkçe.
Bu, Türklü¤ün ilk defa olarak Osmanl›’n›n içerisinde ortaya ç›kt›¤› yer, asl›nda 76 Anayasas›.
76 Anayasas›'nda bayrak yok, 76 Anayasas›'nda milli marﬂ yok, hiçbir ﬂey yok; ama dil
var, Türkçe.
Bürokrasi, ilk anayasan›n kurucusu ve ondan
sonra 93 Harbi ç›k›yor. Anayasan›n kurucu iradesi savaﬂ› kaybediyor. Savaﬂ› kaybetti¤i zaman, tekrar eski düzene dönüyor ve Abdülhamit
olaya hâkim oluyor. Abdülhamit’in millet tasavvuru tam olarak Osmanl›c›l›k de¤il, onda bir ‹slami vurgu da var. Ama bir taraftan da modernci;
okullar› kuruyor, ticareti yay›yor, demiryollar›n›
yapt›r›yor ve devlet için bir millet yaratmaya çal›ﬂ›yor. ‹slamc›, fakat Panislamc› de¤il Abdülhamit. O esnada ortaya bu Arazi Kanunnamesi neticesinde zenginleﬂmiﬂ orta s›n›f›n çocuklar›, ciddi bir ﬂekilde e¤itimden geçmeye baﬂl›yorlar,
modern okullarda e¤itim görüyorlar. Art›k bu insanlar ciddi, bürokratlar›n çocuklar› öbür taraftan
Jön türklere do¤ru gidiyor. Onlar›n hâlâ amaçlar›, tepeden bir yap›y› kurabilmek. Ara s›n›flar, yani o ﬂekilde tar›mdan kaynaklanan orta s›n›flar›n
ortaya ç›k›ﬂ› ise, art›k dünyayla eklemlenmek istiyorlar, bunlar modern hayat›n içerisine girmek
istiyorlar, ticaret istiyorlar vesaire…
Bütün bu yap›lar›n içerisinde H›ristiyan milletinde de d›ﬂ etkili olmakla beraber, dile dayal› bir
milliyetçilik geliﬂmeye baﬂl›yor, Bulgar milleti
oluﬂmaya baﬂl›yor, S›rp milleti oluﬂmaya baﬂl›yor, o kadar fazla nüfusu olmamas›na ra¤men
bir Makedon milleti oluﬂmaya baﬂl›yor, Karada¤
milleti oluﬂuyor. Bunlar›n hepsi dil kökenli. O aç›dan, Osmanl›’da, Rum kilisesine ba¤l› H›ristiyanlar içerisinde dile dayal› bir milliyetçilik olay›
ortaya ç›k›yor. Bunlar ilk önce Osmanl›’dan ayr›lmay› çok fazla istemiyorlar. Ama, bir taraftan
vatan fikri geliﬂiyor, çünkü bulunmuﬂ olduklar›
topraklarda ciddi olarak ç›karlar› art›k oluﬂmaya
baﬂlam›ﬂ, Arazi Kanunnamesi neticesinde art›k
herkesin özel mülkü var, topra¤› var.
Burada ‹ttihat ve Terakki, hem H›ristiyanlar›,
hem Müslüman ara kesimleri, bütün bunlar›n
hepsini etraf›nda toplayan bir Osmanl›c›l›kla or-
Abdülhamit bir anlamda Osmanl›’n›n içerisinde
Türkiye Cumhuriyeti'nin temelini at›yor; çünkü
sarayda Türkçe konuﬂuluyor, e¤itim sistemi
Türkçe yap›l›yor. Yani, Abdülhamit’in geliﬂtirdi¤i,
herkese zorunlu tutulan iptidai ilkokul sistemi
var; ‹ptidaiden sonra rüﬂtiye, idadi ve sultaniye.
Abdülhamit’in geliﬂtirmiﬂ oldu¤u e¤itim sistemi
bu yap›n›n içerisinde gidiyor ve idadiye gelindi¤i
zaman Arapça, Farsça ve Frans›zca iﬂin içerisine giriyor. Ondan önceki e¤itim sistemi Türkçe’dir. Arnavut bölgesinde Arnavutça yap›l›r,
Arap bölgesinde k›smen Arapça iﬂin içerisine
kat›lm›ﬂt›r, Said-i Nursi’nin asl›nda gelip Abdülhamit’e “Bu okullar›n› Kürtçe olarak bizim orada
da aç, medreseden kurtulal›m.” demiﬂtir. Çünkü,
medreseler de Nizamiye medresesidir, Nizamülmülk’ten kalmad›r ve tamam›yla ﬁafii ‹slam anlay›ﬂ›n› yayar. Bugün Türkiye'nin en
önemli problemlerinden biri de odur. ﬁu anda
Türkiye'deki ‹slamc›lar, asl›nda ﬁafii anlay›ﬂ üzerinden gidiyorlar. Yani ibadet yönü
hariç f›khi olarak Türkiye’deki bugünkü ‹slam anlay›ﬂ›, Hanefi ‹slam anlay›ﬂ› de¤il, ﬁafii ‹slam anlay›ﬂ›d›r.
Orada bir Türkçülük geliﬂmeye baﬂl›yor, fakat bu
s›rada önemli bir olay daha oluyor. O da Balkanlarda Avusturya ‹mparatorlu¤u'nun Bosna’y› almas›. Balkan Savaﬂ› esnas›nda Arnavutlar, bak›yorlar ki Osmanl› kendilerini koruyabilecek durumda de¤il, o zaman Prizren Birli¤i'ni kuruyorlar
ve Müslüman birli¤i içerisinde çok fazla itirazlar›
olmamas›na ra¤men, ayr› bir millet olarak Arnavut milleti ortaya ç›kmaya baﬂl›yor. Ayn› geliﬂme
Araplarda ortaya ç›kmaya baﬂl›yor ve o zaman
‹ttihat ve Terakki’nin tek bir seçene¤i var zaten
elinde, o da Türkçülük.
ilker aktükün- 1908 sonras›na gelirsek;
kuran okay- Oraya geldi¤imizde, iki tane önemli
problem var. Bunlardan bir tanesi, demokratik
meclisin bütün kesimleri, H›ristiyan milletinin geliﬂmiﬂ kesimleri, Müslüman milletinin biraz önce
söyledi¤imiz zenginleﬂen kesimlerinin hepsinin
deste¤ini alm›ﬂ, bürokrasinin deste¤ini alm›ﬂ
olan bir ‹ttihat Terakki iktidara geliyor. Mecliste
çok ciddi bir demokrasi var, bu ciddi demokratik
yap›n›n içerisinden kuvvetli bir yürütmenin ç›kabilmesi mümkün de¤il, ç›kmaz. O zaman ne oluyor? ‹ttihat ve Terakki k›vranmaya baﬂl›yor, bu
birincisi.
‹kincisi, Balkan Savaﬂ› olmuﬂ. Balkan Savaﬂ› oldu¤u zaman, ‹ttihat ve Terakki’nin H›ristiyan milletini de içine alan Osmanl› milleti tezi art›k gündemden ç›k›yor. Bunun üzerine yeni bir ﬂey kuracaklar. Yeni kuracaklar› olan ﬂey de neye ba¤l› olacak; bir defa ‹slam’a ba¤l› olacak. O zamana kadar da hiçbir Müslüman’›n, Arnavut olsun,
Kürt olsun, Arap olsun, Türk’e bir itirazlar› yok,
Türk olarak bunlar›n kendilerinin adland›r›lmas›-
‹ki tane üçlemeye girece¤iz orada. Bir tanesi,
Akçura’n›n Osmanl›c›l›k, Türkçülük, ‹slamc›l›k;
ötekisi Ziya Gökalp'in ‹slamc›l›k, Türkçülük, Bat›c›l›k. Bunlar›n ikisinde muas›rc›l›k fikri var.
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Türk tarih yaz›m›na bakt›¤›m›z zaman, 1908 için hakim vurgu “yukar›dan
devrim”, “kontrollü devrim” gibi tan›mlard›. ‹lk defa 1908’in bir halk hareketi kisvesinde oldu¤u,
Aykut Kansu’nun MIT’te yazd›¤› doktora tezinin
kitap olarak bas›lmas›yla anlaﬂ›ld›. Ama, ondan
sonra yaz›lm›ﬂ olan monografiler döneme iliﬂkin
son derece zengin bilgiler sunmaya baﬂlad›.
Türk tarihçili¤i 1985 y›l›nda oldu¤u yerden çok
uzaklaﬂt›, bunu kabul etmemiz laz›m.
Avrupa tarih yaz›m›nda kilise kay›tlar› oldu¤u
için, kilise kay›tlar›n›n yaratt›¤› tarihçili¤in avantaj›yla bizden çok ilerideydi. Bu kay›tlar tarih yaz›m›nda muazzam bir aç› yaratt›. Fakat, daha
sonra bu aç› bir ﬂekilde yavaﬂ yavaﬂ kapanmaya baﬂlad›. Aykut Kansu ile baﬂlam›ﬂ olan hadise, enteresan bir ﬂeydir. “1908 nedir?” sorusu,
Marksistler aç›s›ndan son derece basit, çünkü o
zaman Lenin, “Mustafa Kemal, emperyalistlerin
gururunu k›ran bir adamd›r” demiﬂti, ama bu bir
analiz de¤il. 1908’e yak›n tarihlere bakt›¤›m›z
zaman, çok net bir ﬂekilde görüyoruz: 1911’de
Sun Yat Sen, 1910’da Meksika, yani Panço Villa, 1908 Hindistan, 1908 Osmanl›, 1905 Rusya,
1906 ‹ran ve 1909 Yunanistan.1908’e bakt›¤›m›z zaman, enteresan bir ﬂekilde bunun evrensel oldu¤unu ve imparatorluklarda bir anayasal
devrimler kuﬂa¤› oldu¤unu görüyoruz. Burjuva
devrimi, bana 1908 için çok manal› gelmiyor,
çünkü burjuva devrimi kavram›, Frans›z Devrimi
Gündüz F›nd›kç›o¤lu
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
na bir itirazlar› yok. Çünkü, devletin dini ‹slam.
Devletin dini ‹slam oldu¤u için, devletin resmi dili de Türkçe, anayasada yaz›lm›ﬂ bunlar›n hepsi,
buna hiçbir itirazlar› yok. Devlet zaten ‹slam’›n
koruyucusu, ‹slam’›n hizmetinde. Dolay›s›yla
Müslümanlar aç›s›ndan o kadar büyük bir problem yok.
Avrupa tarih
yaz›m›nda kilise
kay›tlar› oldu¤u
için, kilise
kay›tlar›n›n yaratt›¤›
tarihçili¤in
avantaj›yla bizden
çok ilerideydi.
7
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
taya ç›k›yor ve Abdülhamit’in istibdad›n›n kötü
oldu¤unu söylüyorlar. Asl›nda bu yap›y› ortaya
koydu¤umuz zaman, zenginleﬂme ve modernleﬂmeyle beraber otomatik olarak gelen bir hürriyet fikri var. Bu do¤al olarak geliﬂen bir ﬂey ve
‹ttihat ve Terakki etraf›nda bu yap› oluﬂuyor. Bununla beraber 1908’e geliniyor.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
üzerinden modellenmiﬂ olan bir ﬂeydir.
Gündüz F›nd›kç›o¤lu
1908’i anlamak için
san›r›m
‹mparatorluk
kavram›n›n üstünde
durmak gerekir.
8
1908’i anlamak için san›r›m ‹mparatorluk kavram›n›n üstünde durmak gerekir. ‹mparatorluk
kavram›nda o kadar ilginç unsurlar var ki; bir kere çok etnili, çok dinli, çok kültürlü bir yap› var.
‹kincisi, masonluk gibi muazzam uluslararas› a¤lar var. Hiçbir zaman 1908 öncesinde bu iliﬂkinin
bu kadar önemli olabilece¤i vurgulanmam›ﬂt›r.
Ama zaten burjuva devrimini düﬂündü¤ümüz zaman, ayd›nlanmay› düﬂündü¤ümüz zaman,
bunlar›n uluslararas› a¤lar olmadan baﬂar›lmad›¤› görülür. Özellikle de 19. Yüzy›l masonlu¤unun da alt›n› k›saca çizmek laz›m. Benim 1908
üzerine söyleyece¤imiz en önemli ﬂeylerden birisi ﬂu: Buna ra¤men burada inan›lmaz bir kitlesellik var. Önce bir kontrol, ondan sonra kontrolün b›rak›lmas›, hatta kontrolü b›rak›rken, kontrolü hareketin daha ileri aﬂamalar›na gitmesi. 1908
son derece popüler bir harekettir. 1908, bu manada gerçekten Türkiye'de bir “demokratik” devrimdir. Gerçekten potansiyelin ve insanlar›n herhangi bir ﬂekilde ald›klar› inisiyatiflerin önünü
kesme karar›n›n ‹ttihat Terakki taraf›ndan dahi
al›namad›¤›, onlar›n onlar› teﬂvik etti¤i de¤il, o
hareketin onlar› ileriye itti¤i bir hadisedir.
‹kincisi de, Kuran Okay’›n söyledi¤i gibi, çok
farkl› milliyetçilikler var, Rusya’dan gelenler de
ayn› de¤il ama Rus kaynakl› bir milliyetçilik var.
Ki Rus kaynakl› olmas› çok önemli; çünkü Rusya çok ileride. Rusya o kadar ileride ki, Rusya’daki Kadetler (anayasac› demokratlar) ,
Marksist literatürde sa¤ say›l›r, normal burjuva
devrimi çerçevesinde sol saymak laz›md›r.
kuran okay- Yusuf Akçura da ‹ttihat Terakkicileri
cahil bulur ve onun için ‹ttihat ve Terakki’nin içine girmez, hep mesafelidir.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
ittihat ve terakki’nin milli politikalar›
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Ben daha da uzatmak istemiyorum. Henüz Cumhuriyet dönemine gelmedik. Ama, ﬂunu söylemek istiyorum burada: Mesela Cumhuriyetin çok daha dar, çok daha az
evrensel oldu¤u, çok daha az kaliteli kadrolarla
yürütüldü¤ü do¤ru olmakla beraber, Cumhuriyetin ilk dönemleri hâlâ daha Osmanl›’dan ç›kan
kadrolarla yap›ld›¤› için de muhteﬂemdir.
kuran okay- Türkiye Cumhuriyeti'nin kuruluﬂunda Lozan’› unutmayal›m. Türkiye Cumhuriyeti'nin temeli asl›nda anayasalar de¤ildir, Lozan
Anlaﬂmas›'d›r. Onun alt›na Türkiye Cumhuriyetinin taraf olmuﬂ oldu¤u uluslararas› anlaﬂmalar›
koymak laz›m. Çünkü hiçbir anayasam›z bu anlaﬂmalara ayk›r› olamaz. Burada ﬂunu unutma-
mak laz›m; normlar›n hepsi, kendisinden önceki
döneminin içerisinde yerini al›r, oradan gelir ve
geliﬂir. Bu yap›n›n içerisinde bakt›¤›m›z zaman,
ﬂöyle bir noktaya geliyoruz: Devlet, millet yaratma zorunda, art›k kesin belli. Bu millet kim olacak, sorun burada. Millet Türk olacak, oras› da
belli, çünkü 1876 Anayasas›'ndan itibaren bir
Türklük unsurunu getirdik koyduk iﬂin içerisine.
Prizren Birli¤i'yle Arnavutlar Müslüman milletinden ayr›ld›lar. Cihan Savaﬂ› ç›k›yor, Araplar Osmanl›’n›n Müslüman milletinden ayr›l›yorlar. O
zaman ‹ttihat ve Terakki’nin elinde devletin insan
unsuru olarak Türkler kal›yor. Devlet nedir; bir
co¤rafya üzerindeki insan toplulu¤unun üzerindeki egemenlik hakk› olan kuruluﬂ. Burada sorunlu olmas›na ra¤men co¤rafya var, o toprak
parças›n›n üzerinde birtak›m insanlar var, bu insanlar bu devletin milleti olacaklar. Kim bunlar,
ﬂimdi kimlik vermen laz›m, tan›mlaman laz›m,
devlet aç›s›ndan siyasi olarak bunlar› tan›mlayabilmen laz›m. ‹ﬂte o zaman iﬂin içerisine Türkçülük tart›ﬂmalar› giriyor.
1914’ten sonras› zaten ‹ttihat ve Terakki’nin milli politikalar›n› uygulad›¤› dönemdir. Milli politikalardan kas›t, tamam›yla Ziya Gökalp’in anlay›ﬂ›
içerisindeki bir Türkçülüktür.
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Ayn› zamanda Müslümanlar› iskân politikas›d›r.
kuran okay- Tabii. Çünkü, Ziya Gökalp’in Türkçülük anlay›ﬂ›, ‹slamiyet’i d›ﬂar›da b›rakmaz. Biraz önce ne dedik; bir Akçura ekibi vard› dedik,
bir de Ziya Gökalp ekibi vard› dedik. ‹ttihat ve
Terakki, Ziya Gökalp Türkçülü¤ünü ele al›p geliﬂtirdi. Ancak Atatürk taraf›ndan kurulan devlette, millet oluﬂturulurken Türk Tarih Kurumu'nun
kurulmas› ideolojik olarak son derece önemli bir
ﬂey ve orada Ziya Gökalp yoktur. Türk Tarih Kurumunun baﬂ›nda Akçura vard›r. Zaten Ziya Gökalp’in milliyetçili¤i, ‹ttihat ve Terakki’nin savaﬂ›
kaybetmesiyle beraber hiçbir k›ymeti harbiye ifade etmez, biter. Dolay›s›yla Mustafa Kemal’in
önündeki milliyetçilik art›k aç›k ve nettir, bir tek
ﬂeyin üzerine gidecek; Akçura’n›n milliyetçilik
ideolojisi üzerine gidecek.
Burada bak›n, yine Fuat Köprülü’ye bir nokta
koymak laz›m. Fuat Köprülü, Ziya Gökalp ekolündendir, fakat gençtir. Dolay›s›yla Mustafa Kemal’i etkileyemez, Tarih Kurumu'nu da etkileyemez. ‹deolojik olarak Türk’ün tan›m›, Akçura taraf›ndan etnik Türkçülük olmaya baﬂlar. Bunun
etkisini nerede görece¤iz; bunun etkisini daha
sonra anayasalarda, siyasi yap›larda vs... hepsinde görece¤iz.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Bir defa vatan fikri var. Yani, vatan› ne diye tarif
ettik; insanlar›n bir toprak üzerinde kendi zenginliklerini ürettikleri ve oradan baﬂka hiçbir yere gidemedikleri, dolay›s›yla bunu savunabilmek için
ölümü göze alm›ﬂ olduklar› toprak parças›. Kurtuluﬂ Savaﬂ›'nda bu vatan fikri son derece
önemli. Yaln›z, ülkeyle vatan aras›nda nas›l bir
iliﬂki kurmak laz›m, onu tam ﬂekillendiremiyorum, ama herkesin bir vatan anlay›ﬂ› var ve herkes kendi vatan›n› savunuyor. Buras› Anadolu
art›k ve baﬂka gidecek yerleri de yok, yani ya
ölecekler ya o topraklar›n› savunacaklar. Bunun
için de reddi ilhak cemiyetleri kuruluyor, müdafai
hukuk cemiyetleri kuruluyor, her yerde p›trak gibi ve 400 tane kongre yap›yor bunlar, yerel kongreler, yani yerel iktidar odaklar› oluﬂuyor.
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Ayn› zamanda ‹ttihat ve Terakki, hâlâ devam etti¤i için, her tür örgütlenmeye de devam ediyor.
kuran okay- Kat›l›yorum. Bak›n, 1921’in Anayasas›'n›n özelliklerini söyleyeyim, çünkü Türkiye’nin bugün asl›nda tart›ﬂmas› gereken noktalardan birisinin de 1921 oldu¤u kanaatindeyim
ben. 21 Anayasas›'nda çok önemli bir yap›lanma
var; Siyasi olarak millet fikri ilk defa ortaya ç›k›yor çünkü “hâkimiyet kay›ts›z ﬂarts›z milletindir”
ifadesi ile siyasi millet kavram› ilk defa olarak ortaya ç›k›yor. Milletin kay›ts›z ﬂarts›z hâkimiyet
sa¤lamas›, otomatik olarak do¤rudan demokrasinin asl›nda dolays›z ifadesidir.
Buna ba¤l› olarak da tabii yasama, yürütme, milletin yegane mümessili olan Büyük Millet Meclisindedir. Madde 2, Türkiye Devleti Büyük Millet
Meclisi taraf›ndan idare edilir. Burada da de jure
de¤il, de facto devlet tan›m› var. Çünkü, de jure
devlet ‹stanbul’da, de facto devlet Ankara’da.
Buradan 24 y›l›nda de jure devlete geçecek. De
jure devlete geçebilmesi için neyi yapmas› laz›m; Lozan Anlaﬂmas›'n› yapmas› laz›m. Lozan
Anlaﬂmas›'n› yapabilmesi için ne yapmas› laz›m;
bu de facto devletin millet egemenli¤iyle Lozan’›
imzalamas› laz›m. Bizim Millet Meclisimiz imzal›yor mu? Bizim Millet Meclisimiz Lozan’› reddediyor. Bak›n, bugünkü problemlerin temellerinden biri orada yat›yor.
21 Anayasas›'n›n vilayet modeli ve vilayet müfettiﬂleri denilen iki tane kavram› var. Vilayeti tarif etti¤i zaman 1921 Anayasas›, ﬂunu söylüyor:
Bugünkü icrac› bakanl›klar dedi¤imiz bakanl›klar
var ya, o fonksiyonlar›n hepsini nereye b›rak›yor
biliyor musunuz? Bugün il genel meclisi dedi¤imiz, oy verdi¤imiz bir kuruluﬂ var ya, bu ta Osmanl›’n›n 1864’teki denemesinden ve ondan
sonra 76 Anayasas›'na girmiﬂ olan yap›s›ndan
kalm›ﬂ Bugün il genel meclisi hâlâ var, ama kadük. 1921 Anayasas›'nda, Teﬂkilat› Esasiye Kanunu'nda bu çok önemli; çünkü bugün icrac› bakanl›k dedi¤imiz Sa¤l›k Bakanl›¤›, E¤itim falan
var ya, onlar›n hepsinin görevlerini vilayetlerde
bugünkü il genel meclisi üyeleri taraf›ndan yap›l›yor. Bir de bunun üstünde bir baﬂka ﬂey daha
yarat›yorlar, o da müfettiﬂlik. Bu müfettiﬂlik de
çok enteresan bir ﬂekilde umumi müfettiﬂlik denilen bir yap›. Bu da asl›nda bugün ‹spanya’daki
siyasi yap›lanmaya çok benzeyen bir yap›lanma.
“Vilayetler, iktisadi ve içtimai nedenlerle birleﬂtirilir”, Anayasa maddesi 24 ve bu umumi müfettiﬂler, birleﬂtirilen vilayetlerin umumi müfettiﬂleri
Gündüz F›nd›kç›o¤lu
9
Kuran Okay
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Burada tabii ilk savaﬂ ve 21 Anayasas› var. 21
Anayasas›, dünyan›n bence say›l› do¤rudan demokrasinin oldu¤u anayasalar›ndan bir tanesidir. Burada ﬂöyle bir olay oluyor: ‹ttihat ve Terakki yenildi mi; yenildi. Kurtuluﬂ hareketini, Türkiye’deki kurtuluﬂ hareketini kim yapt›? Erzurum
Kongresine kadar 400 yerel kongre yap›l›yor.
Bak›n, bu yerel kongreler iktidar yap›s› aç›s›ndan son derece önemli, çünkü yerel iktidar›n gücünü gösteriyor. Yani, Türkiye Cumhuriyetini kuracak olan Kurtuluﬂ Savaﬂ›n› yapan merkezi-askeri hareketlerin ötesinde, çok daha önceden
baﬂlam›ﬂ ademi merkezi kurtuluﬂ hareketleri var.
Milletin kay›ts›z
ﬂarts›z hâkimiyet
sa¤lamas›,
otomatik olarak
do¤rudan
demokrasinin
asl›nda dolays›z
ifadesidir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Kuran Okay
Türk Tarih Kurumu,
ideolojik olarak
öyle bir tarih yaratt›
ki, bu tarihin de
asl›nda Türklükle
‹slam aras›nda
hiçbir alakas›
yoktur.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
10
hem koordinasyon, hem de vesayet makam›
olarak iﬂ görüyor. Burada asl›nda çok net bir ﬂekilde, 1921’de bir eyalet sistemi kuruluyor. Neden bu eyalet sistemi kurulmak ihtiyac›nda?
Çünkü, do¤rudan demokrasi var. Bak›n, kurtuluﬂu sa¤layanlar yerel iktidarlar, yerel iktidarlar
merkezi iktidardan daha kuvvetliler ve bunun için
federatif bir yap›ya, tam federatif olmamakla birlikte federatif bir yap›ya giden devletin siyasi ﬂekilleniﬂini, organik yap›s›n› bu ﬂekilde belirliyorlar. Yerel iktidarlar hiçbir zaman için zaten kendi
iktidarlar›n› merkeze vermiyor. Merkeze gönderdikleri bütün milletvekilleri, her ne kadar anayasan›n içinde milletvekilleri temsili demokrasinin
unsuruymuﬂ gibi ki, bu 76’dan kalma arkaik bir
ﬂey, “kendi geldikleri bölgeyi temsil etmiyorlar”
diyorlar, ama kendi geldikleri bölgeyi temsil ediyor bütün hepsi. Çünkü vekilleri onlar seçiyorlar,
yani bir kabine yok art›k burada. Burada vekiller
Meclise karﬂ› sorumlu. Vekillerin Meclise karﬂ›
sorumlu olmas›, do¤rudan demokrasinin çok tipik göstergelerinden bir tanesi. Onun için, ne kadar yerel kuvvetliyse, o kadar do¤rudan demokrasiye gidersiniz. Ne kadar yerel zay›flar, merkezi idare kuvvetlenir, o kadar temsili demokrasiye
gidersiniz.
21’den sonra bir 23 de¤iﬂikli¤i var. Burada ilk defa olarak devletin ﬂekli giriyor, cumhuriyet oluyor,
yani 24 Anayasas›'ndan önce. Yaln›z, hâlâ devletin dini ‹slam olarak devam ediyor. 24 Anayasas›'na geldi¤imiz zaman, 21 Anayasas›'nda
merkez zay›f, de¤il mi? Lozan Anlaﬂmas›'n› yapabilmek için Meclisi iptal ediyorlar. Yeni Meclis
oluﬂtu¤u zaman, bunda Mustafa Kemal çok etkin. Yaln›z, burada Mustafa Kemal gayri meﬂru
de¤il. Meﬂruiyet aç›s›ndan bakt›¤›m›z zaman,
meﬂruiyetin 3 tane kayna¤› var. Bunlardan bir tanesi gelenek, burada bir gelenek kopuﬂundan
bahsediyoruz. ‹kincisi, hukuk düzenidir. Hukuk
düzeni var m›; o da yok. Üçüncüsü de karizmatik liderlik. Burada Mustafa Kemal’in hakk›n› teslim etmek gerekiyor. Mustafa Kemal, karizmatik
bir lider olarak meﬂruiyeti sa¤l›yor. Çünkü, Türkiye Cumhuriyeti'nin bütün meﬂruiyeti 24 Anayasas›'ndan kaynaklan›r, onun meﬂruiyetinin kayna¤› da Mustafa Kemal’dir. Onun için, bugün
Mustafa Kemal’e herhangi bir ﬂey söylemek çok
ciddi oranda Türkiye Cumhuriyetinin asl›nda
meﬂruiyetini sorgulamak demektir.
24 Anayasas› ile birlikte art›k merkezi devletimiz
var. Yerel iktidarlar› art›k yenmiﬂ bir merkezi iktidar var. Yaln›z, burada iki nokta önemli; bunlardan bir tanesi 28 ve 28 öncesinde yap›lm›ﬂ olan
kanunlar, bir de 37. 28, çok ciddi bir laiklik getiriyor ve 28 öncesinde 61 Anayasam›z›n arkas›na
derpiﬂ edilmiﬂ olan Devrim Kanunlar› var ya, o
Devrim Kanunlar› ç›kart›l›yor. Böylece millet fikri
etraf›nda ‹slamiyet’le Türklü¤ün iliﬂkisi kesilmeye çal›ﬂ›l›yor, her türlü kurumun içerisinde.
Türkiye Cumhuriyeti’nin anayasalar› derseniz,
cumhuriyet anayasalar›, 1. cumhuriyet 21, 2.
cumhuriyet 24, 3. cumhuriyet 28, 4. cumhuriyet
37, 5. cumhuriyet 60 olarak belirlenebilir
37’deki de¤iﬂiklikler, CHP’nin 6 okunun anayasaya girmesidir ve devrimci bir tutumdur, Sovyetler Birli¤i Anayasas›'ndan sonraki, asl›nda
yaln›z o da de¤il, varolan bir anayasan›n sonradan ideolojik hale dönüﬂtürüldü¤ü tek anayasad›r, bütün anayasa tarihi içerisinde, baﬂka bir tane daha anayasa yok böyle. Çünkü, devletin
önemli unsurlar›ndan biri olan milletin ne olaca¤›n› ve devletin bu milleti yaratmak için neler
yapmas› gerekti¤ini ilk defa olarak 37 y›l›nda koyuyoruz. Çünkü, 28 sekülerli¤i getiriyor, milletin
Müslüman niteli¤ini bir kenara b›rak›yor. Ama,
37, yeni bir millet inﬂas›. Orada da Atatürk milliyetçili¤i dedi¤imiz bir kavram var. Atatürk milliyetçili¤i enteresan bir ﬂekilde etnik milliyetçilik,
muhafazakâr milliyetçilikten farkl›. Yani,
1970’lerde getirilen bir muhafazakâr milliyetçilik
kavram› var ve onun içerisine din unsuru vesaire koyuyor.
Atatürk milliyetçili¤i etnisiteye dayal›, düﬂünce
de ﬂu: Diyorlar ki, “Art›k biz bir defa ‹slam’la
Türklük aras›ndaki ba¤› kopartt›k 28 de¤iﬂiklikleriyle. Arkas›ndan Türk Tarih Kurumunu kurduk.
Türk Tarih Kurumu, ideolojik olarak öyle bir tarih
yaratt› ki, bu tarihin de asl›nda Türklükle ‹slam
aras›nda hiçbir alakas› yoktur. Ama, moderniteyle son derece yak›ndan iliﬂkilidir. O zaman art›k
biz, toplumu ideolojik olarak ﬂekillendirmek noktas›na geldik. Onun için, anayasay› da toplumu
ﬂekillendirecek ﬂekilde bir de¤iﬂikli¤e u¤ratmam›z laz›m. Bunun için bunun içerisinde bu unsurlar› ekliyoruz.”
Art›k merkez, kendisine millet yarat›yor, yani varolan milletin devleti olmaktan ç›k›yor ve devlet,
kendisine insan unsuru olan milleti, yani Türk
Milletini yaratacak. Neydi, Türklü¤ün baﬂ› nereden ç›km›ﬂt›; 1876 Anayasas›nda Türklük ortaya
ç›km›ﬂt›. Ondan sonra Türkçülük hareketi olarak
geliﬂmiﬂti, yani önce 1908’den sonra, 1914’ten
sonra Türklük, Türkçülük haline dönüﬂüyor ve
ondan sonra art›k bir Türk Milleti oluﬂturulmas›
gerekiyor. Asl›nda 24 Anayasas›, Türk Milleti
oluﬂturmaya hedeflemiﬂ vaziyette. Ama, Türk
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Mübadele ilginç bir örnektir asl›nda. Türkçe konuﬂan, ama H›ristiyan Rum
olanlar›n Rum olarak kabul edildi¤i, tam tersine,
dilin de¤il, dinin önemli oldu¤u bir mübadeledir
o. Burada din kurucu ö¤e olarak ortaya ç›kar.
Dil, baya¤› önemli bir unsur olarak daha önce
karﬂ›m›za ç›km›ﬂt› milletin kurulmas›nda. Halbuki burada dinin üzerinden kurulmuﬂtur millet.
kuran okay- Evet, bu dedi¤in do¤ru. Zaten çeliﬂki buradan ç›k›yor ve bu halledilememiﬂ olan
noktas›d›r, bugüne kadar da halledilememiﬂ
olan nokta oradan kaynaklan›r. Çünkü, Türklük
dedi¤imiz zaman, ‹slam’dan hiçbir zaman için
ay›ramamam›z›n en önemli nedenlerinden bir
tanesi, mübadeledir, hatta mübadelenin de sonras›nda, Birinci Dünya Savaﬂ›'ndan sonra
1950’lerin ortas›na kadar Yugoslavya’dan Türkiye’ye gelmiﬂ olan göçmenlerdir; Bulgaristan’dan, Yunanistan’dan gelen göçmenlerdir.
Dolay›s›yla her ne kadar Kemalistler, din unsurundan, Müslümanl›k unsurundan Türkleri ay›rmaya çal›ﬂm›ﬂ olsalar da, bunu baﬂaramam›ﬂlard›r, zaten Demokrat Parti’nin seçim bildirgesi,
yani seçim slogan› çok enteresand›r: “Yeter, söz
milletindir.” Burada ﬂunu söylüyor asl›nda Demokrat Parti: Diyor ki, “sen beni ‹slami unsurlar›mdan ayr› bir millet olarak tan›ml›yorsun. Dur
art›k. Ben millet olarak konuﬂmaya baﬂl›yorum
ve ben Müslüman›m.”
Zaten Fuat Köprülü’nün as›l problemi burada ç›k›yor, çünkü Fuat Köprülü, Türkiye’de kültürel ve
heteredoks bir ‹slam oldu¤u hayali içerisinde.
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Mesela, Durmuﬂ Hocao¤lu gibi enteresan bir figür var ve bu resmen Türkiye’nin milli camisinden bahsediyor. Sekülarizm
kaynakl› bir fikirdir, ama MHP saflar›nda dahi yer
bulamam›ﬂt›r.
kuran okay- Asl›nda bugünkü MHP’nin içerisindeki iki kanat bunu zaten gösterir. MHP’nin iki tane amblemi vard›r; bunlardan bir tanesi 3 hilaldir, bir tanesi bozkurttur. 3 hilal ‹slam’la ba¤lant›l› Müslümanl›¤› simgeler, bozkurt ise tamam›yla ›rki Türklü¤ü simgeler. Türkiye’de zaten kelimelere konulamam›ﬂ, bence analiz de yeteri kadar edilememiﬂ olan nokta buras›; Türk milliyetçili¤inin içerisinde ne kadar ‹slam boyutu var, ne
kadar ‹slam boyutu yok? Fakat, 50’de Fuat Köprülü’nün Türkçülü¤üyle, yani ‹slam’› kabul eden
Bu, ﬂu aç›dan önemli: Bugüne geldi¤imiz zaman, o zamanki ‹slam’la bu zamanki ‹slam aras›nda da fark olacak.
Buradan asl›nda Türkiye’nin ﬂu andaki ‹slami
problemine gelece¤iz. Bugün Türkiye’deki ‹slam
anlay›ﬂ›, çok ciddi olarak Kürtler taraf›ndan belirlenmiﬂ bir ‹slam anlay›ﬂ› ve ﬁafii bir ‹slam anlay›ﬂ›. Hanefi’nin ‹slam anlay›ﬂ›nda ak›l var, yani
ona ‹slami terminoloji içerisinde “rey” diyorlar ve
rey öyle bir noktaya geliyor ki, ayetleri günün
ﬂartlar›na göre yorumlamak mecburiyetinde kald›¤›n›z zaman, yaz›lan› de¤il, akl›n›z›n söyledi¤ini uygulaman›z laz›m. Bu, ﬂu demek: Kur’an-›
Kerim’i bile asl›nda ayette kelime itibariyle o yaz›lm›ﬂ olmas›na ra¤men, saymayacaks›n›z demek, bu çok önemli bir fark asl›nda. ﬁafilik ise,
bütün Sünni inan›ﬂlar içerisinde Hanefilikten
sonra en fazla reyi kullan›r, ama hukuk bulma
aç›s›ndan meseleye bakt›¤›m›z zaman, asr› saadete çok daha fazla referans vermektedir.
Türkiye’deki Kürtler, Türklerden çok daha fazla
dinlerine sahiptirler ve Kürtler ﬁafii’dirler. ﬁafii olmalar›, bugünkü Kürtlerin yaﬂad›¤› yerlerde
medreselerin hâlâ varl›¤›n› sürdürmesiyle çok
rahatl›kla anlaﬂ›labilir. Bugün bak›yoruz, bir sürü
insan›n; mesela Mehmet Ayd›n gibi, bakanl›k
yapm›ﬂ, hatta ‹ngiltere’de felsefe doktoras› yapm›ﬂ olan birinin ç›km›ﬂ oldu¤u yer medrese. Bu
medreselerde tamam›yla asl›nda Selçuklu döneminde Nizamülmülk’ün oluﬂturmuﬂ oldu¤u Nizamiye medreselerinin bizim Kürt bölgelerinde kalmas›d›r. Dolay›s›yla bizim Kürt bölgelerindeki dini kurumlar›m›z›n hepsi ﬁafii anlay›ﬂ› içerisindedir ve dikkat edersek, son dönemde ‹slamc› olarak bilinenlerin içerisinde a¤›rl›k Kürtlerdedir; yani Ali Bulaç’t›r, Mehmet Metiner’dir. Ki bunlar›n
hepsi asr› saadet, çok hukukluluk tart›ﬂmalar›n›
gündeme getirmiﬂ olan kiﬂilerdir.
Bu Türkiye’de ﬂöyle bir olay› da neticelendirmiﬂtir: Türklerin asl›nda mensup olmuﬂ olduklar› ‹slamiyet’in Hanefi anlay›ﬂ›, yaln›zca ibadet k›sm›na kapal› kalm›ﬂt›r, f›k›h aç›s›ndan Hanefiler, bütün anlay›ﬂlar›n› kaybetmiﬂlerdir, Kürtlerden kaynaklanm›ﬂ olan bu ﬁafii anlay›ﬂ›n içerisine girmiﬂlerdir. Türkiye’deki ‹slam’da problemlerden
bir tanesi de bu, bunun da çözümlenebilmesi la-
Kuran Okay
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
‹slam ve türklük
bir Türkçülük anlay›ﬂ›yla devletin tarif etmiﬂ oldu¤u millet kavram›na ayk›r› bir politika güdülüyor
ve “yeter, söz milletindir” deniyor. O zaman ortaya ne ç›k›yor, biliyor musunuz? O zaman ortaya
çok ciddi, Fuat Köprülü’nün hayalinden bile geçirmemiﬂ oldu¤u, Türklü¤ün içerisindeki ‹slam’›n
Ortodoks ‹slam oldu¤u ortaya ç›k›yor.
Fuat Köprülü’nün
Türkçülü¤üyle,
devletin tarif etmiﬂ
oldu¤u millet
kavram›na ayk›r› bir
politika güdülüyor
ve “yeter, söz
milletindir” deniyor.
11
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Milletinin içerisinde neyi görmek istemiyorlar;
Müslüman unsurunu görmek istemiyorlar. Ama
sonras› geliﬂmeler ilginçtir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Gündüz F›nd›kç›o¤lu
Anayasa'n›n
eklerinin
anayasadan çok
daha önemli
oldu¤unu
söylüyoruz.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
12
z›m ve bunun bugün Hanefi f›kh›n› savunan ve
bunu popülerleﬂtirmesi gereken din adamlar›na
ihtiyaç vard›r bana göre.
ilker aktükün- 1960 Anayasas›’na gelirsek, di¤erlerinden ne fark› var?
kuran okay- Yine ﬂaﬂ›rt›c› bir ﬂey olabilir, ama
anayasal hukuk dedi¤imiz zaman, asl›nda anayasa, Siyasi Partiler Kanunu, Seçim Kanunu ve
Meclis içtüzü¤ünden oluﬂuyor anayasal hukuk
dedi¤imiz ﬂey. 60, bizim en özgürlükçü anayasam›z, de¤il mi; hep öyle alg›l›yoruz. Peki, 60’›n Siyasi Partiler Kanunu'na girdi¤imiz zaman neyi
görüyoruz, size özetleyeyim: Milli devlet niteli¤inin korunmas›, madde 86: “Manda isteyen parti
kurulamaz. Ülke bütünlü¤ünü bozma amac› güden parti kurulamaz.” 60 Anayasas›'n›n Siyasi
Partiler Yasas›. Bu onun ekidir ve bu 60 Anayasas›'n›n asl›nda uygulanmas›d›r; siyasi belge oldu¤u zaman, siyasi belgenin uygulanmas›d›r. O
zaman ne dedik; iki tane maddeyi söyledik.
Manda yok, manday› kimse savunamaz, yasak.
Ülke bütünlü¤ünü bozacak bir ﬂeyi insanlar söyleyemez, bitti. Üniter devletin aleyhine bir ﬂey ç›kamaz, yani federasyon falan, yok böyle bir ﬂey.
gündüz f›nd›kç›o¤lu- Anayasa'n›n eklerinin anayasadan çok daha önemli oldu¤unu uygulamada söylüyoruz.
kuran okay- Evet, aynen öyle. 89.maddesi, “
Hiçbir parti az›nl›k oldu¤unu ileri süremez. Dolay›s›yla dini, ›rki ve dil aç›s›ndan Türk dili ve kültüründen gayr›s› milli bütünlü¤e zarar verdi¤inden dolay› bunlar› savunan hiçbir parti olamaz.
Böyle veya ›rk esas›na dayanan bir parti kurulamaz.” Bak›n, korkular›n neler oldu¤unu görüyoruz ﬂimdi burada, bugüne yans›yacak olan korkular ortaya ç›k›yor. Bunlar neydi; milli devlet niteli¤inin korunmas›yd›. Bir de laik devlet niteli¤i
ve Atatürk devrimcili¤inin korunmas›: “Halifelik
istenemez. Devletin temel düzeni dini esasa
oturtulamaz, din istismar edilemez. Din, mez-
hep, tarikat esas›na dayal› parti kurulamaz. Partiler dini tören düzenleyemez, devrim kanunlar›na ayk›r› amaç güdemezler. Diyanet ‹ﬂleri Baﬂkanl›¤›’na karﬂ› ç›k›lamaz, çünkü Diyanetin amac›, Atatürk devrimlerini hayata geçirmektir. Atatürk’ün ﬂahsiyet ve hat›ras›n› küçük düﬂüremezler.” Bir de, demokratik düzenin meﬂruluk ve temelinin korunmas›yla ilgili birtak›m maddeler daha var. Ondan sonra, as›l ﬂimdi bir ﬂey daha
söyleyece¤im: Bir de genel yasaklar var. Genel
yasaklar ne? “Genel ahlaka ayk›r› amaç güdemezler”, “Komünist, anarﬂist, faﬂist, nasyonal
sosyalist ad›yla parti kurulamaz.” Burada ortaya
ç›kan yap›, çok net bir ﬂekilde 1. Kürt milliyetçili¤inin ortaya ç›kmas›n› istemiyorlar. 2. Türk Milleti içerisindeki ‹slam’›n ortaya ç›kmas›n› istemiyorlar, çok net.
1. Di¤er anayasan›n unsurlar› var ya, özgürlükler falan; aynen 1908 Anayasa de¤iﬂikli¤inde oldu¤u gibi, yürütmeyi zay›flatt› o hürriyetler ve
onun üzerine yürütmenin kuvvetlendirilmesi için
71’de bunlar›n hepsi tekrar de¤iﬂtirildi. Ben burada keseyim, çünkü ben “hikayeyi” asl›nda sizlere kendime göre özetledim. Yani, bu tart›ﬂma
e¤er yap›lacaksa, bu resmin içerisinde asl›nda
düﬂünmek laz›m diye düﬂünüyorum. Bu resim
do¤ru olmayabilir, ama benim görmüﬂ oldu¤um
resim, böyle bir resim.
ilker aktükün- Hepinize çok teﬂekkür ederiz.
II. Meﬂrutiyet’in en temel nedenlerinden biri
Abdülhamit’e karﬂ› verilen asker kökenli tepki
Nevin Ateﬂ- Sizin de söyledi¤iniz gibi 1908’in
100. y›ldönümündeyiz. Asl›nda I. Meﬂrutiyet tarihi itibariyle düﬂünecek olursak, yani 1876 Kanuni Esasi’den bakt›¤›m›z zaman, ilk anayasa ilan›n›n üzerinden 100 y›l› aﬂan bir süre geçti. Ben
1908’i, 1876’da yürürlü¤e giren ve k›sa bir süre
sonra özellikle de Osmanl›-Rus Savaﬂ›n›n etkisiyle Abdülhamit taraf›ndan yürürlükten kald›r›lan Kanuni Esasi’nin, yaklaﬂ›k 31 y›l sonra, 23
Temmuz 1908’de yeniden yürürlü¤e konmas›
olarak de¤erlendiriyorum. Yani bana göre, 1908
bir devrim de¤il, 1876’daki Kanuni Esasi’nin yeniden yürürlü¤e konmas› olay›d›r ve ne derece
"devrim" say›labilece¤i tart›ﬂmal›d›r.
1876 tarihli Kanuni Esasi’nin içeri¤ini ve ilan koﬂullar›n› özellikle anayasa hukukçular› çok farkl›
de¤erlendirmekteler. Genel olarak iki e¤ilim var:
Bunlardan biri 1876 tarihli Kanuni Esasi’yi padiﬂah›n tek tarafl› bir ferman›, olarak de¤erlendiriyor. Di¤er görüﬂ ise bunun asl›nda klasik anayasa anlay›ﬂ› içerisinde geliﬂen bir olgu oldu¤undan söz etmektedir. Bu tart›ﬂmalara bir hukukçu
olmad›¤›m için girmiyorum, ancak ﬂu kadar›n›
söyleyebilirim: 1876’n›n içeri¤ine bakt›¤›m›z zaman, meﬂruti bir monarﬂiye gidiﬂ, mutlak›yetten
bir ç›k›ﬂ söz konusu. Ama meﬂruti monarﬂinin
savunmas› gereken birçok sorunlar› var. Çünkü
1908’de yeniden yürürlü¤e konulduktan sonra
1909’da yani 31 Mart Vakas›’ndan sonra yap›lan
tadilatlara bakt›¤›m›z zaman; o tadilatlarla, 1876
ve 1908’de yürürlü¤e giren metinler aras›nda
ﬂöyle bir fark ortaya ç›kmaktad›r. Bir hukukçu olmad›¤›m›n yeniden alt›n› çizmek istiyorum, ama
benim aç›mdan temel fark ﬂu: 1876 ve 1908’de
tekrar yürürlü¤e girdi¤i tarih itibariyle padiﬂah›n
tek tarafl› bir berat ya da anayasa niteli¤i olma-
s›ndan yola ç›karak daha çok padiﬂah›n hak ve
yetkilerinin k›s›tlanmas›, ancak Abdülhamit örne¤ini düﬂündü¤ümüz zaman bu hak ve yetkilerin de baya¤› iyi korundu¤u bir metin karﬂ›m›za
ç›kmakta. Ancak 1909 tadilatlar›na bakt›¤›m›z
zaman orada ciddi bir de¤iﬂikli¤in oldu¤unu, tebaan›n da birtak›m hak ve yetkilerinin oldu¤una
iliﬂkin tadilatlar› görürüz.
“1908’in yeniden yürürlü¤e girdi¤i konusundaki
fikriniz nereden kaynaklan›yor?” derseniz; Abdülhamit Kanuni Esasi’yi 1877’de yürürlükten
kald›r›lm›ﬂt›r; ama yürürlükten kald›rd›¤› dönemden sonraki geliﬂmelere bakt›¤›m›z zaman, Abdülhamit asl›nda yapt›¤› bütün tasarruflarda
anayasan›n s›n›rlar› içerisinde hareket etmiﬂtir.
Mesela bak›n›z, her y›l düzenlenen salnamelerin
baﬂ›nda Kanuni Esasi yeniden öncelikle dile getirilir. Ayanlar atanmaya devam eder. Yani Abdülhamit Anayasay› yürürlükten çekmiﬂtir ama
kendi tasarruflar›nda bile Kanuni Esasi’ye uygun
bir davran›ﬂ içerisindedir.
‹ktisat Dergisi- 1908 söz konusu oldu¤unda tart›ﬂ›lan bir di¤er konuda iki hürriyet ilan›n›n bulunmas›; ‹ttihat Terakki’nin de etkisiyle 23 Temmuzda al›nan bir hürriyet var ve hemen bir gün sonra Abdülhamit’in verdi¤i bir hürriyet var. ‹ttihat ve
Terakki’nin rolünü nas›l de¤erlendiriyorsunuz?
Nevin Ateﬂ- Tabii ﬂunu da söylemek laz›m; her
ne kadar geliﬂmeyi bu biçimde de¤erlendiriyorsam da, 19. yüzy›l için ‹lber Ortayl›, ‹mparatorlu¤un en uzun yüzy›l› tan›mlamas›n› yapar. Gerçekten de bu çok do¤ru bir saptamad›r. Uzun
yüzy›l›n sonlar›nda yer alan II. Meﬂrutiyet’i, rahmetli Tar›k Zafer Tunaya hocam›z Türk siyasi
yaﬂam›n›n siyasi laboratuar› olarak de¤erlendiriyordu. ‹ttihat Terakki’nin rolü bu anlamda önemli bir geliﬂmedir. Çünkü 100 y›ll›k süre içerisinde
bakt›¤›m›z zaman özellikle günümüz aç›s›ndan
geriye bakt›¤›m›z zaman ittihatç›l›k anlam›nda
dile getirirsek siyasi bir üslubun Cumhuriyet Türkiye’sine tevarüs etti¤ini görürüz. Örne¤in kimi
güncel siyasi geliﬂmelerde ittihatç›l›k söylemi s›k
s›k dile getirilir ve do¤rudur. Yani böyle bir tevarüs var. Ancak ﬂunu da eklemek laz›m ki, bu gerçek olmakla beraber çok ciddi birtak›m da de¤iﬂiklikler olmuﬂtur. Yaﬂan›lan gerçekler de, tecrübeler de onu göstermektedir. Bir kere çok uluslu
Nevin Ateﬂ
Abdülhamit
Anayasay›
yürürlükten
çekmiﬂtir ama
kendi
tasarruflar›nda bile
Kanuni Esasi’ye
uygun bir davran›ﬂ
içerisindedir.
13
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
‹ktisat Dergisi- 1908 hareketinin 100. y›l›nday›z.
1908 ile ilgili, içinde bulundu¤umuz sene, birçok
toplant›, panel ve sempozyum yap›ld›; 1908’in
tarihsel önemine iliﬂkin çok ﬂey söylendi. ﬁimdi
isterseniz en çok tart›ﬂ›lan konulardan birinden
baﬂlayal›m: 1908 olaylar› Türk tarih yaz›m› aç›s›ndan ne anlam ifade ediyor? Bir devrim mi?
Osmanl›n›n toplumsal evriminde bir kopuﬂ mu?
Yoksa sadece I. Meﬂrutiyet’te ilan edilmiﬂ olan
Anayasa’n›n yeniden Abdülhamit Döneminde
yürürlü¤e konmas› m›?
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
SÖYLEﬁ‹
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
bir imparatorluktan bir ulus devlete, cumhuriyete
geçiﬂ süreci gerçekleﬂtirilmiﬂtir. Bu anlamda bir
kopuﬂ söz konusudur ancak süreklili¤i de göz
ard› edemeyiz.
II. Meﬂrutiyet
yeniden ilan
edildi¤inde, o k›sa
süre içerisinde
müthiﬂ bir hürriyet
ortam› yaﬂ›yor
insanlar.
14
‹ktisat Dergisi- Evet, imparatorluktan cumhuriyete bir geçiﬂ sürecinin baﬂlad›¤›n› en az›ndan bugünden bakt›¤›m›zda söyleyebiliyoruz. Ama
özellikle 1908’in ilk dönemine bakt›¤›m›zda, 31
Mart’a kadarki olan döneme bakt›¤›m›zda iki ﬂey
dikkati çekiyor. Bir tanesi belli ki toplumda o güne kadar mayalanan bir süreç var. O güne kadar
örgütlenmenin tamamen yasak oldu¤u bir toplumda hemen hemen her alanda cemiyetler,
dernekler, aç›lmaya baﬂlan›yor. Ayn› ﬂekilde bir
yay›n patlamas› da yaﬂan›yor.
Nevin Ateﬂ- Özellikle de II. Meﬂrutiyet yeniden
ilan edildi¤inde, o k›sa süre içerisinde müthiﬂ bir
hürriyet ortam› yaﬂ›yor insanlar. Zaten II. Meﬂrutiyet’in yürürlü¤e girmesinin en temel nedenlerinden biri Abdülhamit’in istibdad›na karﬂ›, asker
kökenli bir tepkinin, Manast›r ve Selanik’te geliﬂmesidir. Asl›nda ‹stanbul, Manast›r ve Selanik’te
geliﬂen olaylardan genel olarak bihaberdi ama
Manast›r ve Selanik’teki olaylar bir noktada Abdülhamit’i anayasay› yeniden yürürlü¤e koymas›
hususunda zorlad›. Yine Frans›z Devrimi’nin,
hepimizin bildi¤i özgürlük, eﬂitlik ve kardeﬂlik
söylemlerinin, ﬂiarlar›n›n yan›na biraz daha yerli, belki biraz daha bizden -hani günümüz anlam›nda bir sosyal adalet elbette de¤il ama- bir
adalet ilkesinin de eklenmesi manidard›r. Sanki
bu adalet kavram›, özgürlük ve eﬂitlik gibi daha
radikal söylemleri biraz daha dengelemek ve
toplumsal bir meﬂruiyet yaratma çabas› olarak
da yorumlanabilir.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
‹ktisat Dergisi- Anayasa’n›n ilan›ndan sonra
adalet kavram›n›n da ön plana ç›kt›¤› bu dönemde, k›sa süreli de olsa bir etnik bar›ﬂtan söz edebiliriz san›r›m. Yani o dönemin meﬂhur foto¤raflar›na bak›ld›¤› zaman bir Hristiyan, Yahudi,
Müslüman din adamlar›n› genelde ayn› kare
içinde görebiliyoruz.
Nevin Ateﬂ- Evet, bir aradalar ve üstelik kad›nlar
bile bu özgürlük ortam›ndan çok büyük beklentiler içerisindeler. Düﬂünebiliyor musunuz, insanlar bu özgürlük ortam›ndan o kadar heyecana
kap›l›yorlar ki, özgürlük ve eﬂitlikle “iﬂe gitmek istemiyorum” deyip iﬂe gitmeyebiliyorlar. K›sa bir
süre sonra ‹ttihat Terakki Cemiyeti, düzeni yeniden sa¤lamak için, “herkes iﬂlerine dönsün” benzeri birtak›m beyannameler yay›nlamaya baﬂlam›ﬂt›. Çünkü insanlar›n, büyük ço¤unlu¤u Abdülhamit’e karﬂ› kendilerini bir zafer kazanm›ﬂ
olarak görüyorlard›. Ancak hemen sonraki geliﬂmelere bakt›¤›m›z zaman Abdülhamit’le bir uzlaﬂma ya da konsensüs oluﬂturulur ve ‹ttihat Terakki bu dönemde, sonradan piﬂman olsa da, bir
denetleyici hükümet olarak pozisyon al›r. Zaten
bu durum ‹ttihat Terakki kadrolar›n›n kendi söylemlerinde ve an›lar›nda da dile getirilecektir.
‹ktisat Dergisi- Bizim tarih yaz›m›nda genelde
hani biraz içe kapanmam›z›n da etkisiyle 1908
hareketinin daha çok içsel dinamikleri üzerinde
durulur. Oysa 1908 asl›nda Avrupa’dan do¤uya
do¤ru kaym›ﬂ uluslararas› bir dalgan›n da içinde.
1905 Rus Devrimi, yine 1907’de ‹ran’da bir meﬂrutiyetin ilan edilme süreci var.
Nevin Ateﬂ- Çok do¤ru ve gerçek bir saptama.
Asl›nda bu toplumlarda, bu süreçleri haz›rlayan
insanlar zaten bat›l› düﬂüncede, birço¤u bat›da
yaﬂayan ya da ülkedeki bat› tipi kurumlarda bat›l› felsefe ve siyaset alanlar›nda büyüyen ya da
yetiﬂen insanlar.
‹kktisat Dergisi- Nitekim hepsinde de ortak olarak
Frans›z Devrimi’nin kavramlar›n›, hedeflerini al›p
kendi toplumlar›na uygulama biçiminde olmuﬂ.
Nevin Ateﬂ- Evet, bu durum büyük oranda cumhuriyetle de devam eder. Yani her ne kadar ulusal mücadele döneminde birincil elden Sovyetler
Birli¤i’nin deste¤i varsa da ve bu Türkiye’yi çok
uzun bir dönem taﬂ›m›ﬂ olsa da dipnotumuzun
Frans›z ya da Frans›z Devrimi olmas›n›n nedeni
bu insanlar›n o iklim içerisinde büyümesinden
kaynaklanan bir ﬂey.
‹ktisat Dergisi- Cumhuriyetin ilan› sonras›nda
1930’lara kadar kutlanan bir Hürriyet Bayram›
var. Yani 1908, 1930’lara kadar kutlan›yor ve ilginçtir ki 1923’te Cumhuriyet ilan edildikten sonra o zamanki rejim birçok konuda çok radikal kararlar alsa da, Hürriyet Bayram›n› öyle hemen bir
yasaklama yerine, giderek bir unutturmaya çal›ﬂan görüntüsü var. 1923 sonras›ndaki rejimin
1908’e bak›ﬂ› neydi?
Nevin Ateﬂ- Onlar nas›l görüyor tam olarak bilemiyoruz tabii, ama onlar›n nas›l gördü¤ünü hayata geçirdiklerinden yola ç›karak bir biçimde
yorumlamak e¤ilimindeyiz. Oradan yola ç›karsak ﬂunu söyleyebilirim ancak: Öncelikle biliyorsunuz ki 20 Nisan 1924 Teﬂkilat› Esasiye’nin yürürlü¤e girdi¤i tarihe kadar 1876 tarihli Kanunu
Esasi I. TBMM'nin kabul etti¤i ilk anayasa olan
1921 tarihli Teﬂkilat› Esasiye’yle birlikte yürürlüktedir. Bunu bir biçimde hiç unutmamak gerekmektedir.
‹kinci olarak bakt›¤›m›z zaman cumhuriyete gi-
Bugün Türkiye’nin Cumhuriyet Tarihi ya da resmi ad›yla ‹nk›lap Tarihi ö¤rencisine Güneﬂ-Dil
Teorisi’nin o dönemki meﬂrulu¤unu anlatmakta
zorluk çekiyorsunuz. Ama o günün koﬂullar› içerisinde, Cumhuriyet Türkiyesi kendi varl›¤›n› o
reddiye üzerine kurmuﬂtur. Zaten o yüzden Orta
Asya ile Etiler ile ya da Sümerler ile organik bir
ba¤ kurma çabas› içerisindedir. Çünkü yeni rejimin bütün varl›¤›n›n ve süreklili¤inin en önemli
k›r›lma noktas› siyasi rejimdir. Meﬂrutiyetten, yani meﬂruti monarﬂiden cumhuriyet rejimine geçilmiﬂtir.
‹ttihat Terakki mensuplar›n›n bütün siyasal rejime iliﬂkin hedefleri, “bu devlet nas›l kurtulur?”
sorusuna verdikleri yan›t, iktidar›n ya da daha
do¤rusu padiﬂah›n yetkilerini s›n›rlamaktan ibaretti - ki bu konuda san›yorum çok fazla ayr› düﬂünce yok-. Yetki s›n›rlamas› da bir meclis yoluyla yap›lacakt›. Bat›ya gittikleri zaman ya da ülkelerindeki bat› tarz› kurumlarda bunu hayata
geçirmeye çal›ﬂt›klar› zaman, o bat›n›n geliﬂmiﬂ
toplumsal ve siyasal kurumlar›ndan ciddi bir biçimde etkilenmiﬂlerdi. Ancak Bat›da hayran olduklar› bu sistemin ard›nda yatan ekonomik iliﬂkileri, geliﬂmenin nas›l oluﬂtu¤unu gözden kaç›rm›ﬂlard›. O yüzden de, ‹ttihat Terakki’nin ilk kadrolar›n›n kafalar›nda böyle bir cumhuriyet hedefi
oldu¤unu düﬂünmüyorum aç›kças›. Bu nedenle
Cumhuriyetin ilan› esas kopuﬂ noktas›n› simge-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
lemektedir bana göre.
‹ktisat Dergisi- Bu önemli noktan›n alt› çokça çizilir. ‹ttihat Terakki kadrolar›n›n temel düﬂüncelerinden en önemlisi devleti kurtarmak. Bat› karﬂ›s›nda gerileyen bir devlet var ve bu bat› karﬂ›s›nda gerileyen devleti nas›l kurtar›r›z temel soru
oluyor. Bu anlay›ﬂ, ‹ttihat Terakki sonras› siyaseti de etkileyen temel bir yaklaﬂ›m olmad› m›?
Bat›da burjuvazinin ve iﬂçi s›n›f›n›n devlete karﬂ›
yapt›¤› bir mücadele devrim süreçlerini belirledi.
Oysa 1908 ile baﬂlay›p devam eden süreçte
devletin alan›n›n s›n›rlanmas›ndan ziyade, devleti güçlü olarak nas›l kurtarabiliriz sorusunun ortaya ç›kt›¤› görülüyor. Bunu ﬂunun için soruyoruz, 1908, 1921, 1924, 1960, 1971, 1982 Anayasalar›n›n hepsinde de ordunun önemli bir rolü
var. Yani toplumdan ziyade ordunun bir rolü var.
Bu anayasalara karﬂ›laﬂt›rd›¤›m›z zaman, hani o
baﬂlang›çta var olan zihniyet ve yaratt›¤› gelenek aradan 100 y›l geçmesine ra¤men hâlâ devam m› ediyor?
Nevin Ateﬂ- Bu soruya cevap vermeden önce
e¤er izin verirseniz, tarihsel bir zemin üzerine
oturtmak aç›s›ndan, k›sa bir geriye dönüﬂ yapal›m. Birincisi, Türkiye’de yaﬂanan devrimin yukardan aﬂa¤› bir burjuva demokrasisi kurma süreci oldu¤unun alt›n› çizelim. Tarih içerisindeki
ulus devletlerin oluﬂma sürecine bakt›¤›m›z zaman, aﬂa¤›dan yukar›ya, maddi koﬂullar› oluﬂmuﬂ ulus devletini oluﬂturan bir orta s›n›f›n öncülü¤ündeki devrimler iﬂte ‹ngiliz Devrimi’dir, Frans›z Devrimi’dir, Amerikan Devrimi’dir. Türkiye bu
örne¤in d›ﬂ›ndad›r.
1908 ile baﬂlay›p
devam eden
süreçte devletin
alan›n›n
s›n›rlanmas›ndan
ziyade, devleti
güçlü olarak nas›l
kurtarabiliriz
sorusunun ortaya
ç›kt›¤› görülüyor.
15
Türkiye’de zaten Osmanl› ‹mparatorlu¤unun
üretim tarz›n›n ortaya ç›kard›¤› bir Bat› tipi bir s›n›f yap›s› yok. Evet, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
toplumsal yap›s›, üretim tarz› bat›da gördü¤ünüz
örneklerinde oldu¤u gibi bir orta s›n›f›n ortaya
ç›kmas›na izin vermemiﬂtir ama bu toplumsal
yap› asker-sivil bürokrat olarak adland›rabilece¤imiz bir baﬂka s›n›f› ortaya ç›kard›.
Asker-sivil bürokratlar›n ortaya ç›k›ﬂ› cumhuriyetle birlikte baﬂlayan bir süreç de¤ildir. ‹mparatorlu¤un bat›yla ilk karﬂ›laﬂmas› ya da bat›yla
karﬂ›laﬂt›¤›nda ilk hezimete u¤rad›¤› alanlar savaﬂ alanlar› olmuﬂtur. Zaten dikkat ederseniz imparatorlu¤un bat›l›laﬂma süreci içerisinde en
önemli gördü¤ü alan askeri okullard›r. Modernleﬂmenin ilk ad›m› askeri okullardaki ö¤rencilerin
yetiﬂtirilmesine iliﬂkindir. Bütün yenilik ve modernleﬂme geliﬂmeleri öncelikle bu okullar üzerinden ve bu okullardaki insanlarla beraber yürümüﬂtür. Bu anlamda asker-sivil bürokrat›n geliﬂi-
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
den süreç içerisinde, yani o ulusal mücadelenin
baﬂlang›ç ve geliﬂme safhalar› içerisine bakt›¤›n›z zaman ﬂunu net bir biçimde görmek mümkün. Cumhuriyetin kurucu kadrosuyla ‹ttihat Terakki Cemiyeti ya da partisinin ileri gelenlerini
do¤rudan özdeﬂleﬂtirmek mümkün de¤ildir. Ancak ciddi bir sürekli¤in ve bir tevarüsün oldu¤u
da kesindir. Yani bugün de siyasi üslup anlam›nda bunun varoldu¤unu çok rahatl›kla söyleyebilirim. Ancak siz de bilirsiniz ki dünya üzerindeki
tüm “devrim” dedi¤imiz dönemlere bakt›¤›m›z
zaman, bütün yeni rejimler kendilerini eski rejimin reddiyesi üzerine kurarlar ve orada da kopuﬂu gündeme getirirler. Halbuki diyalektik olarak
bunu size anlatmak zaten abesle iﬂtigaldir; ama
kopuﬂun yan›nda süreklilik her zaman söz konusudur. Yeni kurulan rejim, her zaman kendi meﬂruiyetini, eski rejimin reddi üzerine, kopuﬂu üzerine kurar ve süreklili¤i görmezden gelir. Ancak
1930’lu y›llarda baﬂlayan ‹smail Hakk› Uzunçarﬂ›l›, Fuat Köprülü gibi tarihçilerin yeni bir tarih yaz›m›yla birlikte, Osmanl› Devleti üzerine yazd›klar› kitaplarda, süreklili¤e vurgu yap›lmaya baﬂland›¤›n› görüyoruz.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Modernleﬂmenin ilk
ad›m› askeri
okullardaki
ö¤rencilerin
yetiﬂtirilmesine
iliﬂkindir.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
16
mi, imparatorluk sürecinden baﬂlam›ﬂt›r. Sözünü
etti¤imiz 1908 ve cumhuriyete geçiﬂ süreci içerisinde ortaya ç›kan sonuçlar da bu yap›ya uygun
olmuﬂtur. Yani bu ‹mparatorlu¤un ya da en az›ndan Cumhuriyetin tercihi de¤ildir; ‹mparatorlukta
baﬂlayan bir sürecin ortaya ç›kard›¤› bir s›n›fsal
yap›d›r. Bu s›n›fsal yap› da dedi¤im gibi bir tevarüsle cumhuriyetin içerisinde devam etmiﬂtir.
Ancak anayasalar ba¤lam›nda bakmam› istiyorsan›z, özellikle cumhuriyet dönemi içerisinde devam edersek 1921 Anayasas›’n›n -asl›nda hukukçular buna “Teﬂkilat› Esasiye benzeri Anayasa” derler, çünkü 23 esas maddeden ve bir de
geçici maddeyle 24 maddeden oluﬂmuﬂtur- iki
önemli aya¤› vard›r. Biri siyasi bir olayd›r, imparatorluktan cumhuriyete geçiﬂ sürecini oluﬂturmaktad›r. ‹kincisi de anayasa bizatihi Büyük Millet Meclisinin içerisinden ç›k›p gelmiﬂtir. Yani bizatihi Büyük Millet Meclisi anayasay› yapm›ﬂt›r.
Bu nedenle kendi dönemi içerisindeki kurtuluﬂ
hareketleriyle karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda önemli bir özelli¤i vard›r. Çünkü o kurtuluﬂ, yani savaﬂ dönemi
içerisinde bile hukukili¤inin ve meﬂrulu¤unun zeminini ortaya koymuﬂtur. Yani meﬂru bir zemin
üzerinde yürümeye çal›ﬂm›ﬂt›r. Bu anlamda o
metnin ortaya ç›kard›¤› yap› bir meclis hükümeti
yap›s›d›r. Belli ki geçici bir yap›d›r. Zaten Cumhuriyetin ilan›na iliﬂkin maddeler de bu geçici yap›n›n en önemli göstergelerinden biridir.
Ard›ndan 1924 Anayasas› gelir. 1921 Osmanl›Türk anayasac›l›¤›nda ciddi bir s›çramad›r ancak 1924 Cumhuriyetin ilan›yla beraber esas
olarak yürütmenin, daha kiﬂilikli ve tek baﬂ›na ortaya ç›kma sürecini hayata geçirecektir. Süreç
içerisinde de olsa bir demokratik yap›s› vard›r,
klasik anayasa anlay›ﬂ›n›n sistematikli¤ini taﬂ›r.
Ancak, günümüz dünyas›ndan bakt›¤›m›zda elbette bu anayasan›n demokratik, ço¤ulcu bir yap›s› oldu¤unu söylememiz mümkün de¤ildir. Ço¤unlukçu ve bütüncü bir anayasad›r. Yani iktidarlar›n çok da fazla ayr›ﬂmas›ndan yana de¤ildir. Her ne kadar bir kuvvetler ayr›l›¤›na gidiﬂ
varsa da. Ancak 1924’ün dünya konjonktürü
içinde var olan ülkelerin sahip olduklar› anayasalardan bakt›¤›n›z zaman da onlardan çok ayr›
düﬂmemektedir. Ama o günün dünyas›nda, plüralist bir yap›s› ve ayr›ﬂt›r›c›, paylaﬂ›mc› bir yap›s› yoktur.
‹ktisat Dergisi- Biraz evvel yapt›¤›n›z saptamalardan yola ç›karak, Türkiye’de yürürlü¤e giren
anayasalara bakt›¤›m›z zaman “‹ttihat Terakki”den baﬂlayarak bir gelenekten söz etmek
mümkün mü? Varolan anayasalar›n hepsi asl›n-
da bir tür toplum mühendisli¤ine soyunmuﬂ metinler olarak okunabilirler mi? Yeni bir toplum yaratma yolunda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun çok
etnili, çok kültürlü, çok dinli yap›s›ndan ulus devlete geçiﬂ var. Bu ulus devlete geçiﬂ s›ras›nda
yap›lan müdahaleleri ve ortaya konulan anayasalar›, sizin vurgulad›¤›n›z asker-sivil bürokrasi
diyebilece¤imiz grubun asl›nda, ço¤u tar›msal
nüfusa sahip olan, “köylü” bir toplumdan, sanayileﬂmiﬂ modern bir toplum ç›kartmaya yönelik
bir toplum mühendisli¤i çabas› olarak da okuyabilir miyiz? Zorlama bir yorum mu olur?
Nevin Ateﬂ- Çok da zorlama bir yorum olmayabilir. Çünkü özellikle 1908 gelene¤inden devam
edecek olursak, bunu hayata geçirenler bir biçimde Osmanl› ayd›nlanmas›n›n insanlar›d›rlar.
O gün için gerçekten halklar›na, toplumdaki tüm
bireylere içtenlikle ve duygusall›kla ba¤l› olduklar›n› görebilirsiniz. Ancak bir yandan da geçirdikleri dönüﬂüm, reformasyon süreçleriyle birlikte, o kendilerini duygusal olarak ba¤l› olduklar›n›
düﬂündükleri halkla ciddi bir yabanc›laﬂma sürecine gireceklerdir. Osmanl›’dan tevarüs eden
halk kitleleri, özellikle medreseyle olan iliﬂkiler
ba¤lam›nda, yukar›dan yap›lan dönüﬂümler giderek zaten o yabanc›laﬂman›n makas›n› daha
da açacakt›r. Bu çerçeve içerisinde ‹ttihatç›lar
her yeni reform ya da yenili¤i hayata geçirirken
toplumun yerleﬂik kurumlar›nda ister istemez
kendi anti-tezlerini de yaratacaklard›r ve sonuçta o yabanc›laﬂmayla birlikte, devleti kurtarmak
amac›nda olan bu genç insanlar birdenbire kendilerini böyle bir misyonla görevli addedeceklerdir. Yani belki de o dönemde baﬂlam›ﬂt›r cumhuriyete tevarüs eden e¤ilimlerden ya da siyasi üslup içerisinde sayaca¤›m›z varoluﬂ biçimlerinden
biri. Halk ne düﬂünürse düﬂünsün kendi do¤ru
bildi¤ini kabul ettirme e¤ilimi ve çabas› bu dönemde ortaya ç›km›ﬂt›r.
‹ktisat Dergisi- Burada belki baﬂka bir soru gündeme geliyor. Bu anlay›ﬂa bir gelenek gibi de
bakt›¤›m›zda, bu, günümüzde hala sürmekte midir? Cumhuriyet Halk Partisi’ni kuran kadrolar›n
büyük ço¤unlu¤u ulusal kurtuluﬂ mücadelesine
kat›lm›ﬂ olan kadrolar. Bu kadrolar ‹kinci Dünya
Savaﬂ›’n›n sonlar›na kadar yönetimde olan bir
kadro. Kendi aralar›nda uyuﬂmazl›klar, anlaﬂmazl›klar var ama sonuçta ‹kinci Dünya Savaﬂ›’n›n sonlar›na kadar bilfiil iktidardalar. ‹kinci
Dünya Savaﬂ› sonras› çok farkl› bir rejime geçiﬂ
sürecine bakt›¤›m›z zaman Demokrat Parti var.
Birçok siyaset bilimci bunu “Yeni Dönem” olarak
adland›rsa da asl›nda Demokrat Parti, Cumhuri-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
bakt›¤›m›zda ordunun hep bir biçimde Atatürk ilke ve ink›laplar›n›, demokratik yaﬂam›n sekteye
u¤ramas›n› ve bunlar›n yeniden hayata geçirilmesi ad›yla bir biçimde iktidara el koymas›n›
ama ne yaz›k ki görünen o ki demokratik bir rejimin hayata geçirilmesini sa¤lamak yerine ordunun meﬂruiyetini sa¤layan ya da militarizmin
meﬂruiyetini sa¤layan bir süreç içerisinde kald›k.
Bu da bizim bir gerçe¤imiz.
ﬁunu da görmek laz›m: Tarihsel süreç içerisindeki olaylar› daha net ve so¤ukkanl› bir biçimde
bakmak gerekiyorsa, 31 Mart’tan sonraki ‹ttihat
Terakki’nin toplant›s›nda Mustafa Kemal’in ordu
ve siyasetin ayr›lmas› konusundaki ›srar› 31
Mart tecrübesinden sonra hayata geçen bir ﬂeydir. Mustafa Kemal tarihi iyi okuyan bir devlet
adam›d›r. Kald› ki 5 Aral›k 1923’te örne¤in Meclis’ten bir kanun ç›kar. Bu kanun askeri mebuslara ait bir kanundur. Tabii bunun alt›nda farkl›
bir anlam vard›r. Yani tam da o tarihlerde bir muhalif parti, üstelik de Mustafa Kemal’e ra¤men
bir muhalif parti kartopu gibi büyümektedir. Bir
anlamda Mustafa Kemal’de kendi kontrolünü
sa¤lama konusunda o kanunla, o güne kadar
askerlik ve mebuslu¤u ayn› kimlikte taﬂ›yan insanlar›n ikisinden birini seçmesini isteyecektir.
‹ttihat Terakki’nin
toplant›s›nda
Mustafa Kemal’in
ordu ve siyasetin
ayr›lmas›
konusundaki ›srar›
31 Mart
tecrübesinden
sonra hayata
geçmiﬂtir.
17
ﬁunu söylemek laz›m ki, Türkiye o günden bu
güne toplumsal anlamda da, ekonomik anlamda
da, ba¤›ml›l›klar›m›za ra¤men, önemli dönüﬂümler geçirmiﬂtir. Ancak siyasal anlamda bu dönüﬂümleri demokratik bir hale getiremedi¤imiz çok
aç›k.
‹ktisat Dergisi- Bunun nedenleri nedir sizce?
Nevin Ateﬂ- Do¤rusunu isterseniz önce ﬂunu
söylemeliyim; Türk siyasal yaﬂam›na Osmanl›’dan gelen bir süreç içerisinde damgas›n› vuran
iki temel siyasi ak›m var: ‹ttihat ve Terakki gelene¤i içerisinde Ahmet R›za ve bunun düﬂüncelerinin hayata geçirdi¤i, Cumhuriyet Halk F›rkas›
olarak devam eden bir devletçi yap› var. Bir di¤eri de çok uza¤a gitmeden, Ahrar F›rkas›yla ve
daha sonra Hürriyet ve ‹tilaf gelene¤inden gelen
ademi merkeziyetçi partiler, erken Cumhuriyet
döneminde Terakkiperver Cumhuriyet F›rkas›,
Serbest F›rka, Demokrat Parti ve Adalet Partisi,
60’l› y›llardan sonra ortaya ç›kan Milli Nizam
Partisi, Milliyetçi Hareket Partisi’ne dönüﬂtürülen
partiler de hep merkez sa¤ içerisinde kendilerini
konumland›rm›ﬂ partilerdir. Bunlar›n da ekonomik ayaklar›n›n biri devletçi bir gelene¤e oturtulmuﬂken, bir di¤eri ademi merkeziyetçi gelene¤e
yak›nd›r. Ancak Türk siyasal yaﬂam›na, özellikle
seçimler dönemi itibariyle bakt›¤›m›z zaman ben
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
yet Halk Partisi’nin içinden kopan bir parti. Ayn›
zamanda baﬂta Celal Bayar olmak üzere o dönemde yönetimde ve iktidarda bulunmuﬂ olan
kadrolar. Sonras›nda bak›yorsunuz ortaya ç›kan
partilerin hemen hepsi bu partilerin içinden do¤uyorlar. Bu anlam›yla bakt›¤›m›zda, siyasal yap›da asl›nda ‹ttihat Terakki gelene¤inin bir kesintisizli¤inden, en az›ndan söylemsel anlamda söz
edebilir miyiz veya bugün hâlâ bu etki kalm›ﬂ m›d›r? Bunun Cumhuriyet Halk Partisi’nde kalm›ﬂ
olmas› anlaﬂ›l›r, ama bir taraf›yla da bakt›¤›m›z
zaman ‹ttihat Terakki’nin o söylemlerinin, toplum
mühendisli¤i anlay›ﬂ›n›n, devleti kurtarma misyonun sürekli hale gelmesi anlam›yla bu gelene¤in izlerini bugünkü siyasal yap›da da bulabiliriz
miyiz ?
Nevin Ateﬂ- Cumhuriyetin ilk y›llar› itibariyle bakt›¤›m›z zaman, Ulusal Kurtuluﬂ Savaﬂ› ve erken
cumhuriyetin kurucular›n›n özellikle de Kurtuluﬂ
Savaﬂ› öncesi Sivas Kongresindeki en hararetle
tart›ﬂma konular›ndan biri bir yemin meselesidir.
Bu yemini sadece Mahzar Müfit Kansu hariç
Mustafa Kemal de dahil olmak üzere yapm›ﬂlard›r. Yani her ne olursa olsun ‹ttihat ve Terakki’yi
canland›rmayacaklar›na, daha do¤rusu ‹ttihat ve
Terakki’yle bir iliﬂkilerinin olmad›¤›na dair bir yemin formülü bulmuﬂlard›r. Bu yemin Meclisi Mebusan seçimlerine giderken de, ‹stanbul Hükümetiyle Anadolu ve Rumeli Müdafaa-i Hukuk
Cemiyeti ortak bir protokol düzenledi¤i, Amasya
Görüﬂmelerinde de tekrar edilecektir. Yani buradan yola ç›karak ﬂunu görüyoruz ki, ciddi bir biçimde kendilerini ‹ttihat ve Terakki sürecinden
ayr› olarak de¤erlendirilmesi konusunda çok ›srarl› ve hassaslar. Ancak geliﬂmelere bakt›¤›m›z
zaman -o yüzden de bunun alt›n› çiziyorum- ‹ttihat Terakki’yle bir özdeﬂlik yok, ama ciddi bir tevarüs ve e¤ilim vard›. Yani sizin dedi¤iniz ‹ttihat
Terakki gelene¤inin, hatta ‹ttihat Terakki içerisinde yer alm›ﬂ bir biçimde insanlar›n ta 1950’lere
kadar devam etti¤ini, hatta onu biraz daha geniﬂleterek ittihatç› bir “gerilla” olarak Celal Bayar’› da bunun içerisine katabiliriz. Yani bu soruyu asl›nda bir de ﬂöyle mi sormak laz›m? Ordunun Türk siyasal yaﬂam› içerisindeki rolü derken, bütün dönemler itibariyle bakt›¤›m›z zaman, ordunun en önemli ve zafer kazanm›ﬂ, bir
ulus devlet kurucusu olarak Mustafa Kemal ve
‹smet ‹nönü dönemlerini d›ﬂar›da b›rak›rsak hani orada etkisi yok demiyorum, ama aktif müdahalesi yoktur-. Bu iki dönemi, Mustafa Kemal
ve ‹smet ‹nönü dönemini bir biçimde ayr› tutarsak, o günden bu güne bir biçimde bakt›¤›m›zda, özellikle yap›lan darbeler süreci itibariyle
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
en az›ndan ﬂunu görüyorum ve bundan da tabii çok da hoﬂnut de¤ilim aç›kças›: Özellikle seçim
dönemleri itibariyle bakt›¤›m›z zaman Türkiye’de
insanlar›n ya da bizlerin s›n›fsal bir bilinç do¤rultusunda oy vermekte çok zorland›¤›m›z›, hatta
beceremedi¤imizi görüyorum.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
18
Cumhuriyetin ilk
y›llar›nda ise
cumhuriyet kendi
modernleﬂme
projesini kad›n›n
modern, e¤itimli,
ça¤daﬂ prototipi
üzerinden
kurmuﬂtu.
Bugün elimizde 1982 Anayasas› var, Siyasi Partiler Kanunu var ve Seçim Kanunu var. Fevkalade antidemokratik bu süreç içerisinde kabul edilen 82 Anayasas›n›n birçok maddesini de¤iﬂtirerek Avrupa Birli¤i müktesebat› içerisinde yol al›yoruz. Yani 82 Anayasas› içerisinde demokrasiyi aramak bana sorarsan›z baﬂl› baﬂ›na bir handikapt›r. Cuntan›n hayata geçirdi¤i ve 15 inci
maddeyle buram buram asker kokan, asker eliyle yap›lm›ﬂ bir anayasan›n kurallar› içerisinde
ça¤daﬂ dünyaya eklemlenme çabas› içerisindeyiz.
‹ktisat Dergisi- Hocam, tekrar sizin de ilgilendi¤iniz bir alanla 1908’e geri dönersek, kad›nlar
1908’le birlikte neredeyse ilk defa Anadolu topraklar›nda, Osmanl›’da siyaset sahnesine ç›k›yorlar. Kad›nlar›n o siyaset sahnesine ç›kmas›nda günümüze kadar geçen 100 y›l. O dönemin
modernleﬂme hareketindeki kad›n›n konumuyla,
bugün gelinen noktadaki kad›n›n konumu karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda yüzy›l içinde ne de¤iﬂti¤ini görüyorsunuz?
Nevin Ateﬂ- Tabii, modernleﬂme süreci içerisinde biraz önce sözünü etti¤imiz “Devlet nas›l kurtulur?” sorusuna e¤er cevab›m›z› bat›l›laﬂma
ve/veya modernleﬂme olarak verirsek, en sanc›l› sorun kad›n sorunu içerisinde ortaya ç›kmakta.
Tanzimat’tan bu yana elbette büyük bir de¤iﬂim
ve dönüﬂümün oldu¤unu söylemek mümkün.
Yani Tanzimat’ta kad›n evinden soka¤a ç›k›yor.
Belirli dönemler içerisinde, günümüze geldi¤iniz
zaman, özellikle de kad›n hareketinin imparatorluk ve cumhuriyet aras›ndaki en önemli k›r›lma
noktas› yukar›dan aﬂa¤›ya verilmiﬂ olan kad›n›n
seçme ve seçilme hakk›d›r. Ancak bu öylesine
bir hakt›r ki, insanlar›n gö¤üslerini gere gere,
özellikle de erkeklerin “birçok bat› ülkesinden
önce kad›nlara seçme ve seçilme hakk› verdik”
övüncü, o günden bu güne, 1934-1935’ten günümüze kadar bütün iktidarlar›n sahiplendi¤i bir
kazan›m olup, onun ötesinde kad›n sorunsal›n›
tart›ﬂmay› siyasetin d›ﬂ›na itmiﬂtir.
‹ktisat Dergisi- O zaman modernleﬂmenin belli
alanlar›nda bir t›kanmadan söz edebiliyoruz.
Nevin Ateﬂ- Kuﬂkusuz modernleﬂmenin belli
alanlar›nda belli bir t›kanma mevcut. Hele ki bizim gibi ‹slam co¤rafyas›nda yer alan bir ülkede,
bir hukuk devleti olarak kendimizi tan›mlamam›za ra¤men, günümüzde yaﬂad›¤›m›z kad›n meselesindeki sorunlara bakt›¤›m›z zaman, gerçekten modernleﬂmenin kad›n üzerinde çok ciddi sanc›l› bir süreç yaratt›¤›n› görüyoruz.
Burada siyasi iktidarlarla, kad›n aras›ndaki iliﬂkiye bakmak laz›m. Tüm siyasi iktidarlar, bunun
en demokratik olan› da dahil olmak üzere, bu konuda fevkalade muhafazakar bir tav›r sergiliyorlar. Örne¤in 1908’de bu kad›nlar müthiﬂ bir zafer
coﬂkusuyla sokaklara ç›km›ﬂken, onlarca ve
yüzlerce dergiler yay›nlarken k›sa süre sonra siyasi iktidar›n k›s›tlamalar›, siyasi iktidar›n bask›s›yla kendilerine sunulan özgürlük, eﬂitlik ve kardeﬂlik söyleminin asl›nda tamamen erkeklerin
kendileri aras›nda bir mesele oldu¤unu ve kad›nlar olarak kendilerinin o kardeﬂlik duygusu
içerisinde çok da yer almad›klar›n› göreceklerdir.
K›sa bir süre sonra Birinci Dünya Savaﬂ› patlayacakt›r. Birinci Dünya Savaﬂ› devam ederken
ve sonras›nda kad›nlar mecburen ekonomik yaﬂama gireceklerdir. Dönemin anlay›ﬂ› içerisinde
kad›n›n çal›ﬂmas› çok da uygun görülmeyen iﬂ
kollar›nda, örne¤in silah fabrikalar›nda çal›ﬂmaya baﬂlayacaklard›r. Yani kad›n sorununda yaﬂananlar› da d›ﬂ dünyadan ay›rmak pek mümkün de¤il. Birinci Dünya Savaﬂ› sonras›nda ise
“hadi k›zlar, sizler art›k evinize” diyeceklerdir.
Cumhuriyetin ilk y›llar›nda ise cumhuriyet kendi
modernleﬂme projesini kad›n›n modern, e¤itimli,
ça¤daﬂ prototipi üzerinden kurmuﬂtu. 1950’de
ciddi bir iktidar k›r›lmas› yaﬂanacakt›r. Asl›nda
bunun siyasi anlamda söylemi önemlidir. Yani
bu tek parti iktidar›n›n demokratik bir seçim sonucunda, Türkiye’de ilk defa uygulanan demokratik bir seçim sonucunda Demokrat Parti sand›ktan alacakt›r. Bu çok önemlidir Türk siyasi yaﬂam›nda. Ancak ayn› Demokrat Parti’nin 19501960 y›llar› aras›ndaki kad›n figürüne bakt›¤›n›z
zaman hayli de¤iﬂti¤ini göreceksiniz. Art›k o ilkokullarda, orta mekteplerde okutulan ders kitaplar›ndaki foto¤raflarda evin oturma odas›nda babayla birlikte oturup, üçlü bir söylemi gerçekleﬂtiren kad›n yoktur. Art›k baba çocukla salonda
otururken anne mutfaktad›r. Kontrol edebiliyorsa
ya da söyleme kat›labiliyorsa mutfaktan kat›lacakt›r. Yani uluslararas› siyasetin ülkeler üzerindeki etkileri do¤rultusunda buna paralel bir söylem ve davran›ﬂ da geliﬂecektir.
70’li y›llar›n ikinci yar›s› itibariyle dünya siyasi ve
ekonomik sisteminde ciddi bir dönüﬂüm söz konusu. Söz konusu bu dönüﬂüm sizin kendi iç dinamikleriniz üzerinde ciddi bir etki yaratmakta.
Bir ülkedeki
demokrasinin
varl›¤›,
sürdürülebilmesi,
demokratik bir
rejimin kendisini
ifade edebilmesinin
en önemli koﬂulu,
o ülkedeki farkl›
düﬂüncelerin
kendi aralar›nda bir
rekabet ve uzlaﬂma
zeminini
oluﬂturmalar›d›r.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Örne¤in 80’de darbe gerçekleﬂtikten sonraki 3-4
y›ll›k bir sürece bakt›¤›m›z zaman, kad›n meselesi, kad›n sorunu çok ciddi olarak kendine bir
söylem alan› bulmuﬂtur. Orada da mesele çok
önemsenmemiﬂtir, marjinal bir süreç olarak de¤erlendirilmiﬂtir. Bugün de çok önemsendi¤ini iktidarlar taraf›ndan söyleyemem, ancak kendilerini bugün Avrupa Birli¤i süreci içerisinde görmek
isteyen iktidarlar, bir biçimde imzalad›¤› ve yürürlü¤e koydu¤u uluslar aras› sözleﬂmeler yoluyla en az›ndan kad›nlar›n siyaset alan›ndaki kotas›n› kabul etmiﬂlerdir. Dolay›s›yla yak›n gelecekte en önemli sorunlardan biri olarak hükümetlerin önüne gelecektir.
‹ktisat Dergisi- Epey uzun bir sohbet oldu; son
olarak eklemek istedikleriniz var m›?
Nevin Ateﬂ- 2008’in içinde yaﬂad›¤›m›z ve önümüzdeki siyasi, ekonomik ve sosyal sorunlar›na
ra¤men elbette 2008, 1908’den çok daha ilerde.
Bu daha da bir ileriye gidebilir. Gerçekten
1908’den 2008’e geldi¤imizde daha önemli bir
noktaya gidebilmemizin en önemli ç›k›ﬂ noktas›;
ki 1908 ve 2008 aras›ndaki en önemli s›çrama
noktas›n›n Cumhuriyet rejimi oldu¤unu düﬂünüyorum. Cumhuriyetin her ne olursa olsun mutlak
surette demokratik bir cumhuriyet haline dönüﬂmesi, yüz y›ld›r yap›lmaya çal›ﬂ›lan bir ﬂeydir.
Cumhuriyet, ama demokratik bir cumhuriyet olmak zorundad›r. Zaten bir ülkedeki demokrasinin varl›¤›, sürdürülebilmesi, demokratik bir rejimin kendisini ifade edebilmesinin en önemli koﬂulu, o ülkedeki farkl› düﬂüncelerin, farkl› ideolojilerin kendi aralar›nda bir rekabet ve uzlaﬂma
zeminini oluﬂturmalar›d›r. Yak›n gelecekteki
amaç ve hedefimizin bunun olmas›n› umudediyorum.
‹ktisat Dergisi- De¤erli katk›lar›n›z için çok teﬂekkür ederiz.
19
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Bugün bu liberal sistemin, ekonomik anlamda
özgürlükçü, devletin asla yer almad›¤›, arz ve talebin piyasada kendili¤inden iﬂ görebildi¤i; kiﬂi
temel hak ve özgürlüklerinin sonsuz olmas› gerekti¤i söylemiyle ç›kan liberal sistem tam tersi
bir biçimde kad›nlar üzerinde hiç de onlar› o iﬂ
alanlar›n da istihdam etmeye hevesli de¤il.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
1908 Bosna-Hersek krizi
1908’de Avusturya-Macaristan’›n Bosna Hersek’i ilhak etmesi ile baﬂlayan kriz gerçekte
1878’deki Ayestefanos Antlaﬂmas› ve Berlin Kongresi kararlar›n›n yaratm›ﬂ oldu¤u bir
sürecin sonucudur. krizin sonuçlar› Balkanlar› aﬂarak Avrupa güç dengesini de direkt
ilgilendiren bir geliﬂim göstermiﬂtir.
Burak Gülboy*
Balkan co¤rafyas› 19. yüzy›l›n sonunda çok
uluslu imparatorluklar›n da¤›lma sürecinde oldukça önem taﬂ›yan bir bölge olmuﬂtur. Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Avusturya-Macaristan ve Rusya gibi üç çok uluslu imparatorluk özellikle 19.
yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren bu co¤rafya
üzerinde bir güç mücadelesi verirken, bölgede
kurulan ulus devletler de bu mücadelenin birer
parças› konumuna gelmiﬂlerdir.
1908’de Avusturya-Macaristan’›n Bosna Hersek’i ilhak etmesi ile baﬂlayan kriz gerçekte
1878’deki Ayestefanos Antlaﬂmas› ve Berlin
Kongresi kararlar›n›n yaratm›ﬂ oldu¤u bir sürecin sonucudur. Di¤er taraftan krizin sonuçlar›
Balkanlar› aﬂarak Avrupa güç dengesini de direkt ilgilendiren bir geliﬂim göstermiﬂtir.
berlin kongresi ve sonras›
20
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan
1873’te oluﬂturduklar› Üç ‹mparatorlar Ligi ile
Avrupa’daki güç dengesini kontrol alt›nda tutabilecek bir uzlaﬂma içine girmiﬂlerdi. Bu çerçevede üç devlet diplomatik alanda yak›n iliﬂkiler kurmuﬂlard›. 1875’te Osmanl› ‹mparatorlu¤u kontrolündeki Balkan topraklar›nda baﬂlayan isyanlar bir anda Avrupal› devletlerin dikkatini Balkanlara yöneltti. 1876’da Avusturya-Macaristan ve
Rusya D›ﬂ ‹ﬂleri Bakanlar›, Andrassy ve Gorçakov, Reichstadt’ta bir araya gelerek söz konusu
durumun mevcut statükoda yarataca¤› etkileri
de¤erlendirdiler. Sonuçta var›lan uzlaﬂmada Osmanl› ‹mparatorlu¤unun kazanmas› durumunda
mevcut toprak da¤›l›m›ndaki statükonun korunmas›; aksi halde ise Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile
savaﬂ halinde olan Balkan devletleri lehine pay-
* ‹stanbul Üniversitesi,
‹ktisat Fakültesi, Siyaset
Bilimi ve Uluslararas›
‹liﬂkiler Bölümü
Ö¤retim Üyesi
laﬂ›mlar›n düzenlenmesi kararlaﬂt›r›ld›. Bu kararlar çerçevesinde oluﬂacak yeni statüko Balkanlarda kesinlikle büyük bir Slav devletinin kurulmamas›n› öngörüyordu; di¤er yandan, S›rbistan ve Karada¤ bir miktar toprak alarak s›n›rlar›n› geniﬂletecek, Yunanistan ise Teselya ve Girit’i
elde edecekti. Bulgaristan, Rumeli ve Arnavutluk
s›n›rlar› sonradan belirlenecek olan üç özerk
devlet olarak yap›lanacak, ‹stanbul ise serbest
ﬂehir haline gelecekti. Bu düzenlemelerin d›ﬂ›nda Rusya Beserabya’y› alacak ve Kafkaslar’da
da kendi lehine düzenlemeler yapacakt›; buna
karﬂ›l›k da Avusturya-Macaristan Bosna-Hersek’te baz› imtiyazlar elde edecekti.1 ‹lerleyen
aylarda Osmanl› ‹mparatorlu¤unun S›rbistan ve
Karada¤’› yenmesi ve Bulgaristan’daki isyanlar›
bast›rmas›n›n ard›ndan, Avrupal› devletlerin Balkanlarda reform yap›lmas› bask›s› ile ‹stanbul’da
bir konferans toplanmas›na karﬂ›n, I. Meﬂrutiyet’in ilan› ile Osmanl› ‹mparatorlu¤u reform taleplerini reddetmesinin ard›ndan, Rusya Osmanl› ‹mparatorlu¤una savaﬂ açt›. Savaﬂ Rusya’n›n ezici galibiyeti ile sonuçland›.
93 Harbi diye de adland›r›lan 1877 Osmanl› Rus
Savaﬂ›n›n ard›ndan imzalanan Ayastefanos Antlaﬂmas› Rusya’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤una,
19. yüzy›l boyunca di¤er Bat›l› güçlerin müdahalesine f›rsat b›rakmadan, isteklerini kabul ettirebildi¤i ender diplomatik baﬂar›lar›ndan biri olmuﬂtur. Anlaﬂma çerçevesinde S›rbistan, Karada¤ ve Romanya’n›n ba¤›ms›zl›klar› tan›n›rken,
Makedonya ve Rumeli’nin tamam›n› da içeren
bir Bulgar Krall›¤›n›n kurulmas› da kabul edilmiﬂtir. Özellikle Osmanl› ‹mparatorlu¤unun Balkan
topraklar›n› Rusya’n›n etkisine sokacak düzenlemelere sahip bu antlaﬂma k›sa süre içinde bu
bölgedeki ç›karlar› sars›lan di¤er Avrupal› devletlerin tepkisini çekmiﬂtir. Di¤er taraftan Reichstadt’taki görüﬂmelerde var›lan uzlaﬂman›n tersine maddeler taﬂ›yan antlaﬂman›n hemen ertesindeki günlerde Avusturya-Macaristan D›ﬂiﬂleri
Bakan› Andrassy taraf›ndan, Berlin’de Ayastefanos Antlaﬂmas›n›n revizyonu ile ilgilenecek bir
uluslararas› konferans›n toplanmas› için yap›lan
ça¤r› k›sa süre içinde Avrupa’n›n di¤er büyük
güçlerinin deste¤ini alm›ﬂt›r. Uluslararas› bir
koalisyon ile mücadele edebilecek askeri güce
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
redir Rusya’n›n etkisi ve deste¤i ile organize olmuﬂ S›rp Krall›¤›’n›n ba¤›ms›zl›¤›n› kazanmas›,
Rusya’n›n Balkanlar›n do¤usunda da önemli bir
etki alan›na kavuﬂmas›n› sa¤lamaktayd›. Kendi
s›n›rlar›n›n yak›n›nda bir Rus uydusundan rahats›z olan Avusturya-Macaristan’›n giriﬂimleri, bu
devlete Balkanlar›n do¤usunda ç›karlar›n› koruyabilece¤i bir dizi düzenlenmenin kabul edilmesi
ile sonuçland›. Bu çerçevede Bosna-Hersek resmen Osmanl› topra¤› olarak kalmas›na ra¤men,
Avusturya-Macaristan’›n yönetimine b›rak›l›yordu. Buna karﬂ›l›k Avusturya-Macaristan’›n bu
bölgeyi ilhak etmesi yasaklan›yordu. Yine bu
bölgeye komﬂu Novi Pazar Sanca¤› ise Osmanl› yönetiminde kalmas›na karﬂ›n, Avusturya-Macaristan ordusu taraf›ndan güvenlik alt›na al›nacakt›. Bu düzenlemeler sonucunda AvusturyaMacaristan S›rbistan ve Karada¤’›n ba¤›ms›zl›klar›n› kazanmalar› ile Balkanlar›n do¤usunda
yükselmekte olan Slav etkisini s›n›rlayacak bir
denge üretebilmeyi hesaplamaktayd›. Bu çerçevede Bosna-Hersek ve stratejik konumdaki Novi
Pazar Sanca¤›’n› kontrolü alt›nda tutarak S›rbistan’› politik ve askeri anlamda bask› alt›nda tutabilecek ve ayn› zamanda bu devletin denizele
ba¤lant›s›n› ve ticari aç›l›mlar›n› da kontrolü alt›na alabilecekti.
Gerçekte Avusturya-Macaristan Reichsatdt’taki
görüﬂmelerde al›nan kararlar›n Ayestefanos
Antlaﬂmas›nda uygulanmam›ﬂ olmas›ndan rahats›zd› ve Berlin’de kazand›¤› diplomatik baﬂar› ile hem Rusya’n›n Balkanlardaki etkisini s›n›rlamay› baﬂarm›ﬂ; hem de Balkanlar›n do¤usunu
kontrol alt›nda tutabilece¤i bir statüko oluﬂturmuﬂtu. Bat›l› di¤er güçler de Berlin Kongresi’ndeki düzenlemelerden memnunlard›. AvusturyaMacaristan ad›na yap›lan düzenlemeler, art›k bir
denge unsuru olma özelli¤ini kaybeden Osmanl› ‹mparatorlu¤unun yerine, Rusya’n›n etkisini
azaltacak bir düalizm yaratabilecek politik ve askeri anlamda daha güçlü bir devletin almas›n›
sa¤lama konusunda tatmin edici gözükmekteydi.
Avusturya-Macaristan Berlin Kongresi sonras›nda Balkanlarda kendi lehine oluﬂmuﬂ olan statükoyu geliﬂtirmeye devam etti. Bu geliﬂimde Rusya’n›n Bulgar yanl›s› tutumunun da pay› büyüktü. 1880’lerde Avusturya-Macaristan yaln›zca
S›rbistan ve Romanya ile olan iliﬂkilerini geliﬂtirmekle kalmad›, ayn› zamanda demiryolu yap›mlar› ve yat›r›mlar ile bölgede ekonomik anlamda
da konumunu güçlendirdi.3 Bu dönemde S›rbistan taht›ndaki Milan Obrenoviç’e verilen diplomatik ve ekonomik destek, bu ülkeyi AvusturyaMacaristan’›n kontrolüne sokarken, Romanya ile
yap›lan 1883’teki ittifak antlaﬂmas› da Avustur-
Do¤u Rumeli
bölgesi Osmanl›
‹mparatorlu¤unun
kontrolüne
b›rak›lm›ﬂ; fakat,
bu bölgede
yap›lacak
reformlar›n
Avrupal› bir
komisyonun
kontrolü ve
dan›ﬂmanl›¤›
çerçevesinde
olmas› kabul
edilmiﬂti.
21
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
ve diplomatik deste¤e sahip olmayan Rusya da
bu ça¤r›y› kabul etmiﬂtir.
13 Haziran’da Berlin’de toplanan uluslararas›
kongre 13 Temmuz’a kadar görüﬂmelerini devam ettirmiﬂ ve nihayet Ayastefanos Antlaﬂmas›n› revize etmiﬂtir. Söz konusu revizyonun hedefi Balkanlarda Aystefanos Antlaﬂmas› sonras›nda ortaya ç›km›ﬂ olan ve aç›kça Rusya’n›n lehine geliﬂecek olan durumun Avrupal› güçler
aras›ndaki dengeye göre yeniden düzenlenmesidir. 13 Temmuz’da kabul edilen yeni düzenlemeler sonucunda Ayastefanos Antlaﬂmas› çerçevesinde kurulmas› hedeflenen Bulgar Krall›¤›n›n statüsü ve s›n›rlar› yeniden belirlenmiﬂtir.
Krall›¤›n önceden kabul edilmiﬂ olan ba¤›ms›zl›k
statüsü kald›r›larak, krall›k iç iﬂlerinde ba¤›ms›z,
d›ﬂ iﬂlerinde ise Osmanl› ‹mparatorlu¤una ba¤l›
bir vassall›k statüsüne indirgenmiﬂtir. Arnavutluk’tan Trakya’ya ve Dobruca’dan Teselya’ya
de¤in uzanan alanda kurulmas› hedeflenen Bulgar Krall›¤›n›n s›n›rlar› ise üç ayr› bölgeye ayr›larak daralt›lm›ﬂt›r. Bu bölgeler Osmanl› ‹mparatorlu¤una ba¤l› bir vassal›k olan Bulgar Krall›¤›,
Balkan Da¤lar›n›n güneyini kapsayan Do¤u Rumeli bölgesi ve Makedonya’n›n tamam›n› kapsayan topraklard›r.2
Baﬂ›na Battenberg ailesinden Aleksander’›n kral
olarak geçirildi¤i ve Rusya’n›n belirledi¤i bir komisyon taraf›ndan organize edilmesi planlanan
Bulgar Krall›¤›’n›n Osmanl› ‹mparatorlu¤una
olan ba¤l›l›¤›n›n ﬂeklen bir düzenleme oldu¤u
aç›kt›. 1877 savaﬂ›nda kazand›¤› baﬂar›n›n ard›ndan Rusya’n›n Balkanlarda kazand›¤› prestiji
ve etkiyi gözard› edemeyecek olan Bat›l› güçler
Bulgar Krall›¤›n› Rusya’n›n etki alan›na b›rakarak, Rusya’n›n ç›karlar›n› gözetmeyi amaçlam›ﬂlard›. Di¤er taraftan konferans›n di¤er düzenlemeleri Rusya’y› hayal k›r›kl›¤›na u¤ratacak nitelikteydi. Bulgar Krall›¤› ile birleﬂmesi yasaklanan
Do¤u Rumeli bölgesi Osmanl› ‹mparatorlu¤unun
kontrolüne b›rak›lm›ﬂ; fakat, bu bölgede Osmanl› ‹mparatorlu¤unun reform yapmas› ve yap›lacak reformlar›n da Avrupal› devletler taraf›ndan
oluﬂturulacak bir komisyonun kontrolü ve dan›ﬂmanl›¤› çerçevesinde olmas› kabul edilmiﬂti.
Makedonya ise Osmanl› ‹mparatorlu¤unun idaresinde kalacakt›. Söz konusu düzenlemelerin
amac› Rusya’n›n Balkanlar›n güneyinde etkisini
artt›rmas›na engel olmak, Osmanl› imparatorlu¤unu bölgede bir denge unsuru olarak korumak
ve nihayet bölgeyi Avrupal› devletlerin gözetiminde ve denetiminde tutabilmekti.
Berlin’de toplanan kongre yaln›zca Balkanlar›n
güneyini de¤il, ayn› zamanda do¤usuna da de¤erlendirmiﬂtir. 1877 savaﬂ› ertesinde uzun sü-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
1882’deki ‹kinci
Üç ‹mparatorlar Ligi
ve bunun ard›ndan
da 1882’deki
Alman ile yap›lan
ittifak antlaﬂmas›
AvusturyaMacaristan’›n
Orta Avrupa’daki
konumunu
güçlendirmiﬂti.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
22
ya-Macaristan’›n Balkanlardaki konumunu pekiﬂtirdi.4
1882’deki ‹kinci Üç ‹mparatorlar Ligi ve bunun
ard›ndan da 1882’deki Alman ile yap›lan ittifak
antlaﬂmas› Avusturya-Macaristan’›n Orta Avrupa’daki konumunu güçlendirmiﬂti. Almanya’n›n
deste¤ini yan›na alan Avusturya-Macaristan,
Balkanlarda güçlü bir hegemonya oluﬂturmak
yönünde önemli ad›mlar atm›ﬂt›.
ﬁubat 1887’de Avusturya-Macaristan ‹ngiltere
ile Akdeniz, Adriyatik, Ege ve Karadeniz’de statükonun devaml›l›¤›n›n sa¤lanmas› üzerinde anlaﬂarak Birinci Akdeniz Uzlaﬂmas›’n› oluﬂturdu.
Bunun hemen ard›ndan da Almanya ve ‹talya ile
Üçlü ‹ttifak’› yeniledi. Bu iki diplomatik atak Avusturya-Macaristan’›n Avrupa güvenli¤i içindeki
yerini sa¤lamakla kalmam›ﬂ, ayn› zamanda
Rusya’y› da yaln›zlaﬂt›rm›ﬂt›.5
1900’lerin baﬂ›nda güç dengesindeki de¤iﬂimler ve bu durumun balkanlara etkisi
Berlin Kongresinin ertesinde Balkanlardaki giriﬂimlerinin baﬂar›s›zl›¤› ile büyük prestij kayb›na
u¤rayan Rusya, Avrupa politikas›nda daha dengeli bir yaklaﬂ›m benimseyerek Uzak Do¤u’da
emperyalist yay›lmaya yöneldi. 1880’lerde Kafkasya ve Türkistan’› kontrolüne alan Rusya,
1890’larda da Çin üzerinde etki kurdu. 1890’lar›n
sonuna gelinirken Rusya, Uzak Do¤u’daki Avrupal› devletler aras›nda en güçlü ve hakim konumda olan devletti. Mançurya üzerinde elde
edilen demiryolu imtiyazlar› ve ekonomik ayr›cal›klar› takiben, 1898’de Port Arthur ve Dalny limanlar›n›n Çin’den kiralanmas› ile de Rusya,
Balkanlarda ulaﬂamad›¤› hakim konumu Uzak
Do¤u’da yakalam›ﬂ görünmekteydi. Nihayet
Çarl›k topraklar›n› bat›dan do¤uya geçen TransSibirya demiryolu da tamamlanmak üzereydi.
1900 y›l›nda Çin’de baﬂlayan Boxer Ayaklanmas›n› takip eden süreçte Rus askeri güçleri Mançurya’y› kontrol alt›na alm›ﬂlard›. Rusya’n›n son
hedefi ise Kore olarak gözükmekteydi.
Rusya’n›n Uzak Do¤u’daki varl›¤›n› sona erdiren
geliﬂmeler de Kore yüzünden oldu. 1895 Çin-Japon Savaﬂ›n›n ard›ndan gerilmeye baﬂlayan
Rus-Japon iliﬂkilerinin nihai bir hesaplaﬂmaya
dönüﬂece¤i kesin olarak gözükmekteydi.
1902’de ‹ngiltere ile ittifak içine giren Japonya
da, Rusya gibi, Kore üzerinde kontrol kurmak istiyordu. ‹ki devlet aras›nda devam eden gerginlik 1904’ün son günlerinde s›cak bir savaﬂa dönüﬂtü. Rusya bu savaﬂta çok a¤›r bir yenilgi ald›. Kore ve Mançurya’daki büyük yenilgiler d›ﬂ›nda denizlerde de Rusya büyük kayba u¤rad›.
Özellikle Japon donanmas› ile yap›lan savaﬂlar-
da Rusya hem Pasifik Filosunun tamam›n› ve
Balt›k Filosunun da büyük bir k›sm›n› kaybetti.
1905’teki Portsmouth Anlaﬂmas› imzaland›¤›nda Rusya yaln›zca Kore ve Mançurya üzerindeki hakimiyetini kaybetmekle kalmad›; ayn› zamanda Çin üzerindeki hegemonyas›n› da yitirdi.
Böylece Rusya’n›n Uzak Do¤u’daki hakimiyeti
sona erdi. Di¤er taraftan askeri kay›p da çok büyüktü. Rus ordusunun prestiji tamamen sars›lm›ﬂ ve Karadeniz Filosu ile Balt›k’taki bir kaç gemi d›ﬂ›nda Rus Donanmas›n›n bütün gücü yok
olmuﬂtu. Büyük yenilgiler ülke içinde de sivil rahats›zl›¤› artt›rm›ﬂ ve Çarl›k karﬂ›t› devrimci
ayaklanmalar baﬂ göstermiﬂti.
1905 y›l› sona ererken Çarl›k yönetimi anayasal
reformlara giderek Duma Meclisini yeniden açt›.
‹çteki devrimci ayaklanmalar bast›r›l›rken askeri
gücün yeniden yap›lanmas› için de çal›ﬂmalar
baﬂlat›ld›. Yaﬂanan krizlerin yaratm›ﬂ oldu¤u
hassas durum Rus d›ﬂ politikas›n› da etkiledi.
Çarl›k yönetimi ülke yeniden toparlanan de¤in
sorunlardan uzak duracak ihtiyatl› bir d›ﬂ politika
uygulanmas›n› kararlaﬂt›rd›. Bu yaklaﬂ›m›n ilk
önemli göstergesi ise Rusya’n›n en emperyalist
yar›ﬂta en önemli rakibi konumundaki ‹ngiltere
ile 1907’de yapt›¤›, ‹ran ve Afganistan üzerinde
iki devlet aras›ndaki anlaﬂmazl›klara son veren,
sömürge antlaﬂmas› oldu.
Rusya’n›n geçirdi¤i çalkant›l› süreç ve özellikle
Asya’ya yönelik ilgisi Orta Avrupa’da ve Balkanlar’da hissedilir bir denge üretmiﬂti.
Rusya’n›n Balkanlara mesafeli yaklaﬂ›m› ve Osmanl› ‹mparatorlu¤unun bölgedeki h›zl› güç kayb›, Avusturya-Macaristan’›n bölgedeki etkisini
rahatça artt›rmas›na neden olmuﬂtu. Di¤er taraftan devletin dual monarﬂik yap›s› ve ülke içindeki çok etnikli nüfus Avusturya-Macaristan’›n d›ﬂtaki etkisini s›n›rlamaktayd›. 1867’deki “Ausgleich” uzlaﬂmas› ile ülke içindeki Macarlar›n yönetime ortak edilmesi ile tek kral ve iki meclisli bir
yönetime dönüﬂen Avusturya-Macaristan’›n bu
yeni yönetimsel statüsü ilerleyen y›llarda yavaﬂ
ilerleyen ama önlenemeyen bir düﬂüﬂü baﬂlatm›ﬂt›. ‹ki yönetiminde etki alan› ondan fazla etnik
grubu kapsamaktayd›. Alman kökenli olanlar ya
da Avusturya kültürüne aﬂina olan etnik topluluklar›n Avusturya taht›na ba¤l›l›klar› sorunsuzdu;
fakat özellikle Macar yönetim alan›nda kalan
Slav kökenli topluluklar›n memnunsuzlu¤u zaman içinde artmaktayd›.6 1880’lerden itibaren
Balkanlarda kurulan dolayl› kontrol bu bölgedeki
Slav kökenli devletlerin Avusturya-Macaristan
yönetimindeki Slav kökenli etnik gruplar üzerinde milliyetçi yaklaﬂ›mlar üretmelerini engellemiﬂti. Bu dönemde Rusya’n›n Balkan politikas›na
bosna hersek krizi
1908 y›l›n›n baﬂ›ndan itibaren baﬂlayan geliﬂmeler yaln›zca Rusya’n›n de¤il, Avrupa’n›n bütün
büyük güçlerinin ilgisinin Balkanlara yo¤unlaﬂmas›na neden oldu. Ocak 1908’de AvusturyaMacaristan D›ﬂiﬂleri Bakan› Aehrenthal, resmen
Osmanl› ‹mparatorlu¤una ba¤l› olan, ancak
1878 Berlin kongresi karar› ile Avusturya-Maca-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
komﬂu devlet ile savaﬂarak göstermesi gerekti¤ini düﬂünen Conrad von Hotzendorf’un gelmiﬂti. D›ﬂiﬂleri Bakanl›¤›ndaki de¤iﬂim ise daha dramatikti. Eski D›ﬂiﬂleri Bakan› Goluchowski Avusturya-Macaristan’›n ç›karlar›n› Almanya ile olan
ortakl›¤›na yak›nlaﬂt›rarak Almanya’n›n deste¤ini canl› tutmaktayd›. Onun ard›ndan atanan
Aehrenthal ise Almanya’n›n Avrupa politikas›nda Avusturya-Macaristan’›n ortakl›¤›na ihtiyaç
duydu¤unun fark›nda olarak, bu durumu diplomasi alan›nda kullanma niyetindeydi. Bu çerçevede Almanya yaln›z kalmamak için AvusturyaMacaristan’›n her türlü agresif politikas›na destek olmak zorunda idi.10
1906’da Avusturya-Macaristan’›n S›rbistan’›n ihraç ürünlerine baﬂlatt›¤› ve “domuz savaﬂ›” olarak adland›r›lan ambargo da Avusturya-Macaristan’›n S›rbistan’a yönelik yeni politikas›n› temsil
etmekteydi. Bu ambargo paradoksal bir biçimde
S›rbistan’› Avusturya-Macaristan’›n ekonomik
hegemonyas›ndan ç›kartt›. 1880’lerden beridir
ticari olarak Avusturya-Macaristan’a ba¤l› olan
S›rbistan, söz konusu ambargonun baﬂlar›ndaki
ﬂoku atlatt›ktan sonra h›zla yeni d›ﬂ pazarlar›n
aray›ﬂ›na giriﬂti ve bunda da baﬂar›l› oldu. Daha
önemli bir geliﬂme olarak ise S›rbistan d›ﬂa aç›lan ticari yollar›n›n ve denize olan ba¤lant›lar›n›n
Avusturya-Macaristan taraf›ndan kontrol alt›nda
tutulmas›n›n yaratt›¤› sak›ncalar› daha net alg›lad›.11 S›rbistan’›n yeni politikas› yaln›zca Avusturya-Macaristan’› s›k›ﬂt›racak bir diaspora milliyetçili¤i de¤il, ayn› zamanda ülkenin ekonomik
ba¤›ms›zl›¤›n› ve geliﬂimini sa¤layacak denize
ç›k›ﬂ noktalar›na do¤ru geniﬂlemeci bir strateji
üzerine de yo¤unlaﬂmaya baﬂlad›. Bu yeni yaklaﬂ›m ise S›rbistan’›n yaslanabilece¤i bir denge
devletine ihtiyaç göstermekteydi. Bu devlet ise
Pasiç’in de yaklaﬂ›m›n› anlamland›ran bir biçimde Rusya idi. Rusya ise S›rbistan ile ç›karlar›n›n
ortaklaﬂt›¤›n› fark etmekteydi; fakat bu yak›nlaﬂma ayn› zamanda 1905’in y›k›m›ndan ç›kmaya
çal›ﬂan Rusya için de riskler taﬂ›maktayd›. S›rplar›n umutlar›n› boﬂa ç›kartacak bir diplomatik
baﬂar›s›zl›k gerek Balkanlarda ve gerekse de
Avrupa politikas›nda Rusya’n›n büyük güç statüsünü gölgeleyecek büyük bir prestij kayb› olacakt›.12
1900’lerin baﬂ›nda
gerek dünya
politikas›ndaki
de¤iﬂimler ve gerek
Balkanlardaki
politik de¤iﬂiklikler
hem AvusturyaMacaristan’›n,
hem de Rusya’n›n
bölgedeki
konjonktürlerinde
önemli de¤iﬂimlere
neden oldu.
23
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
mesafeli yaklaﬂ›m› da bu duruma katk›da bulunmaktayd›. Nisan 1897’de Franz Joseph’in St Petersburg ziyareti vesilesi ile biraraya gelen iki ülkenin d›ﬂiﬂleri bakanlar› “hal ve durum izin verdi¤i süreçte Balkanlardaki statükonun korunmas›”n› öngören bir uzlaﬂmaya vard›lar. “statükonun devaml›l›¤› mümkün olmad›¤› süreçte ise iki
devlet bölgedeki iﬂgal ve ilhak hareketlerini reddetmek üzerine kurulu yeni bir uzlaﬂma” içine gireceklerdi.7 ‹ki devlet aras›nda var›lan uzlaﬂma
gerçekte bölge üzerinde var olan duruma bir yenilik getirmemekteydi; buna karﬂ›l›k, bu uzlaﬂma
iki devlet içinde arad›klar› bir ortam›n oluﬂmas›
için faydal›yd›. Rusya Uzak Do¤u’daki ilgisini da¤›tmak istemedi¤i gibi Balkanlarda AvusturyaMacaristan’› tek b›rakmak istemiyordu. Avusturya-Macaristan ise Balkanlarda kurmuﬂ oldu¤u
hegemonyan›n Rusya taraf›ndan dolayl› kabulünden memnundu. Fakat ortaya ç›kan bu ›l›ml›
ve iﬂbirli¤ine aç›k ortam uzlaﬂmada belirtildi¤i
ﬂekilde “hal ve durumun izin verdi¤i süreç”e ba¤l›yd›.
1900’lerin baﬂ›nda gerek dünya politikas›ndaki
de¤iﬂimler ve gerek Balkanlardaki politik de¤iﬂiklikler hem Avusturya-Macaristan’›n, hem de
Rusya’n›n bölgedeki konjonktürlerinde önemli
de¤iﬂimlere neden oldu. Bu geliﬂmelerden en
önemlisi S›rbistan’daki iktidar de¤iﬂikli¤iydi.
1882’den beridir Avusturya-Macaristan’›n S›rbistan üzerindeki hakimiyetinin sembolü olan Obrenoviç Hanedan›n›n 1903’te milliyetçi bir darbe ile
tahttan indirilmesi ve yerine ba¤›ms›zl›k mücadelesi ile özdeﬂleﬂmiﬂ bir isim olan Karayorgeviç
ailesinden Peter’in milliyetçi radikallerin hakim
oldu¤u S›rp ulusal meclisi taraf›ndan tahta ç›kar›l›ﬂ› Slavc› milliyetçili¤in Balkanlara dönüﬂünün
habercisiydi.8 Peter Karayorgeviç’in tahta geliﬂinde büyük etki sahibi olan ve yeni kabinede
Baﬂbakanl›k görevini üstlenen Nicholas Pasiç
de yaln›zca S›rp milliyetçili¤inin ateﬂli bir destekçisi de¤il, ayn› zamanda Avusturya-Macaristan’›n bölgedeki hakimiyetine karﬂ› Rusya’n›n
deste¤ine inanan bir yöneticiydi.9
S›n›rlar› içinde oldukça büyük bir S›rp kökenli
nüfus bulunduran Avusturya-Macaristan için S›rbistan’daki de¤iﬂimin sonucu bu ülkeye karﬂ› yürütülen etki kurma politikas› yerine tehdit ile kar›ﬂ›k bir bask› üretme politikas›na dönmek oldu.
Bu durum 1906’da Avusturya-Macaristan’›n Genel Kurmay Baﬂkanl›¤› ve D›ﬂ ‹ﬂleri Bakanl›¤›
görev de¤iﬂiklikleri ile de pekiﬂmekteydi. Genel
Kurmay Baﬂkanl›¤›na imparatorlu¤un askeri gücünün bir savaﬂ yürütmekteki yeterlili¤i konusunda ﬂüpheci bir ihtiyatl›l›k mant›¤›na sahip
Beck’in yerine Avusturya-Macaristan’›n gücünü
‹talya ya da S›rbistan gibi henüz güçsüz olan bir
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
II. Meﬂrutiyetin ilan›
Avrupa’n›n büyük
güçlerinin ilgisini
de yeniden
Avrupa’n›n yak›n
do¤usuna
toplam›ﬂt›.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
24
ristan taraf›ndan iﬂgal edilen Novi Pazar Sanca¤›na bir demiryolu yap›m›n›n planland›¤›n› duyurdu.13 Bu demiryolu sayesinde Avusturya-Macaristan Karada¤ ve S›rbistan aras›na bir hat çekerek iki ülkenin siyasi birli¤e gitmesini engellemek ve ayn› zamanda bu demiryolunu Makedonya üzerinden selanik’e ulaﬂt›rarak etki alan›n› Ege denizine de¤in geliﬂtirmeyi hedeflemekteydi.14 Söz konusu demiryolu projesi ilk amac›yla S›rbistan, ikinci amac›yla da Rusya için kabul
edilemez nitelikteydi.
S›rbistan’›n itirazlar›ndan farkl› olarak Rusya
Avusturya-Macaristan taraf›ndan ortaya at›lan
projeyi bir pazarl›k konusu olarak kullanma yoluna gitti. Rusya’n›n bu yaklaﬂ›m›n›n arkas›nda
yatan nedenler gerçekte farkl›yd›. ‹lk olarak Rusya 1905’te yaﬂad›¤› y›k›m›n etkisindeydi ve kriz
yaratacak sorunlardan uzak bir d›ﬂ politika izlemeye niyetliydi. ‹kinci olarak ise 1907’de ‹ngiltere ile imzalanan antlaﬂma ile bu iki devlet aras›ndaki iliﬂkiler yak›nlaﬂmaya baﬂlam›ﬂt›. Böylece
Rusya 1893’ten beridir ittifak içinde oldu¤u Fransa’n›n yan›nda yeni bir ortak daha buldu¤una
inanmaktayd› ve bu nedenle Rusya diplomatik
alanda kendini kuvvetli hissetmekteydi. Bütün
bunlardan öte Rusya hala Balkanlarda Avusturya-Macaristan ile 1897’de oldu¤u gibi uzlaﬂma
içinde kalabilece¤ini düﬂünmekteydi ve bu uzlaﬂma karﬂ›l›¤›nda daha fazla önemsedi¤i,
1878’den beridir savaﬂ gemilerinin geçiﬂine kapal› olan, Osmanl› bo¤azlar›n› tek yönlü olarak
kendi savaﬂ gemilerinin geçiﬂine açabilecek bir
taviz koparmak niyetindeydi. Söz konusu statünün y›llard›r savunucusu konusunda olan ‹ngiltere ile kurulan yak›nlaﬂma Rusya’y› umutland›rm›ﬂt› ve ﬂimdik de Avusturya-Macaristan’a verilebilecek tavizler karﬂ›l›¤›nda Rusya istedi¤i deste¤i elde edebilece¤ini ummaktayd›.
Novi Pazar Sanca¤›na yap›lacak olan demiryolunun yaratt›¤› durum herhangi bir ilerleme göstermeden beklenmedik bir geliﬂme Balkanlar› bir
kez daha hareketlendirdi. Temmuz 1908’de Osmanl› ‹mparatorlu¤u hakimiyetindeki Makedonya’da ordu içinde baﬂlayan isyan Osmanl› devlet
yap›s›nda önemli bir iktidar de¤iﬂikli¤ini de beraberinde getirdi. Sultan Abdülhamit nihayet II.
Meﬂrutiyet ad› alt›nda bir dizi önemli reformu kabul etmek zorunda kald›. Yeni reformlar 1876’da
kabul edilmiﬂ olan anayasan›n geliﬂtirilmiﬂ bir
halini içermekteydi. Yeni anayasa Osmanl› ‹mparatorlu¤unun bölünmezli¤i ilkesi üzerine kuruluydu ve imparatorlu¤un tüm uyruklar›na politik
ve dinsel özgürlük vadedetmekteydi. Bu çerçevede din ve etnik kökenine bak›lmaks›z›n imparatorlu¤un tüm uyruklar›n›n temsil edilece¤i bir
parlamenter rejimin kurulmas› öngörülmekteydi.
II. Meﬂrutiyetin ilan› yaln›zca Balkanlardaki durumu de¤il, ayn› zamanda Avrupa güç dengesindeki iliﬂkileri de etkileyecek nitelikteydi. Balkanlar aç›s›ndan bak›ld›¤›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤undaki de¤iﬂim iki devleti Avusturya-Macaristan ile Bulgaristan’› yak›ndan ilgilendirmekteydi.
Bulgaristan 1878 Berlin Kongresi kararlar› itibari
ile ﬂeklen de olsa hala Osmanl› ‹mparatorlu¤una
ba¤l› bir prenslik statüsündeydi. Gerçekte ise
ba¤›ml›l›k ﬂekilden öteye bir anlam taﬂ›mamaktayd›. Ortaya ç›kan yeni anlay›ﬂ ve ‹stanbul’da
oluﬂmas› muhtemel yeni ve kuvvetli bir yönetimin Bulgaristan’›n resmen olmasa da fiilen yaﬂamakta oldu¤u ba¤›ms›zl›¤›n sonunu getirecek
bir düzenleme üretmesi muhtemeldi. Di¤er taraftan Avusturya-Macaristan da geliﬂmeler konusunda rahats›zd›. Halen kontrolü alt›nda tuttu¤u
Bosna Hersek ve Yeni Pazar hukuken Osmanl›
topra¤› say›lmaktayd› ve yeni Osmanl› yönetiminin baﬂar›s› durumunda Avusturya-Macaristan’›n bu bölgeler üzerindeki iﬂgali gereksiz kalmas› ve bu durumun Osmanl› ‹mparatorlu¤unun
sa¤layaca¤› olas› d›ﬂ destek ile Avusturya-Macaristan’›n aleyhine geliﬂmesi muhtemeldi.
II. Meﬂrutiyetin ilan› Avrupa’n›n büyük güçlerinin
ilgisini de yeniden Avrupa’n›n yak›n do¤usuna
toplam›ﬂt›. Özellikle ‹ngiltere 1900’lerin baﬂlar›ndan beridir Osmanl› ‹mparatorlu¤u üzerinde artmakta olan Alman nüfuzundan rahats›zd› ve Alman yanl›s› Sultan Abdülhamit’in otoritesini s›n›rlayarak uyruklar›n tamam›n›n temsiline dayanan yeni parlamenter rejimin d›ﬂ destek ihtiyac›n› kendinin karﬂ›layabilece¤ini hesaplamaktayd›. Di¤er taraftan ‹ngiltere II. Meﬂrutiyetin Rusya’y› rahats›z edece¤ini hesaplamaktayd›. Özellikle Balkanlarda Avusturya-Macaristan ile Rusya’y› karﬂ› karﬂ›ya getirecek bir krizin baﬂgöstermesi, Rusya’n›n ilgisini ‹ngiltere ile rekabet halinde oldu¤u ‹ran ve Afganistan üzerinden bu bölgeye kayd›rabilme olas›l›¤›n› artt›raca¤›ndan ‹ngiltere için olumluydu. Böylesine bir krizde ‹ngiltere’nin Osmanl› lehine verece¤i destek hem yeni Osmanl› hükümeti nezdinde ‹ngiliz nüfusunu
artt›rabilecek, hem de ‹ngiltere’yi Karadeniz ve
Balkanlardaki yeni statükonun oluﬂumunda söz
sahibi olmas›na neden olacakt›.
II. Meﬂrutiyetin ilan›ndan dolayl› olarak da olsa
en çok etkilenen devlet Almanya idi. Sultan Abdülhamit’in yönetimi süresince Osmanl› ‹mparatorlu¤u üzerinde kurmuﬂ oldu¤u nüfuz, yeni oluﬂan yap› ile tehlike alt›na girmiﬂti. ‹stanbul’da kurulan yeni rejimin tak›naca¤› tavr›n belirsizli¤i ve
bunun ötesinde bu rejimin gelece¤i ile ilgili kuﬂkular Almanya’n›n II. Meﬂrutiyet’e ihtiyatl› yaklaﬂmas›na neden olmuﬂtu. Di¤er taraftan Almanya Avusturya-Macaristan’›n düﬂtü¤ü durumun
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
raras› konferans›n Avusturya-Macaristan için
olumlu sonuçlar üretece¤inden ﬂüpheliydi. Di¤er
taraftan ‹stanbul’daki yeni yönetimin otoritesini
sa¤lamlaﬂt›ramadan Avusturya-Macaristan’›n
h›zl› bir ﬂekilde istedi¤ini almas› gerekti¤ini hesaplamaktayd›. Üstelik böylesi bir hareket henüz
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun yeni yönetimine so¤uk bakan ve Avusturya-Macaristan ile olan ittifak›na gün geçtikçe daha fazla ihtiyaç duyan Almanya’n›n da mecburi deste¤ini yan›na alacakt›. Nihayetinde Aehrenthal Bulgaristan’›n durumunun da fark›ndayd› ve Eylül ay›nda gerginleﬂmeye baﬂlayan Bulgar-Osmanl› iliﬂkilerinin sonunda Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›k ilan› an meselesi olarak görülmekteydi. Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›k ilan› Berlin Kongresi kararlar›n›n de¤iﬂimi
için fiili bir durum do¤uraca¤›ndan AvusturyaMacaristan’›n Bosna Hersek’i ilhak etmesi de
normal bir durum olacakt›.17
5 Ekim 1908’de Bulgaristan’›n Osmanl› ‹mparatorlu¤undan ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesinin ard›ndan, 6 Ekim’de Avusturya-Macaristan’da Bosna
Hersek’i ilan etti¤ini aç›klad›. Bosna Hersek’in ilhak›na karﬂ›l›k Avusturya-Macaristan Novi Pazar Sanca¤›ndaki askeri güçlerini çekerek bu
bölgenin kontrolünü Osmanl› ‹mparatorlu¤u’na
vermekteydi.18 Her ne kadar bu tarihten itibaren
baﬂlayan alt› ayl›k diplomatik süreç Bosna Hersek Krizi olarak adland›r›lmaktaysa da farkl› iki
boyutu içermektedir. Bulgaristan’›n ba¤›ms›zl›k
ilan›, daha küçük çapta Osmanl› ‹mparatorlu¤u
ve Balkan devletlerini içeren bir diplomatik süreç
baﬂlatm›ﬂt›r.19 Avusturya-Macaristan’›n Bosna
Hersek’i ilhak› ise Avrupa’n›n büyük güçlerini
karﬂ› karﬂ›ya getiren ve daha büyük çapta bir
diplomatik süreci ortaya ç›kartm›ﬂt›r.
6 Ekim’deki ilhak karar› uluslararas› ortamda
Avusturya-Macaristan’›n beklemedi¤i bir tepki
ortaya ç›kard›. ‹ngiltere Avusturya-Macaristan’›
bir oldu bitti ile suçlayarak, ‹stanbul’daki yeni rejimi zor duruma soktu¤unu belirterek Osmanl›
‹mparatorlu¤una destek vermiﬂtir. Almanya ise
Avusturya-Macaristan’a söz konusu ilhak› kendine haber vermedi¤inden dolay› ve mevcut durumun Osmanl› ‹mparatorlu¤undaki Alman ç›karlar›n› tehlikeye att›¤› yönünde ﬂikayetlerini bildirmiﬂtir. Uluslararas› deste¤i arkas›nda hisseden
Osmanl› ‹mparatorlu¤u Avusturya-Macaristan’›n
ilhak karar›n› tan›mayarak Avusturya-Macaristan mallar›n› boykota baﬂlam›ﬂt›r. S›rbistan hükümeti ise nüfusunun önemli miktar› S›rp olan
Bosna Hersek’in ilhak›n› tan›mad›¤› gibi, S›rp
kamuoyunda da savaﬂ söylemi de içeren büyük
çapl› bir tepki oluﬂmuﬂtur.
‹lhak karar›ndan en büyük hayal k›r›kl›¤›na u¤ra-
Bulgaristan’›n
Osmanl›
‹mparatorlu¤undan
ba¤›ms›zl›¤›n› ilan
etmesinin ard›ndan,
AvusturyaMacaristan’da
Bosna Hersek’i
ilan etti¤ini aç›klad›.
25
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
da fark›ndayd› ama bundan öte Avrupa dengesinde kendi de sorunlu bir dönemin içindeydi.
1905’teki Fas Krizi ve bunu takiben toplanan Algeciras Konferans›nda Almanya Fransa, ‹ngiltere ve Rusya’ya karﬂ› yaln›z kalm›ﬂt› ve bu yaln›zl›¤› k›rabilmek için müttefiki Avusturya-Macaristan’›n deste¤ine ihtiyaç duymaktayd›; olas› bir
krizde ise gelece¤i kesin olmayan yeni Osmanl›
hükümetine destek vermektense Avusturya-Macaristan’› kazanacak bir diplomatik deste¤in daha önemli oldu¤unun fark›ndayd›.15
‹ngiltere ve Almanya’n›n tersine Rusya ‹stanbul’daki yönetim de¤iﬂikli¤ine mesafeli kalma
yolunu seçti. Gerçektende ilk bak›ﬂta ortaya ç›kan durum Rusya’n›n ç›karlar› aç›s›ndan oldukça olumlu gözükmekteydi. Germen kökenli Ferdinand’›n yönetiminde Avusturya-Macaristan ile
yak›nlaﬂm›ﬂ olan Bulgaristan’›n zor durumda
kalmas› Rusya için memnun ediciydi. Bosna
Hersek’in durumu nedeniyle de zor durumda
olan Avusturya-Macaristan ise art›k Rusya için
daha olumlu ﬂartlarda görüﬂme masas›na oturabilirdi. Bütün bunlar›n yan›nda Rus D›ﬂiﬂleri Bakan› ‹zlovski’nin temel hesab› bo¤azlar›n statüsü
ile ilgiliydi ve Rusya mevcut durum itibariyle kendini kuvvetli bir durumda görmekteydi.
Eylül 1907’de Marienbad’da ve Haziran 1908’de
Reval’de ‹zlovski ‹ngiliz Kral› Edward ile yapt›¤›
görüﬂmelerde bo¤azlardan geçiﬂ konusunda ‹ngiltere’den bekledi¤i deste¤i ald›¤›n› düﬂünüyordu. Bu görüﬂmelerin hemen ard›ndan ‹zlovski bu
sefer de Aehrenthal ile görüﬂerek bo¤azlar›n
statüsünde Rusya lehine yap›lacak de¤iﬂikliklere verilecek destek karﬂ›l›¤›nda Avusturya-Macaristan’›n da Bosna Hersek’i ilhak etmesi durumunda Rusya’n›n diplomatik destek verebilece¤ini bildirdi. II. Meﬂrutiyetin yaratt›¤› yeni ortam
çerçevesinde ‹ki d›ﬂiﬂleri bakan›n›n Haziran ay›n›n baﬂ›ndaki bu görüﬂmenin ard›ndan Eylül
ay›nda Buchlov’da bir araya gelerek yapt›klar›
görüﬂmede ‹zlovski gerek bo¤azlardaki statü de¤iﬂikli¤inin ve gerekse de Bosna Hersek’in ilan›
meselesinin, 1878 Berlin Kongresi kararlar›nda
birer de¤iﬂikli¤i ifade etmesi nedeniyle, uluslararas› bir konferans ile çözülmesini önerdi.Herhangi bir yaz›l› anlaﬂma yap›lmamas›na karﬂ›n Aehrenthal’den olumsuz bir tepki almayan ‹zlovski
önerisinin Avusturya-Macaristan taraf›ndan kabul edildi¤ini düﬂünerek söz konusu uluslararas›
konferans için destek aramak üzere di¤er Avrupa devletlerini ziyarete gitti.16
Buchlov’daki görüﬂmede tak›nd›¤› olumlu tavra
ra¤men Aehrenthal çok daha farkl› hesaplar içindeydi. Aehrenthal II. Meﬂrutiyetin Avrupa’da toplad›¤› sempatinin fark›ndayd› ve olas› bir ulusla-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Osmanl›
‹mparatorlu¤u ile
olan uzlaﬂmac›
yaklaﬂ›ma karﬂ›l›k
AvusturyaMacaristan ilhak
sonras› d›ﬂ
politikas›n›
S›rbistan’a karﬂ›
bask› üretme
üzerine kurdu.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
26
yan kiﬂi ise Rus D›ﬂiﬂleri Bakan› ‹zlovskiydi.
Henüz do¤ru dürüst bir görüﬂme yapamadan
gelen ilhak karar› ile ﬂaﬂ›ran ‹zlovski, Rusya’da
ilhak karar›na karﬂ› büyüyen kamuoyu tepkisi ve
Baﬂbakan Stolpyin’in Çar nezdindeki protestolar›n›n haberlerini ald›¤›nda en az›ndan kendi durumunu kurtarabilecek bir diplomatik baﬂar›n›n
hesaplar› ilﬂe bo¤azlardaki de¤iﬂiklikler için destek aramaya devam etti. Fakat ‹zlovski’nin beklentilerinin tersine görüﬂtü¤ü Frans›z D›ﬂiﬂleri
Bakan› Pichon Rus tezlerine karﬂ› herhangi bir
yak›nl›k göstermedi.20 Di¤er taraftan ‹ngiltere ise
‹zlovski’nin bo¤azlar ile ilgili talebi karﬂ›s›nda
aç›k bir ret cevab› verdi. Bu ret cevab›n›n baﬂl›ca nedeni ‹ngiltere’nin bo¤azlar›, ‹ran’daki Rus
ç›karlar›na karﬂ› bir koz olarak elde tutmak istemesiydi.21
‹ngiltere’de arad›¤›n› bulamayan ‹zlovski Rusya’ya döndü¤ünde bo¤azlar ile ilgili giriﬂimlerinden vazgeçerek, S›rbistan’a destek verecek yeni bir yol izlemeye baﬂlad›. Bu amaçla ilhak konusunu de¤erlendirecek bir uluslararas› konferans›n ça¤r›s›n› yapt›. Gerçekte böyle bir konferans ile ilgili görüﬂmeleri daha önce yapm›ﬂt›.22
Fakat bu konferansa Avusturya-Macaristan’›n
verdi¤i cevap olumsuz oldu. Bu noktadan sonra
Rusya S›rbistan’a kesin destek veren bir politika
takip etmeye baﬂlad›.
Avusturya-Macaristan taraf›nda da durum de¤iﬂmekteydi. ‹lhak karar›n›n ertesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤unun baﬂlatt›¤› boykot Aehrenthal’e
Avusturya-Macaristan tüccarlar›ndan gelen ﬂikayetleri artt›rsa da, o bu konuyu diplomatik bir
prestij olarak görmekteydi. Dahas› ne Avusturya, ne de Macar hükümetleri Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile parasal ödentiyi içerecek bir çözüm istememekteydiler ve bu da Aehrenthal’i Osmanl›
‹mparatorlu¤una karﬂ› uzlaﬂmac› öneriler sunacak bir tav›rdan al›koymaktayd›.23 Gene de Avrupa diplomasisinde yaﬂad›¤› sorunlar AvusturyaMacaristan’› Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile anlaﬂma
yoluna itti. 12 Ocak 1909 iki devlet aras›nda yap›lan anlaﬂma sonucunda Avusturya-Macaristan
ilhaka karﬂ›l›k Osmanl› ‹mparatorlu¤una maddi
tazminat ödemeyi kabul etti. Anlaﬂman›n imzalanmas›na karﬂ›l›k miktar ve ayr›nt›lar ile ilgili görüﬂmeler ilerleyen aylarda devam etti ve iki devlet aras›ndaki iliﬂkiler 1909 yaz›n›n sonuna kadar normale dönemedi.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile olan uzlaﬂmac› yaklaﬂ›ma karﬂ›l›k Avusturya-Macaristan ilhak sonras› d›ﬂ politikas›n› S›rbistan’a karﬂ› bask› üretme
üzerine kurdu. 1906’dan beridir var olan gerilim
ﬂimdilik daha da aç›¤a ç›kmaktayd›. AvusturyaMacaristan mevcut durumu Habsburg Monarﬂi-
sisinin Avrupa güç dengesindeki konumunu restore edebilecek bir f›rsat olarak görmeye baﬂlamas› ile gerilim h›zla artmaya baﬂlam›ﬂt›. Genelkurmay Baﬂkan› Conrad mevcut durumu önemli bir f›rsat olarak görmekteydi. Haz›rlad›¤› raporlarda Rusya’n›n var olan zay›fl›¤›na dikkat çekerek, imparatorlu¤un rölatif olarak güçsüz olan
S›rbistan’a karﬂ› bir güç gösterisi için önemli bir
f›rsat yakalad›¤›n› ve bu f›rsat›n da kullan›larak
S›rbistan’›n sindirilmesi gerekti¤ini belirtmekteydi.24 Franz Joseph’in pek ilgi göstermedi¤i bu askeri yaklaﬂ›ma karﬂ›n, Aehrenthal elindeki diplomasi silahlar›n› S›rbistan’a karﬂ› kullanma yolunu seçti.
Özellikle daha krizin ilk ay›nda Avusturya-Macaristan’a deste¤ini veren Almanya da ﬂimdi krizden faydalanmay› hesaplamaktayd›. T›pk› Avusturya-Macaristan Genelkurmay› gibi Alman Genelkurmay› da Rusya’n›n S›rbistan için bir savaﬂ› göze alamayacak durumda oldu¤u fikrindeydi.25 Bu nedenle de ortam Almanya’n›n Rusya’y›
köﬂeye s›k›ﬂt›racak bir diplomatik manevra yapmas›na uygundu. Bundan öte Almanya’n›n sa¤layabilece¤i diplomatik zafer ‹ngiltere, Fransa ve
Rusya aras›nda oluﬂturulmuﬂ olan uzlaﬂmay› da
k›rabilirdi. Bu amaçla Almanya ‹ngiltere’ye ve
Fransa’ya tavizler vererek Rusya’y› yaln›zlaﬂt›rma yoluna baﬂvurdu. ‹ngiltere ile yap›lan görüﬂmelerde bir uzlaﬂma ç›kmasa da Almanya ‹ngiltere’nin Balkanlarda ç›kacak bir savaﬂa taraf olmamak iste¤ini fark etmiﬂti. Fransa ile yap›lan
görüﬂmelerde ise Almanya daha baﬂar›l›yd›.
Fransa ile ﬁubat 1909’da imzalanan bir deklarasyon ile Almanya Fransa’ya Fas’taki ç›karlar›
konusunda tavizler verdi. Bu uzlaﬂma Fransa’n›n tarafs›zl›¤› için yeterli oldu.
Fransa’n›n tarafs›zl›¤›n›n belli olmas›n›n ard›ndan Rusya için opsiyonlar azalm›ﬂt›. Görünüﬂe
göre ‹ngiltere hala bir uluslararas› konferansa taraf olmaya haz›rd› ama art›k böyle bir toplant›dan Rusya’n›n kazanaca¤› fazla bir ﬂey kalmam›ﬂt›. ‹zlovski’nin bo¤azlar›n statüsünün de¤iﬂimi planlar›n›n ard›ndan, S›rbistan’›n hamili¤i
yaklaﬂ›m› da iflas etmiﬂti. 13 Mart’ta Tsarkoe Selo’da toplanan Çarl›k Konseyi Rusya’n›n olas› bir
savaﬂ durumunda S›rbistan’a askeri destek veremeyece¤i karar›n› ald›.26 Rusya geri ad›m atmaya baﬂlam›ﬂt›.
Rusya’n›n geri ad›m atmas› ile ortam AvusturyaMacaristan’a kalm›ﬂt›. Almanya’n›n deste¤i ve
Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile olan sorunlar›n giderilmesi ile beraber Aehrenthal S›rbistan üzerine
yüklendi. ﬁubat ay›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u
ile yap›lan anlaﬂmay› takiben Avusturya-Macaristan S›rbistan’a ilhak› tan›mas›n›, maddi tazmi-
bosna hersek krizinin ard›ndan...
Bosna Hersek Krizi Avrupa güç politikas› aç›s›ndan rutin bir karﬂ›laﬂma gibi gözükmesine karﬂ›n
k›sa ve uzun vadede önemli sonuçlar›n ortaya
ç›kmas›na neden olmuﬂtur. Bu sonuçlardan en
önemlisi ﬂüphesiz ki Rusya’n›n yaﬂam›ﬂ oldu¤u
diplomatik yenilgidir. Rusya 1905’teki Japon yenilgisinden sonra bu sefer de Avrupa politikas›nda önemli bir darbe alm›ﬂt›r. Krizin sonunda Almanya’n›n tavr› Rusya’da büyük bir hayal k›r›kl›¤› ve öfke yaratmakla beraber, ‹ngiltere’n›n ve
müttefik Fransa’n›n krizin sonundaki yaklaﬂ›mlar› da Rusya’n›n bu iki devlete yaslanan bir güç
dengesine olan güvenini y›pratm›ﬂt›r. Krizin sonundaki diplomatik yenilginin fark›nda olan Rusya, Almanya ve Avusturya-Macaristan ile olas›
bir yeniden karﬂ›laﬂma durumunda, Avrupa güç
dengesinin iﬂleyiﬂinden çok, yaln›z baﬂ›na bir
karﬂ› duruﬂu üretebilecek politikalar› üretebilecek aray›ﬂlara baﬂlad›. Bu aray›ﬂlardan ilki Rusya’n›n Balkanlara dönüﬂüydü. Rusya kriz süresince Balkanlarda Avusturya-Macaristan ve Bulgaristan aleyhine oluﬂan havay› sezinlemiﬂti ve
dahas› krizin hemen ertesinde Osmanl› ‹mparatorlu¤u ile Balkan devletleri aras›nda baﬂlayan ittifak görüﬂmelerini takip etmiﬂti. Bu çerçevede
Balkan devletlerini bir araya toparlayabilecek bir
Balkan ittifak› oluﬂturman›n ve yeni bir kontrol
alan› yaratman›n aray›ﬂlar› 1909 sonras› Rus
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
d›ﬂ politikas›nda Balkanlar› bir kez daha öne ç›kard›. Böyle bir ittifak gerekti¤inde AvusturyaMacaristan’a karﬂ› bir araç olarak kullan›labilecekti. Bu ittifak 1912’de Rusya’n›n giriﬂimleri ile
baﬂar›lacakt› ama sonuçlar› Rusya’n›n hesaplar›ndan çok daha farkl› olacakt›.
1905’teki Fas Krizi’nde Avrupa’da baﬂlam›ﬂ olan
saflaﬂma Bosna Hersek Krizi ile daha da netleﬂti.
Almanya’n›n Avusturya-Macaristan ile olan ortakl›¤›na daha ba¤›ml› hale geldi¤i gözükmekteydi. Avusturya-Macaristan ise Almanya’n›n gücü üzerinden belki de hesab›n›n ötesinde bir diplomatik zafer kazanm›ﬂt›. Buna karﬂ›l›k krizin sonuçlar› k›sa vadede Avusturya-Macaristan’›n lehine gibi gözükse de uzun vadede ciddi sorunlar›n habercisiydi. Gün geçtikçe zay›flamakta olan
Avusturya-Macaristan bu tarihten sonra da Almanya kart›na güvenerek bölgesinde sürekli bir
sorunlu güç politikas›n›n takipçisi olacak ve bu
istikrars›zl›k Avrupa güç politikas›ndaki saflaﬂmay› sürekli artt›racakt›. Almanya ise ilerleyen
süreçte Avusturya-Macaristan’›n problemli d›ﬂ
politikas›na daha ba¤›ml› hale gelecekti.
Avusturya-Macaristan için di¤er bir sorun ise ilhak etti¤i Bosna Hersek ile zaten problemli olan
çok uluslu yap›s›n› daha da geniﬂletmiﬂ ve ülke
içindeki en problemli nüfus olan Slavlar›n say›s›
önemli oranda artm›ﬂ olmas›yd›. Farkl› bir deyiﬂle Avusturya-Macaristan söz konusu ilhak ile bir
Slav sorunu ithal etmiﬂti.
Bosna Hersek Krizinin ‹ngiltere ve Fransa üzerinde yaratt›¤› etkiler ise daha baﬂkayd›. ‹ngiltere’nin Fas ve Bosna krizlerinin ard›ndan Almanya’n›n Avrupa güç politikas›nda mevcut dengeyi
y›kma ve hakimiyet kurma yolundaki emelleri konusunda olan kuﬂkular› daha da artm›ﬂt›. ‹ngiltere 1905’te yaln›z olan Fransa’y› destekleyerek
Almanya’n›n bu yaklaﬂ›m›n› engelledi¤ini düﬂünmekteydi ama 1908’deki bu krizde durum farkl›
olmuﬂtu. Almanya’n›n Avrupa güç dengesindeki
güçleri yaln›zlaﬂt›rarak izole etme çabalar› –Fas
Krizinde Fransa ve Bosna Hersek Krizinde de
Rusya- ‹ngiltere için tedirgin ediciydi. 1904’te
Fransa ve 1907’de Rusya ile yap›lm›ﬂ olan antlaﬂmalar Almanya’n›n Avrupa’da tek baﬂ›na hakim konuma gelmesini önlemenin en önemli yolu olarak alg›lanmaktaysa da bunlar ‹ngiltere için
Almanya ile savaﬂa yönelik birer ittifak olarak
görmekten çok, Almanya’ya karﬂ› yaln›z kalmamak için yap›lm›ﬂ birer uzlaﬂma olarak alg›lan›yordu. Fakat gerek Fas ve gerekse de Bosna
krizleri s›ras›ndaki sald›rgan Alman d›ﬂ politikas›
‹ngiltere’yi endiﬂelendirmiﬂti. Di¤er taraftan ‹ngiltere ç›karlar›n›n çok az oldu¤u Balkanlar gibi kenar bölgeler yüzünden olas› bir Avrupa savaﬂ›na
1905’teki Fas
Krizi’nde Avrupa’da
baﬂlam›ﬂ olan
saflaﬂma Bosna
Hersek Krizi ile
daha da netleﬂti.
27
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
nat beklentisinden vazgeçmesini, “do¤ru ve bar›ﬂç› bir iyi komﬂuluk politikas›” izlemesini talep
eden ve Mart ay›n›n sonuna kadar olumlu cevap
verilmezse bunun savaﬂ demek oldu¤unu bildiren bir ültimatom verdi.27
Avusturya-Macaristan’›n notas›ndan sonra s›ra
Almanya’ya gelmiﬂti. 21 Mart’ta bu sefer Almanya Rusya’ya bir nota vererek, Avusturya-Macaristan’›n 1878 Berlin Kongresi kararlar›n›n imzac› devletlerine birer nota vererek, ilhak karar›n›
olumlayan bir de¤iﬂikli¤ini kabul etmelerini talep
edece¤ini bildirdi. Fakat notan›n sonunda Rusya’n›n Avusturya-Macaristan’›n ilhak karar›n›n
kabulü anlam›na gelen bu notay› kabul edip etmeyece¤i soruluyor ve bundan öte “evet ya da
hay›r”dan biri olmak üzere net bir cevap isteniyordu. Anlaﬂ›laca¤› üzere bu üstü kapal› savaﬂ
tehdidiydi. 22 Mart 1909’de Çar II. Nikola, II. Wilhelm’e çekti¤i telgraf ile, Rusya’n›n ilhak› kabul
etti¤ini bildirdi. Rusya’n›n deste¤inden yoksun
kalan S›rbistan ise her an baﬂlamas› muhtemel
bir savaﬂ› göze alamad› ve Rusya’n›n ilhak› kabul etmesinden on gün sonra S›rbistan’da ilhak›
ve Avusturya-Macaristan notas›ndaki bütün
maddeleri kabul etti¤ini aç›klad›.29 Bosna Hersek
Krizi Sona ermiﬂti.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
1908 krizi
Avrupa’da zaten
zor ayakta duran
dengeyi temelden
sarsarak ülkeler
aras›ndaki güveni
tamamen ortadan
kald›rm›ﬂt›r.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
28
dahil olmak da istememekteydi. Bu açmaz ise
bu sefer ‹ngiltere’yi durdururken Almanya’ya istedi¤ini vermiﬂti. Bu nedenle ‹ngiltere bundan
sonraki olas› krizlerde daha aktif bir rol üstlenmeye haz›rlanmakla beraber d›ﬂ politikada da
daha etkin bir Alman karﬂ›tl›¤› benimsemeye
baﬂlad›.
Fransa ise ‹ngiltere’ye benzer bir ﬂekilde ç›karlar›n›n az oldu¤u Balkanlar konusunda herhangi
bir çat›ﬂmaya taraf olmak istemiyordu. Di¤er taraftan müttefiki olan Rusya’ya destek verememenin de sanc›s›n› çekiyordu. Bosna Hersek
Krizinde Fransa’n›n gösterdi¤i pasifli¤in Almanya’n›n güç gösterisine meydan verdi¤inin de fark›nda olan Fransa da bir dahaki sefere müttefiki
olan Rusya’n›n benzer bir ﬂekilde aﬂa¤›lanmas›na f›rsat vermemeye niyetliydi.
1908 Bosna Hersek Krizinin Osmanl› ‹mparatorlu¤u için de paradoksal sonuçlar› olmuﬂtur. Krizin ilk aﬂamas›nda ‹stanbul’daki yeni hükümete
gelen uluslararas› destek memnun edici düzeyde olmas›na karﬂ›l›k, bu deste¤i olumlu bir ﬂekilde kullanabilecek bir d›ﬂ politikan›n üretilememesi Osmanl› ‹mparatorlu¤unu baﬂlad›¤› noktan›n daha da gerisine götürmüﬂtür. Krizin baﬂ›nda durumun çok da uygun olmas›na karﬂ›n S›rbistan ve Yunanistan ile yap›lmas› muhtemel bir
ittifak›n gerçekleﬂtirilmemesi ve Avusturya-Macaristan’›n Balkanlarda yaratt›¤› negatif havan›n
da kullan›lmas› ile, ilerleyen süreçte imparatorluk vatandaﬂl›¤›n› üretebilecek olan, Osmanl›c›l›k yaklaﬂ›m›na yönelik reformlar›n hayata geçirilememesi Osmanl› ‹mparatorlu¤unun Balkanlardaki varl›¤›n› daha da sorgulan›r hale getiren bir
süreci baﬂlatm›ﬂt›r. Novi Pazar Sanca¤›n›n geri
al›nmas› ise herhangi bir fayda getirmedi¤i gibi
Osmanl› ‹mparatorlu¤unu ilerleyen süreçte S›rbistan ve Karada¤ ile daha fazla karﬂ› karﬂ›ya
getirmeye baﬂlam›ﬂt›r. Belki de Osmanl› ‹mparatorlu¤unun krizin baﬂ›nda kaç›rd›¤› ittifak f›rsat›,
1913’te kendinin içinde almad›¤› bir Balkan ittifak›n›n kendine karﬂ› hareketlenmesine de neden
olmuﬂtur.
Nihayetinde 1908 Bosna Hersek Krizi 1900’lerin
baﬂ›ndan itibaren Avrupa’da baﬂlayan cepheleﬂmenin gövde gösterilerinden biriydi. Bu nedenle
de Birinci Dünya Savaﬂ›na giden süreçte önemli bir kilometre taﬂ› olarak görülebilir. Savaﬂ tehditleri içermesine karﬂ›n, savaﬂa yol açma riski
çok düﬂük bir kriz olmakla beraber, sonuçlar› itibari ile gerek S›rbistan’a ve gerekse de destekçisi Rusya’ya büyük bir prestij kayb› getirmiﬂtir.
Do¤al olarak bu durumda Balkanlarda baﬂ gösterecek yeni bir krizde bu iki devletin daha dirençli bir iﬂbirli¤ine gitmeleri sonucunu getire-
cekti. ‹ngiltere ve Fransa’n›n yaklaﬂ›mlar› da bu
anlamda ele al›nd›¤›nda 1914’te A¤ustos ay›n›n
baﬂ›nda baﬂlayan savaﬂ›n Balkanlardaki bir krizin sonunda baﬂlam›ﬂ olmas› da Bosna Hersek
Krizi ile iliﬂkilendirilebilir.
sonuç
1908 Bosna Hersek Krizi 1878’deki Berlin Kongresinden itibaren baﬂlam›ﬂ olan Balkanlardaki
Avusturya-Macaristan ve Rusya aras›ndaki güç
rekabetinin ulaﬂm›ﬂ oldu¤u en uç noktalardan biridir.
1908’de Avusturya-Macaristan’›n Bosna Hersek’i ilhak›n›n ard›ndan baﬂlayan süreç, 1900’lerin baﬂ›nda netleﬂmeye baﬂlayan Avrupa güç
dengesi içindeki bloklaﬂman›n yaratm›ﬂ oldu¤u
saflaﬂman›n da etkisi ile, önemli bir Avrupa krizine dönüﬂmüﬂtür. Bu krizin sonucunun da Balkanlardan çok Avrupa güç dengesindeki iliﬂkileri
etkiledi¤i söylenebilir. 1905 Fas Krizinin Bat› Avrupa’da Almanya’n›n Fransa ile olan kutuplaﬂmas›n› yo¤unlaﬂt›rmas›n›n benzeri olarak, 1908
Bosna Hersek Krizi de bu sefer Do¤u Avrupa’da
Almanya’n›n Rusya ile olan kutuplaﬂmas›n› tamamlaﬂt›rm›ﬂt›r. Böylece Almanya 1905’ten
1909’a kadar iki komﬂusu üzerinde kurdu¤u
bask› ile Avrupa’daki kutuplaﬂmay› artt›rm›ﬂt›r.
Gene kriz süresince Avusturya-Macaristan’a verilen s›n›rs›z destek, bu ülkenin de d›ﬂ politikada
gücünün ötesinde bir tav›r içine girmesine neden
olmuﬂtur. 1908 krizi Avrupa’da zaten zor ayakta
duran dengeyi temelden sarsarak ülkeler aras›ndaki güveni tamamen ortadan kald›rm›ﬂt›r.
Bosna Hersek Krizi daha dar anlam›yla Balkanlardaki statükoyu da sarsm›ﬂt›r. 1908’e de¤in
Avusturya-Macaristan ile Rusya belirsiz de olsa
bir iﬂbirli¤i içinde kalarak bu bölgedeki küçük
Balkan devletlerini dengeleyebilmekte baﬂar›l›
olabilmiﬂlerdir. Fakat 1908 krizinin ard›ndan Balkan devletleri Avusturya-Macaristan’a karﬂ› ﬂüpheci yaklaﬂmaya ve Rusya’ya daha yak›n durmaya baﬂlayacaklard›r. Rusya ise bu küçük Balkan devletlerinin toprak taleplerini destekleyerek, onlar› Avusturya-Macaristan üzerine yönlendirmeye çal›ﬂacakt›r. Bu süreç ise Rusya’n›n
da pek beklemedi¤i bir ﬂekilde Osmanl› Makedonyas› üzerine yo¤unlaﬂacak ve Balkan Savaﬂ›na giden süreci baﬂlatacakt›r.
II. Meﬂrutiyetin getirdi¤i olumlu havan›n içte ve
d›ﬂta yaratt›¤› deste¤e karﬂ›n, Osmanl› yönetimi
bu avantajlar› ne kriz süresince ne de krizden
sonraki süreçte de¤erlendirememiﬂtir. Rusya’n›n pasifize oldu¤u kriz ve sonras› sürecinde
Osmanl› diplomasisinin Balkanlarda lehine iﬂleyen havay› kullanarak bir birleﬂtirici rolü oyna-
dipnotlar
1 Barbara Jelavich, Balkan Tarihi 18. ve 19. Yüzy›llar, ‹stanbul, 2006, Küre
Yay›nlar›, s 385
2 Norman Rich, Great Power Diplomacy 1814-1914, New York, 1992, Mc
Graw-Hill, s 226-227
3 Rumeli Demiryollar› ‹ﬂletme ﬁirketi’nin ﬁubat 1878’de AvusturyaMacaristan tabiiyetine geçmesinin ard›ndan, bu bölgedeki demiryolu
iﬂletimi ve yap›m› üzerinde bu devlet söz hakk›n› kendi üzerine
alm›ﬂt›r. Bu konu ile ilgili bkz. Vahdettin Engin, Rumeli Demiryollar›,
‹stanbul, 1993, Eren Yay›nc›l›k, s 181-182
4 Charles Jelavich ve Barbara Jelavich,The Establishment of Balkan
National States 1804-1920, 4. Bask›, Seattle, 2000,Washington
University Press, s 186-187
5 A.g.e., s 179
6 Barbara Jelavich, , Balkan Tarihi 20. Yüzy›l, ‹stanbul, 2006, Küre
Yay›nlar› , s 80-81; ayr›ca Ausgleich uzlaﬂmas› ve AvusturyaMacaristan’›n yönetim yap›s› için bkz.Richard Rickett, A Breif Survey
of Austrian History, 6. Bas›m,Viyana, 1978,Georg Prachner Verlag,,
s 99-102
7 Rich, a.g.e., s 335
8 Charles Jelavich ve Barbara Jelavich, a.g.e., s 190-191, Mathew Smith
Anderson, Do¤u Sorunu 1774-1923, çeviren: ‹dil Esen, ‹stanbul,
2001, Yap› Kredi Yay›nlar›, s 288-289
9 Rich, a.g.e., s 409
10 A.J.P. Taylor, Struggle for Mastery in Europe1848-1918, 2. bas›m,
Londra, 1971, Oxford University Press, s 450
11 Charles Jelavich ve Barbara Jelavich, a.g.e., s 192
12 G.D. Clayton, Britain and the Eastern Question, Londra, 1971, London
University Press, s 206
13 Baron Von Aehrenthal’in Üçlü ‹ttifak, Makedonya Sorunu ve Sancak
Demiryolu Projesi ile ilgili yapt›¤› aç›klamadan al›nt›. Belge No: 235,
British Documents on the Origins of the War, editörler: G.P. Hooch
ve Harold Temperley, Londra, 1928, Johnson Reprint Company ltd,
Cilt V, s 337
14 Rich, a.g.e., s 409
15 1905 y›l›nda Fransa’n›n Fas’› iﬂgal etme iste¤ine karﬂ›l›k Almanya’n›n
bu durumu kabul etmeyerek uluslararas› bir konferans ça¤r›s› yapmas› ile baﬂlayan kriz. Algeciras Konferans› ile sonuçlanmas›na
karﬂ›l›k Almanya ile Fransa aras›ndaki iliﬂkileri oldukça y›pratm›ﬂt›r.
Ayr›nt›l› bilgi için bkz. Taylor, a.g.e., s 427442
16 Clayton, a.g.e., s 206-207, Anderson,a.g.e., s 290-291
17 Burada belirtilen görüﬂlerin tersine Avusturya-Macaristan’›n Bosna
Hersek’i ilhak etme karar›n›n arkas›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤unda
yeni kurulmuﬂ olan rejimin gelece¤inin belirsizli¤inin ve bu durumda
do¤acak olas› bir istikrars›zl›¤›n Avusturya-Macaristan kontrolündeki topraklara s›çrama endiﬂesinin yer ald›¤› yönünde görüﬂler de
bulunmaktad›r. Bu konu ile ilgili bkz. F.R. Bridge, “Habsburg
Monarﬂisi ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u”, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun
Sonu ve Büyük Güçler, editör: Marian Kent, çeviren: Ahmet Fethi,
‹stanbul, 1999, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, s 44
18 Avusturya-Macaristan ‹mparatoru Franz Joseph’in Bosna-Hersek’in
ilhak› ile ilgili yapt›¤› 6Ekim 1908 tarihli aç›klaman›n metni için Bkz.
London Weekly Times, 9 Ekim 1908, Çevrimiçi:
www.lib.byu.edu/rdh/wwi/1914m/bosherz.html , Son Güncelleme:
ﬁubat 1996
19 Bu süreç için bkz. Hasan Ünal, “Balkan Diplomasisinden Bir Kesit:
Bulgaristan’›n Ba¤›ms›zl›k ‹lan› ve Osmanl› D›ﬂ Politikas›, 19081909”, Yeni Balkanlar Eski Sorunlar, editörler: Kemali Saybaﬂ›l›,
kaynakça
Anderson, Mathew Smith; Do¤u Sorunu 1774-1923, çeviren: ‹dil Esen,
‹stanbul, 2001, Yap› Kredi Yay›nlar›.
Bridge, F.R. ; “Habsburg Monarﬂisi ve Osmanl› ‹mparatorlu¤u”, Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nun Sonu ve Büyük Güçler, editör: Marian Kent,
çeviren: Ahmet Fethi, ‹stanbul, 1999, Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›
Clayton, G.D. ; Britain and the Eastern Question, Londra, 1971, London
University Press.
Engin, Vahdettin; Rumeli Demiryollar›, ‹stanbul, 1993, Eren Yay›nc›l›k.
Hooch, G.P. ve Temperley, Harold (Editörler); British Documents on the
Origins of the War, Londra, 1928, Johnson Reprint Company Ltd.
Jelavich, Barbara; Balkan Tarihi 18. ve 19. Yüzy›llar, ‹stanbul, 2006, Küre
Yay›nlar›.
Jelavich, Charles ve Jelavich, Barbara;The Establishment of Balkan
National States 1804-1920, 4. Bask›, Seattle, 2000,Washington
University Press.
Rich, Norman; Great Power Diplomacy 1814-1914, New York, 1992, Mc
Graw-Hill.
Rickett, Richard; A Breif Survey of Austrian History, 6. Bas›m,Viyana,
1978,Georg Prachner Verlag.
Taylor, A.J.P. ; Struggle for Mastery in Europe1848-1918, 2. bas›m,
Londra, 1971, Oxford University Press.
Ünal, Hasan; “Balkan Diplomasisinden Bir Kesit: Bulgaristan’›n
Ba¤›ms›zl›k ‹lan› ve Osmanl› D›ﬂ Politikas›, 1908-1909”, Yeni
Balkanlar Eski Sorunlar, editörler: Kemali Saybaﬂ›l›, Gencer Özcan,
‹stanbul, 1997, Ba¤lam Yay›nlar›.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Gencer Özcan, ‹stanbul, 1997, Ba¤lam yay›nlar›, s 53-70
20 Sir F. Bertie’den Sir Edward Grey’e telgraf, 13 Ekim 1908, Belge no:
368, British Documents on the Origins of the War, Cilt V, s 432
21 Görüﬂmeler ile ilgili bkz.Sir C. Hardinge’den Sir A. Nicholson’a telgraf,
13 Ekim 1908, Belge No: 372, British Documents on the Origins of
the War, Cilt V, s 434-436, Sir Edward Grey’den M.‹zlovski’ye telgraf, 15 Ekim 1908, belge No: 387, British Documents on the Origins
of the War, Cilt V, s 451-452
22 Sir F. Bertie’den Sir Edward Grey’e telgraf, 4 Ekim 1908, Belge No:
293, British Documents on the Origins of the War, Cilt V, s 384-386
23 F.R. Bridge, a.g.m., s 45
24 Rich, a.g.e., s 413
25 Taylor,a.g.e., s 453
26 Anderson, a.g.e., s 293-294
27 Rich,a.g.e., s 413
28 Sir E. Goschen’den Sir Edward Grey’e telgraf, 22 Mart 1909, Belge No:
742, British Documents on the Origins of the War, Cilt V, s 721
29 Taylor, a.g.e.,s 455
29
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
mas› muhtemel olmas›na karﬂ›l›k bu yol seçilmemiﬂtir. Böyle bir politikan›n Avusturya-Macaristan’› karﬂ›ya almak sonucunu getirme olas›l›¤›
olsa da, baﬂta ‹ngiltere olmak üzere, Avrupal›
devletlerin Balkanlar› pasifize edebilecek bir Osmanl› dengecili¤ine destek vermesi muhtemel
gözükmektedir. Osmanl› ‹mparatorlu¤unda ç›kar
ve yat›r›m hesaplar› olan Almanya’n›n da böyle
bir durumda Avusturya-Macaristan’› dizginlemesi muhtemeldir. Fakat bu yol Osmanl› ‹mparatorlu¤u taraf›ndan hiç seçilmedi¤i gibi kriz sonras›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u Balkan devletlerine karﬂ› dolayl› bir küçümseme politikas›na girecek ve Balkan topraklar›n›n tamam›n›n elinden
ç›kmas›na neden olacak Balkan Savaﬂlar›na giden süreçte etkisiz kalacakt›r.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
II. Meﬂrutiyetin ilk günlerinde M›s›rl›
milliyetçiler, ‘Vataniyyun’ ve Jöntürkler *
‹ﬂgalden kurtulmak isteyen M›s›rl› milliyetçiler de, kurduklar› yeni rejimi ayakta tutmaya
çal›ﬂan Jöntürkler de uluslararas› dengeleri pragmatik bir yaklaﬂ›mla analiz ederek
tutum alm›ﬂlard›r.
Adil Bakt›aya*
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
30
* ‹stanbul Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi
Ö¤retim Üyesi
II.Meﬂrutiyet’in ilan› M›s›r’da büyük bir heyecanla karﬂ›land›. Bu heyecan di¤er vilayetlerde ﬂahit
olunandan do¤al olarak farkl›yd›. Zira M›s›r, fiili
olarak Osmanl› yönetiminde de¤il, ‹ngiliz yönetimindeydi. Uzun zamandan beridir ‹ngilizlerin M›s›r’› boﬂaltmas› için faaliyetlerde bulunan radikal
milliyetçiler de, ‹ngiltere’yi M›s›rl›lar›n yönetime
daha etkin ve daha yayg›n bir ﬂekilde kat›lmas›
ve daha demokratik, daha kat›l›mc› bir yönetim
kurulmas› yönünde reformlar yapmaya zorlamay› amaçlayan daha ›l›ml› milliyetçiler de II.Meﬂrutiyet’in ilan›n› bir f›rsat olarak alg›lad›lar. Kimi
milliyetçiler bunu bir f›rsat›n ötesinde bir hak olarak gördüler ve bunu Osmanl› Devleti ile M›s›r
aras›ndaki hukuki ba¤a dayand›rd›lar.
Jöntürk Devrimi sonras›nda M›s›r’da oluﬂan hararetli atmosferin ve M›s›r-Osmanl› ba¤›ndan
dolay› ayn› haklardan M›s›r’›n da yararlanmas›na dair gittikçe daha yüksek sesle dile getirilmeye baﬂlanan argüman›n kimler taraf›ndan ileri
sürüldü¤ü ve nas›l tart›ﬂmalar yaratt›¤›n›n anlaﬂ›lmas› için M›s›r’›n yak›n tarihinin gözden geçirilmesi gerekmektedir. Aﬂa¤›da M›s›r milliyetçileri aras›nda 1908’in on y›l kadar öncesinde baﬂlayan ayr›ﬂman›n bu milliyetçileri Osmanl› Devleti’ne karﬂ› farkl› tutumlar almaya itti¤i; buna
karﬂ›n kendilerine yönelmiﬂ beklentiler karﬂ›s›nda Jöntürklerin de ‹ngiliz deste¤ini yanlar›na almak ve böylece yeni rejimi ayakta tutmak ad›na
M›s›rl› milliyetçilere s›rt çevirmekte tereddüt etmedi¤i gösterilmeye çal›ﬂ›lacakt›r.
Anlaﬂ›laca¤› gibi her iki taraf›n da tutumu pragmatik endiﬂelerden kaynaklanmaktad›r ve her
bir taraf›n tutumu ile konumu karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda,
asl›nda durum ironiktir. Özerk bir vilayetin milliyetçilerinin merkezle daha s›k› iliﬂkiler kurmaya
çal›ﬂmas› da, aﬂa¤›da gösterilece¤i gibi merkezin bu talebi geri çevirmekle yetinmeyip bu milliyetçilerle mesafeyi elden geldi¤ince açmaya çal›ﬂmas› da ironiktir. Bu ironik durumu yaratan
ﬂey ‹ngiliz iﬂgalidir. M›s›r’›n iﬂgal edilmesi pek
çok ﬂeyi tersine çevirmiﬂ, taraflar› kimi konularda
kuramsal olarak kendilerinden beklenecek tutumlar›n çok uza¤›nda konumlara sürüklemiﬂtir.
Sözgelimi ‹ngiliz iﬂgalinin yaratt›¤› bir baﬂka ironik durum “M›s›r M›s›rl›lar›nd›r” slogan›n›n peﬂinde koﬂan M›s›rl› milliyetçilerin kapitülasyonlardan yana tav›r almas›d›r. Bunun sebebi kapitülasyonlar›n -di¤er Avrupa devletlerinin M›s›r
üzerindeki haklar›n›n tan›nmas› ve bunlar›n uygulamaya konulmas› anlam›na geldi¤inden- iﬂgalci güç olan ‹ngiltere’nin M›s›r’daki egemenlik
alan›n› s›n›rlay›c› bir özellik taﬂ›mas›, iﬂgalin bütün Avrupa devletlerinin ç›karlar›n› korumak üzere yap›lm›ﬂ geçici bir önlem oldu¤unu hat›rlatmas›d›r.1
Sonuçta, tekrar etmek gerekirse, iﬂgalden kurtulmak isteyen ve bu nedenle Osmanl› Devleti’nden yard›m bekleyen M›s›rl› milliyetçiler de,
kurduklar› yeni rejimi ayakta tutmaya çal›ﬂan ve
bu nedenle ‹ngiltere’den destek bekleyen Jöntürkler de uluslararas› dengeleri pragmatik bir
yaklaﬂ›mla analiz ederek tutum alm›ﬂlard›r.
1. 1908 öncesinde m›s›rl› milliyetçiler aras›nda ayr›ﬂma
Bilindi¤i gibi ‹ngiltere 1882’de M›s›r’› iﬂgal etmiﬂ,
ancak uluslararas› konjonktür bu iﬂgali ilhaka çevirmesine elvermemiﬂ, M›s›r resmi olarak Osmanl› padiﬂah›na ba¤l› kalm›ﬂt›. M›s›r’›n fiili hakimi olan ‹ngiltere I.Dünya Savaﬂ›na kadar bu statüde bir de¤iﬂiklik yapma yoluna gitmemiﬂ, “M›s›r Genel Valisi” gibi çal›ﬂan ‹ngiliz yöneticisi,
yetkisini ve görevini daha iyi ifade edecek bu s›fat yerine “M›s›r Baﬂkonsolosu” unvan›n› kullanmak durumunda kalm›ﬂt›. Bu fiili durum iﬂgal
sonras›nda M›s›r seçkinlerinin Osmanl› Devleti’ne olan bak›ﬂ›n› ciddi bir ﬂekilde etkilemiﬂtir.
M›s›r-Osmanl› ba¤› ilhak› engelleyen en önemli
unsur olarak görülmüﬂ ve Osmanl› Devleti’nin
‹ngiltere’yi M›s›r’dan ç›kartmada önemli bir rol
oynayabilece¤i düﬂünülmüﬂtür. Bu düﬂünceye
göre Osmanl› Devleti özellikle Fransa ile iﬂbirli¤i
yapt›¤› takdirde ‹ngiltere’yi M›s›r’› terk etmeye
zorlayacak bir güç ortaya ç›karabilirdi. Söz konusu ak›l yürütme M›s›r’da Osmanl›c›l›¤›n (iﬂgal
öncesine göre) ciddi bir s›çrama yapmas›na sebep olmuﬂ, daha önce Osmanl› Devleti’ne karﬂ›
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
da baz› M›s›rl› milliyetçilerin ve özellikle de Hidiv’in gözünde de¤er yitirmiﬂti. Asl›nda de¤er yitiren yaln›zca Fransa olmam›ﬂ, Frans›z deste¤ini içeren bütün bir strateji ve dolay›s›yla da Osmanl› Devleti’nin potansiyel deste¤i de de¤er yitirmiﬂti. Fransa art›k bu stratejide hesaba kat›lamazd› ve Fransa olmadan Osmanl› Devleti ‹ngiltere’yi M›s›r’dan ç›kartmak için gerekli gücü bir
araya getiremezdi. 1904’te Fransa ile ‹ngiltere
aras›ndaki sorunlar›n çözümlendi¤i ve Fransa’n›n ‹ngiltere’nin M›s›r üzerindeki haklar›n› tan›d›¤› Entente Cordiale’nin imzalanmas› son
umutlar› da tüketti. 1898’den beri ‹ngiltere’ye
karﬂ› politikas›n› yumuﬂatan ve bu nedenle himaye etti¤i milliyetçilerin de deste¤ini yitiren Hidiv, 1904 sonras›nda ‹ngiltere’yi art›k tamamen
birlikte yaﬂamak zorunda oldu¤u bir güç olarak
alg›layacak ve kendisine yak›n baz› milliyetçiler
de onu takip edecektir. Öbür tarafta ‹ngiliz iﬂgaliyle uzlaﬂmaya yanaﬂmayacak olan kimi milliyetçiler de vard›r ki bunlar art›k Hidiv’in himayesinden ç›km›ﬂ kendi gazetelerini yay›nlamaya ve
bir süre sonra ‹ngiltere’yle birlikte Hidiv’e de muhalefet etmeye baﬂlam›ﬂlard›r.
M›s›r milliyetçi hareketi (özellikle de Mustafa Kâmil’le ﬁeyh Ali Yusuf) 1906’da patlak veren ve
Dinﬂevey olarak bilinen bir olay› M›s›r milliyetçili¤ini dünyaya duyurmak amac›yla çok iyi kullanm›ﬂ ve Dinﬂevey olay›n› milliyetçilerin tarihinde
bir dönüm noktas›na ve önemli bir at›l›m›n ilk
ad›m›na dönüﬂtürmeyi baﬂarm›ﬂt›r. Osmanl›
Devleti’yle ‹ngiltere’yi karﬂ› karﬂ›ya getiren ve
Osmanl› aleyhine sonuçlanan bir krizin (Taba
krizi) hemen ertesinde patlak veren bu olay ‹ngiliz askerleriyle M›s›rl› köylüler aras›nda ortaya
ç›km›ﬂt› ve bir ‹ngiliz askerin (sonradan muhte-
M›s›r milliyetçi
hareketi 1906’da
patlak veren
Dinﬂevey olay›n›,
M›s›r milliyetçili¤ini
dünyaya duyurmak
amac›yla çok iyi
kullanm›ﬂt›r.
31
Lord Cromer
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
çok sert bir dil kullananlar da dahil olmak üzere
M›s›rl› seçkinlerin büyük bir k›sm› Osmanl› Devleti’ne olan sadakatlerini her f›rsatta ifade etmeye baﬂlam›ﬂlard›.2
Örne¤in iﬂgalden önce Osmanl› Devleti aleyhinde keskin sözler eden Muhammed Abduh’un
söyleminde de¤iﬂim çok barizdi. 1882 öncesinde
“ulemadan olsun, fellah, zanaatç› veya tacir olsun, asker veya sivil, siyasetçi ya da siyasetçi
de¤il, her M›s›rl› Türklerden nefret eder ve onlar›n b›rakt›¤› nahoﬂ hat›ralardan i¤renir. Türkler
arkalar›nda M›s›r’a, halen kalplerimizi yaralamaya devam eden belalar b›rakm›ﬂ olan müstebitlerdi. Onlar› bir daha istemeyiz, onlarla birlikte
yapmak isteyece¤imiz bir ﬂey olamaz” diyen
Muhammed Abduh, iﬂgalden sonra kendi kimli¤ini ﬂöyle ifade etmektedir: “Ben inanç bak›m›ndan Müslüman›m, sadakat bak›m›ndan ise Osmanl›y›m.. dilim Arapça olsa bile!”3 1884’te Cemaleddin Afgani ile birlikte ç›kard›¤› Urvet-ül
Vüska’da ise ﬂöyle deniyordu:
“Müslümanlar içlerindeki bu buruklukla Osmanl›
Devleti’ne bakmakta ve yüzlerini M›s›r topraklar›n› kurtarmas› ümidiyle onun maddi ve manevi
gücüne çevirmektedirler. Osmanl› Devleti M›s›r’›
düﬂmanlar›n tuzaklar›ndan kurtararak Müslümanlar›n çi¤nenen ﬂereflerini yüceltmeli ve ﬂanlar›n› yükseltmelidir. ‹slam ülkeleri ancak onun
sayesinde bu dini yok etmek isteyen ‹ngilizlerin
pençelerinden korunabilir.”4
‹ﬂgal sonras›nda M›s›rl›lar›n Osmanl› Devleti’ne
yöneliminin bir di¤er göstergesi de 1882-1914
döneminin ﬂiirinde (büyük oranda politik olan ﬂiirdir) Osmanl› Devleti’nin ve Abdülhamit’in övülmesine s›k rastlan›lmas› ve M›s›rl›lar›n her ikisine sad›k olmaya ça¤r›lmas›d›r. Di¤er Araplar›n,
özellikle de Suriyelilerin Osmanl›ya karﬂ› faaliyetleri, 1908 devrimi, ‹talya’n›n 1911’deki müdahelesi, 1912-13’teki Balkan savaﬂlar› gibi gündemin hareketli oldu¤u bunal›mlarda M›s›rl› ﬂairlerin büyük k›sm› yine Osmanl› bütünlü¤ünü savunan ﬂiirler yazm›ﬂlard›r.5
1892’de iktidara gelen Hidiv Abbas Hilmi de baﬂlang›çta M›s›r-Osmanl› ba¤›n›n önemi konusunda milliyetçilerle ayn› fikirdeydi. Halihaz›rda M›s›r içiﬂleriyle ilgili olarak ‹ngiliz Baﬂkonsolosu
Lord Cromer’e karﬂ› olan mücadelesinde güç
toplamay› da önemseyen Hidiv bu amaçla M›s›r
milliyetçilerine destek vermiﬂ, onlar›n gazetelerini himaye etmiﬂti. Ancak 1908’i önceleyen on y›l
içinde yaﬂanan baz› geliﬂmeler milliyetçiler aras›nda baz› ayr›ﬂmalar yaﬂanmas›na sebep olmuﬂtu. ‹lk olarak 1898’de yaﬂanan Faﬂoda krizi
s›ras›nda Fransa ‹ngiltere karﬂ›s›nda küçük düﬂmüﬂ, bu nedenle potansiyel bir müttefik olarak
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Milliyetçilerin
gayretiyle Dinﬂevey
olay› tüm
Avrupa’n›n yan›
s›ra ‹ngiltere’de de
ses getirmiﬂ,
bask›lar karﬂ›s›nda
Lord Cromer
emeklili¤ini istemiﬂ.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
32
melen güneﬂ çarpmas› nedeniyle) ölümünü takiben yap›lan cezaland›rmalarda elliyi aﬂk›n köylünün baz›lar› as›lm›ﬂ, baz›lar› k›rbaçlanm›ﬂ, baz›lar› çok uzun hapis cezalar›na çarpt›r›lm›ﬂt›.6
Böylece güvercin avlayan ‹ngiliz askerlerin yanl›ﬂl›kla köyün imam›n›n kar›s›n› yaralamalar›yla
baﬂlayan olaylarda köylülerin orant›s›z bir ﬂiddetle karﬂ›laﬂmalar› milliyetçi bas›n› harekete
geçirmiﬂti. Bir örnek vermek gerekirse ﬁeyh Ali
Yusuf gazetesinde Dinﬂevey’yle ilgili 23 yaz› yay›nlam›ﬂt›.7 Milliyetçilerin gayretiyle Dinﬂevey
olay› tüm Avrupa’n›n yan› s›ra ‹ngiltere’de de
ses getirmiﬂ, bask›lar karﬂ›s›nda Lord Cromer
emeklili¤ini istemiﬂ, böylece M›s›r’da -Lord Cromer’le temsil edilen- bir dönem kapanm›ﬂt›.8
Milliyetçi gazete çevreleri Dinﬂevey olay›n› takip
eden milliyetçi atmosferde ertesi y›l siyasi partilere dönüﬂtü. El Ceride grubu sonraki y›llar›n
Vafdç› (Wafdist) hareketini haber veren el Ümma partisine dönüﬂtü. Bu parti Muhammed Abduh’un çevresinin içinden türemiﬂti ve geliﬂmelerden ‹ngiltere’nin mücadele yoluyla yenilgiye
u¤rat›lamayaca¤› sonucunu ç›karm›ﬂt›. Hizb el
Ümma modern-ülkesel bir M›s›r ulusal devletinin
kurulmas›n› ve ‹ngiltere’yle iﬂbirli¤i yaparak M›s›r’›n kendi kendini yöneten bir ülke haline gelmesini savunuyordu. ‹ngiltere ile ne olursa olsun
uzlaﬂmamaya yeminli olan Mustafa Kâmil’in grubuyla el Liva gazetesi ise el Hizb el Vatani’ye
(ço¤u zaman taraftarlar› Vataniyyun, [Vatanc›lar] olarak an›lm›ﬂt›r) dönüﬂtü. En geniﬂ tabana
sahip olan Hizb el Vatani tam ba¤›ms›zl›¤› ve Hidiv’in iktidar›na s›n›rlama getirecek bir anayasan›n ilan›n› savunuyordu. Bu iki partinin yan› s›ra
Hidiv’in yak›n dostu Ali Yusuf’un kurdu¤u Hizb el
Islah ala-l Mabadi el-Düsturiyya da siyaset sahnesinde yerini alm›ﬂt›. Parti, amac›n› Osmanl›
Devleti’nin M›s›r’a fermanlarla ihsan etti¤i s›n›rlar çerçevesinde Hidiv’in otoritesini desteklemek
olarak ilan etmiﬂti.9
Özetle ifade etmek gerekirse M›s›r milliyetçilerini çat›lar› alt›nda toplayan bu üç parti özellikle üç
noktada birbirinden farkl›laﬂ›yordu: Osmanl›
Devleti’yle M›s›r aras›ndaki ba¤›n niteli¤i, ‹ngiliz
iﬂgaline karﬂ› tutum ve Hidiv’le iliﬂkiler.
(i) Osmanl› Devleti’yle iliﬂkiler konusunda Hizb
el Vatani Padiﬂahla uzlaﬂma, uyumlu hareket etme ve dayan›ﬂma gösterme taraftar›yd›; Hizb el
Ümma Osmanl› karﬂ›t›yd›; Hizb el Islah el Düsturî’nin lideri Ali Yusuf’un Osmanl› Devleti’ne
yaklaﬂ›m› ise genelde lehteydi, ama Hidiv’le yak›n iliﬂkileri nedeniyle ço¤u zaman dikkatli bir
mesafe içeriyordu.10 Mustafa Kâmil M›s›r’›n Osmanl› Devleti’ne tabi olmas›n› ‹ngiltere’yi M›s›r’›
ilhak etmekten al›koyan mutlu bir olay olarak gö-
Muhammed Abduh
rüyordu. Hizb el Ümma’n›n ideologu Es Seyyid
ise Mustafa Kâmil’in Osmanl› Devleti’yle iliﬂkisine hep ﬂüpheyle bakm›ﬂ, onun padiﬂahtan para
ald›¤›na inanm›ﬂt›; Es Seyyid’in istedi¤i ba¤›ms›zl›k hem ‹ngiltere’ye hem de Osmanl› Devleti’ne karﬂ› bir ba¤›ms›zl›kt›: buna göre Hepsinin
sahip ç›kt›¤› “M›s›r M›s›rl›lar›nd›r” slogan› Osmanl›c›l›kla suland›r›lmamal›yd›. Es Seyyid, Ali
Yusuf taraf›ndan Bab›ali’ye isyan etmekle, Mustafa Kâmil taraf›ndan da ‹ngiliz yanl›s› olmakla
suçlanmaktayd›.
(ii) ‹ngiliz iﬂgali sözkonusu oldu¤unda her üç
parti de ‹ngiliz iﬂgaline karﬂ›yd›; ama bunun dereceleri farkl›yd›. ﬁeyh Ali Yusuf’un politikas› Hidiv’e ba¤l›yd›. Mustafa Kâmil ‹ngiltere’yle her türlü iﬂbirli¤ini ihanet olarak görüp “derhal tahliye”
talebinde bulunurken, es Seyyid ‹ngiltere’nin M›s›r’› terk etme koﬂullar›yla ilgili olarak masaya
oturmaya haz›rd› ve ‹ngiltere’nin M›s›r’› kolay kolay terk etmeyece¤ine inand›¤› için halihaz›rda
hangi reformlar›n yap›labilece¤i üzerine düﬂünüyordu. Bir baﬂka de¤iﬂle Mustafa Kâmil ‹ngiltere
M›s›r’› terk etti¤inde reformlar›n otomatik olarak
gerçekleﬂece¤ini söylerken, Es Seyyid reformlar› hemen istiyordu; yap›lacak reformlar›n ‹ngiltere’nin M›s›r’› terk etmesine yol açaca¤›n› düﬂünüyordu.
(iii) Hidiv’le iliﬂkilere gelince Mustafa Kâmil baﬂta Hidiv’den himaye görmüﬂ, sonradan aralar›
aç›ld›¤›nda halk›n tek s›¤›na¤› olarak görmeye
baﬂlad›¤› anayasal rejimin tesis edilmesinden
yana tav›r koymuﬂtu. Es Seyyid ise Hidiv’i hep
reformlar›n önünde bir engel olarak görmüﬂtü.
ﬁeyh Ali Yusuf anayasal rejim konusunda baz›
II.Meﬂrutiyet ilan edildi¤inde M›s›r Hidiv’i Abbas
Hilmi Cenevre’deydi. Meﬂrutiyetin ilan›n›n hemen ertesi günü Cenevre, Lozan ve Neuchatel’den gelen ö¤rencilerden oluﬂan bir heyet Hidiv’le görüﬂmüﬂ ve ondan anayasa talep etmiﬂlerdi.13 Takip eden ilk günlerde Hidiv’e yak›nl›¤›yla bilinen, eskinin radikal, ama uzun zamand›r
›l›ml›laﬂm›ﬂ el Müeyyed gazetesi bu olay›n M›s›r’da bir anayasa ilan›na yard›mc› olabilece¤ini
yazm›ﬂ; iﬂgal karﬂ›t› el Minber gazetesi M›s›rl›
milliyetçi ve liberallerin M›s›r’da oldu¤u gibi despotizme karﬂ› mücadele eden her milleti destekleyece¤ini ilan etmiﬂti. Hizb el Vatani’nin yay›n
organ› el Liva ise her M›s›rl›n›n Sultan›n yolundan gidece¤ini ve Hidiv’in M›s›rl›lara “mutluluk,
özgürlük, güç, ﬂeref ve eﬂitli¤e gelin” diyece¤ini
ümit etti¤ini yazm›ﬂt›. Gazete ayr›ca Sultan’›n
her zaman M›s›rl›lar› destekleyece¤ini ve himaye edece¤ini umuyordu.14 Nitekim el Liva baﬂta
olmak üzere baz› M›s›r gazeteleri ‹stanbul’a Sultan’dan anayasa ilan etmesi için Hidiv’e tavsiyelerde bulunmas›n› rica eden telgraflar gönderdiler.15 O zamana kadar milliyetçilere mesafeli duran el Ahram dahi milliyetçi bas›n›n anayasa ve
ba¤›ms›zl›k istikametindeki taleplerine kat›lm›ﬂ,
onlarla ayn› çizgide yay›n yapmaya baﬂlam›ﬂt›.
Kampanyaya kat›lmayan tek gazete ‹ngiliz iﬂgalini ve ‹ngiliz ç›karlar›n› savunmak ﬂeklindeki genel yay›n çizgisini devam ettiren el Mukattam’di.16
M›s›r’daki Arapça bas›n›n sayfalar›ndaki köﬂe
yaz›lar› tebriklerle doluydu.17 Sokaklardaki kutlama gösterilerine Türkler kadar M›s›rl›lar da kat›lm›ﬂ, el Liva gazetesinin himayesi alt›nda Genç
Türkler’e özenerek “Genç M›s›rl›lar” ad›nda bir
parti kurulmuﬂtu; postanelerden yeni rejimi kutlayan ya da M›s›r’da da benzeri bir anayasan›n
yürürlü¤e konulmas›n› talep eden telgraflar s›ra
s›ra çekiliyordu. Jöntürklerin beklenmeyen zaferi M›s›rl› milliyetçilerin c›l›z umutlar›na canl›l›k
getirmiﬂti. Halihaz›rda M›s›r’›n Osmanl› Devleti’yle olan hukuki ba¤› M›s›r’›n da Türkiye’nin yeniden kazand›¤› özgürlüklerden yararlanmas›
için yeterli görülebilir, baﬂta ‹ngiltere olmak üzere belki de dünya buna ikna edilebilirdi.18
Anayasa talepleri ﬂiddetlenerek ve s›klaﬂarak
devam etti. Adeta sözcüsü haline geldi¤i Hidiv’i
takip ederek ‹ngiltere’ye karﬂ› politikas›n› yumuﬂatm›ﬂ olan Hizb el Düsturiyya Meﬂrutiyetle bir-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
2. 1908: ilk tepkiler ve beklentiler
likte h›zla prestij kaybetmiﬂ, hem Hidiv’e hem de
‹ngiliz iﬂgaline muhalif olan Hizb el Ümma’›n saflar› ise kalabal›klaﬂmaya baﬂlam›ﬂt›.19
Hizb el Vatani cephesine gelince 1908 y›l› içinde
Mustafa Kâmil ölmüﬂ, yerine parti liderli¤ine Muhammed Ferid gelmiﬂti. Böylece Vatanc›lar (Vataniyyun) Jöntürk devrimini M›s›r milliyetçili¤inin
“Christoph Colomb”u20 say›lan liderleriyle de¤il,
sonradan her ad› geçti¤inde Mustafa Kâmil’in
yerini dolduramad›¤› söylenecek olan Muhammed Ferid’le karﬂ›lam›ﬂlard›. Ferid de 1893’te
Tarih ed’Devla l’Aliyya l’Usmaniyya (Osmanl›
Devlet-i Aliyesi Tarihi) ad›yla bir kitap yazm›ﬂ ve
M›s›rl›lar› Osmanl› Devleti’ni desteklemeye davet etmiﬂti.21 Osmanl› Devleti’yle ilgili düﬂünceleri Mustafa Kâmil’le ayn›yd›. Dolay›s›yla Ferid
Osmanl› Devleti’ne yaklaﬂ›m aç›s›ndan herhangi bir de¤iﬂiklik yapmam›ﬂ, II.Abdülhamid’in “Paﬂa” unvan›yla onurland›rd›¤› Mustafa Kâmil’in
Osmanl› yönelimini devam ettirmiﬂti.
Hizb-el Vatani devrimin çok heyecan verdi¤i kesim olmuﬂtu. Muhammed Ferid devrimin ard›ndan yapt›¤› bir konuﬂmada
“Mesaimiz yüzde on iken bundan sonra yüzde
bin olmal›, kiﬂisel anlaﬂmazl›klardan uzak durarak birlik olmal› ve Sultan-› Âzâm›m›z arac›l›¤›yla M›s›r için Kanuni Esasi’nin yay›nlanmas›n› Hidiv Hazretlerinden talep etmeli, Osmanl› ricalinin
yard›m›n› almal› ve bundan böyle ‹stanbul’u siyasi bir ziyaretgâh saymal›y›z. Çünkü biz Osmanl› milletinin bir parças› say›l›r›z ve her ne kadar özel imtiyazlara sahipsek de yine de Osmanl›y›z” demiﬂti.22
“Her ﬂeye ra¤men yine de Osmanl›” olmak, Osmanl› say›lmak M›s›rl› milliyetçilerin Osmanl›
Devleti ile M›s›r aras›ndaki ba¤a ilginç bir yorum
getirmesine de olanak veriyordu: M›s›rla Osmanl› Devleti aras›ndaki hukuki ba¤ nedeniyle
M›s›r, meﬂrutiyet parlamentosunda temsil edilebilir, mebus gönderebilirdi. 23 Ekim 1908’de
Avam Kamaras›nda J. M. Robertson D›ﬂiﬂleri
Bakan›’na bir k›s›m M›s›rl› siyasinin Osmanl›
parlamentosunda temsil edilme taleplerinden
haberdar olup olmad›¤›n›; bu talep do¤rultusunda Kahire’deki ‹ngiliz Baﬂkonsolosu’ndan M›s›r
hükümetindeki anayasal unsurlar›n güçlendirilmesini isteyip istemeyece¤ini sordu. Sir Edward
Grey böylesi bir giriﬂimden haberdar de¤ildi. Buna karﬂ›n bu y›l içinde temsili vilayet meclislerine
dair ayr›nt›l› bir tasar› haz›rlanm›ﬂt›. Sorulan bir
baﬂka soru üzerine Edward Grey yeni geliﬂmelerin ‹ngiliz egemenli¤ini zorlayacak sonuçlar ortaya ç›kartmayaca¤›n› düﬂündü¤ünü söyledi.23
Geçen birkaç ayl›k zaman içinde Jöntürklerin konuya dair yaklaﬂ›mlar›yla ilgili fikir sahibi olmuﬂ
Jöntürklerin
beklenmeyen zaferi
M›s›rl›
milliyetçilerin c›l›z
umutlar›na canl›l›k
getirmiﬂti.
33
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
istekleri olsa da ölene kadar Hidiv’e sad›k kald›.11
Partisi de¤im yerindeyse bir “tabela partisi”ydi ve
Hidiv’e destek vererek Kâmil’in faaliyetlerine karﬂ› dengeleyici bir a¤›rl›k oluﬂturmak amac›yla
kurulmuﬂtu.12
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Osmanl›
Parlamentosu’nda
temsil edilmek için
giriﬂimde
bulunanlar Hizb el
Vatani mensubu
milliyetçilerdi.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
34
olan Grey haks›z ç›kmad›. ﬁubat 1909’da ‹stanbul’daki ‹ngiliz Büyükelçisi Gerard Lowther da
benzeri gözlemleri aktar›yordu.
“Beklenece¤i gibi anayasan›n burada yeniden
yürürlü¤e konulmas› M›s›r’da paralel bir hareket
ortaya ç›kartmad›. Baz› heyecanl› milliyetçiler
buraya (‹stanbul’a) gelip yard›m ve destek için
feryat ettiler. Ancak bunlara yüz verilmedi. Kendilerine onlar›n ›st›rab›n› çekti¤i yozlaﬂm›ﬂ bir
yönetim olmad›¤› söylendi; ‹ngiliz vesayeti alt›nda olduklar›ndan kaynaklar›n›n heba edilmedi¤i,
halk›n›n bask› alt›nda tutulmad›¤›, medeni özgürlüklere sahip olduklar› ve daha önce var olmayan bir güvenlik ve refaha kavuﬂmuﬂ olduklar› söylendi. Temsilciler yaln›zca yüz bulmamakla
kalmad›lar, ayr›ca görüﬂlerini burada duyurmalar› fiilen yasakland›.” 24
Osmanl› Parlamentosu’nda temsil edilmek için
giriﬂimde bulunanlar Hizb el Vatani mensubu
milliyetçilerdi. Bu giriﬂim M›s›r’da tüm milliyetçi
kesimlerin görüﬂ beyan etti¤i bir tart›ﬂmaya yol
açm›ﬂt›. Getirilen yorumlar yukar›da genel siyasi
çizgileri özetlenen partilerin geçmiﬂ tutumlar›yla
uyumluydu. Soru bu giriﬂimin hukuki temelinin
ne oldu¤uyla ilgiliydi. M›s›r Osmanl›’dan ba¤›ms›z m› yoksa ona ba¤l› m› say›lmal›yd›? Osmanl› parlamentosunda temsil edilmeyi savunan
Hizb el Vatani’nin tavr› belliydi: M›s›r Osmanl›n›n
bir parças›yd›. Hizb el Ümma liderli¤i de partinin
M›s›r-Osmanl› ba¤›na nas›l bakt›¤›n› ayn› aç›kl›kla ortaya koymuﬂtu: M›s›r Osmanl›’dan ba¤›ms›zd›; Londra Antlaﬂmas›na göre Büyük Güçler
Mehmet Ali liderli¤indeki M›s›r’›n ba¤›ms›zl›¤›n›
tan›mak suretiyle bütün yönetme imtiyazlar›n›
M›s›r milletini temsilen Mehmet Ali’ye vermiﬂlerdi.25 Ayn› s›ralarda Hidiv yanl›s› Hizb el Düsturiyya’n›n lideri ﬁeyh Ali Yusuf ise partilileri önünde
yapt›¤› konuﬂmada beklenece¤i gibi özerk bir vilayet olarak M›s›r’›n yönetim imtiyazlar›n›n M›s›r
milletine de¤il, Mehmet Ali hanedan›na verildi¤ini kan›tlamaya çal›ﬂ›yordu. Öte yandan ﬁeyh Ali
Yusuf’a göre Osmanl› anayasas›na dahil olma
hakk›n› elde etmek ve parlamentoda al›nacak
kararlar› etkileyebilecek bir sese sahip olmak
önemliydi ve bunun için gerekenler yap›lmal›yd›.
Ama bu, M›s›rl›lar için (ABD ve Almanya’da oldu¤u gibi) ayr› bir anayasa talep etmeye engel
olmamal›yd›.26
***
Elbette M›s›r’da parlamento talebi II.Meﬂrutiyetin
yaratt›¤› atmosferde ortaya ç›km›ﬂ de¤ildi, uzun
bir mücadele geçmiﬂi vard›; ancak Jöntürk Devrimi bu konudaki taleplerin sahiplerine yeni bir
cesaret getirmiﬂ, üstünde durduklar› zemini güçlendirmiﬂti.
May›s 1908’de Muhammed Ferid dahi ‹ngiltere’yi ziyaret etmiﬂ ve ‹ngiltere’nin M›s›r’› boﬂaltmas› baﬂta olmak üzere M›s›rl› milliyetçilerin taleplerini iletmiﬂti. ‹ngiltere’yi ziyaret eden ve baz›
parlamento üyeleriyle ya da hükümetle görüﬂen
baﬂka heyetler de oluyordu. Kimi zaman M›s›r’›n sorunlar›na ilgi uyan›yor ve mesela “M›s›r
henüz kendi kendini yönetecek olgunlukta de¤il”
ﬂeklindeki basmakal›p argüman sorgulan›yordu.
Sözgelimi Temmuz sonlar›nda Sir Eldon
Gorst’un (Lord Cromer’dan sonra göreve gelmiﬂ
olan M›s›r Baﬂkonsolosu) M›s›rl›lar›n ço¤unun
oylar›n› kullanmad›klar›n› bildiren bir raporu Sir
Edward Grey’in karﬂ›s›na bir soru olarak ç›km›ﬂt›: M›s›rl›lar›n oy kullanmamalar›n›n sebebi halihaz›rdaki seçim sisteminin çok karmaﬂ›k olmas›
ve nihayetinde seçilenlerin yetkilerinin dan›ﬂmayla s›n›rl› olmas›yd›. M›s›rl›lar›n gerçek anlamda bir parlamento ve bu parlamentoya gönderecekleri vekilleri do¤rudan seçmek yönündeki talepleri çok makuldü ve ancak bu gerçekleﬂti¤inde entelektüel bir geliﬂme ortaya ç›kabilir,
M›s›rl›lar ancak bu yolla kendi kendilerini yönetecek bir olgunlu¤a eriﬂebilirdi. ‹ngiltere’nin bu
konudaki politikas› ne olacakt›? Laisser faire (‘b›rak›n›z yaps›nlar’) mi yoksa non possumus
(‘mümkün de¤il’) mu?28 ‹ngiltere’nin M›s›r’› iﬂgalinin 26. y›ldönümünde bir miting yapan M›s›rl›
milliyetçiler iﬂgali protesto etmek üzere Sir Edward Grey’e telgraflar gönderirken29 M›s›rl› bir
heyet Grey’le görüﬂüyor ve daha öncekilere
benzer bir cevap al›yordu: ﬁimdilik M›s›r’da
meﬂruti yönetimin ilan› söz konusu de¤ildi.30
Ayn› tarihlerde Hidiv’in Londra’ya yapt›¤› bir ziyaret ve bu ziyaretle ilgili yay›lan müjdeli söylentiler de¤iﬂim umutlar›n› kamç›lad›. el-Müeyyed’te
yay›nlanan ve Hidiv’in görüﬂlerini yans›tt›¤› için
‘yar›-resmi bir aç›klama’ olarak alg›lanan bir yaz›, söylentilerin de güç verdi¤i hali haz›rdaki atmosfere uygun olarak de¤iﬂim bekleyen milliyetçiler aras›nda bir tepki ve hareketlilik yaratt›. Yaz›ya göre Hidiv de asl›nda anayasadan yanayd›.
16 y›ll›k iktidar› s›ras›nda çok zor dönemlerden
geçti¤i halde gerçek anlamda bir siyasi hataya
düﬂmemiﬂti. Halk› ancak bütün gücü elinde tutan
otokratik bir kral anayasadan mahrum edebilirdi
ki kendisi böylesi bir hükümdar de¤ildi. Buna
karﬂ›l›k ‹ngiltere’nin r›zas› olmadan M›s›r hükümetinde radikal bir de¤iﬂiklik yapmak mümkün
de¤ildi. Bu yaz›n›n yay›nlanmas›n›n ard›ndan
milliyetçiler bir gösteri düzenlemeye karar verdiler ve binlerce küçük bayrak haz›rlad›lar. Hemen
ard›ndan el Müeyyed’te yay›nlanan bir di¤er yar›-resmi yaz› gösteriyi düzenleyenlerin ortaya ç›kacak kar›ﬂ›kl›klardan sorumlu tutulaca¤›n› bildiriyor, milliyetçilere gözda¤› veriyordu. Buna ra¤-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
3. devrimin ilk günlerinde Jöntürk d›ﬂ politikas›nda statükoculuk ve m›s›r
Jöntürklerin gücünü önceden kestirememiﬂ olduklar› için meﬂrutiyetin ilan› ‹ngilizlere bir ölçüde sürpriz olmuﬂtu.34 M›s›r’daki heyecan ve sevincin ‹ngiltere’deki karﬂ›l›¤› da do¤al olarak endiﬂeydi. Hindistan ve M›s›r’da halifenin dinsel
otoritesini tan›yan milyonlarca Müslüman› egemenli¤i alt›nda tutan ‹ngiltere, Meﬂrutiyete, egemenli¤i alt›nda bulundurdu¤u bu topraklarda yarataca¤› etki aç›s›ndan bak›yordu. Bunun sonuçlar› “muazzam olabilir, öngörülebilece¤in çok
ötesi”ne geçebilirdi. E¤er Meﬂrutiyet rejimi ayakta kalmay› baﬂar›rsa ‹ngiliz ‹mparatorlu¤u’nun
bir parças› olan Hindistan’dan farkl› olarak hukuki düzeyde Osmanl› Devleti’ne ba¤l› olan M›s›r’da sorunlar ç›kacak, M›s›r kendisini Hindistan
gibi hissetmeye baﬂlayacakt›. ﬁimdiye kadar ülkeleri ‹ngiltere taraf›ndan geçici olarak iﬂgal edilmiﬂ olan M›s›rl›lara (ve di¤er tüm Müslüman uyruklara) hep ﬂu söylenmiﬂti: ‘Kendi dini liderinizin egemenli¤i alt›nda insanlar kötü yönetimden
dolay› ›st›rap çekiyorlar. Sultan›n yönetimi alt›nda bulunan Müslümanlar›n içinde bulundu¤u koﬂullar›, bizim yönetti¤imiz Müslümanlar›n içinde
bulunduklar› koﬂullarla karﬂ›laﬂt›r›n; arada büyük
bir fark oldu¤unu göreceksiniz.’ ‹ngilizler bu karﬂ›laﬂt›rmay› yapma f›rsat› bulan Müslümanlar›n
ﬂimdiye kadar hep ‹ngiltere lehine sonuçlara vard›¤›n› belirtiyorlard›. Buna karﬂ›n Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda hayat bulacak bir anayasal rejim
bu karﬂ›laﬂt›rman›n sonuçlar›n› de¤iﬂtirme potansiyeline sahipti. Anayasal rejim iyi iﬂlerse M›s›rl›lar›n ayn› talebi yükseltece¤i kesindi ve ‹ngiltere’nin bu talebe direnme kapasitesi çok azalacakt›. Bu mesele “er ya da geç nazik bir muamele gerektiriyordu”.35 Nitekim yeni rejimin ‹ngiltere
taraf›ndan desteklenmesini istemeyen Alman
‹mparatoru da ‹ngiliz büyükelçisinin gözünü korkutmak için Jöntürk rejimi tutunabilirse s›ran›n
M›s›r’a gelece¤ini ima ediyordu.36 Sir Edward
Grey endiﬂeyle “Hidiv’e M›s›r’da anayasa meselesiyle ilgili elden geldi¤ince az ﬂey söylemeliyim” diyordu. “Türkiye’de özgür ve ayd›n bir yönetim kurulacak olursa bunun M›s›r ve M›s›r’daki yönetimimiz üzerinde çok büyük bir etkisi olacakt›r.”37 Öte yandan Jöntürk Devrimi’nin Hindistan Müslümanlar› aras›nda coﬂkuyla karﬂ›lanm›ﬂ
olmas› da ‹ngiltere’nin yeni rejimle ilgili endiﬂelerini art›rm›ﬂ olmal›yd›.38
‹ngiltere aç›s›ndan bu, sadece sorunun bir boyutuydu; sorunun bir baﬂka boyutu Jöntürklerin
anavatanda iﬂlerinin yolunda gidip gitmedi¤inden ba¤›ms›z olarak M›s›r ve panislamizm konular›nda nas›l bir siyaset izleyece¤iyle ilgiliydi. Za-
Meﬂrutiyet rejimi
ayakta kalmay›
baﬂar›rsa
Hindistan’dan farkl›
olarak hukuki
düzeyde Osmanl›
Devleti’ne ba¤l›
olan M›s›r’da
sorunlar ç›kacak,
M›s›r kendisini
Hindistan gibi
hissetmeye
baﬂlayacakt›.
35
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
men 2000 kadar gösterici önceden kararlaﬂt›r›lan yerde topland›. Polis taraf›ndan durdurulan
göstericiler aras›ndan baz› kiﬂiler tutukland›,
bayraklara el konuldu. Ancak küçük bir grup
gösteriye devam edebildi, bir anl›¤›na Hidiv’i
arabas›ndan inerken gördü ve tezahüratlarda
bulundu. Bu grubun gösterisi de saray muhaf›zlar› taraf›ndan sona erdirildi. Ancak bu tarihten
itibaren Hidiv gitti¤i, göründü¤ü halka aç›k her
yerde göstericiler taraf›ndan “el Düstur” sloganlar›yla rahats›z edildi.31
Eylül sonunda Hizb el Vatani’nin yeni lideri Muhammed Ferid bir yaz›da Hidiv’in daha önceleri
milliyetçileri destekledi¤ini, ancak bu deste¤inin
asl›nda Cromer’e karﬂ› mücadelesinin bir gere¤i olarak ortaya ç›kt›¤›n› ifade etti. Buna göre
Hidiv, Cromer’den sonra onun yerini alan
Gorst’la iyi iliﬂkiler geliﬂtirmiﬂti. Dolay›s›yla art›k
milliyetçilerin ideallerini desteklemesine gerek
kalmam›ﬂt›. Yani vaktiyle Hidiv asl›nda ‹ngiliz iﬂgaline de¤il, Cromer’e karﬂ› ç›km›ﬂt›. Muhammed Ferid’in bu yaz›s› büyük tepki çekti. Hatta
M›s›r’daki baz› ‹ngilizler bile Hidiv’e hakaret
eden ve Hidiv makam›n› hedef alacak aleni
eleﬂtirilere kap› açan bu küstahl›¤›n cezaland›r›lmas›n› istediler. Muhammed Ferid bununla
kalmam›ﬂ ‹stanbul’daki ileri gelenlerden birine
yazd›¤› bir yaz›da Hidiv’in rütbesinin düﬂürülmesi gerekti¤i ﬂeklinde yorumlanabilecek sözler
yazm›ﬂt›; sözü edilen kiﬂi de Muhammed Ferid’e son derece so¤uk ve memnuniyetsiz bir
cevap yazm›ﬂt›. Bu cevap özünde Jöntürklerin
M›s›rl› milliyetçilere tak›nd›¤› tavr› yans›t›yordu.
Buna göre Hidiv’in geçmiﬂte yapt›klar›na dair
Ferid’in öne sürdü¤ü bir tak›m iddialar do¤ru olsa bile ﬂimdiki rejim için bunlar›n bir önemi bulunmamaktayd›. Öte yandan “Osmanl› ‹mparatorlu¤u M›s›r’›n endiﬂeleri ve ﬂikayetlerine bulaﬂamayacak kadar kendi iﬂleriyle meﬂguldü ve
‹ngiltere’nin verdi¤i deste¤in de fazlas›yla fark›ndayd›”.32
‹ngiltere’nin M›s›r’› ilhak edece¤ine dair yayg›n
bir dedikodu, Gorst taraf›ndan 1908 Ekim’inde el
Mukattam’e verdi¤i bir röportajla yalanland›. Kulaktan kula¤a yay›lan bir baﬂka söylenti de Türkiye’deki geliﬂmeler üzerine Gorst’a M›s›r’da da
anayasal rejime geçme talimat› verildi¤iydi ki
Gorst bunu da yalanlam›ﬂt›. ‹ngiltere M›s›r’daki
rejimin tedrici olarak geliﬂtirilmesi konusunda M›s›rl›larla iﬂbirli¤ine aç›kt›. Ancak “majestelerinin
hükümeti” M›s›r halk› için en iyi olan› düﬂünmüﬂ
ve halihaz›rdaki sistemi uygun görmüﬂtü. “Bu
konuda yap›lan vahﬂi ve ak›ls›z ajitasyon M›s›r’›n kendi kendini yönetmeye haz›r olmad›¤›n›
bir kez daha tasdik etmeye” yar›yordu.33
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Devrimin ilk
günlerinde
Jöntürklerin en az
isteyece¤i ﬂey,
do¤al olarak,
Avrupa devletleriyle
bir sorunun
ç›kmas›yd›.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
36
ferin coﬂkusuyla Jöntürk liderleri umut da¤›t›yordu. Times muhabirinin gözlemlerine göre Jöntürklerin demeçlerinde kullan›lan dil, kimi mükelleflerde art›k vergi vermelerine gerek kalmayaca¤› düﬂüncesini uyand›rm›ﬂt›.39 Acaba M›s›rl›lara da ayn› ﬂekilde umut verilecek miydi? Bu, ‹ngiliz yönetimini zor durumda b›rak›rd›.
Bu konulardaki endiﬂeler bir yana -ki endiﬂeleri
k›sa zamanda Jöntürkler taraf›ndan giderilecekti- ‹ngiltere’nin Osmanl› anavatan›na karﬂ› tak›naca¤› tutum konusunda “mesele aç›k”t›: olaylar›n geliﬂimi beklenecek, gerekti¤inde reform hareketine ‹ngiliz sempatisi gösterilecek ve Jöntürkler teﬂvik edileceklerdi.40 Alt› ay kadar sonra
‹ngiltere’nin Osmanl› Büyükelçisi Lowther ‹ngiltere’nin izlemesi gereken politikay› ﬂöyle formüle etmekteydi: Yeni rejim desteklenmeli, ancak
daha önce kaybedilmiﬂ vilayetlerin kazan›lmas›
konusunda bir giriﬂimde bulunmamal›.41 Lowther’a göre zaten kiﬂisel olarak temas kurdu¤u
hareketin liderleri ›l›ml› ve makul kiﬂilerdi. Kendilerini ‹ngiltere’nin tavsiyelerine uymaya haz›r kiﬂiler olarak gösteriyorlard›42 ve zaten Jöntürklerdeki genel kanaate göre K›br›s ve M›s›r’daki ‹ngiliz yönetimi uygulamak istedikleri iyi yönetimin
birer örne¤iydi.43
Devrimin ilk günlerinde Jöntürklerin en az isteyece¤i ﬂey, do¤al olarak, Avrupa devletleriyle bir
sorunun ç›kmas›yd›. ‹ttihat ve Terakki’nin önde
gelenlerinden Ahmet R›za Bey ile Prens Mehmet Ali,44 Avrupa’n›n Bosna-Hersek, M›s›r, K›br›s, Tunus ve baﬂka her yerde sahip oldu¤u imtiyazlara ve statülere sayg› göstermenin Komite’nin temel prensibi oldu¤unu belirtmiﬂlerdi. Bu
nedenle –en az›ndan ﬂimdilik- statükoya sayg›
duyulmas› kararlaﬂt›r›lm›ﬂt›; Komite ‹mparatorlu¤un ﬂu anki s›n›rlar› içinde faaliyet gösterecek,
bunun d›ﬂ›na taﬂmayacakt›. Bununla birlikte Komite gelecekteki politikas›na iliﬂkin baz› kap›lar›
aç›k b›rakmak istemiﬂ, Bosna-Hersek’in durumuyla M›s›r’›n durumunun birbirinden tamamen
farkl› oldu¤unu belirtmiﬂti. Avusturya-Macaristan’›n iﬂgal alt›ndaki Bosna-Hersek’te üstüne ald›¤› özel vazifenin sonunda bu iki bölgenin hukuki olarak ‹mparatorlu¤a geri dönmesi gerekiyordu. M›s›r’a gelince bu vilayet çok uzun y›llardan
beridir Osmanl› fermanlar›yla tan›nm›ﬂ bir özerkli¤e sahipti. Osmanl› liberal çevreleri ‹ngiltere’nin
Osmanl› Devleti’yle masaya oturup bir anlaﬂma
yaparak ya da gönüllü olarak M›s›r’dan çekilece¤i günü bekliyorlard›.45
Kabine d›ﬂ politikayla u¤raﬂmak zorunda kalmamay› temenni ediyor, bütün enerjisini iç politikaya, yap›lacak reformlara vermek istiyordu. Bu
konuda Avrupa devletlerinin Osmanl› içiﬂlerine
Ahmet R›za Bey
müdahele olarak görülebilecek davran›ﬂlar göstermemesinin ve yeni rejime iyi niyetle yaklaﬂmas›n›n hoﬂnutlukla karﬂ›lanaca¤› ifade ediliyordu.46
Jöntürklerin bu statükocu tutumlar› rejimin gelece¤i aç›s›ndan hayatiydi. Bu nedenle bas›n da
ayn› istikamette yay›n yapmaya ya da en az›ndan aksi istikamette yay›n yapmamaya davet
edildi. Selanik’teki merkez komite ‹stanbul’daki
bütün gazetelere hitap eden bir telgrafta Osmanl› birli¤ini sarsacak, di¤er milliyetlerden insanlar›n duygular›n› incitecek yay›n yapmamalar› ve
hükümet mensuplar›na kiﬂisel sald›r›lar›n yap›lmamas› talimat›n› verdi. Telgrafta bunun d›ﬂ›nda
Bosna ve M›s›r sorunlar›n› da kesinlikle tart›ﬂmamalar› isteniyordu. Telgraf “Bu bizim bu konudaki ilk ve son uyar›m›zd›r” diye bitiyordu.47 22
Eylül 1908 tarihli Times’ta da bu sefer Sadrazam
Kâmil Paﬂa’n›n bu konudaki tavr› haber yap›lm›ﬂt›: devlet bütün enerjisini pek çok iç sorunla
u¤raﬂmaya sarf etmek durumundayken ‹mparatorlu¤u bir de Büyük Güçlerle karﬂ› karﬂ›ya getirecek Girit, M›s›r, Bosna-Hersek gibi sorunlar›n
gündeme getirilmesi hoﬂ görülemezdi.48
Yine hayati denilebilecek bir ihtiyatl›l›kla Jöntürkler Osmanl› Devleti’nin borçlar› konusunda kreditörleri rahatlatacak aç›klamalar› hemen yapt›lar. Frans›z uzman Joseph Laurent hükümetin
mali dan›ﬂman› olarak atand›.49 M›s›r’da çal›ﬂm›ﬂ
olan ‹ngiliz mühendis Sir William Willcocks’la
(haz›rlad›¤› haritalar I.Dünya savaﬂ›nda ‹ngiltere’nin çok iﬂine yarayacakt›) ise sulama sistemiyle ilgili dan›ﬂmanl›k yapmas› için anlaﬂma ya-
4. jöntürklerin m›s›rl› milliyetçilere karﬂ›
tav›rlar›
Devrimin ilk günlerinde Fransa’daki Osmanl› Büyükelçisi Münir Paﬂa’n›n Frans›z bas›n›nda geniﬂ yer bulan aç›klamalar› hem Jöntürklerin ilk
günlerdeki diplomatik pozisyonunu çok iyi ifade
ediyor hem de ‹ttihat ve Terakki’nin M›s›r’la ilgili
olarak ‹ngiltere’nin baﬂ›n› a¤r›tmayaca¤›na dair
bir ipucu veriyordu. Münir Paﬂa yeni rejimin ‹ngiltere ve Fransa’yla iyi iliﬂkiler kurmak istedi¤ini
söylüyordu. Osmanl› Devleti’nde ve Osmanl›
seçkinlerinde Frans›z dili ve kültürünün yerinden
ve bunun Türk kültürünün bir parças› haline geldi¤inden söz etmiﬂ, modern kanunlar ve kurumlar›n Frans›z kanun ve kurumlar›n› model alarak
haz›rland›¤›n› anlatm›ﬂ ve Fransa ile Osmanl›
Devleti’nin tarihsel dostlu¤undan söz etmiﬂti.
Münir Paﬂa ‹ngiltere’den de benzer ﬂekilde söz
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
ettikten sonra M›s›r’›n iﬂgaline de¤inme gere¤i
durmuﬂ ve “nezaket göstererek” ‹ngiltere’nin M›s›r’› ancak baﬂka çare kalmad›¤›nda iﬂgal etti¤ini söylemiﬂti.55 ‹lginç olan Münir Paﬂa’n›n eski
dönem ricalinden ve Abdülhamid’in en sad›k
adamlar›ndan olup birkaç gün sonra görevinden
al›nacak olmas›yd›.56 Tabii bu, yeni dönemde izlenecek d›ﬂ politikay› iyi kavramas›na engel de¤ildi.
A¤ustos’un ortalar›nda ortal›kta M›s›r’da Osmanl› Devleti’ndekine benzer bir darbenin haz›rl›¤›n›n yap›ld›¤› dedikodular› dolaﬂmaya baﬂlad›¤›nda Jöntürkler ad›na Ahmet R›za Bey ‹ngiltere’ye
çok kesin bir garanti verdi: Böyle bir ﬂey gerçekleﬂecek olursa M›s›r’daki isyanc›lar ‹stanbul’da
kendilerine destek bulamayacaklard›.57 Böylece
daha ilk günlerde ‹ngiltere korktu¤unun baﬂ›na
gelmeyebilece¤ine dair izlenimler edinmeye
baﬂlam›ﬂt›; bu konuda baﬂkaca f›rsatlarda da
Jöntürk liderleri taraf›ndan yeterince temin edilmiﬂlerdi. ‹ngiliz büyükelçisinin Londra’ya bildirdi¤ine göre Jöntürkler programlar›nda panislamizme yer vermemiﬂlerdi, bu onlar›n vizyonunda
yoktu; ‹ngiltere’nin M›s›r’daki iﬂlerine kar›ﬂmayacaklard› ve ajitatörlere yüz vermeyeceklerdi.58
‹kdam’da yay›nlanan bir yaz› ‹ngilizlerin M›s›r’da
çok rahats›z edilmeyecekleri beyan›n›n çok ötesine geçmiﬂ, M›s›rl›lar› k›zd›racak ﬂekilde bir ‹ngiliz övgüsü derecesine varm›ﬂt›. Baﬂmakaleyi
yazan Ali Kemal bu yaz›da Cromer’i övmüﬂ ve
bu nedenle tepki toplam›ﬂt›. Ali Kemal, geri ad›m
atmad›¤› gibi gelen tepkiler sonras›nda daha da
ileri gitmiﬂti. ‹lk yaz›s›na gelen eleﬂtirilere cevap
yazarken, Araplar›n geliﬂmiﬂlik düzeyi konusunda ﬂüpheli oldu¤unu ve Araplarla Türklerin dünyaya farkl› pencerelerden bakt›klar›n› ima etmiﬂti. Ona göre M›s›rl›, Tunuslu ve di¤er Müslüman
bölgelerdeki gençlerle Türk gençleri aras›nda
“endiﬂece, emelce, tefekkürce, irfanca” bir fark
kdam’da yer alan
ve ‹ngiliz-Osmanl›
dostlu¤unu talep
eden bir yaz›
geçmiﬂte Layard’›n
Mithat Paﬂa’n›n
reformlar›na verdi¤i
deste¤i
hat›rlat›yordu.
37
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
p›lm›ﬂt›.50 Ard›ndan Osmanl› gümrüklerini düzene sokmas› için yine M›s›r’da gümrüklerden sorumlu Chitty Bey’in (Sir Arthur Chitty) tayin edilmesi için ‹ngiltere’den izin istendi.51
Belli ki Jöntürkler ‹ngiltere’nin dostlu¤una ayr› bir
önem veriyorlard›. Nitekim görevine baﬂlamak
üzere ‹stanbul’a gelen ‹ngiliz Büyükelçisi Lowther Sirkeci Gar›nda devasa bir kalabal›k taraf›ndan karﬂ›lanm›ﬂ, karﬂ›lamada ‹ngiliz-Türk iliﬂkilerinde yeni bir dönemin aç›lmas›ndan sevinçle
söz eden çok say›da konuﬂma yap›lm›ﬂt›. Ayn›
samimi karﬂ›lama Abdülhamit’le ilk görüﬂmesinden elçili¤e dönüﬂü s›ras›nda da gerçekleﬂmiﬂ,
saraydan elçili¤e kadar olan yola kalabal›klar dizilmiﬂ ve yine ‹ttihatç›lar ‹ngiliz elçili¤inin ve Bab›ali’nin önünde konuﬂmalar yapm›ﬂt›. ‹ngiltere’ye bu tür sevgi gösterileri sonraki haftalarda
da devam etti.52 Lowther iade-i ziyaret maksad›yla gitti¤i resmi kurumlarda da memurlar›n “Yaﬂas›n ‹ngiltere, Yaﬂas›n Türkiye” nidalar›yla karﬂ›laﬂm›ﬂt›.53
‹kdam’da yer alan ve ‹ngiliz-Osmanl› dostlu¤unu
talep eden bir yaz› geçmiﬂte Layard’›n Mithat
Paﬂa’n›n reformlar›na verdi¤i deste¤i hat›rlat›yordu. Osmanl›lar her ne kadar bundan çok yararlanmam›ﬂlarsa da ‹ngiltere’nin yard›m elini
uzatt›¤›n›, “eski günlerin hat›ras›”n› unutmam›ﬂlard›. ‹ngiltere’nin sonradan Osmanl› Devleti’ne
düﬂmanca davrand›¤› do¤ruydu; ama asl›nda
düﬂmanca davrand›¤› Osmanl›lar de¤il Osmanl›
Devleti’nin eski rejimiydi ve zaten o eski rejim
kendi halk›na da düﬂmand›.54 ‹kdam’daki ‹ngiltere’yle dostluk isteyen bu yaz› ‹ngiltere’nin M›s›r’›
iﬂgalinin 26. y›ldönümü dolay›s›yla M›s›rl›lar›n bir
miting düzenleyip Sir Edward Grey’e protesto
telgraflar› çekmelerinden sadece birkaç gün
sonra yaz›lm›ﬂt›.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Jöntürklerin
‹ngiltere’nin
deste¤ine ihtiyaç
duyduklar› verili
iken M›s›rl›
milliyetçilerden
yana tav›r tak›narak
M›s›r sorununu
t›rmand›rmalar›
beklenemezdi.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
38
vard›. Arkas›ndan Ali Kemal, Cromer’i ve genel
olarak adem-i merkeziyetçi olarak de¤erlendirdi¤i ‹ngiliz sömürge yönetiminin baﬂar›s›n› daha
da ﬂiddetle savunmakta, hayranl›¤›n› göstermekteydi; “‹ngilizlerin hakk›n› yememek gerekir”
diyerek ‹ngiliz memurlar›n ne kadar ideal oldu¤unu aç›kl›yordu. Buna göre y›ll›k raporlar verme yükümlülü¤ü d›ﬂ›nda Londra taraf›ndan icraat›nda serbest b›rak›lan Lord Cromer’in atad›¤›
‹ngiliz memurlar “hep cehd ve adl” ile çal›ﬂ›rd›.
“Son derece faal, son derece adildirler. Zaten
umumiyetle dinç, genç adamlard›r. Hareketi severler. Memuriyetlerini geceyi gündüze katarak
kesintisiz bir ﬂekilde her taraf› dolaﬂmaya ve teftiﬂe ç›karak geçirirler. Ufak bir çiftçi ile bir paﬂay›
(hatta ne kadar büyük olursa olsun) adalet ve
hakça eﬂit tutarlar. Bazen büyü¤e vermediklerini, küçü¤e verirler, hat›r gönül bilmezler. Bir hatay› kim taraf›ndan yap›lm›ﬂ olursa olsun cezaland›r›rlar. Hatta büyükleri, zenginleri, önde gelenleri daha büyük bir cezaya çarpt›r›rlar.”
Ali Kemal nihayet “Ah bulabilsek! Hep o vilayetlere birer Lord Cromer göndermeli” diyecektir.59
Bu arada Osmanl› parlamentosuna temsilci göndermeyle ilgili M›s›r’da süren tart›ﬂmaya da ‹kdam’da birkaç sat›rla, ama çok kesin ifadelerle
de¤inilmiﬂti:
“Arap gazetelerinde M›s›rl›lar›n Osmanl› Parlamentosuna mebus gönderip göndermemesi tart›ﬂmas› yap›l›yor. M›s›r’›n özerk bir vilayet olmas› ve içiﬂlerinde ba¤›ms›z olmas› nedeniyle içiﬂlerine iliﬂkin meseleler için Osmanl› Parlamentosuna müdahelesi caiz de¤ildir. M›s›r’›n d›ﬂiﬂleriyle ilgili meselelere gelince bu konular Osmanl›
hükümetinin M›s›r’a verdi¤i fermanlara göre ele
al›n›r.” 60
Jöntürklerin ‹ngiltere’nin deste¤ine ve tavsiyelerine ihtiyaç duyduklar› verili iken M›s›rl› milliyetçilerden yana tav›r tak›narak M›s›r sorununu t›rmand›rmalar› beklenemezdi. ‹smi verilmeyen
Jöntürk liderlerinden birinin ifadesiyle “ﬁimdiki rejim ayakta kal›rsa –ki biz kalaca¤›na inan›yoruzdo¤rudan kendisine ba¤l› vilayetlerde yönetimin
örgütlenmesi ve kaynaklar›n geliﬂtirilmesi konusunda zaten karﬂ›s›na yap›lacak yeterince iﬂ ç›kacak; bu halde takdir etti¤imiz ve güvendi¤imiz
bir güçle çat›ﬂmaya girmeyi isteyecek kadar ak›ls›z de¤iliz.” Sonuçta bu konuda çok ﬂüpheci olmas› beklenebilecek ‹ngiliz bas›n›na göre bile
Jöntürklerin M›s›rl› milliyetçilere bak›ﬂ› son derece so¤uktu. Times’ta yay›nlanan bir yoruma göre, yukar›da da belirtildi¤i gibi, ‹stanbul’daki Meﬂrutiyet baﬂta M›s›r’daki milliyetçilere taze bir soluk getirmiﬂ, taleplerini art›rm›ﬂt›; ancak Jöntürkler ile M›s›r milliyetçilerinin ço¤unun idealleri ara-
s›nda herhangi bir ortakl›k bulunmamaktayd›. Bir
kere Jöntürkler yaln›zca ›rksal ve dini düﬂmanl›¤a de¤il, ayn› zamanda Müslümanlar›n yönetici
s›n›f olmalar› gelene¤ine de s›rt çevirmiﬂlerdi. M›s›rl› milliyetçilerse her ne kadar Mustafa Kâmil
dinsel eﬂitlikten yana oldu¤unu beyan etse ve
Muhammed Ferid de onun izinden giden aç›klamalar yapsa da milliyetçilerin Arapça yay›nlar› liderlerini yalanl›yordu. Öte yandan M›s›r’› ve M›s›rl›lar› tan›yan ço¤u Jöntürk hem M›s›r’›n bir parlamentoya haz›r oldu¤u konusunda hem de liderlerinin samimiyeti konusunda ﬂüphelerini dile getirmiﬂti. Zira özgürlükçü Türk ve Suriyeli Araplar
daha önce M›s›rl› milliyetçiler taraf›ndan Bab›ali’ye ihbar edilmiﬂ, komplocu olduklar› söylenmiﬂti. ﬁimdi hararetle parlamento isteyen ve iﬂgalin
“tiranl›¤›na” karﬂ› ç›kan milliyetçi yay›nlar, zaman›nda Hamidiye rejimine düzdükleri b›kt›r›c› methiyelerle ve Makedonyal›lara, Ermenilere ve Jöntürklere düﬂmanl›klar›yla öne ç›km›ﬂlard›.61
Jöntürklerin M›s›rl›larla aralar›na koydu¤u mesafenin çok vurucu bir örne¤i olarak gösterilebilecek bir olay da A¤ustos ay›nda ortaya ç›km›ﬂt›.
Önde gelen M›s›rl› bir milliyetçi Beyo¤lu’nda bir
miting düzenlemek için ‹ttihat ve Terakki’den izin
istemiﬂti. Söz konusu kiﬂiye istedi¤i izin verildi,
ancak konuﬂma yapacak kiﬂinin ‹ngiltere’ye sald›rmaktan kaç›nmas› ve ‹ngiltere’nin M›s›r’› boﬂaltmas›n› talep etmemesi ﬂart›yla! Biraz daha
gevﬂek olmalar› için yap›lan ricalar fayda etmemiﬂ, milliyetçi lider son koz olarak Jön Türklere
kendilerinden ﬁerif Hüseyin’e bar›ﬂ ve uzlaﬂma
mesaj› götürmek üzere arac›l›k edebilece¤ini
söylemiﬂ, ancak Cemiyet insafa gelmeyince önceden o kadar reklam› yap›lan miting bir bir fiyaskoyla sonuçlanm›ﬂt›. Mitinge sadece bir kaç
Müslüman kat›lm›ﬂt›.62
Birkaç ay içinde M›s›rl›lar aç›s›ndan Jöntürklerin
rengi az çok belli olmaya baﬂlam›ﬂt›. Anlad›klar›na göre Jöntürkler ‹ngiltere’yi gücendirmekten
kaç›nmalar› bir yana M›s›r’daki ‹ngiliz yönetimini
takdir de ediyorlard›. Bunun üzerine M›s›r bas›n›nda Jöntürkleri eleﬂtiren yaz›lar yay›nlanmaya
baﬂland›. Bu eleﬂtirilere cevaben çok etkili olmayan bir Jöntürk, Fuad Mithat Paﬂa, ‹skenderiye’den Times’e zehir zemberek bir mektup yazd›. Fuat Mithat Paﬂa M›s›rl› milliyetçilerin Jöntürklerin ‹ngiltere ve Fransa’yla dostça iliﬂkiler
kurmas›na gücendi¤ini, fakat özellikle ‹kdam gazetesinde Lord Cromer’in M›s›r’daki icraat›n›n
takdir edilmesini ve Jöntürk liderlerinin bu yaz›ya
sahip ç›kmas›n› eleﬂtirdi¤ini söylüyor ve bunu tuhaf buluyordu. Fuat Mithat Paﬂa’ya “bunun öncesinde övülüyorduk, sonras›nda suçlanmaya
baﬂlad›k” diyordu. Ona göre “Avrupa’n›n sempatisine, dostça yard›m›na ve halen bakir durum-
Sonuç
Sonuçta M›s›rl› milliyetçiler ‹ngiltere’ye yaklaﬂ›mlar› nedeniyle Jöntürkler’in dostlar›n›n kendilerinin dostu olamayaca¤›n› anlam›ﬂlard›; ancak
Jöntürkler’in düﬂmanlar›n› düﬂman olarak görmeye devam ettiler. 1908 sonbahar›nda bu konuda çoktan bir fikir edindikleri halde Osmanl›
Devleti’nin Avusturya’ya karﬂ› uygulad›¤› boykota M›s›rl› milliyetçiler de kat›ld›lar. Boykotun en
göze çarpan sonucu milliyetçilerin Avusturya mamulü k›rm›z› tarbuﬂ (fes) yerine ‹stanbul’da üretilen beyaz tarbuﬂu kullanmaya baﬂlamalar›yd›.66
Muhammed Ferid 1909’da iki kez ‹stanbul’u ziyaret etmiﬂ, ‹ttihat ve Terakki’yle daha yak›n iliﬂkiler kurmaya çal›ﬂm›ﬂt›r. Birinci ve talihsiz ziyaretinde ‹stanbul’a var›ﬂ›n›n hemen ertesi gününde 31 Mart olay› patlak verdi¤inden cemiyetle
yak›n iliﬂkiler kurmak yerine muhabirlik yaparak
sürekli el Liva’ya haber geçmek durumunda kalm›ﬂt›. ‹kinci gidiﬂini 23 Temmuz 1909’daki meﬂrutiyet kutlamalar›na denk getirmiﬂ, M›s›r’dan
yan›nda Hizb el Vatani’den bir delegasyonla birlikte yola ç›km›ﬂt›.67 Muhammed Ferid’in an›la-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
r›ndan bunun baﬂar›l› bir ziyaret oldu¤u izlenimi
uyansa da asl›nda ‹ttihat ve Terakki’nin M›s›rl›
milliyetçilere yaklaﬂ›m›nda bir de¤iﬂiklik olmam›ﬂt›. Sadrazam Hüseyin Hilmi Paﬂa’n›n M›s›r’la
ilgili olarak yapt›¤› bir aç›klama durumu çok net
ortaya koyuyordu: “M›s›rl› milliyetçilerle bir alakam›z yoktur ve olmas›n› da istemiyoruz. M›s›r’daki durumla ilgilenmiyoruz, ﬂu an ki halinden
memnunuz. E¤er halihaz›rdaki durum M›s›rl›lar›n istedi¤i istikamette de¤iﬂirse elbette bir diyece¤imiz olamaz; fakat biz bunun için bir ﬂey yapmayaca¤›z.”68 Baﬂlarda yanl›ﬂ tercüme edildi¤i
düﬂünülen ve inan›lmayan bu aç›klama sonradan çeﬂitli ﬂekillerde teyit edildi¤inde M›s›rl› milliyetçilerde ﬂaﬂk›nl›¤›n yerini öfke ald› ve çekilen
telgraflarla Osmanl› yetkilileri protesto edildi.
Muhammed Ferid’in Les Nouvelles’teki bir yaz›s› konuyla ilgili bir iç dökme gibiydi:
“Bütün bu olanlar karﬂ›s›nda afallad›m, çünkü
beni Temmuz’daki meﬂrutiyet kutlamalar›nda
yer almak üzere gönderilmiﬂ Hizb el Vatani lideri s›fat›mla kabul etti¤inde Hilmi Paﬂa, bana, Osmanl› Devleti’nin M›s›r’› hiç unutmayaca¤›n› ve
halihaz›rdaki durumu kabul etti¤ini gösterecek
ya da durumu daha da kötüleﬂtirebilecek hiçbir
eylemde bulunmayaca¤›n› söyledi. ‘Ancak’, dedi, ‘Hükümet yeterince güçlendi¤inde kesinlikle
bu konuya el atacaksa da ﬂu an için M›s›r sorununun içinde yer alacak kadar güçlü de¤il’. E¤er
Hilmi Paﬂa kendi sözlerini inkar etmek niyetindeyse baﬂ›nda benim bulundu¤um on kiﬂilik delegasyonun halen hayatta oldu¤una dikkat çekmek isterim.” 69
Jöntürk yönetimi ‹ngiltere’nin Osmanl› Devleti’ne
yaklaﬂ›m›n› yanl›ﬂ anlam›ﬂ, II.Abdülhamid yönetiminin mutlak›yetçili¤inin ona yönelen ‹ngiliz hücumlar›n›n temel sebebi oldu¤unu düﬂünmüﬂtü.
Bu durumda liberal bir yönetimin ve M›s›r baﬂta
olmak üzere çeﬂitli nazik konulara girmemenin
‹ngiltere’nin deste¤ini kazanmak için yeterli olmas› gerekirdi. Bu nedenle Osmanl› yönetimi ‹ngiltere’yi kendisinden uzaklaﬂt›racak konularda
rahat durmaya, ortal›¤› buland›rmamaya ve buland›rtmamaya çal›ﬂ›yordu. Oysa ‹ngiltere için
önemli olan Osmanl› Devleti’nin ne ﬂekilde yönetildi¤i de¤il Rusya’ya karﬂ› durup duramayaca¤›yd› ki 1907’de Rusya’yla anlaﬂma imzaland›¤›nda bunun dahi bir önemi kalmam›ﬂt›. Dolay›s›yla Osmanl› Devleti’yle iyi iliﬂkiler kurmak
ad›na Rusya’y› dar›ltmay› asla göze alamayacak
olan ‹ngiltere, denge siyaseti izleyip yeni Osmanl› yönetimine yak›nl›k içeren, ama kaçamak
aç›klamalarda bulunuyordu.70 Jöntürkler’in ‹ngiliz-Frans›z-Rus iliﬂkilerini do¤ru yorumlam›ﬂ olsalard› M›s›rl› milliyetçilere nas›l yaklaﬂacaklar›n› kestirmek kolay de¤ildir; muhtemelen ulusla-
Osmanl› Devleti’nin
Avusturya’ya karﬂ›
uygulad›¤› boykota
M›s›rl› milliyetçiler
de kat›ld›lar.
39
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
daki zengin kaynaklar›n› de¤erlendirmek üzere
sermayesine” ihtiyaç vard›. Buna karﬂ›n “M›s›r
art›k fanatik olmad›¤› konusunda Avrupa’y›, fakat özellikle de ‹ngiltere’yi ikna etmelidir; iﬂgalden önceki konumunu geri istiyorsa Avrupa’n›n
güvenine lay›k oldu¤unu göstermelidir. Aksi takdirde kendi cenazesini kendi kald›racak ve kendi a¤›t›n› kendi yakacakt›r.”63
Chitty Bey’in, yani M›s›r’da halen görev yapmakta olan bir ‹ngiliz memurun Osmanl› gümrüklerine atanmas›n›n istenmesi de anlaml›yd›. Chitty
Bey ‹kdam’da ﬂöyle tan›t›lm›ﬂt›:
“‹ngiltere’nin M›s›r’daki en seçkin ve en aktif memurlar›ndan biridir ki M›s›r’›n gümrüklerini harikulade bir tarzda ›slah eyledi, geliri yüzde k›rk
oran›nda art›rd›, dost düﬂman herkesin takdirini
kazand›. Bu hizmetlerine ödül olarak sonradan
yine M›s›r Maliye Nezareti’nde Müfettiﬂ-i Umumili¤e aranm›ﬂt›r. […] Aranmakla bulunmaz bir
müdir ve müdebbir-i umurdur”.64
Jöntürklerin Chitty Bey’i atamak istemesi Lord
Cromer’in M›s›r’daki icraat›na yöneltilen ve Times’taki ifadeyle “milliyetçilerin vatanseverlik
sand›klar› kötü niyetli ve saçma eleﬂtirilere” kulak asmad›¤›n› gösteriyordu. Bu, ayr›ca ‹kdam
baﬂta olmak üzere hükümet yanl›s› gazetelerin
bu milliyetçileri takbih ediﬂinin ve “Fuat Mithat
Paﬂa’n›n ‹skenderiye’den gönderdi¤i keskin
mektubun içeri¤inin onaylanmas›” olarak görülebilirdi.65 Jöntürkler M›s›rl› milliyetçileri umursam›yor ve onaylam›yordu.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Mustafa Kâmil’in
ölümünden sonra
sürekli kan
kaybeden
Vatanc›lar M›s›rl›
milliyetçiler
aras›nda Osmanl›
Devleti’ne en yak›n
kesim olmaya
devam ettiler.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
40
raras› dengeleri do¤ru analiz etmiﬂ olsalar da
M›s›r sorununu gündeme taﬂ›maktan kaç›n›rlard›. Her halükarda bilinen M›s›r’l› milliyetçilerden
uzak durduklar›d›r.
Muhammed Ferid’in liderli¤indeki Vatanc›lar her
ﬂeye ra¤men Osmanl› Devleti’yle temasta olmaya ve daha yak›n iliﬂkiler aramaya hep devam
ettiler. Bu arada M›s›rl› milliyetçilerin M›s›r’dakinin yan› s›ra Avrupa’daki mücadeleleri de devam ediyordu. Hamburg Fremdenblatt’a ve di¤er baz› Alman gazetelerine kal›rsa Türkiye’den
sonra M›s›r’da da bir devrim beklenmekteydi;
M›s›rl›lar patlamaya haz›r bir volkan gibiydi ve
devrimin eli kula¤›ndayd›. M›s›rl›lar ‹ngilizlerden
nefret ediyorlard› ve yap›lacak bir devrimle ‹ngilizleri denize dökeceklerdi.71 ‹ﬂgalin 1909’daki
y›ldönümünde binlerce kiﬂi bir kez daha ‹ngiliz
iﬂgalini protesto etmiﬂ, Asquith’e gönderilen bir
telgrafta Kraliçe Viktorya’n›n hükümetinin taahhütlerine uyaca¤›na ve resmen verdi¤i sözlerde
duraca¤›na inand›klar›n› belirtmiﬂlerdi. “‹ngilizlerin onuru için bizim dostlu¤umuzu kazanmak,
kalplerimizi ve deste¤imizi yitirmekten daha tercih edilirdir” demiﬂlerdi. Protestocular Hilmi Paﬂa’ya da bir telgraf göndermiﬂlerdi. Cenevre’de
120 delegenin kat›l›m›yla Genç M›s›rl›lar Kongresi toplanm›ﬂ, milliyetçiler ‹ﬂçi Partisi’nin kurucusu ve parlamento üyesi ‹skoçyal› sosyalist James Keir Hardie ile sonradan ‹ﬂçi Partisinin liderlik koltu¤unu terk edece¤i George Barnes’› da
saflar›na kazanm›ﬂlard›. Muhammed Ferid yapt›¤› bir konuﬂmada ‹ngilizler’den hiçbir zaman
anayasa talep etmeyeceklerini, ancak Hidiv’in
pek yak›nda bunu yürürlü¤e koyaca¤›n› söylüyordu. Avam Kamaras›na çekilen bir telgraf M›s›r’›n tahliye edilece¤ine dair sözleri hat›rlat›yor,
ayr›ca Hilmi Paﬂa’ya gönderilen bir telgrafla da
kendisinden ‹ngiliz birliklerinin M›s›r’› boﬂaltmas›
için nüfuzunu kullanmas› isteniyordu. Hardie
Avam Kamaras›nda M›s›r davas›n› savunaca¤›na söz verdi. Kongreye kat›lan ‹rlandal› lider
Kettle ise ‹rlanda Kongesi’nin iyi niyetlerini bildirmiﬂ ve ‹ngiltere’nin M›s›r’da haddinden fazla kalm›ﬂ oldu¤unu söylemiﬂti.72
Mustafa Kâmil’in ölümünden sonra sürekli kan
kaybeden Vatanc›lar M›s›rl› milliyetçiler aras›nda
Osmanl› Devleti’ne en yak›n kesim olmaya devam ettiler. Trablusgarp savaﬂ› s›ras›nda Osmanl› Devleti’ne destek olmak üzere bir kampanya baﬂlatt›lar. (ﬁeyh Ali Yusuf da Osmanl›
Devleti’ne destek olmak üzere kampanya düzenleyenler aras›ndad›r.) Muhammed Ferid, M›s›r’da kalmas› zorlaﬂt›¤›ndan 1912 sonras›n› Avrupa’da geçirdi. I.Dünya savaﬂ›n›n patlak vermesi nihayet Osmanl› hükümetiyle iliﬂkileri geliﬂtirmek bak›m›ndan önemli bir f›rsat yaratt›, ancak
M›s›rl› milliyetçilerin bu iliﬂkiden fayda ummas›
için de art›k çok geçti.
dipnotlar
* Bu çal›ﬂmada ‹kdam gazetesi d›ﬂ›nda kullan›lan tüm gazeteler ilgili
yay›nlar›n elektronik-t›pk›bas›m-arﬂivlerinin yer ald›¤› internet
sitelerinden al›nm›ﬂt›r. ‹kdam’dan yap›lan al›nt›larda dil benim
taraf›mdan sadeleﬂtirilmiﬂtir. A.B.
1 Örne¤in bas›n yasas›n›n yapt›r›mlar›ndan kaçmak isteyen bir gazetenin
(Misr-el Fetat) gazetenin mülkiyetini bir Alman vatandaﬂ›na
devretmesi ya da bir baﬂka gazetenin (el Liva) siyasi iﬂler
müdürünün Amerikan vatandaﬂ› oldu¤unu ileri sürerek bir tak›m
yasal muafiyetler elde etmeye çal›ﬂmas› ancak kapitüler
ayr›cal›klar›n oldu¤u bir ortamda mümkün olabilirdi. Bkz. Arthur
Goldschmidt Jr, “The Egyptian Nationalist Party: 1892-1919”,
Political and Social Change in Modern Egypt içinde, P.M. Holt (der.),
London: Oxford University Press, 1968, s.324-325
2 M›s›rdaki Osmanl›c›l›k Jankowski taraf›ndan ayr›nt›l› bir ﬂekilde incelenmiﬂtir. Bkz. James Jankowski, “Ottomanism and Arabism in Egypt,
1860-1914”, Muslim World, Cilt 70, Say› 3-4, 1980, s.226-259.
3 ‹bid, s.231-232.
4 Cemaleddin Afganî, Muhammed Abduh, Urvetu’l-Vuska, çev: ‹brahim
Ayd›n, ‹stanbul: Bir Yay›nc›l›k, 1987, s.508.
5 Israel Gershoni, Egypt, Islam, and the Arabs : The Search for Egyptian
Nationhood, 1900-1930, Cary, NC, USA: Oxford University Press,
1987, s.6. Bunun bir istisnas› Osmanl› karﬂ›t› olarak bilinen ﬂair
Veliyiddin Yakan’›n ﬂiirleridir. Bkz. Jankowski, s.250.
6 Amine Yousef Bey, “The British Occupy Egypt”, The Middle East:
Selected Readings, Don Peretz (ed.), Boston: Houghton Mifflin Co.,
1973, s.117-118.
7 Afaf Lutfi Al Sayyid, Egypt and Cromer: a Study in Anglo-Egyptian
Relations, Frederick A. Praeger, New York-Washington, 1969,
s.174.
8 Anlaﬂ›ld›¤›na göre kendisinin emeklili¤e ayr›lmas›yla sonuçlanan bu
süreçte Cromer, Mustafa Kâmil’e çok k›zm›ﬂt›r. Kendisine karﬂ›
duydu¤u nefret nedeniyle olsa gerek, M›s›r’la ilgili yazd›¤› iki kitapta
tuhaf bir ﬂekilde Mustafa Kâmil’in ad›n› hiç anmam›ﬂ, kendisinden
söz etmesinin kaç›n›lmaz oldu¤u bir yerde Mustafa Kâmil’den yine
ismini anmadan “serseri yeniyetme” ya da “Frans›zlaﬂm›ﬂ M›s›rl›”
gibi s›fatlarla söz etmiﬂtir.
Bkz. Ziad Fahmy, “Francophone Egyptian Nationalists, Anti-British
Discourse, and European Public Opinion, 1885-1910: The Case of
Mustafa Kamil and Ya'qub Sannu'”, Comparative Studies of South
Asia, Africa and the Middle East, Cilt 28, Say› 1, 2008, s.183.
9 Abbas Kelidar, “Shaykh ‘Ali Yusuf: Egyptian Journalist and Islamic
Nationalist”, Intellectual Life in the Middle East, 1890-1939 içinde,
Marwan R. Buheiry (der.), Beirut: American University of Beirut,
1981, s.13.
10 Ali Yusuf’un Osmanl› Devleti’ne yaklaﬂ›m›n›n büyük oranda hamisi
durumundaki Hidiv’in yaklaﬂ›m›na ba¤l› oldu¤unu gösteren ve Ali
Yusuf’la gazetesi el Müeyyed’in Osmanl› Devleti’ne farkl› dönemlerdeki yaklaﬂ›m tarz›n› analiz eden bir çal›ﬂma için bkz. Adil
Bakt›aya, “El Müeyyed’in ‹ttihat Ve Terakki’ye Cevab›: M›s›rl› Bir
Gazetecinin Kanun-i Esasi, ‹dare-i Örfiye ve Hilafet ‹le ‹lgili
Görüﬂleri”, ‹.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, say› 38, ‹stanbul,
2008, s.69-87.
11 Al Sayyid, s.190-191.
12 Elie Kedouri, Arabic Political Memoirs and Other Studies, London:
Frank Cass, 1974, s.32.
13 Times, 27 Temmuz 1908.
14 Times, 27 Temmuz 1908; Ayr›ca bkz. Wanganui Herald, 28 Temmuz
1908.
15 Times, 20 A¤ustos 1908.
16 Abbas Kelidar, “The Political Press in Egypt, 1882-1914”,
Contemporary Egypt: through Egyptian Eyes (Essays in honour of
Professor P.J. Vatikiotis) içinde, Charles Tripp (ed.), London:
Routledge, 2001, s.11-12.
17 ‹kdam, 29 A¤ustos 1908; J. Alexander, The Truth About Egypt, London:
Cassell And Company, Ltd., 1911, s.168-169.
18 ‹bid.
19 C. A. Beard ve C. H. Hayes, “Record of Political Events”, Political
Science Quarterly, Cilt 23, Say› 4 (Aral›k, 1908), s.776.
20 Abd al-Rahman al-Rafi‘i, Mustafa Kamil ba‘ith al-haraka alqawmiyya:Tarikh Misr al-qawmi min sant 1892-1908, Kahire,
1950’den aktaran Yoav Di-Capua, “Embodiment of the
Revolutionary Spirit: The Mustafa Kamil Mausoleum in Cairo”,
History & Memory - Volume 13, Number 1, Spring/Summer 2001, s.
91. Kast› anlaﬂ›lmakta birlikte M›s›r’›n ünlü milliyetçi tarihçisinin bu
benzetmesi asl›nda tuhaft›r. Sonuçta sömürgecilere karﬂ› mücadele
eden Mustafa Kâmil sömürgecili¤in sembollerinden birine benzetilmiﬂtir. Bkz. ‹bid, dn.24.
21 Jankowski, s.238.
22 ‹kdam, 29 A¤ustos 1908.
kaynakça
1.Bas›l› Arﬂiv Belgeleri:
G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British Documents on the Origins
of the War, 1898–1914, Cilt 5, Londra, 1928.
2.Süreli Yay›nlar:
‹kdam
Hawera & Normanby Star
The New York Times
Times
Wanganui Herald
3.Makale ve Kitaplar:
Cemaleddin Afganî, Muhammed Abduh (1987) , Urvetu’l-Vuska, çev:
‹brahim Ayd›n, ‹stanbul: Bir Yay›nc›l›k.
J. Alexander (1911), The Truth About Egypt, London: Cassell And
Company, Ltd.
Adil Bakt›aya (2008), “El Müeyyed’in ‹ttihat Ve Terakki’ye Cevab›: M›s›rl›
Bir Gazetecinin Kanun-i Esasi, ‹dare-i Örfiye ve Hilafet ‹le ‹lgili
Görüﬂleri”, ‹.Ü. Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, say› 38, ‹stanbul,
s.69-87.
C. A. Beard ve C. H. Hayes (1908), “Record of Political Events”, Political
Science Quarterly, Cilt 23, Say› 4 December, s.746-776.
Yoav Di-Capua (2001), “Embodiment of the Revolutionary Spirit: The
Mustafa Kamil Mausoleum in Cairo”, History & Memory - Volume 13,
Number 1, Spring/Summer, s.85-113.
Ziad Fahmy (2008), “Francophone Egyptian Nationalists, Anti-British
Discourse, and European Public Opinion, 1885-1910: The Case of
Mustafa Kamil and Ya'qub Sannu'”, Comparative Studies of South
Asia, Africa and the Middle East, Cilt 28, Say› 1, s.17-183.
Muhammed Ferid (2007), M›s›r M›s›rl›lar›nd›r: ‹ngiliz ‹ﬂgaline Karﬂ›
Osmanl› Hilafeti, çev. Ali Benli, ‹stanbul: Macit Karagözo¤lu, Klasik
Y.
Arthur Goldschmidt Jr (1968), “The Egyptian Nationalist Party: 18921919”, Political and Social Change in Modern Egypt içinde, P.M. Holt
(der.), London: Oxford University Press, 1968, s.308-333.
M. ﬁükrü Hanio¤lu (1985), Osmanl› ‹ttihad ve Terakki Cemiyeti ve
Jöntürklük (1889-1902), ‹stanbul: ‹letiﬂim Y.
James Jankowski (1980) , “Ottomanism and Arabism in Egypt, 18601914”, Muslim World, Cilt 70, Say› 3-4, 1980, s.226-259.
Israel Gershoni (1987), Egypt, Islam, and the Arabs : The Search for
Egyptian Nationhood, 1900-1930, Cary, NC, USA: Oxford University
Press.
Aykut Kansu (1997), The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden: E. J.Brill,
1997.
Elie Kedouri (1974), Arabic Political Memoirs and Other Studies, London:
Frank Cass.
Abbas Kelidar (1981), “Shaykh ‘Ali Yusuf: Egyptian Journalist and Islamic
Nationalist”, Intellectual Life in the Middle East, 1890-1939 içinde,
Marwan R. Buheiry (der.), Beirut: American University of Beirut,
s.10-21.
Abbas Kelidar (2001), “The Political Press in Egypt, 1882-1914”,
Contemporary Egypt: through Egyptian Eyes (Essays in honour of
Professor P.J. Vatikiotis) içinde, Charles Tripp (ed.), London:
Routledge, s.1-21.
Azmi Özcan (1992), Pan-‹slamizm: Osmanl› Devleti, Hindistan
Müslümanlar› ve ‹ngiltere (1877-1914), ‹stanbul: TDV ‹slam
Araﬂt›rmalar› Merkezi, 1992.
Tachat Ramavarma Ravindranathan (1970), The Young Turk Revolution
(July 1908 to April 1909): its Immediate Effects, Yüksek Lisans Tezi,
Simon Fraser University.
Afaf Lutfi Al Sayyid (1969), Egypt and Cromer: a Study in Anglo-Egyptian
Relations, Frederick A. Praeger, New York-Washington.
Bayram Soy (2008), “1908 Jöntürk Devrimi’ne ‹ngiltere’nin Yaklaﬂ›m›”,
Do¤ubat›, Say› 46, Ekim, s.150-152.
Amine Youssef Bey (1973), “The British Occupy Egypt”, The Middle East:
Selected Readings, Don Peretz (ed.), Boston: Houghton Mifflin Co.,
s.114-121
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
65 Times, 18 Eylül 1908. Sonradan ‹ngiliz hükümeti Chitty Bey’in tayini
talebine olumsuz cevap verecektir. Times, 2 Ekim 1908.
66 Ancak k›rm›z› tarbuﬂ uzun bir süreç içinde M›s›rl›l›¤›n simgesi haline
gelmiﬂti ve dolay›s›yla yerine bir baﬂka renkte bir tarbuﬂun giyilmesi
ortalama bir M›s›rl›n›n sahip oldu¤u medeni cesaretten daha
fazlas›n› gerektiriyordu. Muhammed Ferid dahi bir tak›m alayc›
yaklaﬂ›mlar sonras›nda daha az dikkat çeken bir baﬂl›k kullanmaya
baﬂlam›ﬂt›. Bkz. Alexander, s.173.
67 Muhammed Ferid, M›s›r M›s›rl›lar›nd›r: ‹ngiliz ‹ﬂgaline Karﬂ› Osmanl›
Hilafeti, çev. Ali Benli, ‹stanbul: Macit Karagözo¤lu, Klasik Y., 2007,
s.13-16.
68 Alexander, s.282.
69 ‹bid, 282-283.
70 Soy, s.175.
71 The New York Times, 12 May›s 1909.
72 Hawera & Normanby Star, 16 Eylül 1909.
41
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
23 Times, 23 Ekim 1908.
24 Sir G.Lowther’dan Sir Edward Grey’e, 17 ﬁubat 1909-22 ﬁubat 1909,
105 no’lu belgeye ek, G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.),
British Documents on the Origins of the War, 1898–1914 içinde, Cilt
5, Londra, 1928, s.257.
25 Alexander, s.171. Hizb el Ümma sonradan baﬂlardaki tutumunu
yumuﬂat›p teknik –ve denilebilir ki sembolik- olarak Osmanl›
Devleti’nin egemenli¤ini kabul etmeye yanaﬂsa da Osmanl›
Devleti’yle M›s›r’›n parlamentoda temsili yoluyla ya da di¤er yollarla
daha yak›n iliﬂki kurulmas›na muhalefet etmeye devam etmiﬂtir. Bkz.
Gershoni, s.8.
26 Alexander, s.171.
27 Muhammed Ferid’in ziyareti için bkz. ibid , s.161-163, di¤er pek çok
heyetten biri için bkz. ‹bid, 167-168.
28 Times, 28 Temmuz 1908
29 Times, 16 Eylül 1908.
30 ‹kdam, 22 Eylül 1908.
31 Alexander, s.180.
32 ‹bid, s.182-183.
33 Times, 24 Ekim 1908; Ayr›ca bkz. Alexander, s.185-186. Bu konuda
Avam Kamaras›’nda sorulan bir soru üzerine ‹ngiliz hükümeti
Gorst’un aç›klamalar›n›n gerçe¤i yans›tt›¤›n›, Gorst’a destek
verdi¤ini aç›klam›ﬂt›. Times, 10 Kas›m 1908.
34 Bayram Soy, “1908 Jöntürk Devrimi’ne ‹ngiltere’nin Yaklaﬂ›m›”,
Do¤ubat›, Say› 46, Ekim 2008, s.150-152.
35 Sir Edward Grey’den Sir G.Lowther’a, 31 Temmuz 1908 (no 204), G.P.
Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British Documents on the
Origins of the War, 1898–1914 içinde, Cilt 5, Londra, 1928, s.263.
36 Tachat Ramavarma Ravindranathan, The Young Turk Revolution (July
1908 to April 1909): its Immediate Effects, Yüksek Lisans Tezi,
Simon Fraser University, 1970, s.117.
37 Sir Edward Grey’den Sir Gerard Lowther’a, 11 A¤ustos 1908 (no 214),
G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British Documents on the
Origins of the War, 1898–1914 içinde, Cilt 5, Londra, 1928, s.306.
37 Ravindranathan, s.117.
38 Müslüman bas›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’ndaki geliﬂmeler “do¤unun
uyanmas›n›n bir iﬂareti, ‹slamdaki demokrasi ruhunun ortaya
ç›kmas› ve Hindistan Müslümanlar› için de yeni bir ümit” olarak
de¤erlendirilmiﬂti. Bkz. Azmi Özcan, Pan-‹slamizm: Osmanl› Devleti,
Hindistan Müslümanlar› ve ‹ngiltere (1877-1914), ‹stanbul: TDV
‹slam Araﬂt›rmalar› Merkezi, 1992, s.187-188.
39 Times, 18 Eylül 1908.
40 Sir Edward Grey’den Sir G.Lowther’a, 31 Temmuz 1908 (no 204), G.P.
Gooch and H.M.V.Temperley (ed.), British Documents on the
Origins of the War, 1898–1914 içinde, Cilt 5, Londra, 1928, s.264.
41 Sir G.Lowther’dan Sir Edward Grey’e, 17 ﬁubat 1909-22 ﬁubat 1909,
105 no’lu belgeye ek, G.P. Gooch and H.M.V.Temperley (ed.),
British Documents on the Origins of the War, 1898–1914 içinde, Cilt
5, Londra, 1928, 248-s.257.
42 ‹bid.
43 Soy, s.155.
44 Uzun zamandan beridir Ahmet R›za’yla iliﬂki içinde olan Prens Mehmed
Ali, M›s›r masonlar›n›n lideri olarak bilinmektedir. (Bkz. M. ﬁükrü
Hanio¤lu, Osmanl› ‹ttihad ve Terakki Cemiyeti ve Jöntürklük (18891902), ‹stanbul: ‹letiﬂim Y., 1985, s.90). Times birkaç kez Prens
Mehmed Ali’nin demeçlerine yer vermiﬂ, Kavalal› Mehmet Ali
Paﬂa’n›n torunlar›ndan olan Prens, M›s›r ve panislamizm
konular›nda ‹ngilizleri rahatlat›c› aç›klamalar yapm›ﬂt›r. Bkz. Times,
3 A¤ustos 1908.
45 Times, 27 A¤ustos 1908.
46 ‹kdam, 2 Eylül 1908.
47 Times, 4 Eylül 1908; Times, 18 Eylül 1908.
48 Times, 22 Eylül 1908.
49 ‹kdam, 20 Eylül 1908; Frans›z uzman Times’ta “M.Laurent” olarak
an›lmaktad›r. Times, 18 Eylül 1908.
50 Chitty Bey gibi Willcocks da M›s›r’da çal›ﬂmaktayd›. Y›ll›k bin lira ve
seyahate ç›kt›¤›nda günlük bir lira ve harc›rah karﬂ›l›¤›nda beﬂ y›ll›k
bir sözleﬂme imzalam›ﬂt›. Willcocks Osmanl› Devleti’yle anlaﬂma
yapar yapmaz iliﬂi¤ini kesmek ve sonra da Ba¤dat’a gitmek üzere
M›s›r’a do¤ru yola koyulmuﬂtu. Bkz. ‹kdam, 20 Eylül 1908; ‹kdam, 23
Eylül 1908.
51 Times, 18 Eylül 1908.
52 Ravindranathan, s. 101-102.
53 ‹kdam, 28 A¤ustos 1908.
54 Times, 21 Eylül 1908.
55 Ravindranathan, s.128-129.
56 Aykut Kansu, The Revolution of 1908 in Turkey, Leiden: E. J.Brill, 1997,
s.141-142.
57 Ravindranathan, s.103-104.
58 Times, 1 Eylül 1908.
59 ‹kdam, 27 A¤ustos 1908. Ali Kemal’in Lord Cromer’la ilgili yorumlar›
Times’ta da yank› bulmuﬂtu. Bkz. Times, 28 August 1908.
60 ‹kdam, 29 A¤ustos 1908.
61 Times, 29 August 1908; Ayr›ca bkz. Alexander, s.170-171.
62 Times, 29 August 1908; Ayr›ca bkz. Alexander, s.172.
63 Times, 18 Eylül 1908.
64 ‹kdam, 16 Eylül 1908.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Türkiye’de merkez sol siyasetin tarihsel
kaynaklar› ve ‘ortan›n solu’
Türkiye’de sosyal demokrasi, bir iﬂçi s›n›f› hareketi olarak ortaya ç›kmad›¤› gibi, Marksizmin
belirleyici etkisine maruz kalmam›ﬂt›r.
Derya Kömürcü*
Ana referans noktas›n› oluﬂturan ideolojik bir temel, ç›karlar› için mücadele verilen belirli bir toplumsal taban, tutarl› bir kimlik ve konjonktüre göre de¤iﬂim gösterebilen stratejilerden yoksun bir
ak›m olarak Türkiye merkez sol siyasetinin
1990’larda derinleﬂen krizi, 2000’lerle birlikte
aç›k bir varoluﬂ meselesine dönüﬂmüﬂ görünmektedir. Kuﬂkusuz Türkiye’de merkez sol, hiçbir zaman Bat› Avrupa’daki anlamda bir sosyal
demokrat gelenek üretememiﬂtir. Bu siyasal ak›m› temsil etme iddias›ndaki partiler, ne ideoloji,
ne toplumsal taban, ne de somut politikalar anlam›nda Bat›l› sosyal demokrat partilerin özelliklerine benzer özellikler sergileyebilmiﬂlerdir.
1970’lerin Cumhuriyet Halk Partisi (CHP) ya da
1980’lerdeki Sosyal Demokrasi Partisi (SODEP)
ve Sosyal demokrat Halkç› Parti (SHP) gibi örnekler, k›smi ‘sosyal demokratlaﬂma’ deneyimleri olarak de¤erlendirilebilir nitelikte olsalar da,
merkez sol siyasetin hep sorunlu bir karakteri olmuﬂtur.
42
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
giriﬂ
Türkiye’de sosyal demokrasi, bir iﬂçi s›n›f› hareketi olarak ortaya ç›kmad›¤› gibi, ideolojik aç›dan
da Marksizmin belirleyici etkisine maruz kalmam›ﬂt›r. Tarihinin hiçbir döneminde devletle çat›ﬂma içinde girmemiﬂ, asla kurulu düzene alternatif bir yaklaﬂ›m geliﬂtirmemiﬂtir. Bu farkl› geliﬂimin nedenlerini kavramak aç›s›ndan Türkiye’de
sosyal demokrat düﬂüncenin tarihsel kaynaklar›n›n ortaya konmas› son derece önemlidir. Bu
kaynaklar, merkez sol siyasetin devlet odakl›,
‘milliyetçi’ nosyonlarla donanm›ﬂ ve s›n›f siyasetinden kopuk olmas›n›n nedenlerini anlamada
anahtar rol oynamaktad›r.
* Y›ld›z Teknik Üniversitesi, Siyaset Bilimi ve
Uluslararas› ‹liﬂkiler
Bölümü Ö¤retim Üyesi
Her ne kadar Türkiye’de merkez sol siyasetin
baﬂlang›ç noktas›, 1965 y›l›nda CHP Genel Baﬂkan› ‹smet ‹nönü’nün partinin siyasal yelpaze
içindeki konumunu “ortan›n solu”1 biçiminde ifade etmesi olarak kabul edilse de, sol siyasal düﬂüncenin bu topraklar üzerinde çok daha gerilere giden bir geçmiﬂi vard›r. Bu geçmiﬂi, II. Meﬂrutiyet dönemine kadar götürmek mümkündür.
Bu anlamda, Türkiye merkez sol siyaseti içinde,
kayna¤›n› II. Meﬂrutiyet döneminden alan ve günümüze kadar varl›¤›n› sürdüren ikili bir yap›n›n
oldu¤u öne sürülebilir. Bu ikili yap›n›n bir aya¤›n›, ‘devletçi-merkeziyetçi’ anlay›ﬂ oluﬂtururken,
öteki aya¤›n› daha ‘evrenselci’ bir sosyal demokrasi/sosyalizm anlay›ﬂ› oluﬂturur.
Bu makalede, CHP içindeki ‘ortan›n solu’ aç›l›m›n›n yukar›da belirtilen ve ‘devletçi’ ile ‘evrenselci’ sosyal demokrasi anlay›ﬂlar› olarak adland›rd›¤›m›z ikili yap› içindeki konumu irdelenmeye
çal›ﬂ›lacakt›r. Bu do¤rultuda, CHP’de 1950’lerin
sonunda baﬂlayan ve 1960’lar›n ortas›nda ‘ortan›n solu’ slogan›yla somut kimli¤ine kavuﬂan de¤iﬂimin temel dinamikleri ele al›nacakt›r.
geçmiﬂin miras›
23 Temmuz 1908 tarihinde ilan edilen II. Meﬂrutiyet’le birlikte son dönem Osmanl› siyasal yaﬂam›nda, etkileri Cumhuriyet Türkiye’sine dek uzanacak önemli de¤iﬂiklikler yaﬂanm›ﬂt›r. K›sa bir
süre için de olsa, siyasal hayata ço¤ulculuk gelmiﬂtir. Dahas› Osmanl› toplumu yaln›zca çok
partili sistemle tan›ﬂmakla kalmam›ﬂ, kamu özgürlükleri geniﬂlemiﬂ, bask› azalm›ﬂ, toplanma
ve örgütlenme özgürlükleri tan›nm›ﬂt›r. Bu ‘hürriyet’ ortam›nda filizlenen çeﬂitli siyasal ak›mlar
aras›nda sol düﬂünce de vard›r.2 Özellikle adalet, eﬂitlik ve kardeﬂlik gibi ilkelerin siyaset sahnesinde yerini almas› ve hatta bir süre için adeta resmi söylem haline gelmesi, sol siyasetin geliﬂiminin temelini haz›rlam›ﬂt›r.
Bu süreç, sol siyaset içinde biri güçlü, di¤eri zay›f iki farkl› çizginin oluﬂumunu da beraberinde
getirmiﬂtir. Buna göre, bir yanda, ‹ttihat ve Terakki’nin anti-demokratik, bask›c›, devletin bekas›n› öncelikli olarak gören milli siyasetinde gözlemlenen ve Cumhuriyet’le birlikte CHP gelene¤inde somutlanarak günümüze kadar varl›¤›n›
sürdüren devletçi anlay›ﬂtan; di¤er yanda, ilk
Osmanl› sosyalistlerinden kayna¤›n› alan ve
1918’deki Sosyal Demokrat F›rkas›, 1946’daki
Türk Sosyal Demokrat Partisi gibi denemelerde
gözlemlenen, 1960’lar›n ‘ortan›n solu’, 1970’lerin
Öte yandan, II. Enternasyonal çizgisiyle baﬂlay›p sosyal demokrasinin revizyonist gelene¤i
do¤rultusunda evrimleﬂen sol anlay›ﬂ taraf›ndan
temsil edilen ikinci çizginin de düﬂünsel kayna¤›,
II. Meﬂrutiyet’tir. Her ne kadar II. Meﬂrutiyet’in siyasi fikir ak›mlar› içinde en zay›f olan› sosyalizm
olsa da, bu dönemle birlikte baﬂlayan yay›n ve
parti faaliyetleri daha sonras› için önemli bir taban oluﬂturmuﬂ, sol düﬂünceyi besleyen ana damarlardan birini teﬂkil etmiﬂtir. Bu topraklardaki
ilk sosyalist parti olan Osmanl› Sosyalist F›rkas›,
Hüseyin Hilmi taraf›ndan 1910 y›l›nda II. Meﬂrutiyet’in sa¤lad›¤› siyaset ortam›nda kurulmuﬂtur.7
Ayr›ca, Mebusan Meclisi’nde yer alan ve ço¤unlu¤u Ermeni olan Vlahof, Vartakes, Zöhrap, ‹brahim Vasfi, Mecdi, Past›rmac›yan ve Dagavaryan
gibi sosyalist mebuslar arac›l›¤›yla sosyalizm
düﬂüncesi, Osmanl› Mebusan›’nda s›k s›k gündeme gelmiﬂtir.8
Bununla birlikte, dönemin sosyalistlerinin siyasal
görüﬂleri Marksist düﬂünceden çok Frans›z sosyalistlerine dayanmaktad›r. Osmanl› Sosyalist
F›rkas›, ilk ﬂubesini Paris’te açm›ﬂ, Frans›z sosyalistlerinin lideri Jean Jaures ile iliﬂkiye geçmeye çal›ﬂm›ﬂ, II. Enternasyonal’e üye olmuﬂ ve
esas olarak sosyalizmi Frans›z sosyalistleri üzerinden kavram›ﬂt›r.9 Bu F›rka, ‹ttihat ve Terakki’nin bask›c› rejimi alt›nda faaliyetlerini sürdürememiﬂ, ancak Mütareke döneminin baﬂlamas›yla birlikte Hüseyin Hilmi liderli¤inde yeniden
1919 y›l›nda, Türkiye Sosyalist F›rkas› ad› alt›nda faaliyetlerine baﬂlayabilmiﬂtir.10
Öte yandan konumuz aç›s›ndan önem teﬂkil
eden bir baﬂka tarihsel dayanak, 1918 y›l› sonlar›nda Sosyal Demokrat F›rkas› (SDF) isimli bir
II. Enternasyonal’le
iliﬂki kurmaya
çal›ﬂan ve
kendisine Frans›z
Sosyalist Partisi’ni
örnek alan Hasan
R›za, mütareke
döneminin yol
açt›¤› yönetim
boﬂlu¤undan
faydalanarak 1918
y›l›nda Sosyal
Demokrat F›rkas›’n›
kurmuﬂtur.
F›rka, 1922 sonras›nda da¤›lm›ﬂsa da kurucusu
Hasan R›za’n›n sosyal demokrat faaliyetleri devam etmiﬂ, partiyi 1925 y›l›nda canland›rma teﬂebbüsü Cumhuriyet yönetimi taraf›ndan yasaklanm›ﬂt›r. Hasan R›za’n›n 1930 y›l›nda Serbest
Cumhuriyet F›rkas›’n›n kurulmas›ndan cesaret
alarak yeniden Sosyal Demokrat F›rka’y› kurma
teﬂebbüsü de baﬂar›s›zl›¤a u¤ram›ﬂt›r.13 Ancak
Sosyal Demokrat F›rka’n›n açt›¤› yol 1946’da
çok partili sisteme geçiﬂle birlikte yeni bir sosyal
demokrat partinin kurulmas›na ön ayak olmuﬂtur. 1918’de kurulan SDF’nin kurucular› aras›nda yer alan Cemil Arif (Alpay) 1946’da Türk Sosyal Demokrat Partisi’ni kurmuﬂ, parti 1950 seçimlerine ‹stanbul’dan 9 adayla kat›lm›ﬂt›r.14 Her
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Düﬂünsel kaynaklar›n› Yusuf Akçura3 ve Parvus
Efendi’ye4 kadar geri götürülebilece¤imiz birinci
çizgi, ‹ttihat ve Terakki’nin 1913-1918 aras›ndaki bask›c› rejiminin ‘milli iktisatç›’ mant›¤› ve
CHP’nin ‘halk için halka ra¤men’ ﬂiar›ndan beslenir. Sol içinde özellikle Kadro Dergisi5 ve Yön
Dergisi6 gibi çevrelerin, devletçili¤i salt iktisadi
alana yönelik bir politikalar demeti olman›n ötesinde, ‘yeni Türk milleti’nin yarat›lmas›nda temel
öneme sahip bir toplum projesi olarak gören anlay›ﬂ› taraf›ndan temsil edilir. Bu anlay›ﬂ,
1960’lardan günümüze CHP’nin merkez sol bir
partiye dönüﬂme çabalar› içinde hep belirleyici
unsur olarak varl›¤›n› sürdürmüﬂtür.
partinin kurulmuﬂ olmas›d›r. SDF’nin kurucusu
Dr. Hasan R›za, daha 1912 y›l› baﬂlar›nda Osmanl› ‹ﬂçi ve Çiftçi F›rkas› ad›yla bir parti kuramaya çal›ﬂm›ﬂ ancak izin alamam›ﬂt›r. Bu y›llardan itibaren II. Enternasyonal’le iliﬂki kurmaya
çal›ﬂan ve kendisine Frans›z Sosyalist Partisi’ni
örnek alan Hasan R›za, nihayet mütareke döneminin yol açt›¤› yönetim boﬂlu¤undan faydalanarak 1918 y›l›nda Sosyal Demokrat F›rkas›’n› kurmuﬂtur. 18 Aral›k 1919 seçimlerinden önce
SDF, Türkiye Sosyalist F›rkas› ve Türkiye ‹ﬂçi
Çiftçi Sosyalist F›rkas› ile bir araya gelerek Amele Sosyalist Birli¤i’ni oluﬂturmuﬂ, ancak ortak
adaylar üzerinde anlaﬂ›lamay›nca birlik da¤›lm›ﬂt›r. Bunun üzerine F›rka tek baﬂ›na aday ç›karm›ﬂ ancak baﬂar›l› olamam›ﬂt›r.11 II. Enternasyonal ile iliﬂki içinde olan ve tüm iﬂçi, amele
ve çiftçilerin çal›ﬂma koﬂullar›n› sosyal demokrat
esaslara uygun hale getirmeyi vaat eden F›rka,
sermaye ﬂirket ve örgütlerinin de bu esaslara uymas›n› sa¤lamay›, zirai, s›nai, iktisadi sendikalar
kurmay› ve bunlar› birleﬂtirmeyi, bütün iﬂçi haklar›n›n özellikle sermayedarlara karﬂ› korunmas›
için yard›m cemiyetleri oluﬂturulmas›n› hedeflemektedir.12
43
‹smet ‹nönü
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
‘demokratik sol’ aç›l›mlar›nda izleri sürülen,
1980’lerin SODEP ve SHP tecrübelerinde varl›¤›n› hissettiren bir ‘evrenselci’ sosyal demokrasi
aray›ﬂ›ndan bahsedilebilir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
44
ne kadar bu parti, kayda de¤er bir baﬂar› elde
edememiﬂse de, 1918’den 1960’a uzanan zaman dilimi içinde CHP’den ayr› bir baﬂka sosyal
demokrat çizginin oldu¤unu göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Bununla birlikte, Türkiye’de merkez sol siyasetin kurumsallaﬂmas› aç›s›ndan dönüm noktas› 1960’lar›n ortas›nda CHP içinde yaﬂanan dönüﬂüm olmuﬂtur.
CHP’deki Dönüﬂüm
Merkez solun
Türkiye siyaseti
içinde var olmaya
baﬂlamas›, ne tek
baﬂ›na
kapitalizminin
geliﬂiminin geldi¤i
noktadaki yap›sal
unsurlarla, ne de
CHP merkezli,
siyasal aktöre
odaklanan
aç›klamalarla
anlaﬂ›labilir.
CHP’nin 1960’lar›n ortas›ndan itibaren merkez
sol bir çizgiye yönelmesinin nedenlerine yönelik
de¤erlendirmeler aras›nda iki yaklaﬂ›m dikkat
çekmektedir: Türkiye’nin 1960’larda yaﬂad›¤›
dönüﬂüme ba¤l› olarak yap›sal unsurlar›n belirleyicili¤ine a¤›rl›k veren yaklaﬂ›m; ve CHP’nin bir
siyasal aktör olarak kendi içinde yaﬂad›¤› dönüﬂüme a¤›rl›k veren fail odakl› yaklaﬂ›m.
Birinci yaklaﬂ›m›n kalk›ﬂ noktas› Türkiye’nin
1950’lerden itibaren içinden geçmeye baﬂlad›¤›
dönüﬂüm sürecidir. Buna göre, sanayileﬂme,
kentleﬂme ve nüfustaki art›ﬂa ba¤l› olarak toplumsal yap›da meydana gelen de¤iﬂim, baﬂka
bir ifadeyle yeni toplumsal s›n›flar›n (özellikle iﬂçi s›n›f› ve kentli orta s›n›flar›n) siyasal bir güç
olarak kendilerini var etmeye baﬂlamas›, merkez
sol siyasetin de ortaya ç›k›ﬂ koﬂullar›n› yaratm›ﬂt›r. Dahas› ithal ikâmeci sanayileﬂme stratejisi
üzerine kurulu bir planl› kalk›nma anlay›ﬂ›n›n
egemen olmas›, merkez sol bir siyasal iradenin
oluﬂumunu gerekli k›lm›ﬂt›r.
‹kinci yaklaﬂ›m ise, siyasal aktöre ve taktiksel
unsurlara gönderme yapar. Buna göre CHP, çok
partili siyasal hayata geçiﬂin ard›ndan Demokrat
Parti (DP) ve 1960’larda Adalet Partisi (AP) karﬂ›s›nda ald›¤› seçim yenilgileri neticesinde yeni
bir kimlik ve stratejiye yönelmiﬂ, DP-AP çizgisinin “sa¤ popülizm”inin karﬂ›s›na “sol popülizm”
ile ç›km›ﬂt›r. Ayn› yaklaﬂ›ma dâhil bir baﬂka bak›ﬂ aç›s› ise CHP’nin merkez sola kay›ﬂ›n›, genel
olarak sol düﬂünce ak›mlar› ve özellikle Türkiye
‹ﬂçi Partisi’yle (T‹P) di¤er sosyalist hareketlerin
yükseliﬂine set çekme amac›yla aç›klamaya çal›ﬂmaktad›r.15 Buna göre yükselen sosyalist hareket karﬂ›s›nda, devletle özdeﬂleﬂmiﬂ parti olarak CHP, sol siyaseti sistemin içine çekme görevini üstlenmiﬂtir.
Türkiye’de merkez sol siyasetin ortaya ç›k›ﬂ›n›n
koﬂul ve nedenlerini kavramada her iki yaklaﬂ›m›n da sa¤lad›¤› avantajlar olmakla birlikte,
esas olarak ikisi de gerçekli¤in sadece bir yüzünü görmemize neden olmaktad›r. Bir siyasal
ak›m olarak merkez solun Türkiye siyaseti içinde
var olmaya baﬂlamas›, ne tek baﬂ›na kapitalizminin geliﬂiminin geldi¤i noktadaki yap›sal unsurlarla, ne de CHP merkezli, siyasal aktöre
odaklanan aç›klamalarla anlaﬂ›labilir. Bu do¤rultuda öncelikli olarak CHP’de yaﬂanan de¤iﬂimin
nas›l bir stratejik ba¤lamda meydana geldi¤inin
tespit edilmesi; ancak bunun yan›nda, söz konusu ba¤lam›n CHP (ve parti içinde güç mücadelesine giriﬂen farkl› gruplar) taraf›ndan nas›l alg›land›¤›n›n, dahas› bu stratejik ba¤lam›n, niçin
‘ortan›n solu’ stratejisini, parti içindeki güç mücadelesinde di¤erlerine k›yasla daha avantajl› k›ld›¤›n›n ortaya konmas› gerekmektedir.
1960’lar boyunca CHP içinde yaﬂanan güç mücadelesi, partinin yeni bir kimlik ve program benimseyerek çok partili sistemin rekabetçi do¤as›n›n gereklerini yerine getirmesini savunanlarla
daha statükocu bir duruﬂu savunanlar aras›ndaki çekiﬂme olarak özetlenebilir. Bu mücadele,
özellikle ‘ortan›n solu’ slogan›n›n Genel Baﬂkan
‹smet ‹nönü taraf›ndan 1965 milletvekili genel
seçimlerinin hemen öncesinde ortaya at›lmas›n›n ard›ndan daha da ﬂiddetlenmiﬂ ve nihayetinde yenilikçi grubun üstünlü¤üyle sonuçlanm›ﬂt›r.
Seçimlerin hemen öncesinde, parti içinde ciddi
bir güç dengesi de¤iﬂimi yaﬂanmam›ﬂken Genel
Baﬂkan’›n “ortan›n solu” ç›k›ﬂ›n› ve sonras›nda
geliﬂen CHP’nin merkez sola aç›lma sürecini de¤erlendirirken ﬂu dört olgunun göz önünde bulundurulmas› gerekmektedir:
1. ‘Ortan›n solu’ slogan›yla baﬂlayan de¤iﬂim, tarihsel olarak izlenen bir mecrada ya da baﬂka bir
anlat›mla, geçmiﬂ deneyimlere uygun olarak
gerçekleﬂen bir de¤iﬂimdir. Anl›k stratejik hamleler ve tekil aktörlerin kararlar›yla de¤il, kayna¤›n›
geçmiﬂten alan, yani 1950’lerin ikinci yar›s›ndan
itibaren baﬂlam›ﬂ ve varolan stratejik ba¤lam taraf›ndan ﬂekillendirilen/s›n›rlar› konan bir de¤iﬂimdir.
2. Parti içi mücadele sürecinde yer alanlar aras›nda yenilikçiler ve statükocular gibi bir ayr›m
yapmak analitik bir araç olarak faydal› olsa da,
esas olarak tek de¤il, birbiriyle rekabet eden birden çok yenilenme stratejisi oldu¤unu tespit etmek gerekmektedir. Dolay›s›yla “ortan›n solu”,
yenilikçi kanad›n bir bütün halinde savundu¤u
bir yaklaﬂ›m de¤ildir.
3. Dahas› “ortan›n solu hareketi”, içi doldurulmuﬂ, somut projelere sahip de¤ildir. ‹çinde ﬂekillendi¤i stratejik ba¤lam ve birbiriyle etkileﬂim halindeki farkl› aktörlerin etkisiyle biçimlenerek bir
strateji halini alm›ﬂt›r. Baﬂlang›çta bir slogan olarak ortaya ç›kan “ortan›n solu” ifadesi, k›sa süre-
De¤iﬂen Siyasal ve Toplumsal Yap›
Karﬂ›s›nda CHP
1960’lar ve 1970’ler boyunca siyasal aktörlerin
davran›ﬂlar›n›n içinde biçimlendi¤i stratejik ba¤lam›n temel bileﬂenlerinden biri ithal ikâmeci sanayileﬂme stratejisi ve ona ba¤l› olarak ﬂekillenen üretim iliﬂkileri olmuﬂtur. 1960 askeri darbesini takip eden dönemdeki iktisat politikalar›n›
anlamak aç›s›ndan anahtar sözcük planlama
kavram›d›r. 1950’lerin aksine 1960’lar ve
1970’ler planlama kavram›n›n ön plana ç›kt›¤›,
buna paralel olarak devletin bölüﬂüm iliﬂkileri
üzerindeki rolünün daha da belirginleﬂti¤i bir dönemdir. 1963 y›l›ndan baﬂlanarak yürürlü¤e konan ve 1980 y›l›na dek Türkiye ekonomisine yön
veren dört adet kalk›nma plan›n›n en belirgin ortak özelli¤i sanayileﬂmeye öncelik vermeleridir.16
Bu planlar›n temelini ise ithal ikâmeci sanayileﬂme stratejisi oluﬂturmaktad›r.
Bu yeni strateji, Bat› demokrasilerinde görülen
türden bir toplumsal yap›n›n geliﬂimini öngörmektedir. Buna göre sanayileﬂmeye paralel olarak iﬂçi s›n›f› geliﬂecek, sistem bu s›n›f›n yeni siyasal ve toplumsal taleplerine yan›t vermek durumunda kalacakt›r. Aksi takdirde çat›ﬂma kaç›n›lmaz olacakt›r. Bölüﬂüm iliﬂkileri aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, ithal ikâmeci sanayileﬂme
stratejisi, geniﬂ halk kesimlerinin k›sa vadeli ç›karlar›n›, egemen blo¤un uzun vadeli ç›karlar›yla çat›ﬂmad›¤› sürece gerçekleﬂtirme potansiyeline sahiptir. Her ﬂeyden önce ithal ikâmesine
dayal›, iç pazar için tüketim mallar› üreten yerli
bir sanayinin geliﬂme koﬂulu, geniﬂ halk kesimlerinin bu ürünlere talebinin olmas› ve ortaya ç›kan iç pazar›n dinamizminin sürdürülebilmesi oldu¤u için, gerek iﬂçi ve memur ücretleri, gerekse tar›mdaki küçük üreticilerin gelirleri, sanayici
için bir maliyet unsuru olman›n yan›nda talep unsuru olma özelli¤ini de taﬂ›maktad›r.17
Dolay›s›yla toplumun geneli aç›s›ndan de¤erlen-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
4. Bu üç tespitten hareketle, hem niçin di¤er
gruplar›n de¤il de Ecevit liderli¤indeki grubun bu
mücadeleden baﬂar›yla ç›kt›¤›n› anlamak, hem
de CHP’nin merkez sola evriliﬂinin nedenlerini
kavrayabilmek için ilgili dönemdeki stratejik ba¤lam›n ‘ortan›n solu’ stratejisini di¤erlerine k›yasla avantajl› k›lan yap›s›n›n ortaya konmas› gerekmektedir.
dirildi¤inde ithal ikâmeci sanayileﬂme stratejisini
karakterize eden özelliklerden biri gelirin yeniden bölüﬂümü vaadidir. Bu vaat, CHP’nin
1950’lerin sonunda ﬂekillenmeye baﬂlam›ﬂ olan
sosyal adaletçi söylemiyle örtüﬂtü¤ü gibi18, parti
ideolojisinin halkç›l›k ve devletçilik ayaklar›ndan
kayna¤›n› alan korporatist anlay›ﬂ› da desteklemektedir. Toplumsal s›n›flar aras›nda ç›kar çat›ﬂmalar› göz ard› edilmekte, popülist politikalar›n da yard›m›yla bir uzlaﬂma sa¤lanmakta ve bir
bütün olarak ulusal kalk›nma hedefi öne ç›kar›lmaktad›r.
Yeniden bölüﬂüm vaadi CHP içerisinde 1960
öncesinde ortaya ç›km›ﬂ olsa da, somut bir içerik kazanmas› için ihtiyaç duydu¤u ideolojik ortam ve toplumsal taban 1960’larla birlikte oluﬂmuﬂtur. Yeniden bölüﬂüm vaadinin ortaya ç›k›ﬂ›,
t›kanan bir sermaye birikimi modeli karﬂ›s›nda
egemen s›n›flar›n yeni bir birikim modelinin bileﬂeni olmas›n›n ötesinde bir temele sahiptir. Bu
temel Türkiye’nin 1950’lerin sonu ve 1960’lar›n
baﬂ›nda yaﬂad›¤› sosyo-ekonomik dönüﬂümle
do¤rudan ba¤lant›l›d›r. Baﬂka bir anlat›mla, ithal
ikâmeci modelin bir bileﬂeni olarak gündeme gelen gelirin toplumun geniﬂ kesimlerine transferi,
yaln›zca iç pazar yaratman›n gere¤i de¤il, ayn›
zamanda yeni toplumsal s›n›f ve gruplar›n yükselen taleplerinin bir ürünüdür.
1950’li y›llarla birlikte baﬂlayan toplumsal dönüﬂüm, Türkiye’de siyasetin niteli¤inin de¤iﬂimini
de beraberinde getirmiﬂtir. Bu de¤iﬂimin kökeninde, temelini göç olgusunun oluﬂturdu¤u ve
sanayileﬂme ekseninde gündeme gelen bir süreçle birlikte yeni toplumsal s›n›f ve gruplar›n
toplumsal ve siyasal aktörler olarak sahneye ç›kmas› yatmaktad›r. Yeni toplumsal s›n›f ve gruplar ve bunlar›n taleplerini örgütlü bir biçimde dile
getirmelerine olanak tan›yan hukuki çerçeve,
1960 öncesinde olmayan bir ﬂeyi, ideolojik siyaseti gündeme getirmiﬂtir. 27 May›s askeri darbesini takip eden süreçte siyasal yap› yeniden ﬂekillenirken, iktisadi ve toplumsal sorunlar siyasal
söylemin önemli bir k›sm›n› oluﬂturmaya baﬂlam›ﬂt›r. Bu durumda siyasal partiler de kendilerini
ideolojik aç›dan daha net bir biçimde ifade etme
gere¤i duymuﬂlard›r.
Türkiye siyasetinde yepyeni meselelerin gündem oluﬂturmas›nda 1961 Anayasas› da önemli
rol oynam›ﬂt›r. Özellikle yeni Anayasa’ya damgas›n› vuran “sosyal devlet” anlay›ﬂ›, dönemin
siyasal ve ideolojik atmosferinin biçimleniﬂinde
etkili olmuﬂtur. 1961 Anayasas›, ulusal kalk›nmac› modelin toplumsal s›n›flar aras›ndaki belir-
950’li y›llarla birlikte
baﬂlayan toplumsal
dönüﬂüm,
Türkiye’de
siyasetin niteli¤inin
de¤iﬂimini de
beraberinde
getirmiﬂtir.
45
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
de liderli¤ini Ecevit’in yapt›¤› yenilikçi bir grubun
kullan›m›na girmiﬂ, daha sonra da “sosyal demokrat” bir içerik kazanarak demokratik sola
do¤ru evrilmiﬂtir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
46
Ecevit, Ortan›n
Solu adl› kitab›nda
da CHP’nin ortan›n
solu anlay›ﬂ›
sayesinde
Türkiye’nin, Bat›
toplumlar›nda
görülen s›n›f
çat›ﬂmalar› ve
siyasal
gerginliklerden
korunabilece¤ini
öne sürmektedir:
li düzeyde bir uzlaﬂmaya dayanan anlay›ﬂ›na
paralel olarak sosyal politika alan›nda da Cumhuriyet tarihinde daha önce görülmemiﬂ aç›l›mlar getirmiﬂ, emekçileri önemli haklarla donatm›ﬂ, dahas› devleti belirli ödevleri yerine getirmekle yükümlü k›lm›ﬂt›r. Örne¤in Anayasa’n›n
40. maddesine göre “devlet, özel teﬂebbüslerin
milli iktisad›n gereklerine ve sosyal amaçlara uygun yürümesini, güvenlik ve kararl›l›k içinde çal›ﬂmas›n› sa¤layacak tedbirleri” almakla yükümlüdür: “‹ktisadî ve sosyal hayat, adalete, tam çal›ﬂma esas›na ve herkes için insanl›k haysiyetine yaraﬂ›r bir yaﬂay›ﬂ seviyesi sa¤lanmas› amac›na göre düzenlenir. ‹ktisadî, sosyal ve kültürel
kalk›nmay› demokratik yollarla gerçekleﬂtirmek;
bu maksatla, millî tasarrufu art›rmak, yat›r›mlar›
toplum yarar›n›n gerektirdi¤i önceliklere yöneltmek ve kalk›nma planlar›n› yapmak Devletin
ödevidir.”19
1961 Anayasas›’n›n öngördü¤ü sosyal devlet,
Bat›’daki refah devleti anlay›ﬂ›n›n ötesinde bir
boyuta sahiptir. Bu yüzden de ulusal kalk›nmac›l›k ideolojisi ve ithal ikâmeci sanayileﬂme mode-
liyle tam uyum içindedir. Anayasa, devleti sadece gelirin adil bir biçimde yeniden paylaﬂt›r›lmas› ve böylelikle her bireye asgari bir yaﬂam düzeyi sunulmas›n› sa¤lamakla yükümlü k›lmamakta, ayn› zamanda bir bütün olarak ülkenin
h›zla kalk›nmas› için gerekli önlemleri alma göreviyle donatmaktad›r. Bu do¤rultuda devlet, iktisadi ve sosyal yap›da temel de¤iﬂiklikler yapmakla yükümlüdür.20
1961 Anayasas›’n›n 46. maddesi çal›ﬂanlar ve
iﬂçilere izin almaks›z›n sendika kurma ve bunlara üye olma hakk› tan›makta; 47. madde ise,
toplu sözleﬂme ve grev hakk›n› konu almaktad›r.21 Nitekim 24 Temmuz 1963’te CHP-YTPCKMP koalisyonu taraf›ndan ç›kar›lan 274 say›l› Sendikalar Kanunu ve 275 say›l› Toplu ‹ﬂ Sözleﬂmesi, Grev ve Lokavt Kanunu’yla gerekli düzenlemeler yap›lm›ﬂ, çal›ﬂma yaﬂam› yeni sermaye birikim modelinin gereklerine uygun hale
getirilmiﬂtir.
‹ﬂçi sorunlar›na ve sosyal adalet kavram›na gösterilen bu ilginin temelinde genel bir kayg› yatmaktad›r. 1960’lar h›zl› kentleﬂme ve sanayileﬂmeye paralel olarak toplumsal bütün içindeki
farkl›laﬂmalar› da beraberinde getirmiﬂti. Dolay›s›yla, bir anlamda, siyasal çat›ﬂma ve kitlesel s›n›f mücadelesinin de ortaya ç›k›ﬂ koﬂullar› olgunlaﬂm›ﬂt›. Gerek entelektüel düzeyde sosyalist fikirlerin kazand›¤› önem, gerekse T‹P gibi ilk
defa emekçilerin ç›karlar›n›n savunuculu¤unu
yaparak özellikle gençler, ayd›nlar ve çal›ﬂanlar
aras›nda destekçi bulan bir partinin varl›¤›, sosyal adalet meselesinin hükümetlerin gündemine
gelmesinde etkili oldu.
Nitekim dönemin Çal›ﬂma Bakan› olarak Bülent
Ecevit, Sendika ile Toplu ‹ﬂ Sözleﬂmesi, Grev ve
Lokavt kanunlar›n› TBMM’ye sunarken yapt›¤›
konuﬂmada, Türkiye’nin toplumsal yap›s›nda yaﬂanmakta olan dönüﬂümü nas›l alg›lad›¤›n› da
ortaya koymaktad›r: “Bat› demokrasilerinin hemen hepsinde, bu kanunla Türk iﬂçisine tan›mak
üzere bulundu¤umuz haklar ancak uzun ve kanl› mücadeleler sonunda elde edilmiﬂtir... ﬁu birkaç gün içinde bu haklar›, bu tür mücadelelere
gerek kalmaks›z›n Türk iﬂçisine tan›mak suretiyle toplum ve tarihe büyük bir hizmette bulunmuﬂ
olaca¤›n›z ﬂüphesizdir... Bat› ülkelerinde, tatbikat önden, kanunlar arkadan gelmiﬂtir.... bizde
önce kanun gelecek, tatbikat arkadan gelecektir.” 22
Ecevit, Ortan›n Solu adl› kitab›nda da CHP’nin
ortan›n solu anlay›ﬂ› sayesinde Türkiye’nin, Bat›
toplumlar›nda görülen s›n›f çat›ﬂmalar› ve siya-
Öte yandan 1960’lar›n ilk yar›s›ndan itibaren siyaset sahnesinde meydana gelen geliﬂmeler de
“sol”u önemli bir siyasal aktör haline getirmektedir. Gerek sosyalizm düﬂüncesinin kazand›¤›
yayg›nl›k, gerek devrimci gençlik ve iﬂçi hareketinin yükseliﬂi, gerekse T‹P gibi toplumun genelinin ç›karlar› retori¤inin d›ﬂ›na ç›kan ve emekçilerin ç›karlar›n› korumay› hedefleyen bir partinin
ortaya ç›kmas›, Türkiye’nin siyasal yaﬂam›na
yeni bir soluk getirmiﬂtir.
yön dergisi, T‹P ve sosyalist hareket
1961 Anayasas›’n›n görece demokratik yap›s›,
farkl› toplumsal s›n›f ve gruplar›n sözcülü¤ünü
yapacak yeni siyasal partilerin kurulabilmesinin
hukuki temelini haz›rlam›ﬂ; bu çerçevede, sosyalist fikirleri savunan bir partinin, Türkiye ‹ﬂçi
Partisi’nin kurulmas› mümkün olabilmiﬂtir. Bununla birlikte, Ahmad’›n da belirtti¤i üzere,
1960’lar için hukuki temelden daha önemlisi, özgür bir ideolojik tart›ﬂma ortam› ve solun siyasal
örgütlenmesine olanak tan›yan özgürlükçü bir
atmosferin ülkeye hâkim olmas›d›r.25
1960’lar›n ilk yar›s›nda, özellikle Yön hareketi ve
T‹P’in CHP’nin yeni strateji aray›ﬂ› üzerindeki etkisi yads›namayacak niteliktedir. 1962’de Meh-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Bu çerçevede Ecevit, yükselen sol ak›mlar› Türkiye için bir tehlike olarak alg›lamaktad›r. Kitab›n›n ikinci bölümünü “Sol Bas›nçlar Alt›nda Türkiye” olarak adland›ran Ecevit’e göre aﬂ›r› sol
ak›mlar karﬂ›s›nda tek alternatif Türkiye’ye özgü
bir sosyal demokrasidir. Ecevit’e göre 1960’lar
Türkiye’si, h›zl› sanayileﬂme ve kentleﬂmeye
ba¤l› olarak çok yo¤un bir sosyo-ekonomik dönüﬂümden geçmektedir. Böyle bir ortamda sosyalist fikirler yay›lmakta, yeni ortaya ç›kan toplumsal gruplar ‘yabanc› ideolojilerin etkisi’ alt›nda kalmaktad›r: “Halk› adaletsizlikten, yoksulluktan, bask›dan kurtar›c› ve toplumu sosyal adalet
içinde kalk›nd›r›c› tedbirler al›nmazsa, ezilen,
yoksulluk çeken insanlarda birikecek isyan duygular›, kabar›p taﬂma noktas›na varabilir. S›naîleﬂmeye baﬂlam›ﬂ toplumlarda bu tehlike daha
da büyüktür. ‹ﬂte o zaman, aﬂ›r› sol ak›mlar, bu
isyan duygusunu, y›k›c› ve yayg›n bir sel haline
getirebilir. Ortan›n solu, bu sele karﬂ› en sa¤lam
duvar, en etkili settir.”24
met Ali Aybar’›n genel baﬂkanl›¤a getirilmesiyle
yeni bir kimlik kazanan T‹P, özellikle ö¤retim
üyeleri ve üniversite ö¤rencileri için çekim merkezi haline gelmiﬂtir. Bu çekimden en olumsuz
etkilenen siyasal parti ise CHP olmuﬂtur.
1950’lerin ikinci yar›s›ndan itibaren kentli yeni
toplumsal gruplara seslenme u¤raﬂ›nda olan
CHP karﬂ›s›nda T‹P’in varl›¤› ciddi bir meydan
okuma halini alm›ﬂt›r.26
T‹P’in baﬂar›s›, asl›nda solun 1960’l› y›llarda elde etti¤i çok daha geniﬂ bir ideolojik baﬂar›n›n
uzant›s›d›r. Yeni Anayasa’n›n yaratt›¤› özgür ortamla baﬂlayan ve sosyalist fikirlerin k›sa sürede
yay›lmas›n› sa¤layan bu süreç, farkl› örgütlenme
biçimleriyle 1960’l› ve 1970’li y›llara damgas›n›
vurmuﬂtur. Özellikle T‹P’in parlamentoya girmesi, sol siyasetin halk›n gözünde meﬂruluk kazanmas›nda son derece etkili olmuﬂtur.
Bununla birlikte solun esas gücü kitlesellik ve
seçim baﬂar›s›ndan çok, savunulan görüﬂlerin
gücü, yenili¤i ve sözcülerinin etkilili¤inden geliyordu.27 1960’larda sol düﬂüncenin geliﬂimi ve
kamuoyunda meﬂruluk kazanmas›nda, çeﬂitli
dergiler çevresinde kümelenen ayd›nlar oldukça
etkili oldu. Bu dergiler aras›nda Yön dergisi,
T‹P’le birlikte ideolojik atmosferin de¤iﬂimine en
çok katk› sa¤layan unsurlardan birisi oldu.28
1960’lar›n ilk
yar›s›ndan itibaren
siyaset sahnesinde
meydana gelen
geliﬂmeler de
“sol”u önemli bir
siyasal aktör haline
getirmektedir.
47
1961 y›l›n›n Aral›k ay›nda yay›n hayat›na baﬂlayan Yön dergisi, bünyesinde solun hemen hemen tüm renklerini bar›nd›ran ve özellikle
CHP’nin geleneksel çizgisinden rahats›z kentlie¤itimli toplum kesimlerinden destek alan bir çizgiye sahipti. Derginin ilk say›s›nda kamuoyuna
duyurulan ve hareketin temel konulardaki duruﬂunu ortaya koyan Yön Bildirisi’ne imza atan
isimler ve bu isimlerin mesleki da¤›l›mlar›, bu geniﬂ yelpazeyi do¤rular niteliktedir. Metni imzalayanlar›n ço¤unlu¤unu, “üniversite ö¤retim üyeleri, müfettiﬂler, mühendisler ve memurlardan oluﬂan kamu görevlileri oluﬂturmaktad›r.”29
Dergi, ayn› zamanda, 27 May›s sonras› oluﬂan siyasal atmosferin ürünü bir “siyasal fermantasyon
ortam›” iﬂlevi de görür. Küçük burjuva radikalizminin etkisi alt›ndaki Kemalistlerden, sosyal demokrat reformculara ve daha sonra Milli Demokratik
Devrim ve T‹P aç›l›mlar›n›n ön saflar›nda yer alacak sosyalistlere kadar pek çok farkl› e¤ilimi içinde
bar›nd›r›r.30 Bu ‘fermantasyon ortam›’ sosyal demokrat düﬂüncenin Türkiye’deki geliﬂimi aç›s›ndan da son derece önemlidir. Bat› Avrupa sosyal
demokrasisine Yön sayfalar›nda az›msanmayacak bir yer ayr›lmakta; pek çok Yön yazar›, aç›kça
sosyal demokrat görüﬂleri savunmaktad›r.31
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
sal gerginliklerden korunabilece¤ini öne sürmektedir: “... sanayileﬂmeye baﬂlayan bir toplumda,
iﬂler oluruna b›rak›l›rsa, özel sermaye birikimi
öylesine tekelcili¤e yönelir, belirli ellerde toplanan servet öylesine büyür ki, sosyal adalet de,
demokrasi de imkans›zlaﬂ›r.”23
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Solun adeta
hegemonikleﬂen
Türkiye ve dünya
tahlilleri, CHP’nin
ideolojik
yenilenmesi
üzerinde de
kaç›n›lmaz bir etki
yaratm›ﬂt›r.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
48
Sosyalist düﬂüncenin 1960’larla birlikte kazanmaya baﬂlad›¤› meﬂruiyete bir baﬂka örnek 18
Aral›k 1962’de kurulan Sosyalist Kültür Derne¤i’dir.32 Amac›, Türk sosyalizmini incelemek ve
yaymak olarak tespit edilen derne¤in yöneticilerinin kimlikleri, 27 May›s darbesi sonras›nda tesis edilen yeni rejim içinde bir kalk›nma ideali
olarak ‘sosyalizm’in meﬂru konumunu göstermesi aç›s›ndan önemlidir. Derne¤in baﬂkan› Osman Nuri Torun, Devlet Planlama Teﬂkilat› eski
Müsteﬂar›; Genel Sekreteri Necat Erder, DPT
Sosyal Planlama Dairesi eski Baﬂkan›; Araﬂt›rma ve Dokümantasyon ‹ﬂleri sorumlusu Atilla
Karaosmano¤lu, DPT ‹ktisadi Planlama Dairesi
eski Baﬂkan›’d›r. Hatta Derne¤in Teﬂkilatlanma
sorumlusu S›rr› Hocao¤lu, CHP Hatay milletvekilidir.33
Sosyalist düﬂüncenin 1960’larda kazand›¤›
meﬂruiyet, toplumda buldu¤u deste¤in yan› s›ra
yenilik aray›ﬂ›ndaki CHP’lilerin görüﬂlerini de etkilemiﬂtir. Ancak T‹P’le birlikte sosyalist düﬂüncenin yükseliﬂinin CHP aç›s›ndan pratik bir sonucu daha vard›r. T‹P, tam da CHP’nin 1960’larla birlikte seslenmeyi hedefledi¤i toplum kesimlerine seslenen bir söylemi hegemonikleﬂtirme
gayreti içindedir. Yaln›zca iﬂçi s›n›f›n› de¤il, orta
s›n›flar› ve köylülü¤ü de kapsayacak biçimde
tüm emekçilerin ç›karlar›n› temsil etmeyi hedeflemektedir.34 Bu yüzden CHP’nin “ortan›n solu”
aç›l›m›, yaln›zca ülkede esen sol rüzgâr›n rejim
için tehlikeli bir boyuta ulaﬂmas›n› engellemeyi
hedefleyen ‘devlet partisi’nin tarihsel misyonundan kaynaklanan bir görevi olarak de¤il, bir siyasal partinin iktidar olmak için giriﬂilen mücadelede geniﬂ toplum kesimlerine seslenme stratejisinin bir uzant›s› olarak de¤erlendirilmelidir.
T‹P, kuruluﬂundan itibaren CHP’liler için bir kayg› unsuru olmuﬂtur. 1961 seçimlerinde 27 May›s
darbesinin sa¤lad›¤› CHP yanl›s› ortama ra¤men
partinin tek baﬂ›na iktidar olacak oy oran›na ulaﬂamamas›, buna karﬂ›l›k DP’nin devam› olarak
kurulan AP’nin kat›ld›¤› ilk seçimde neredeyse
CHP kadar oy almas›, partinin gelece¤i hakk›nda ciddi s›k›nt›lar yaratm›ﬂt›r.35 Merkez sa¤ oylar› kazanmak için giriﬂilen mücadelede 1950’den
beri her seçimde DP’ye karﬂ› yenilgi alan CHP,
bu kez de AP karﬂ›s›nda baﬂar›s›z olmuﬂtur. Bu
baﬂar›s›zl›k, de¤iﬂen toplumsal yap›, yükselen
yeni de¤erler, yenilenen strateji ve politikalar ekseninde CHP için yeni bir toplumsal taban aray›ﬂ›n› da beraberinde getirmektedir. Sosyalist hareketin gerek ideolojik atmosfer, gerekse toplumsal hareketlilik ba¤lam›nda 1960’lara damga vur-
mas›, CHP’nin söz konusu aray›ﬂ›na yön vermesi anlam›nda son derece önemlidir.36
Ö¤renci hareketinin giderek devrimcileﬂmesi37,
iﬂçi s›n›f› hareketindeki yükseliﬂ ve T‹P’in parlamentoya giriﬂiyle sosyalist düﬂüncenin meﬂru siyaset alan›ndaki etkisini artt›rmas›, CHP’nin ortan›n solu aç›l›m›n›n içeri¤ini doldurma sürecinde etkili olan unsurlar aras›nda yer almaktad›r.
Yön Dergisi, T‹P ve di¤er sosyalist oluﬂumlar,
CHP’nin potansiyel oy destekçileri bir yana,
esas olarak potansiyel CHP kadrolar› için çekim
merkezi haline gelmektedir. Ancak bunun da
ötesinde, bir bütün olarak sosyalist hareketin yaratt›¤› ideolojik etki ve bu çerçevede solun adeta
hegemonikleﬂen Türkiye ve dünya tahlilleri,
CHP’nin ideolojik yenilenmesi üzerinde de kaç›n›lmaz bir etki yaratm›ﬂt›r. Bu etki alt›nda CHP,
1960’lar›n sonundan itibaren kentli orta s›n›flar,
iﬂçi s›n›f› ve köylülü¤ün deste¤ini almaya yönelik bir söylem benimsemiﬂ; bu s›n›flar›n taleplerine daha duyarl› hale gelmiﬂtir. Bu s›n›flar›n deste¤ini kazanma çabas›, kaç›n›lmaz bir biçimde
CHP’nin kendi sa¤›yla oldu¤u kadar soluyla da
mücadele etme gereklili¤ini beraberinde getirmiﬂtir. Bu anlamda CHP, bir yandan AP’nin popülist söyleminin karﬂ›s›nda köylülü¤e yönelik
toprak reformu (“Toprak ‹ﬂleyenin Su Kullanan›n” ve “Kalk›nma Köyden Baﬂlayacakt›r”) eksenli bir söylem geliﬂtirirken, di¤er yandan da iﬂçi s›n›f› ve kentli orta s›n›f›n deste¤ini kazanmak
için mücadeleye giriﬂmiﬂtir.
Dolay›s›yla CHP’nin 1950’lerin ikinci yar›s›nda
baﬂlayan ve 1960’larda ‘ortan›n solu’ aç›l›m›yla
somutlanan merkez sola yöneliﬂinin içinde gerçekleﬂti¤i stratejik ba¤lam›n temel bileﬂenleri ﬂu
ﬂekilde s›ralanabilir: 27 May›s darbesi sonras›nda yürürlü¤e konan yeni sermaye birikim modeli; Türkiye’nin 1950 sonras›nda içinden geçti¤i
h›zl› sosyo-ekonomik dönüﬂüm; 1961 Anayasas›’n›n genel hatlar›n› belirledi¤i hukuki-kurumsal
çerçeve; ve Yön Dergisi, T‹P, devrimci ö¤renci
ve iﬂçi hareketinin etkisiyle sosyalist düﬂüncenin
ülkenin ideolojik atmosferi üzerinde hegemonik
bir güç kazanmas›.
Bununla birlikte CHP içindeki de¤iﬂimi tüm boyutlar›yla kavrayabilmek için, parti içindeki farkl›
gruplar›n ‘ortan›n solu’ aç›l›m› üzerinden giriﬂtikleri mücadelenin ortaya konmas› da son derece
önemlidir.
parti içi iktidar mücadelesinin arac› olarak
ortan›n solu
1960’lar›n baﬂ›nda CHP içinde partinin gelece¤i
Gerek 17. CHP Kurultay›’nda kabul edilen “‹leri
Türkiye Ülkümüz” baﬂl›kl› bildirinin içeri¤i, gerekse 1965 seçimlerinde partinin benimsedi¤i strateji, seçmenlere sundu¤u politika önerileri ve
kulland›¤› söylem, parti içinde 1950’lerin ortas›ndan beri süregelen reformcularla muhafazakârlar aras›ndaki mücadeleden reform yanl›lar›n›n
galip ç›kt›¤›n› aç›kça göstermektedir. Ne var ki
yenilikçiler ya da reformcular olarak adland›r›lan
kanad›n homojen bir bütün oldu¤unu söylemek
güçtür. Reformcu kanat, kendi içinde, partinin
tek parti döneminden miras kalan imaj›n› yenilemek ve CHP’yi çok partili siyasal sistemin kendine özgü kurallar›na göre iﬂleyen bir parti haline
getirmek konusunda birlikte hareket eden, ama
CHP’nin 1960’lar Türkiye’sinde nas›l bir programatik yenilenme yaﬂamas› gerekti¤i konusunda
çok farkl› görüﬂlere sahip unsurlardan oluﬂmaktad›r. Bu kanat içindeki görüﬂ ayr›l›¤›n›n belirginleﬂmesini sa¤layan Genel Baﬂkan ‹nönü’nün
1965 seçimlerinin hemen öncesindeki “ortan›n
solu” ç›k›ﬂ› olmuﬂtur. Özellikle seçimlerde elde
edilen kötü sonuca ba¤l› olarak, bu baﬂar›s›zl›kta ortan›n solu söyleminin rolü üzerine parti içinde yürütülen tart›ﬂmalar, reformcu kanat içindeki farkl› yaklaﬂ›mlar› ortaya ç›karm›ﬂt›r.
Asl›nda Feyzio¤lu, K›rca ve Paksüt gibi isimler
CHP’nin yenilenmesi ve Türkiye toplumunun
1961 Anayasas› do¤rultusunda yeniden düzenlenmesi düﬂüncesine inan›yor, sosyal adalet
kavram›n› benimsiyorlard›.41 Hatta 1961–1965
y›llar› aras›ndaki dönemde ülke CHP liderli¤indeki koalisyon hükümetleri taraf›ndan yönetilir
ve 27 May›s sonras›ndaki yeni rejimin temelleri
at›l›rken Feyzio¤lu, partinin muhafazakâr kanad›ndan Melen ve Çelikbaﬂ gibi bakanlarla ekonomi politikalar› konusunda anlaﬂmazl›klar yaﬂ›yordu. Dahas›, 1965 seçim bildirgesini ‹nönü’yle
birlikte haz›rlayanlar Feyzio¤lu, Ecevit ve K›rca’yd›. Dolay›s›yla, Ecevit grubu gibi Feyzio¤lu
grubu da CHP yönetiminin 1960 sonras› döneme dair analizini benimsiyor, parti söylemi ve politikalar›ndaki de¤iﬂimin gereklili¤ini kabul ediyordu. Feyzio¤lu grubundaki esas rahats›zl›k, bu
yeni yönelimi isimlendirme noktas›nda ortaya
ç›kt›. Bu yüzden de “ortan›n solu” slogan›, –‹nönü’den sonra kimin genel baﬂkan olaca¤›n›n da
hararetle tart›ﬂ›ld›¤› bir ortamda– birden bire parti içindeki iktidar mücadelesinin etraf›nda ﬂekillendi¤i bir sorun haline geldi. Ortan›n solu slogan›n›n Ecevit grubuyla özdeﬂleﬂmesiyle birlikte
Feyzio¤lu liderli¤indeki kanat muhafazakârlarla
yak›nlaﬂt›.
Seçim sonras›nda CHP’nin ortan›n solu aç›l›m›na yönelik üç farkl› ve birbirine z›t bak›ﬂ aç›s›
vard›r. Birincisi, Kas›m Gülek, Ferit Melen ve
ﬁevket Raﬂit Hatipo¤lu gibi parti içinde a¤›rl›¤›
olan muhafazakâr isimlerin baﬂ›n› çekti¤i ve
hem 1965 milletvekilli¤i genel, hem de 1966 k›smi senato39 seçimlerindeki oy kayb›n› CHP’nin
solla özdeﬂleﬂmesine ba¤layan bak›ﬂ aç›s›d›r.
Bu bak›ﬂ aç›s›na göre, söz konusu yenilgiler
Feyzio¤lu’nun yorumlad›¤› haliyle CHP’nin yenilenmesi, merkez sol bir çizgiden ziyade, partinin
tarihsel olarak savunageldi¤i ilkelerinin birer
uzant›s› olarak planl› kalk›nma ve sosyal adalete vurgu yapan bir yaklaﬂ›ma denk düﬂüyordu.42
Hatta ona göre sosyal adaletin 1961 Anayasas›’n›n çizdi¤i çerçeve do¤rultusunda gerçekleﬂtirilmesi, komünizmi durdurmaya yönelik en
önemli tedbirlerden biri olarak de¤erlendirilmeli-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Ekim 1964’te gerçekleﬂtirilen 17. CHP Kurultay›’nda kabul edilen “‹leri Türkiye Ülkümüz” baﬂl›kl› bildiri38, refah devleti, sosyal adalet, sosyal
güvenlik, planl› ekonomi, iktisadi kalk›nma, toprak reformu ve vergi reformu gibi konular› gündeme getirmesi itibariyle hem parti içi mücadelede
reformcu kanad›n ne kadar etkili olmaya baﬂlad›¤›n›, hem de bir y›l sonra aç›kça dile getirilecek
olan ‘ortan›n solu’ stratejisini haber veriyordu.
sonras›nda CHP’nin ‘sol’ politikalar› devam ettirmesi büyük hata olacakt›r, çünkü sosyalist ideoloji geniﬂ kitlelerin lanetledi¤i bir ﬂeydir. ‹kinci
bak›ﬂ aç›s›, liderli¤ini Bülent Ecevit’in yapt›¤› ortan›n solu grubuna aittir. Bu gruba göre seçim
baﬂar›s›zl›klar›n›n nedeni, ortan›n solu aç›l›m›
de¤il, CHP yetkililerinin ço¤unlu¤unun partinin
bu yeni stratejisi do¤rultusunda hareket etmemeleridir. Üçüncü yaklaﬂ›m ise liderli¤ini Turhan
Feyzio¤lu’nun yapt›¤› ve içinde Coﬂkun K›rca,
Emin Paksüt, Fethi Çelikbaﬂ, Orhan Öztrak gibi
deneyimli parlamenterlerin bulundu¤u gruba aittir. Bu gruba göre sorun CHP’nin reformcu bir
çizgiyi benimsemesi de¤il, 1965 seçimlerinde
“ortan›n solu” slogan›na aﬂ›r› vurgu yap›lm›ﬂ olmas›d›r. Bu vurgu, partiyi solcu bir siyasal örgüt
gibi göstermiﬂ ve oy kayb›na neden olmuﬂtur.40
“ortan›n solu”
slogan›, birden bire
parti içindeki
iktidar
mücadelesinin
etraf›nda
ﬂekillendi¤i bir
sorun haline geldi.
49
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
hakk›nda çok yo¤un bir tart›ﬂma süreci yaﬂanmaktad›r. Tart›ﬂman›n esas olarak iki taraf› vard›r: Birincisi, 1957 sonras›ndaki gençleﬂtirme sürecinde partide etkin hale gelmiﬂ olan ve partinin
ilke ve politikalar›n› toplumun ihtiyaçlar› do¤rultusunda yeniden formüle etmesi gerekti¤ini savunan ‘reformcu’ kanat; ikincisi, CHP’nin tek parti
döneminden beri taﬂ›d›¤› karakterini korumas›
gerekti¤ini savunan ‘muhafazakâr’ kanat.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
dir. Feyzio¤lu’na göre “reform taraftar› olmayanlar, Türk milletinin iyili¤ine karﬂ›d›r. (...) ‹smimizin
de belirtti¤i gibi, biz Halk Partisi’yiz. Biz sosyal
adalete inan›yoruz. Komünizmi yenmenin tek
yolu sosyal adaleti sa¤lamakt›r.”43 Ona göre
CHP, merkez bir partidir ve öyle kalmal›d›r. Partinin merkezde yer almas› 1961 Anayasas›’n›n
öngördü¤ü reformlar› gerçekleﬂtirmeye engel
de¤ildir.
Oortan›n solu
deyimiyle birlikte
CHP’nin sol bir
parti haline geldi¤i
yönündeki
eleﬂtiriler ﬂiddetle
reddedilmekte,
CHP’de de¤iﬂen
hiçbir ﬂey olmad›¤›
öne sürülmektedir.
50
Bu çerçevede de¤erlendirildi¤inde, reformcu
olarak nitelendirilen kanat içindeki iki grup aras›ndaki ayr›ﬂman›n, yaln›zca Ecevit ve Feyzio¤lu aras›nda gerçekleﬂmesi beklenen bir liderlik
mücadelesi çerçevesinde de¤erlendirilmemesi
gerekir. ‹ki grup aras›ndaki çekiﬂme, liderlikle oldu¤u kadar, ideolojik duruﬂla da ilgili bir çekiﬂmedir. Feyzio¤lu ekibi, sosyal adalet kavram›n›
parti söyleminin bir unsuru olman›n ötesinde
emekçi s›n›flara seslenmenin bir arac› olarak ele
alacak bir ideolojik duruﬂa sahip de¤ildir. Her ne
kadar hedeflenen politikalar ve savunulan kalk›nma modeli ‘ortan›n solu’ ekibiyle büyük benzerlikler taﬂ›sa da, iki grup aras›ndaki temel çeliﬂki, CHP’nin seslenece¤i toplum kesimleriyle ilgilidir. Feyzio¤lu taraftarlar›, partinin geleneksel
taban›n› korumay›, tüm toplumun partisi olarak
kalmay› CHP’lilerin önüne sunarken, ‘ortan›n solundakiler’ partiyi bir tercihe zorlamaktad›rlar:
geçmiﬂiyle hesaplaﬂan, halk›n›n kültürü ve de¤erleriyle bar›ﬂ›k, ama en önemlisi eme¤iyle geçinen toplum kesimlerinin ç›karlar›n› savunan bir
parti.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
‹ki grup aras›nda, ‘ortan›n solu’ ifadesi etraf›nda
yo¤unlaﬂan tart›ﬂmalar, 18 Ekim 1966 tarihinde
gerçekleﬂtirilen 18. Kurultay’da aç›k bir mücadeleye dönüﬂmüﬂtür. Kurultay öncesinde, özellikle
Haziran ay›nda yap›lan k›smi senato seçimlerinden itibaren CHP içinde ‘ortan›n solu’ aç›l›m›na
karﬂ› ç›kan görüﬂler aç›kça ifade edilmeye baﬂlanm›ﬂt›r. Bu karﬂ› ç›k›ﬂlar›n en önemlisi, Feyzio¤lu ekibi ve muhafazakâr kanad›n kontrolünde
olan CHP Meclis Grubu’nun 10 Temmuz’da yay›nlad›¤› bildiridir.44
Bu bildiriyle CHP’nin TBMM’deki milletvekillerinin ço¤unlu¤u, ortan›n solunu parti için yeni bir
yönelim olarak görmemekte, partinin Alt› Ok
do¤rultusundaki ideolojisinin oldu¤u gibi devam
etti¤ini savunmaktad›rlar. Ayr›ca bildiride, ortan›n solu deyimiyle birlikte CHP’nin sol bir parti
haline geldi¤i yönündeki eleﬂtiriler de ﬂiddetle
reddedilmekte, adeta CHP’de de¤iﬂen hiçbir ﬂey
olmad›¤› öne sürülmektedir. CHP, kendi süreklili¤i içinde tarihsel ilkelerine ba¤l›l›¤›n› sürdür-
mektedir. Böylelikle muhafazakâr kanatla iﬂbirli¤i halindeki Feyzio¤lu ekibi, “ortan›n solu”nun
yaln›zca bir önceki seçimde kullan›lan ve baﬂar›s›zl›¤› tescil edildikten sonra terk edilen içi boﬂ
bir slogan olarak kalmas›n› sa¤lamaya ve bu
aç›l›m etraf›nda kümelenen Ecevit ekibini cephanesiz b›rakmaya çal›ﬂmaktad›r. Ancak Kurultay sürecinde CHP lideri ‹nönü, ‹stanbul ‹l Kongresi’nde yapt›¤› konuﬂmayla partisinin ortan›n
solu aç›l›m›n› sahiplenmeye devam etti¤ini ve
buna karﬂ› faaliyet yürütenlerin partideki görevlerini kaybetme durumunda kalacaklar›n› aç›kça
ifade ederek Ecevit grubuna olan deste¤ini ortaya koymuﬂtur.45
Sonuçta, Ecevit liderli¤indeki grupla Feyzio¤lu liderli¤indeki grup aras›nda çetin bir mücadeleye
sahne olan 18. Kurultay’dan zaferle ç›kan ‘ortan›n solu’ hareketi olmuﬂtur. Bir yandan Genel
Baﬂkan ‹nönü’nün aç›k deste¤i, di¤er yandan
Ecevit’in parti örgütüyle olan yak›n iliﬂkisi sayesinde ‘ortan›n solu’ hareketi parti yönetiminde
üstünlük elde etmiﬂ, bunun sonucunda da Ecevit, parti meclisindeki 43 üyeden 31’inin oylar›n›
alarak CHP Genel Sekreterli¤i’ne seçilmiﬂtir. 18.
Kurultay’› CHP’nin merkez solda bir çizgiye geçiﬂi aç›s›ndan önemli bir dönüm noktas› haline
getiren bir baﬂka özelli¤i de Kurultay’›n “ortan›n
solu” aç›l›m›n› benimsedi¤ini aç›kça ifade eden
bir bildiri yay›nlam›ﬂ olmas›d›r: “CHP halkç›l›k ilkemizin gere¤i olarak, büyük halk kitlelerinin yan›nda onlar›n yarar›na çal›ﬂan, onlar›n sömürülmesine karﬂ› ç›kan ortan›n solunda bir partidir.
Kurultay, yukar›da belirtilen kay›tlarla, CHP’nin
ortan›n solunda bir parti oldu¤u bilincinin ve bunun söylenmesinin de önemli ve ileri bir anlam
taﬂ›d›¤›n› tespit eder.”46
Böylelikle CHP, kendisini merkez sol bir parti
olarak ilan etmekte, sadece söylemini de¤il, kadrolar›n› da bu do¤rultuda yenilemektedir. Her ne
kadar k›sa bir süre için daha parti içinde gruplar
aras›ndaki güç mücadelesi devam edecekse de,
partinin yönelimi art›k aç›kça ortaya ç›km›ﬂt›r.
Sonraki süreçte ‘8’ler’ olarak adland›r›lan Feyzio¤lu ve 7 arkadaﬂ›n›n Ecevit’e karﬂ› aç›kça tav›r
almas› üzerine 4. Ola¤anüstü Kurultay’›n toplanmas› kaç›n›lmaz hale gelmiﬂtir.47 Kurultay’da
parti tüzü¤ünün baz› maddelerinde de¤iﬂiklik yap›larak “8’ler”in disiplin kuruluna verilmesi kararlaﬂt›r›lm›ﬂ, bunun üzerine Feyzio¤lu ve arkadaﬂlar› partiden istifa ederek Güven Partisi’ni kurmuﬂlard›r. Güven Partisi’nin kuruluﬂ sürecinde
48 milletvekili ve 15 senatör CHP’den ayr›lm›ﬂt›r.
Bu ayr›ﬂma, ‘ortan›n solu’ ekibinin parti içindeki
Buna karﬂ›l›k Ecevit, partinin sola aç›l›m›n› tamamlamak gayretiyle söylemini daha da radikalleﬂtirmekte, parti içindeki yo¤un eleﬂtirilere karﬂ›n özellikle toprak reformu ve genel grev hakk›n› aç›kça savunmaktad›r. AP hükümetinin bir
türlü hayata geçirmedi¤i toprak reformuna karﬂ›
gerçekleﬂtirilen toprak iﬂgallerini “devrimci eylemler” olarak olumlayan ve genel grevin “demokratik bask› araçlar›n›n en güçlüsü, en yararl›s›”49 oldu¤unu savunan Ecevit, böylelikle
CHP’yi toplumdan yükselen talepler karﬂ›s›nda
kaç›n›lmaz bir biçimde tav›r almaya zorlamaktad›r. Toprak iﬂgalleri ve genel grev hakk› üzerinden parti içinde alevlenen tart›ﬂma ortam›nda 3
Temmuz 1970 günü toplanan 20. CHP Kurultay›, Ecevit ekibi ile Sat›r ekibi aras›nda Parti Meclisi seçimleri çerçevesinde verilen mücadeleye
tan›kl›k etmiﬂ; ‹nönü’nün tarafs›z kalmas›na karﬂ›n, Ecevit ekibi Parti Meclisi’ni bütünüyle ele geçirmiﬂ, Ecevit yeniden Genel Sekreter seçilmiﬂtir.50 Böylelikle 1970’lere girerken CHP, kesin bir
biçimde merkez sola aç›lma e¤iliminin egemen
k›l›nd›¤›, bu stratejinin savunucular›n›n parti örgütü ve söylemi üzerinde belirleyici oldu¤u bir
parti haline gelmiﬂtir.
Sonuç
Sonuç olarak CHP içindeki güç mücadelesini
kazanan sadece Ecevit liderli¤indeki bir hizip de¤il, ayn› zamanda belirli bir ideolojik duruﬂu simgeleyen, CHP’nin gelece¤ine yön verme hedefi
taﬂ›yan bir fikir, bir strateji olmuﬂtur. Bu stratejiyi,
di¤erlerine göre avantajl› k›lan etkenler yukar›da
ayr›nt›l› bir biçimde ele al›nm›ﬂt›r. Burada vurgulanmas› gereken, ‘ortan›n solu’ aç›l›m›n›n CHP
için kaç›n›lmaz bir yazg› olmad›¤›d›r. Farkl› bir
stratejik ba¤lamda, ‘ortan›n solu’ gibi bir aç›l›m›n
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Feyzio¤lu ekibinin partiden ayr›lmas›n›n ard›ndan, Genel Sekreter Ecevit’in liderli¤indeki ekip,
partiye ortan›n solu aç›l›m› do¤rultusunda daha
belirgin ve kararl› bir yön vermeye çal›ﬂ›rken,
parti içindeki güç mücadelesi baﬂka isimler alt›nda varl›¤›n› sürdürmüﬂtür. Özellikle 1969 y›l›ndan itibaren Genel Baﬂkan ‹nönü’nün Ecevit hareketine yönelik deste¤inin azalmaya baﬂlad›¤›;
Nihat Erim ve Kemal Sat›r gibi isimler etraf›ndan
örgütlenen parti içi muhalefetin Ecevit’i ve ‘ortan›n solu’ hareketini hedef ald›klar› gözlemlenmektedir.48
baﬂar›s›zl›kla sonuçlanma olas›l›¤› çok yüksek
olacakt›r. 1960’lar›n ortas›nda bu aç›l›m› CHP
içinde baﬂar›ya taﬂ›yan, bu düﬂüncenin taﬂ›y›c›s› konumunda olan aktörlerin, söz konusu ba¤lama dair yapt›klar› stratejik muhasebe sonucunda gerçekleﬂtirdikleri stratejik hamleler olmuﬂtur.
‘Ortan›n solu’ deneyimi göstermektedir ki, siyasetin dinamik yap›s› kimi zaman, ortaya at›lan içi
doldurulmam›ﬂ sloganlar› k›sa sürede bir siyasal
strateji haline getirebilmektedir. Gerek çevre unsurlar›n, gerekse parti içi unsurlar›n etkisi, ‘ortan›n solu’ gibi üzerine çok da düﬂünülüp tart›ﬂ›lmam›ﬂ, içi doldurulmam›ﬂ bir slogan› zaman
içinde CHP içindeki güç mücadelesinin en
önemli arac› haline getirebilmiﬂtir.
Bu ba¤lamda, CHP’nin 1960’larda yaﬂad›¤› dönüﬂüm üzerinde birden fazla etkenin etkili oldu¤u tespit etmek gerekir. Dahas›, baﬂlang›çta
hangi amaçla ortaya at›lm›ﬂ olursa olsun, parti
içi güç mücadelesinin de etkisiyle ‘ortan›n solu’,
bir slogan olmaktan ç›karak CHP’yi yenilemeye
yönelik bir strateji halini alm›ﬂt›r. Bu dönüﬂüm
üzerinde etkili olan etkenleri göz ard› ederek onu
sadece siyasal bir manevra olarak de¤erlendirmek, yaln›zca söz konusu dönüﬂümü de¤il, o
günden bugüne 40 y›l› aﬂk›n bir süredir Türkiye
siyasal yaﬂam›nda yer alan ana siyasal ak›mlardan biri olan merkez solun tarihsel evriminin de
tam olarak kavranmas›n› engelleyecektir.
CHP’nin bu de¤iﬂim do¤rultusunda ﬂekillendirdi¤i yeni siyasal söylemiyle 1970’li y›llarda yap›lan
iki seçimden de en çok oyu alan parti olarak ç›kmas› bile, partideki yenilenmenin basit bir manevradan öte oldu¤unu göstermek için yeterlidir.
‘Ortan›n solu’
deneyimi
göstermektedir ki,
siyasetin dinamik
yap›s› kimi zaman,
ortaya at›lan içi
doldurulmam›ﬂ
sloganlar› k›sa
sürede bir siyasal
strateji haline
getirebilmektedir.
51
Dipnotlar
1 ‹smet ‹nönü’nün hangi koﬂullar alt›nda ve hangi amaçla “ortan›n solu”nu
benimsedi¤ine dair ayr›nt›l› bilgi için bkz. Suna Kili, 1960-1975
Döneminde Cumhuriyet Halk Partisinde Geliﬂmeler, ‹stanbul:
Bo¤aziçi Üniversitesi Yay›nlar›, 1976, s. 211-222 ve Hikmet Bilâ,
CHP 1919-1999, ‹stanbul: Do¤an Kitap, 1999, s. 211-215.
2 II. Meﬂrutiyet’in siyasi düﬂüncesi için bkz. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’nin
Siyasi Hayat›nda Bat›l›laﬂma Hareketleri, ‹stanbul: Yenigün
Matbaas› 1960, s. 75-99.
3 Yusuf Akçura’n›n görüﬂlerinin ayr›nt›l› bir analizi için bkz. François
Georgeon, Türk Milliyetçili¤inin Kökenleri: Yusuf Akçura. Ankara:
Yurt yay›nlar›, 1986.
4 Parvus’un görüﬂlerinin ayr›nt›l› bir analizi için bkz. Winfried B. Scharlau
ve Zbynek A. Zeman, Devrim Taciri: ‹ttihat ve Terakki’nin Bolﬂevik
Teorisyeni, Çev. Süheyla Kaya, ‹stanbul: Kalkedon Yay›nc›l›k, 2007.
5 Bu çizginin Kadro çevresi üzerindeki izleri için bkz. Mustafa Türkeﬂ,
Kadro Hareketi: Uluscu Bir Sol Ak›m, Ankara: ‹mge Yay›nlar›, 1999,
s. 99-101.
6 Bkz. Hikmet Özdemir, Kalk›nmada Bir Strateji Aray›ﬂ›: Yön Hareketi,
Ankara: Bilgi Yay›nevi, 1986.
7 Osmanl› Sosyalist F›rkas› hakk›nda bkz. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de
Siyasal Partiler: ‹kinci Meﬂrutiyet Dönemi, Cilt I, 2. Bask›, ‹stanbul:
Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, 1984, s. 247-262.
8 Osmanl› Mebusan›’ndaki sosyalist grubun üyeleri için bkz. Tunaya,
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
güç mücadelesinden kesin bir galibiyetle ç›kt›¤›n› göstermenin yan› s›ra CHP’nin art›k geri dönülmez biçimde yeni bir yöne do¤ru evrilmekte
oldu¤una da iﬂaret etmektedir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
52
1984, s. 253, dipnot 20.
9 Tunaya, 1960, s. 96.
10 Bkz. Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler: Mütareke Dönemi,
Cilt II, ‹stanbul: Hürriyet Vakf› Yay›nlar›, 1986, s. 398-436; ve Mete
Tunçay, Türkiye’de Sol Ak›mlar: 1908-1925, Ankara: Sevinç
Matbaas›, 1967, s. 48-57.
11 Hasan ‹leri, “Atatürk’ün Yasaklad›¤› Sosyal Demokrat F›rka”, Toplumsal
Tarih, Say› 53, 1998, s. 36-38.
12 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler; Cilt 2, Mütareke
Dönemi, Geniﬂletilmiﬂ 2. Bas›m, ‹stanbul: ‹letiﬂim Yay›nlar›, 2003,
s.237-241.
13 ‹leri, 1998, s. 37.
14 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasi Partiler; 1859-1952, 2. Bas›m,
‹stanbul: Alba Yay›nlar›, 1995, s.695-696.
15 Örne¤in bkz. Erol Tuncer, “Türkiye’de Sosyal Demokrasinin Geliﬂimi”,
‹ktisat Dergisi, Say› 392-393, A¤ustos-Eylül 1999, s. 15; ve Nihat
Sarg›n, T‹P’li Y›llar (1961-1971) An›lar – Belgeler I, ‹stanbul: Felis
Yay›nevi, 2001, s. 378.
16 Türkiye’de sanayileﬂme için bkz. Yakup Kepenek, “Türkiye’nin
Sanayileﬂme Süreçleri”, Cumhuriyet Dönemi Türkiye Ansiklopedisi,
cilt 7, 1983, s. 1760-1796.
17 Mustafa Sönmez, 1980’lerden 1990’lara ‘D›ﬂa Aç›lan’ Türkiye
Kapitalizmi, ‹stanbul: Gerçek Yay›nevi, 1992, s. 16.
18 1957’den itibaren CHP söyleminde meydana gelen dönüﬂümün izini
sürmek için bkz. “‹lk Hedefler Beyannamesi” içinde CHP, Milletin
Hizmetinde 40 Y›l, Ankara: Ankara Bas›m ve Ciltevi, 1963, s. 49-51.
Bu beyanname ilk olarak 1957 milletvekili seçimlerinde CHP
taraf›ndan kamuoyuna duyurulmuﬂ, 1959’daki 14. Kurultay’da da
resmen benimsenmiﬂtir.
19 “1961 Anayasas›”, Madde 41, Servet Arma¤an, En son de¤iﬂiklikleriyle
1982 Türkiye Cumhuriyeti Anayasas› ve 1876, 1921, 1924, 1961
Anayasalar›m›z›n do¤ru ve eksiksiz metinleri, 2. Bask›, ‹stanbul:
Ça¤r› Yay›nlar›, 2007, s. 380.
20 Mümtaz Soysal ve Faz›l Sa¤lam, “Türkiye’de Anayasalar”, CDTA, cilt
1, 1983, s. 35.
21 1961 Anayasas›’n›n 46. ve 47. Maddeleri için bkz. Arma¤an, 2007, s.
381.
22 Türk-‹ﬂ, Sendikalar ve Grev, Lokavt Haklar›: Sendikalar ve Toplu ‹ﬂ
Sözleﬂmesi, Grev ve Lokavt Yasalar› ile ‹lgili Meclis Tutanaklar›
Derlemesi, Ankara: Türk-‹ﬂ Yay›n›, 1964, s. 131’den aktaran
Alpaslan Iﬂ›kl›, “Ücretli Emek ve Sendikalaﬂma”, içinde Irvin Cemil
Schick ve Ertu¤rul Ahmet Tonak (der.) Geçiﬂ Sürecinde Türkiye, 3.
Bask›, ‹stanbul: Belge Yay›nlar›, 1998, s. 336.
23 Bülent Ecevit, Ortan›n Solu, 4. Bask›, ‹stanbul: Tekin Yay›nevi, 1968,
s. 17.
24 Ecevit, 1968, s. 21.
25 Feroz Ahmad, The Turkish Experiment in Democracy, 1950-1975,
Boulder, Colorado: Westview Press, 1977, s. 218.
26 1963 y›l›n›n Ocak ay›nda 16. CHP Kurultay›’n›n hemen ard›ndan CHP
gençlik örgütünden birçok genç gruplar halinde partiden istifa etmiﬂ,
bunlardan baz›lar› T‹P’e kat›lm›ﬂt›r. Bkz. Bilâ, 1999, s. 203 ve
Ahmad, 1977, s. 218-219. CHP’nin Atatürk ilkeleri ve partinin genel
ilkelerinden ödün verdi¤i gerekçesiyle gençlik kollar›n›n Alt›nda¤ ve
Yenimahalle örgütleri ile genel merkez gençlik kollar› yönetim kurulu üyesi Kemal Anadol, 8 Ocak 1963’te partiden istifa etmiﬂlerdir. 26
Ocak’ta da ‹stanbul Üniversitesi Hukuk ve ‹ktisat Fakültesi ö¤rencisi
24 CHP gençlik kolu üyesi partiden istifa etmiﬂtir. (Bkz. Turan
Feyzio¤lu, Türkiye’de Devrimci Gençlik Hareketleri Tarihi 1960-68,
‹stanbul: Belge Yay›nlar›, 1993, s. 135 ve s. 140). Üniversite
gençli¤inin 1960’lar›n baﬂ›ndan itibaren CHP’nin kopuﬂuna dair
daha fazla veri için bkz. Turhan Feyzio¤lu, Fikir Külüpleri
Federasyonu (Demokrasi Mücadelesinde Sosyalist Bir Ö¤renci
Hareketi), ‹stanbul: Ozan Yay›nc›l›k, 2002, s. 107 ve s. 119.
27 Landau’nun yorumuyla “küçük ve bölünmüﬂ olsa da, Türk solunun
önemi, say›sal olmaktan çok, kamuoyu üzerindeki etkisine dayanmaktayd›” (Jacob Landau, “Images of the Turkish Left”, Problems of
Communism, c. XXXII, Temmuz-A¤ustos 1980, s. 72’den aktaran
Artun Ünsal, Umuttan Yaln›zl›¤a Türkiye ‹ﬂçi Partisi; 1961-1971,
‹stanbul: Tarih Vakf› Yurt Yay›nlar›, 2002, s. vi).
28 Ayd›no¤lu’na göre Yön, Türkiye’de entelijansiyan›n en geniﬂ kesimleriyle radikal siyasete yöneldi¤i bir dönemin olgusu olarak, hem
ülkenin genel siyasal atmosferini, hem de tüm kesimleriyle solu
derinden etkilemiﬂ bir yay›n organ›d›r (Ergun Ayd›no¤lu, Türk Solu
(Eleﬂtirel Bir Tarih Denemesi 1960-1971), ‹stanbul: Belge Yay›nlar›,
1992, s. 38).
29 Özdemir, 1986, s. 53. Bildiride imzas› bulunanlar›n tam listesi için bkz.
s. 301-327. Ayr›ca imzac›lar›n mesleki da¤›l›mlar› için bkz. Tablo 1,
s. 52.
30 Ayd›no¤lu, 1992, s. 39-42.
31 Ayd›no¤lu, 1992, s. 44-45.
32 Derne¤in kuruluﬂu ve T‹P’le iliﬂkileri için bkz. Sarg›n, 2001, s. 99-104.
33 Bkz. Özdemir, 1986, s. 58.
34 Bkz. T‹P, Türkiye ‹ﬂçi Partisi Program›, ‹stanbul: Ersa Matbaac›l›k,
1964, s. 14.
35 1961 seçimlerinde CHP % 36,7 oy oran›yla 173, AP % 34,8 oy oran›yla
158, YTP % 13,7 oy oran›yla 65, CKMP % 14,0 oy oran›yla 54 milletvekilli¤i kazanm›ﬂt›r. Ayr›ca, ço¤unluk sistemine göre yap›lan senato seçimlerinde CHP’nin ülke genelindeki % 37,2’lik oy oran›yla 36
senatörlük kazanmas›na karﬂ›l›k % 35,5 oy alan AP’nin 71 senatörlük kazanmas› CHP aç›s›ndan son derece kayg› vericidir.
36 Ünsal’a göre T‹P’in ortaya ç›k›ﬂ›, CHP’yi yaln›z oy kayg›s› ba¤lam›nda
de¤il, program aç›s›ndan da etkilemiﬂtir. CHP’nin 1969 seçimleri
öncesinde kulland›¤› “düzen de¤iﬂikli¤i” ve “toprak iﬂleyenin su kullanan›n” sloganlar›, bunun göstergeleridir (Ünsal, 2002, s. 214-215).
37 Ö¤renci hareketinin geliﬂimi ve devrimcileﬂme süreciyle ilgili olarak bkz.
Feyzio¤lu, 1993; ve Feyzio¤lu, 2002.
38 Bildirinin tam metni için bkz. Rahmi Kumaﬂ, CHP’nin Soya¤ac›, ‹stanbul: Ça¤daﬂ Yay›nlar›, 1999, s. 142-157.
39 1966 k›smi senato seçimlerinde AP % 56,2 oran›nda oy al›rken, CHP
% 29,6’da kalm›ﬂt›r. Seçim propagandas› sürecinde CHP liderli¤i,
bilinçli bir biçimde “ortan›n solu” ifadesini kullanmaktan kaç›nm›ﬂt›r.
40 Sabri Mustafa Sayar›, “Party Politics in Turkey: Dimensions of
Competition and Organization”, Yay›mlanmam›ﬂ Doktora Tezi,
Columbia Üniversitesi, 1972, s. 161-162.
41 Feyzio¤lu’nun kalk›nma, karma ekonomi ve sosyal devlete iliﬂkin
görüﬂlerini ortaya koydu¤u Senato ve TBMM konuﬂmalar› için bkz.
Ferruh Bozbeyli, Türkiye’de Siyasi Partilerin Ekonomik ve Sosyal
Görüﬂleri – Belgeler; Kalk›nma ve Planlama; Cumhuriyet Halk
Partisi, ‹kinci Kitap, ‹kinci Cilt, ‹stanbul: Ak Yay›nlar›, 1969.
42 Nitekim Feyzio¤lu ekibi, parti içi güç mücadelesinde baﬂar›s›zl›¤a
u¤ramas›n›n ard›ndan CHP’den ayr›larak Güven Partisi’ni
kurdu¤unda da, ayn› kalk›nmac›, planlamac›, sosyal devletçi
görüﬂleri savunmaya devam etmiﬂtir. Bkz. GP, Güven Partisi
Program›, Ankara: Ajans-Türk Matbaas›, 1967; özellikle s. 9-16 ve s.
27-29.
43 Bkz. Ahmad, 1977, s. 250.
44 CHP, XVII. ve XVIII. CHP Kurultaylar› aras› dönemde CHP TBMM
Gruplar›nca Yay›nlanan Bildiriler. Ankara: Ulusal Bas›mevi, 1966, s.
26-28’den aktaran Kili, 1976, s. 223.
45 CHP, CHP Genel Baﬂkan› ‹smet ‹nönü’nün ‹stanbul, Ankara, ‹zmir ‹l
Kongreleriyle Ankara ‹l Merkezinde Yapt›¤› Konuﬂmalar. Ankara:
Ulusal Bas›mevi, 1966, s. 9-10’dan aktaran Kili, 1976, s. 224.
46 CHP, CHP XVIII. Kurultay› Bildirisi. Ankara: Ulusal Bas›mevi, 1966
aktaran Kili, 1976, s. 231.
47 Genel Baﬂkan ‹nönü’nün bu sürece iliﬂkin de¤erlendirmeleri ve ‘ortan›n
solu’ aç›l›m›na dair devame den tan›mlama gayretleri için bkz. CHP,
CHP Genel baﬂkan› ‹smet ‹nönü’nün IV. Ola¤anüstü Kurultaydaki
Aç›ﬂ-Kapan›ﬂ Konuﬂmalar› (28-29 Nisan 1967), Ankara: Ulusal
Bas›mevi, 1967.
48 Bkz. Hikmet Bilâ, CHP Tarihi 1919-1979, Ankara: Doruk Matbaac›l›k
Sanayii, 1979, s. 451-461.
49 Bilâ, 1979, s. 457 ve s. 461.
50 Bilâ, 1979, s. 461-471.
Osmanl› ‹mparatorlu¤u millet sistem incelendi¤inde buradaki sosyal ve siyasal de¤iﬂimin
bürokrasiye de yans›d›¤› görülecektir
bürokratik yap›n›n evrimi
Osmanl› ‹mparatorlu¤u millet sistem incelendi¤inde buradaki sosyal ve siyasal de¤iﬂimin bürokrasiye de yans›d›¤› görülecektir. 19 yüzy›l
Osmanl› merkezi bürokrasisinde gayr› Müslim
memur istihdam› devrin benzer devletleriyle karﬂ›laﬂt›r›ld›¤›nda daha geniﬂ bir orandad›r.1
1908 ve sonras› incelendi¤inde bu sürecin h›zla
gayr› Müslim yap›n›n aleyhine geliﬂti¤i bu çal›ﬂman›n konusunu oluﬂturmaktad›r.
“Bu noktada geliﬂme ve ça¤daﬂlaﬂma sürecindeki toplumlar›n bürokrasi sorunlar› farkl› boyutlarda oluﬂmaktad›r. Ça¤daﬂlaﬂma aﬂamas›ndaki toplumlarda, çevreden sisteme yönelen istemlerin çeﬂitlenmesi ve s›klaﬂmas›na denk bir yap›-
n›n oluﬂturulmas› temel sorundur. Bu toplumlarda, istemleri yükselten yap› de¤iﬂikli¤iyle bürokratlaﬂmay› gerçekleﬂtiren yap› de¤iﬂikli¤inin
farkl› zaman boyutlar›n› ayn› mekân üzerinde
geçirmeleri, söz konusu toplumlar›n en güncel
sorunu olmaktad›r. Bir yandan istemleri yükselen, di¤er yandan bu yükselen istemleri yan›tlamada yeterli bürokratik yap›y› geliﬂtirememiﬂ siyasal sistem, günümüz az geliﬂmiﬂ toplumlar›n›n
belirgin özelli¤i oluyor.2 Bu yap›sal dengesizli¤in
sonucu, G. Myrdal’›n deyimiyle ‘gevﬂek devlet’
olgusunu karﬂ›m›za ç›karmaktad›r.” Bu gevﬂek
devlet olgusu Cemil Oktay’›n vurgusuyla ele al›n›rsa “kamu kuruluﬂlar›n› yang›n yerine çeviren
rüﬂveti, yönetilenleri bunaltan kay›rmalar›, ﬂaﬂ›rt›c› boyutlara varan siyasallaﬂmay› ve genel bir
bozulma görünümüyle az geliﬂmiﬂ ülke siyasal
ve yönetsel sisteminin kat›ks›z bir örne¤idir”.3 Bu
yönetsel sistemin zafiyetleri tarihsel geliﬂimi içinde incelenip ele al›nmal›d›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda yönetim zafiyetini eleﬂtirme ve giderme
aray›ﬂlar› milliyetçi söylemle biçimlenmiﬂtir. Milliyetçi söylem sisteme yap›lan eleﬂtirilerin örtüsünü de oluﬂturmaktad›r. Benzer bir ﬂekilde “‹ttihat
Terakki Cemiyeti bünyesinde iki milliyetçilik biçimi buluﬂmaktad›r; Devlet ç›karlar›n› dikkate alan
bürokratik türde bir milliyetçilik ve sivil toplumdan
ç›km›ﬂ, ‘ulus’ sorununa daha duyarl› bir milliyetçilik. Bu buluﬂman›n odak noktas›nda da Ziya
Gökalp yer almaktad›r. Ama bu iki e¤ilim aras›ndaki eklemlenmeyi daha iyi anlamak için, ‹ttihat
Terakki Cemiyeti’nin yar›-resmi yay›n organ›
olan Tanin’in baﬂyazar› ve ayn› zamanda ulusal
davan›n sempatizan› olan Hüseyin Cahit (Yalç›n) gibi ﬂahsiyetleri daha yak›ndan incelemek
gerekir.”4 Bürokratik türde bir milliyetçilik anlay›ﬂ›n›n, sivil toplumla (devletle) örtüﬂmemesi karﬂ›s›nda, ‹ttihat Terakki kadrolar› bu uyumlaﬂt›rmay› Türkçülük anlay›ﬂ›yla sa¤lamaya çal›ﬂacaklard›r. Bunu yapabilmek için kuﬂkusuz Osmanl›c›l›k tart›ﬂmalar›n› sona erdirmek durumundad›rlar.
Levent Ürer*
osmanl›c›l›k düﬂüncesinin tasfiyesi
* Doç. Dr., ‹stanbul
Üniversitesi ‹ktisat
Fakültesi, Siyaset Bilimi
ve Uluslararas› ‹liﬂkiler
Bölümü Ö¤retim Üyesi
Tanzimat’tan Osmanl›c›l›k düﬂüncesini devralan
Abdülhamit döneminde ‹slamc›l›k ve Türkçülük
anlay›ﬂlar›n›n özellikle biçimlendi¤i ve özellikle
53
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Bat›da yaﬂanan milliyetçilik dalgas›n›n bir sonucu olarak ortaya ç›kan de¤iﬂimler Osmanl› ‹mparatorlu¤unda da Parlamentolu bir meﬂruti monarﬂiye geçilme zorunlulu¤una iliﬂkin tart›ﬂmalar› hep s›cak tutmuﬂtur. Tüm bu süreçte Osmanl›’da “milliyetçi” düﬂünce, “öncelikle devletin devam›n›” sa¤lamak temelinde baﬂlang›ç söylemindeki dinsel içeri¤inden h›zla evirilerek günümüze kadar de¤iﬂecektir. Dahas›, ‹ktidar›n varl›¤›n› ‘meﬂru’ k›lmak için kendisini dayand›racak
zemin aray›ﬂ›n›n bir biçimi olarak millet söyleminin, iktidar› de¤iﬂtirip dönüﬂtürmesine ilginç örnek olarak 1908 Darbesi ve II. Meﬂrutiyet bu çal›ﬂman›n inceleyece¤i konular aras›ndad›r. ‹ktidar için millet kavram›n›n bir özne olarak ön plana ç›kmaya baﬂlamas›ndan sonra gerek iktidar
gerekse millet tarihsel anlamda ciddi içerik de¤iﬂimin bask›s›na maruz kalm›ﬂt›r. Kavram›n içeri¤inin nas›l de¤iﬂti¤ini tespit edebilmenin en kolay yolu kuﬂkusuz döneminde söylem ile toplumsal yap›s›n›n içeri¤inin nas›l de¤iﬂti¤ini belirlemekten geçmektedir. Baﬂlang›çtaki “ümmet” içeri¤inden, günümüz “etnik” içeri¤ine kadar tamamen farkl› bir millet anlay›ﬂ›n›n yine Osmanl› yerel elitleri aras›nda h›zla daha da yüksek sesle
ifade edilmesi adeta yerel elitler arac›l›¤›yla toplumun parçalara ayr›lmas› ve dahas› atomize olmas› yine bu dönem incelemeleri içerisinde etkin
ve verimli sonuçlar elde etmemizi kolaylaﬂt›racakt›r.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
II. meﬂrutiyet dönemi türk milliyetçili¤inin
inﬂas›nda sivil ve askeri bürokrasinin dönüﬂümü
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
54
Meﬂrutiyet’e
yönelik geliﬂmeler
incelendi¤inde
meﬂruti monarﬂi
fikrine hiç de s›cak
bakmayan Sultan
Abdülaziz’in tahttan
indirilerek yerine
daha liberal bir
düﬂünceye sahip
olan V. Murat’›n
padiﬂah yap›ld›¤›
görülür.
Türkçülü¤ün 1908 darbesiyle taçland›r›ld›¤› ifade edilebilir. “Türkçülü¤ün tarihini 1860 sonras›
kitle iletiﬂim araçlar›n›n yayg›nlaﬂmas›na ba¤l›
olarak baﬂlatmak mümkündür.”5 David Kushner,
özellikle ‘dil’de yürütülen tart›ﬂmalar çerçevesinde bu süreci ‘kültürel Türkçülük’ olarak, II. Abdülhamit dönemi içinde nitelendirmektedir.6 “1905
sonras›n›n en önemli dönüﬂümü, meﬂrutiyet ve
özgürlük düﬂüncesinin asker çevreleri sarmas›
ve buralardaki gizli örgütlenmelerdir.”7 Bu örgütlenmeler Rus ve ‹ran devrimlerinin etkisi, subaylar›n yetiﬂme tarzlar›ndaki de¤iﬂim, ordu içinde
ayr›mc›l›k ve nihayet imparatorlu¤un parçalanma tehlikesine karﬂ› Abdülhamit’e karﬂ› olmak
ﬂeklinde biçimlenmiﬂtir. Örgütlenmelerin en yo¤un oldu¤u bölgenin Makedonya olmas›, paylaﬂma hesaplar›n›n da en çok ortaya ç›kt›¤› yer
olmas›n› getirecektir.
“II. Meﬂrutiyet hareketi, ‹mparatorluktaki Türk ve
Türk olmayan unsurlar›n demokratik ve liberal
bir anlaﬂma zemini içinde giriﬂtikleri ilk ve son
harekettir. Bu nedenle de, eylemin ön plandaki
ideolojisi “Osmanl›c›l›kt›r”. Bununla birlikte II.
Meﬂrutiyet esas olarak Türk Liberal-reformist ayd›nlar›n›n a¤›r bast›klar› harekettir. Bu nedenle
de ba¤r›nda Türk ulusçulu¤unu taﬂ›r.”8
Meﬂrutiyet’e yönelik geliﬂmeler incelendi¤inde
meﬂruti monarﬂi fikrine hiç de s›cak bakmayan
Sultan Abdülaziz’in tahttan indirilerek yerine daha liberal bir düﬂünceye sahip olan V. Murat’›n
padiﬂah yap›ld›¤› görülür. V. Murat’›n sa¤l›k sorunlar› nedeniyle arzu edilen hiçbir de¤iﬂimin
gerçekleﬂememesi sonucunda liberal devrimci
gruba anayasay› ilan edece¤i teminat›n› vermesi üzerine beklenmedik bir aday olarak ﬁehzade
Abdülhamit Efendi padiﬂah ilan edilir.9 Abdülhamit Kanun-› Esasi’yi ilan edip Meclisi Mebusan’›
toplamakla birlikte k›sa bir süre sonra Osmanl›Rus Savaﬂ›’n›n yaratt›¤› ola¤anüstü koﬂullar› ileri sürerek anayasa ve meclisi tatil eder. Bu ﬂekilde kurgulad›¤› otuz üç y›ll›k bask› yönetiminin
ard›ndan 24 Temmuz 1908’de Kanun-i Esasi’yi
Makedonya ordusundan gelen darbe tehditleri
karﬂ›s›nda yeniden yürürlü¤e koymay› kabul
eder. “‹mparatorluktaki milletlerin ço¤unlu¤unun
(Yunanl›lar, Bulgarlar, Ermeniler, hatta Arnavutlar ve Araplar) uzun süredir ulusal bir sürece girmiﬂ bulunduklar› bu dönemde, Türk Milliyetçili¤inden oluﬂumunu tamamlam›ﬂ bir hareket olarak söz etmek mümkün görünmüyor.”10 Araplar›n
bak›ﬂ›n› tümüyle temsil etti¤ini söyleyemesek de
1908 darbesine karﬂ› El Müeyyed gazetesinin
yay›nlam›ﬂ oldu¤u broﬂür’den aktard›¤›m›z yaklaﬂ›m oldukça ilginçtir. Broﬂür ‹ttihat ve Terakki
Cemiyetinin askerden kendisini soyutlamas›n›n
gere¤ine yapt›¤› vurguyla önem kazanmaktad›r.
Broﬂüre göre; “E¤er ‹ttihat ve Terakki kendini askerlerden soyutlayabilirse Cemiyetin ortadan
kalkmas›n›n arzu edilmesi bir yana, varl›¤›, meﬂrutiyetin korunmas› ve güçlendirilmesi bak›m›ndan zorunlu olan bir siyasi parti haline gelebilir.
Fakat Cemiyet nüfuzunu art›rmak için orduya
dayan›rsa meﬂrutiyetin ruhunu ihlal eder ve bu
durumda yaln›zca bir ﬂah›s diktatörlü¤ü gitmiﬂ,
yerine bir cemiyet diktatörlü¤ü gelmiﬂ olur. Bir
farkla ki o ﬂah›s Osmanl› iktidar› üzerinde irsi
olarak hak sahibi iken, cemiyet, Osmanl› toplumunun çeﬂitli tabakalar›ndan insanlardan oluﬂmaktad›r ve dolay›s›yla cemiyeti oluﬂturan her
bir bireyin ona denk bir benzerini veya bir muar›z›n› bulmak mümkündür. Benzerler haysiyetçe
askeri yap›daki dönüﬂümün “milli” söyleme
yans›mas›
Askeri yap›n›n h›zla siyasi kadrolara ve politik
yap›ya dönüﬂmesi, hatta etkin ve belirleyici olmas› sonucunda ‹ttihat Terakki Cemiyeti kadrolar›n›n h›zla askerlerden oluﬂmas› gerekçelerini
tarihsel dönüﬂüm içinde ele al›p incelemek gerekmektedir. Kuﬂkusuz 1826’da Yeniçeri Oca¤›’n›n kald›r›lmas› Osmanl› ordu teﬂkilatlanmas›nda önemli bir de¤iﬂimin habercisidir. Birkaç
yüzy›l bozulma süreci geçirmiﬂ olan Yeniçeri
Oca¤› ve tabii ki buna ba¤l› olan devﬂirme sistemi, ordunun subay ihtiyac› bak›m›ndan yeni kaynaklar›n aray›ﬂ›n› kaç›n›lmaz k›lacakt›. Çözüm
olarak Bat›’l› tarzda teknik e¤itimi de ihtiva eden
ilk askeri okullar (hendesehaneler), ö¤renci kayna¤›n› do¤rudan halktan temin etmek durumunda kalacakt›r.13
Stefanos Yerasimos, Tanzimat’› da içine alan bir
dizi reformlar sürecinde klasik sürecin aksine
medrese ö¤rencilerine ve alayl› askerlere yükselme yollar›n›n kapanm›ﬂ oldu¤unu ifade edecek, küçük burjuvazi ad›n› verdi¤i bu s›n›f›n ideolojisini milliyetçi ve hareketlerini ise ihtilalc› davran›ﬂlar›n biçimlendirdi¤ini ifade edecektir.14 Bu
dönemde Osmanl› zabitinin zihniyetini tamamlayan bir di¤er çizgi, Rumeli’de 1902-1908 y›llar›
aras›nda sürüp giden çetecilik faaliyetlerine karﬂ› mücadele verirken kazan›lan ‘komitac›’ davran›ﬂ kal›b›d›r.15 Askeri yap›n›n prati¤inden elde etti¤i ideolojik “milli” söylemi anlayabilmek için kla-
osmanl› imparatorlu¤unun klasik ordu yap›s› ve dönüﬂümü
Osmanl› Devletinde ordu temelde Müslümanlardan oluﬂmak-ta ve asker ihtiyac›, özellikle 18. ve
19. yüzy›llarda tamamen bu kesimden sa¤lanmaktayd›. Her ne kadar, 18. yüzy›la kadar Kap›kulu ocaklar› H›ristiyan tebaa çocuklar›ndan
devﬂirilen gençlerden oluﬂturulmuﬂsa da, bu
gençler, orduya kesinlikle H›ristiyan kimlikleriyle
al›nmazd›.16 Türk örf ve adetlerini, ‹slam dinini ve
Türkçe’yi ö¤renmek için bir süre e¤itime tabi tutulan devﬂirmeler, ancak eski kimliklerinden s›yr›l›p Müslüman olduktan sonra asker olabilirlerdi.17 Bunun d›ﬂ›nda, gayr› Müslim tebaa devlete
cizye vergisi ödedi¤inden dolay›, ilke olarak askerlik hizmetinden muaft›.18 Ancak Osmanl›lar,
bu genel kurala ra¤men, özellikle asker ihtiyac›n›n artt›¤› dönemlerde gayr› Müslimlerden yararlanmakta hiçbir sak›nca görmemiﬂlerdi. Bu uygulaman›n ilk örnekleri, komﬂu H›ristiyan devletlerinden sa¤la-nan savaﬂç› askerlerdi. Sözgelimi, I. Murad’›n ordusunda, vergi ödeyen beyliklerin gönderdikleri önemli say›da H›ristiyan askerler vard› ve bunlar yaln›z Anadolu seferlerinde de¤il, Kosova meydan muharebesinde de
(1389) Osmanl› kuvvetleri içinde yer alm›ﬂlard›.19
Ayn› ﬂekilde, Y›ld›r›m Bayezid’›n Ankara savaﬂ›na (1402) kat›lan ordusunda S›rp askerleri bulunuyordu.20 1432-l433’de Osmanl› ülkesini ziyaret
eden Bertrandon adl› bir Frans›z seyyah, II. Murad’›n ordusunda S›rp despotlu¤unu, Arnavutluk
ve Bulgaristan’dan gönderilmiﬂ çok say›da H›ristiyan sipahi ve askerlerin oldu¤unu görmüﬂtü.21
Osmanl› Devleti, Rumeli fethinin geniﬂlemesiyle
birlikte, yukar›da sözü edilen ilk dönem uygulamalar› yerine, Balkanlarda karﬂ›laﬂt›¤› eski döneme ait H›ristiyan kaynakl› askeri organizasyonlardan yararlanmaya baﬂlad›.22 Osmanl›lar,
Balkanlar› ele geçirdiklerinde buralarda yeterli
miktarda Türk ve Müslüman nüfus yoktu. Anadolu’da ise arzu edilen Türk birli¤i henüz tam anlam›yla kurulamam›ﬂt›. Buna karﬂ›n Rumeli’deki
geniﬂleme baﬂar›yla devam ediyor, bu durum
Balkan co¤rafyas›nda askere duyulan ihtiyac›
art›r›yordu. Devlet, problemin çaresini daha önce bölgedeki eski askeri teﬂkilatlar içinde yer alm›ﬂ küçük toprak sahibi ve asilzade H›ristiyan
gruplar› yerinde b›rakmak veya onlar› yeniden
organize etmekte buldu. Üstelik bu yaklaﬂ›m Osmanl›n›n fetih politikas›na yön veren esaslar ve-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
sik dönem askeri yap›n›n nas›l dönüﬂtü¤ünü ve
bu dönüﬂüme millet söylemine nas›l uyumlaﬂt›r›ld›¤›n› ortaya koymam›z gerekmektedir. Bu
amaçla Osmanl› millet sistemine iliﬂkin anayasal
geliﬂmelerin incelemesi de zorunluluktur.
Askeri yap›n›n h›zla
siyasi kadrolara ve
politik yap›ya
dönüﬂmesi
sonucunda ‹ttihat
Terakki Cemiyeti
kadrolar›n›n h›zla
askerlerden
oluﬂmas›
gerekçelerini
tarihsel dönüﬂüm
55
içinde ele al›p
incelemek
gerekmektedir.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
kendisine denk olsun ya da olmas›n baﬂkalar›n›n diktatörlü¤üne katlanamazlar. Bu nedenle
meclis topland›ktan sonra Cemiyetin siyasi tart›ﬂmalarda bile rakiplerini ordu ve süngü ile susmaya zorlamas› 31 Mart Vakas› gibi daha pek
çok olay›n ortaya ç›kmas›na sebep olabilir ve
meﬂrutiyeti yerleﬂtirme ad›na yap›lan uygulamalar da tam tersine büyük ayr›l›klara sebep olabilir.” 11 Asl›nda zamanla ‹ttihat ve Terakki Cemiyetinin alm›ﬂ oldu¤u biçimi ve içeri¤i oldukça güzel
tan›mlam›ﬂt›r.
Bu dönemde ‹slam’›n ümmet anlay›ﬂ›n›n özellikle ‹slam toplumlar›nda öteledi¤i her türlü milli ve
etnik temelde bilince karﬂ›n gizli bir Türk kimli¤i
bilincinin varl›¤›ndan söz edilebilir. Bu dönem
“meﬂruti bir düzeni geri getirmeye dönük liberal
bir hareket olarak” ifade edilecektir. Osmanl› ‹mparatorlu¤unun parlamenter sisteme geçiﬂ süreci Tanzimat Dönemine kadar uzan›rken, bu dönem padiﬂah›n mutlak otoritesinin dönüﬂtü¤ü ve
bürokrasinin otoritesinin geliﬂmeye baﬂlad›¤› bir
dönem olarak da ele al›nabilir. Mustafa Reﬂit Paﬂa, Ali Paﬂa ve Keçecizade Fuat Paﬂa bu devrin
en seçkin ve etkili kiﬂileridir.12
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Reaya Osmanl›
askeri s›n›f›na
kesinlikle
al›nmazken, “sipahi
kafirler” ise kabul
edilmekteydi
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
56
ya ideallerle de çeliﬂmiyor, aksine örtüﬂüyordu.23
Köylüler topraklar› üzerinde tasarruf haklar›yla
b›rak›l›rken, fetihten önceki asil s›n›flar ve askeri unsurlar ise, genelde Osmanl› askeri örgütü
içine al›nmaktayd›. Zira devlet bunlar› reaya’dan
ayr› tutuyor ve defterlere sipahi s›fat›yla müstakil
olarak kaydediyordu.24
H›ristiyan olsun, Müslüman olsun reaya için,
herhangi bir ﬂekilde silah taﬂ›mak yasakt›. Reaya Osmanl› askeri s›n›f›na kesinlikle al›nmazken, “sipahi kafirler” ise kabul edilmekteydi. Osmanl›lar›n H›ristiyan sipahiler hakk›nda takip etti¤i bu siyaset, yerli askeri s›n›flar›n olas› direniﬂlerini k›rarak Rumeli’nin fethini kolaylaﬂt›rm›ﬂt›.
Devlet, H›ristiyan sipahilere genellikle eski topraklar› üzerinde geçimlerini sa¤lamalar› amac›yla t›marlar veriyor ve yeni düzen içersinde bunlara, eski kon-umlar›na uygun bir statü sa¤l›yordu. Üstelik Osmanl› askeri s›n›f›na dâhil olabilmek için Müslüman olmak gibi bir ön ﬂart da yoktu.25 Bu sayede çok say›da H›ristiyan sipahi, sahip oldu¤u dini ve etnik kimli¤inde bir de¤iﬂiklik
yapmaks›z›n Osmanl› egemenli¤i alt›nda askeri
hizmetler görmeye baﬂlad›. 1473’de Fatih’in ordusundaki H›ristiyanlardan bahseden kaynaklar,
asl›nda bu gerçe¤i ifade etmekteydi. Gerek t›marl› sipahi olarak, gerekse Voynuk ve Martolos
veya baﬂka isimler alt›nda Osmanl› ordusunda
küçümsenmeyecek kadar H›ristiyan asker vard›.
Askeri yap›n›n içindeki teknik kadrolar incelendi¤inde, Klasik döneme ait arﬂiv kay›tlar›, gayr›
Müslimlerin topçuluk, tüfenkçilik ve zenberekçilik
gibi teknik bilgi ve uzmanl›k gerektiren askeri
alanlarda da istihdam edildiklerini göstermektedir.26 Gayr› Müslim Osmanl› tebaas›, ayr›ca, donanmaya ait gemiler ile ‹stanbul’daki Tersane-i
Amire’de de yayg›n olarak istihdam edilmekteydi. Osmanl›lar, ilk dönemlerden itibaren donanma ve ter-sanede ustal›k gerektiren teknik iﬂlerle, kürekçilik gibi daha çok kol kuvvetine dayanan hizmetlerde gayr› Müslimlerden istifade etmiﬂti.27 Sonralar› donanmada de¤erlendirilen
Müslüman olmayan kürekçi say›s› h›zla artt›. ‹stanbul’da bulunan Yahudi, Ermeni ve Rum esnaftan bile ocakl›k olarak kürekçiler al›n›yordu.
Gayr› Müslim esnaf kendilerinden istenen kürekçileri ocakl›k olarak ayni veya bedel ﬂeklinde
vermek zorundayd›.28 Tüm bu örneklere ra¤men
gayr› Müslimlerin Osmanl› ordusunda muvazzaf
asker statüsüyle istihdamlar›na ise, donanma ile
s›n›rl› olarak, ilk defa 1835’de baﬂlanacak ve ülke genelini kapsamayan bu s›n›rl› uygulama ilk
günden itibaren yo¤un tepkilerle karﬂ›laﬂacakt›.
H›ristiyan ve Yahudi Osmanl› vatandaﬂlar›n›n
Müslümanlarla birlikte asker olmalar›, ayn› man-
ga veya bölüklerde bulunmalar›, ayn› ko¤uﬂlar›
paylaﬂmalar› özlenen “ittihad-› anas›r”›n gerçekleﬂmesi aç›s›ndan en az maarif kadar önemli görülmekteydi. Dönemin önde gelen yazarlar›ndan
Hüseyin Cahid, köﬂesinde, “En birinci emelimiz
olan ittihad›n en birinci sebebi olmak üzere orduyu ve maarifi tan›yoruz” diye yazacakt›.29 Birbirine kenetlenmiﬂ bir Osmanl› toplumu kurma idealiyle gelece¤e yönelik siyasi kayg›lar ve sosyal
dengelerin sa¤lanmas› gibi hedefler Meﬂrutiyetle birlikte mali endiﬂelerin önüne geçmiﬂti. Bunlara eﬂitlik ilkesini tavizsiz uygulama iste¤i, parlamentoda bulunan H›ristiyan mebuslar›n destekleri ve Müslüman kamuoyunun bask›-lar› da
eklenince, Bab›âli, 1909 A¤ustosunda kabul edilen bir kanunla bedel-i askeri vergisini kald›rarak
gayr› Müslim Osmanl› vatandaﬂla-r›n›n bundan
sonra askerlikle mükellef tutulaca¤›n› ve bu konuda daha önce var olan bütün ayr›cal›klar›n da
kald›r›laca¤›n› aç›klad›. Haber, H›ristiyan patrikler ve cemaat reisleri aras›nda ﬂaﬂk›nl›k ve endiﬂe meydana getirdiyse de, karara karﬂ› ç›kmay›p
muvafakat edeceklerini bildirdiler.30 Arkas›ndan,
hükümetten, bir dizi istekler-de bulundular. H›ristiyanlar›n ayr› taburlarda istihdam edilmeleriyle
k›ﬂlalara papaz tayin edilmesi gibi hususlar isteklerinin ilk s›ras›nda yer almaktayd›.
“1909’da askerlik muamelelerine baﬂlayan Osmanl› hükümeti, 1910’dan itibaren gayr› Müslimleri fiilen askere almaya baﬂlad›. Askerlik muayeneleri, kur’a iﬂlemleri ve gayr› Müslim askerin
sevkiyat› aﬂamalar›nda ülkenin birçok yerinde
olaylar ç›kt›. H›ristiyan halk, askerlik karar›ndan
duydu¤u memnuniyetsizli¤i baz› yerlerde pasif
direniﬂler, baz› mahallerde ise aleni ve toplumsal tepkilerle ortaya koydu. Özellikle adalar ve
Rumeli taraf›nda gösterilen tepkiler yüzünden,
kur’a ve askere alma iﬂlemleri yerine getirilemedi ya da ertelendi. Ayn› ﬂekilde, H›ristiyan nüfusu tespit etmek amac›yla baz› bölgelerde yap›lmas› planlanan say›mlar (tahrir) ileri tarihe b›rak›ld›. Nüfus say›m› yap›lamayan bölgeler, askerlik kapsam›ndan ç›kar›ld›. Çok say›da H›ristiyan,
asker olmamak için baﬂta Amerika ve M›s›r olmak üzere ülke d›ﬂ›na veya vilayetleri haricine
kaçt›. Bütün bunlara ra¤men Osmanl› Devleti,
askerlik karar›n› uygu-lamaktan vazgeçmedi.
1910’dan baﬂlayarak 1918’e kadar gayr› Müslim
tebaas›ndan muvazzaf veya redif s›fat›yla asker
almaya devam etti.
Balkan Harbi ve I. Dünya Savaﬂ›nda Osmanl›
ordusunda çok say›da H›ristiyan ve Yahudi asker görev yapmaktayd›. Balkan sava-ﬂ›nda silahl› olarak orduya al›nan gayr› Müslimler aras›nda, mevzile-rini b›rak›p düﬂman saflar›na firar
edenler oldu¤u gibi, üstün gayret ve fedakârl›kla
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
ni din, cemaat ve dahili birlik ve uyumun di¤er
soyut etkenleri de ikinci s›raya itildi.”36
osmanl› millet sistemine iliﬂkin anayasal geliﬂmeler
Z›mmilikden ekaliyete do¤ru giden de¤iﬂim çizgisinde seküler bir kavram olan ekalliyet yine de
dini ve mezhebi unsurlardan ar›nmad›¤› için,
muhtevadan çok, ba¤lama iliﬂkin bir dönüﬂüm
yaﬂam›ﬂt›r. Bu dönüﬂüm Kedourie’ye göre beﬂeri yaﬂama standartlar›nda bir geliﬂmeye iﬂaret
etmemektedir.37 Türk milliyetçili¤inde bu karmaﬂa kolayl›kla görülmektedir. Türk milliyetçili¤inin
geliﬂimi Jön Türk döneminin temel özelli¤i olarak
bu çal›ﬂmada s›kl›kla vurgulanmaktad›r. Ancak
dikkate al›nmas› gereken en önemli husus, milliyetçi fikirleri kendisine ﬂiar edinmiﬂ olan iki grup,
Osmanl› Türkleri ile Rusya’dan göç eden Türkler
aras›ndaki farkl›l›kt›r. “Rusya’dan göç etmiﬂ
olanlar›n göç etmeden önce Çarl›k yönetiminden
kurtulmaya yönelik milliyetçi hareketlere önderlik
etmiﬂlerdi. Osmanl› ‹mparatorlu¤unda ise, çokuluslu imparatorlu¤un çeﬂitli uyruklar›ndan bir
sözde ulus devlet kurmay› amaçlayan çekici bir
Osmanl› ulusu fikri vard›.”38
1876 tarihli Kanun-› Esasinin hükümleri dinsel
topluluk örgütlenmesini anayasallaﬂt›rm›ﬂt›r.
Aﬂa¤›da incelendi¤i gibi, pek çok anayasa hükmünde, “milleti muhtelife”nin (de¤iﬂik milletler)
ayr›cal›klar› korunmuﬂtur. Ancak anayasan›n
as›l önemi Tazimatla birlikte baﬂlayan hukuki
eﬂitlik ilkesini koymas› ve dinsel farkl›l›¤›, hukuki
farkl›¤›n temeli olmaktan ç›karmas›, Osmanl› vatandaﬂl›¤› ba¤›n› geliﬂtirmesidir.39 Bu bak›mdan
Kanun-› Esasi, çok dinli bir toplumda, art›k devlet-yurttaﬂ ba¤›n›n kurulmas›nda dinsel ba¤› dikkate almayan bir anayasad›r. Anayasaya göre
devletin dini ‹slam d›r (Madde 11); bu gerçeklikle beraber, halk›n huzurunu ve genel adab› bozmamak kayd›yla “bilcümle edvan›n serbesti-i icras›*” ve “cemaat› muhtelifeye verilmiﬂ olan imtiyazat› mezhebiyenin” eskisi gibi yerine getirilmesi devlet güvencesi alt›na al›nm›ﬂt›r (madde.
11).40 Bu ﬂekilde dinsel topluluklar›n eski ayr›cal›klar› anayasal güvence alt›na al›n›rken, di¤er
dinlere de özgürlük tan›nm›ﬂt›r.
Anayasan›n 8 ila 26. maddeleri aras›ndaki hükümler Osmanl› vatandaﬂl›¤›n› düzenlemektedir.41 Anayasan›n 8. maddesine göre, “Devlet-i
Osmaniye tabiiyetinde bulunan efrad›n cümlesine her hangi din ve mezhepten olur ise olsun bila-istisna Osmanl› tabir olunur ve Osmanl› s›fat›
kanunen muayyen olan ahvale göre istihsal ve
izae edilir”.42 Vatandaﬂl›k kavram›n›n tan›m› içindeki dinsel ö¤eler ar›narak, vatandaﬂl›k ile din
aras›ndaki ba¤lant› kopar›lm›ﬂ-t›r. Bu türden bir
Dinsel topluluklar›n
eski ayr›cal›klar›
anayasal güvence
alt›na al›n›rken,
di¤er dinlere de
özgürlük
tan›nm›ﬂt›r
57
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
görev yapanlar da vard›. Ayn› hadiseler, I. Dünya Savaﬂ› esnas›nda da yaﬂand›. Amele taburlar›nda istihdam edilen baﬂta Ermeni ve Rumlar olmak üzere, birçok gayr› Müslim Osmanl› askeri
firar etti. Böylece, 1909’da baﬂlayan gayr› Müslim Osmanl› tebaas›n›n zorunlu askerlik hizmetleri, ac›-tatl› hat›ralar›yla birlikte, 1918’de imzalanan Mondros Mütarekesi’yle fiilen sona erdi”.31
1919’da ise, ‹tilaf devletlerinin iste¤i üzerine al›nan bir kararla, Osmanl› ordusunda bulunan bütün gayr› Müslim askerler terhis edilecektir.32
Osmanl› imparatorlu¤unun ‘do¤u sorunu’ olarak
ele al›n›p paylaﬂ›m›n›n yap›lmas› bu sürecin sonunu ifade eder. ‹mparatorlu¤un içinde bulundu¤u olumsuz koﬂullar› fark edenler, bu durumu en
yak›ndan gören, Balkanlarda görevli subay ve
sivil Osmanl› ayd›nlar› oldu. Osmanl›c›l›k siyasetinin son bulmas›, Osmanl›da padiﬂaha bak›ﬂ›
da de¤iﬂtirecek, Osmanl›n›n ekonomik aç›dan iflas etmesinde, devletin parçalanmas›nda, temel
neden olarak, padiﬂah sorumlu tutulacakt›r. Bu
anlam›yla padiﬂah›n yönetimine alternatif geliﬂtirmeyle devletin kurtuluﬂu aras›nda bir ba¤›n
varl›¤› kabul edilecektir. 1908-1909 darbesi bu
anlamda büyük umutlar› da beraberinde getirmiﬂtir. Çünkü “19. yüzy›l›n baﬂ›na gelindi¤i zaman Osmanl› devleti hemen hemen ordusuz bir
devlet haline gelmiﬂ bulunuyordu, bunca askeri
yard›ma karﬂ›l›k, yard›m›n diplomatik sonuçlar›
da benzer sonuçlar veriyordu. Moskof tehlikesini
yok edemedikten baﬂka ‹ngiliz-Frans›z rekabetini de çekmiﬂti.33 Niyazi Berkes’in ifade etti¤i gibi
Türk ulusçulu¤u da kendisine has bir özellikte
ortaya ç›kacakt›r. Anadolu’da yaﬂayanlar›n içinde bulundu¤u duruma bak›ld›¤›nda “Üç çeyrek
yüzy›l içeride, d›ﬂar›da Osmanl›l›k davas› gütmenin zararlar›n› bu yaln›z kalm›ﬂ halk çekecekti. Bütün dünyada hatta Osmanl› yöneticileri ve
ayd›nlar› aras›nda Türk, bu imparatorlukta sadece önemsiz bir unsur olarak tan›n›yordu. Abdülhamit zaman›nda Anadolu’da dolaﬂan Avrupal›
araﬂt›r›c› ve gözlemcilerin bu dönemdeki ifadeleri, Türklerin Anadolu’da i¤reti bir az›nl›k oldu¤u,
nüfuslar›n›n azald›¤› ekonomice yok say›labilecek durumda olduklar›” yolundad›r.34 Jön Türklerin devleti yenileme düﬂüncesi, pozitivizmi
kendilerinin temel felsefi ö¤reti olarak benimsemelerinden sonra daha farkl› bir boyut kazanm›ﬂ
olacakt›r.35 “Pozitivizmin en önemli etkilerinden
biri, toplumsal ve siyasal olgular için nedensel
aç›klamalar› somut olarak kavranabilir etkenler
içinde aramak ve dini, bilime karﬂ› olarak görmek oldu. Türklü¤e iliﬂkin her ﬂey ile birlikte ›rk
ve etnik kökenin yurt d›ﬂ›nda Jön Türkler aras›nda birincil önem kazanmas› bu kapsam içindedir. Ayn› zamanda bunun tersi de do¤ruydu, ya-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
1876 Kanun-›
Esasi’si ile
bütün Osmanl›
uyru¤u hukuken
eﬂit bir vatandaﬂ
toplulu¤u olarak
düzenlenmek
istenmekteydi.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
58
düzenlemeden anlaﬂ›lan, Osmanl› ‹mparatorlu¤unun geleneksel, din temelli millet sistemini art›k terk etti¤idir. Bu terk ediﬂ, modern ulus-devlet
anlam›nda devlet yurttaﬂ iliﬂkisinin baﬂlad›¤›n›
göstermektedir. Nitekim ayn› bölüm içindeki 17.
madde, “Osmanl›lar›n” bütünü için yasa önünde
eﬂitlik ilkesini getirmiﬂtir. Din ve mezhep ayr›m›
olmaks›z›n tüm Osmanl› vatandaﬂlar› devlet
önünde eﬂit k›l›nm›ﬂt›r. 16. maddeyle ise, e¤itim
ve ö¤retim devlet denetimine al›n›rken, “milel-i
muhtelifenin” okullar›nda kendi inançlar›na uygun ö¤retimin korunaca¤› belirtilmiﬂtir. 18. ve 19.
maddeler ile resmi dil olan Türkçe’yi bilmek koﬂuluyla devlet bünyesinde kamu hizmetine girmede eﬂitlik ilkesi getirilmiﬂtir.43
Dinsel topluluklar için öngörülen yerinden yönetim olgusu, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda uluslaﬂman›n siyasal yata¤› olmuﬂtur. II. Meﬂrutiyetle
birlik-te, yeni iktidar dinsel topluluklar›n özerkliklerini tart›ﬂma konusu yapm›ﬂt›r. Çünkü yeni iktidar demokratik bir siyasal yaﬂam›n baﬂlamas›yla birlikte Osmanl› Devleti’ndeki de¤iﬂik dinsel
toplulukla-r›n parlamentoya temsilci soktuklar›n›
ve parlamentoda ç›karlar›n› savunabileceklerini
ileri sürerek dinsel topluluk örgütlenmelerine dönük kuﬂkular›n› belirtmekteydi. Gerçekten örne¤in I. Meﬂrutiyet’in toplanan ilk meclisinde, Müslüman olmayanlar›n oran› üçte birdir. 1908 y›l›na
gelindi¤inde de benzer bir durum söz konusudur. Yeniden aç›lan Meclisi Mebusan’da seçilmiﬂ olan 275 mebusun 142’si Türk, 60’› Arab,
25’i Arnavut, 23’ü Rum, 12’si Ermeni, 5’i Yahudi,
4’ü Bulgar, 3’ü S›rp, birisi Ulah’d›r.44 Nihayet
1908-1909 öncesinde 186.200 kilometrekare
olan yüzölçümü ve yaklaﬂ›k 7 milyon nüfusu
olan Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Avrupa kesimi
1913’de 26.000 kilometrekareye düﬂmüﬂ ve nüfusu 1.635.000 kiﬂiye inmiﬂtir.45 Kemal Karpat’a
göre 20.884.63046 olan toplam nüfus 1914 y›l›nda 18,520.016 d›r. Bu dönemde Osmanl›’n›n
kaybetmiﬂ oldu¤u topraklar›n yüz ölçümü de dikkate al›nd›¤›nda de¤iﬂimin boyutlar› oldukça
önemlidir.
1912 seçimlerinde ise parlamentoya seçilen 284
mebustan, 15’i Rum, 13’ü Ermeni, 4’ü Yahudi ve
9’u Slav47 kökenlidir. 1908 meclisindeki Müslümanlar›n mesleki da¤›l›m›na bakt›¤›m›zda, 220
Müslüman üyeden yaklaﬂ›k yüzde 35’i ulemâ
(sar›kl›) s›n›f›ndan, yüzde 30’u çiftçi, yüzde 20’si
devlet memuru, yüzde 10’u serbest mesleklerden, yüzde 5’i di¤er baﬂl›klar› alt›nda s›n›fland›r›labilir. ‹ﬂte bu nedenledir ki 40 küsur gayr-i
Müslim mebus, Türk radikallerinin gözünde say›lar›n› çok aﬂan bir önem kazanacakt›. “Yeni seçilen meclis 1908 Aral›k ay›nda toplanmaya baﬂlay›nca, Genç Türkler kendi köktenci programla-
r›n›n baz› noktalar› için bu gibi (sol duruﬂ içinde
ki –yazar›n notu) milletvekillerinin deste¤ine güvendiler. 1908-12 Meclisi’nin Sosyal bileﬂimine
bak›nca Jön Türklerin daha yüksek e¤itimli, toplumsal aç›dan da daha ilerici olan az›nl›k cemaatleri milletvekillerinin ideolojik tutsaklar› olduklar› anlaﬂ›l›r.”48
1914 y›l›nda yap›lan seçime ‹ttihat ve Terakki
Cemiyeti, ‹stanbul ve Edirne’de tek parti olarak
girecektir. Bu dönemde meclise giren 259 mebusun 13’ü Rum as›ll›, 14’ü Ermeni as›ll› ve 4’ü
Yahudi as›ll›d›r. Balkanlar elden ç›km›ﬂ oldu¤u
için Slav kökenli mebus kalmam›ﬂt›r.49
Tanzimat’la birlikte dinsel topluluk özerkli¤i
önemli ölçüde dinsel içerikte bir özerklikten ç›km›ﬂ, siyasal özerkli¤e yaklaﬂm›ﬂt›. Buna karﬂ›l›k,
çok dinli bir imparatorlukta bu malzemeyi bir arada tutabilecek bir yap›ya gerek vard›r. Bu ba¤lamda laikleﬂme süreci ve parlamentonun üstünlü¤ünün yaﬂama geçmesi ile birlikte “her-kes için
ayn› yasa” ve toplumun bütününün yasama sürecine kat›-l›m› sa¤lanacakt›r.50 Bu durum kuﬂkusuz ‹ttihat Terakki Cemiyetine dinsel topluluk
özerkli¤inin en az›ndan siyasal boyutunun ortadan kald›r›lmas› için önemli bir avantaj sa¤layacakt›.
1876 Kanun-› Esasi’si de bu statülere güvence
tan›m›ﬂt›r. Bütün Osmanl› uyru¤u hukuken eﬂit
bir vatandaﬂ toplulu¤u olarak düzenlenmek istenmekteydi. Bu süreçte dinsel topluluk örgütlenmesi terk edilmekte; bu örgütlenmede dinsel:
otoritenin geleneksel a¤›rl›¤› k›r›lmaktayd›. Ayr›ca Müslüman olmayan uyru¤a gerek merkez,
gerekse taﬂra örgütünde yer verilmesi ilkesi benimsenmekteydi Bunun amac› yönetime Müslüman ol-mayan uyru¤un da kat›l›m›n› sa¤layarak,
uluslaﬂma ak›m›n› önlemekti. Fakat yeni ilkeler
gerek Müslüman gerekse, Müslüman olmayan
halk üzerinde olumlu etki yapmam›ﬂt›r. Çünkü
Müslüman halk, Müslüman olmayanlarla eﬂitli¤i
benimsememiﬂti. Müslüman olmayan halk ise,
uluslaﬂma sürecine girdi¤i için, bu yeni ilkelerle
tatmin olmam›ﬂt›. Üstelik din adamlar› geleneksel otoritelerini yitirmekteydiler ve din adamlar›n›n etkisi alt›ndaki tabakalar bu yeni geliﬂmelere
adeta onlar›n tepkileriyle yaklaﬂ›yorlard›.51
Nas›l ve nereden okunursa okunsun, Tanzimat
belgeleri Osmanl› ülkesinde boy gösteren uluslaﬂma ak›m›n›n, oldukça iyi birer kan›t›d›r. Tanzimat belgeleri Osmanl› toplum yaﬂam›nda, siyasal haklar› ve hukuki eﬂitli¤i bütün uyru¤a yayarak geniﬂ bir çerçeve ile tüm uyruklar› kapsamaya dönük çabalar› anlat›r. Ulusal hareketlerin
ba¤›ms›zl›k biçiminde yay›lmas›n› önlemeye dönük, d›ﬂ bask›n›n da etkili oldu¤u bir giriﬂimdir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
kan Savaﬂlar› sonras›nda h›zla “milli bir politik
söyleme” dönüﬂecektir.
sonuç
Osmanl› imparatorlu¤unun an›lan dönemde h›zla nüfusunu yitirmesi, Balkanlarda geliﬂen direniﬂler karﬂ›s›nda tutunamaz hale gelmesi ve yukar›da ana hatlar›yla gösterilmeye çal›ﬂ›ld›¤› gibi, co¤rafi ve toplam nüfusunun özünde yaﬂanan köklü de¤iﬂimler. An›lan dönemde sürekli
hareket halinde bir Osmanl› ‹mparatorlu¤u ve
yo¤un ulusçu kopuﬂlar sonucu yine yo¤un mülteci trafi¤i sonras› sürekli de¤iﬂen millet tan›m›
karﬂ›s›nda reel duruma toplumsal yap›y› adapte
etmeye çal›ﬂan bürokratik merkezci bir anlay›ﬂ55
özellikle vurgulanmaya çal›ﬂ›lm›ﬂt›r. Bu geliﬂmelerin bir sonucu olarak, II. Meﬂrutiyet’ten sonra
siyasal iktidarlar art›k dinsel topluluklar›n özerkli¤ine çok s›cak bakmam›ﬂt›r. Nihayet bu topluluklar›n siyasal boyutu, Cumhuriyetin kurulmas›yla
birlikte tamamen kald›r›lacakt›r.
II. Meﬂrutiyet için yap›lan eleﬂtiride Ali Yusuf, “‹stanbul’daki gazete sahiplerinin baz›lar› oturup
düﬂünürlerse Abdülhamit yönetimini meﬂrutiyet
yönetimine tercih etmelerinin daha makul oldu¤unu fark edeceklerdir. Çünkü Abdülhamit, hükümeti eleﬂtirmesinler diye onlara bol bol para
verirdi. Oysa ﬂimdi hükümeti eleﬂtirmek bir yana
divan-› harp korkusuyla her ﬂeyi yalan yanl›ﬂ alk›ﬂlamak zorundalar”56 demekteydi.
Netice ‹tibariyle Birinci Dünya Harbi’ne girerken,
Osmanl› Siyasi hayat›nda bütün meﬂruti kurumlar›n Cemiyet’in de ötesinde “askeri bir dikta” yönetiminin kontrolüne girmesi, büyük ümitlerle teﬂebbüs edilen ilk kapsaml› demokrasi tecrübesini, uzun y›llar kendini toparlayamayacak ölçüde
zaafa u¤ratm›ﬂ bulunuyordu. Milli Mücadele ve
Cumhuriyet y›llar›n› da içine alan dönemde, “askeri yönetici-devlet adam›-diplomat ve bürokrat”
tipinin oluﬂmas›nda ve geliﬂiminde, Meﬂrutiyet
y›llar›n›n pay› hayli büyüktü. Bu manada hala
önemini koruyan “Ordu ve Siyaset” iliﬂkilerine
sa¤l›kl› bir yorum getirebilmek için, Meﬂrutiyet
y›llar› içinde yaﬂanan tecrübeleri anlaman›n gereklili¤i aﬂikârd›r.57
Birinci Balkan Savaﬂ› sonras›nda art›k ellerinde
kalan nüfusun da iyice azalm›ﬂ oldu¤unun bilincine varan Osmanl› yöneticileri, bu dönemle birlikte ellerinde kalan toplam nüfus üstünde Türkçülük dozunu art›rmay› bir çare olarak alg›lam›ﬂlard›r. Türkçülük siyasetinin bedeli ise Arap milliyetçilik hareketi biçiminde oldu. Osmanl›’n›n yeni siyaseti kuﬂkusuz Arap milliyetçili¤ini do¤uran
tek sebep de¤ildir. Bu dönemde Osmanl›n›n
Türkçülük siyaseti izlemesi, daha önce zaten
II. Meﬂrutiyet’ten
sonra siyasal
iktidarlar art›k
dinsel topluluklar›n
özerkli¤ine
çok s›cak
bakmam›ﬂt›r
59
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Dinsel topluluk örgütlenmesinde ruhani liderlikleri s›n›rland›rmak ve bir anlamda laikleﬂmenin
baﬂlat›lmas›n› sa¤lamak amac›ndad›r. Ancak
aksine bu kurumlar›n idari ve siyasal yönlerini
belirginleﬂtirmiﬂ ve art›k dinsel topluluk örgütlenmeleri bu dönemle adeta yar›-siyasal kurumlar
konumuna gelmiﬂtir.52
Anayasal süreç içinde z›mmilerin haklar›n›n yavaﬂ yavaﬂ, vatandaﬂl›k haklar› içinde tan›mlanmaya baﬂlanmas›yla birlikte toplumsal yap› içinde gruplar›n da h›zl› bir ﬂekilde dönüﬂümleri baﬂlam›ﬂt›r. Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun geleneksel
dönemleri boyunca z›mmiler padiﬂah›n himayesi alt›nda, adeta korunmuﬂ olmaktad›rlar, Müslümanlar ise askerlik hizmetleri içinde kalarak, savaﬂ›n temel kayna¤› konumunda olurlarken, sermaye birikiminin d›ﬂ›na itilmekte ve kent soylu
niteli¤inde, milliyetçilik hareketlerinin öznesi konumunda olan s›n›fsal yap›n›n oluﬂmas›nda d›ﬂlanm›ﬂ olmaktad›rlar. Bu d›ﬂlanm›ﬂl›k, milliyetçilik hareketinin Osmanl›’da geliﬂti¤i alanlar incelendi¤inde de karﬂ›m›za ç›kar. Osmanl› ‹mparatorlu¤u içinde en son Müslümanlar›n milliyetçilik
hareketinin peﬂinde koﬂmas› bu anlamda kuﬂkusuz rastlant›sal de¤ildir. Zimmilerin Osmanl› askeri yap›s›n›n d›ﬂ›na itilerek, Osmanl› ekonomik
yap›s› içinde daha etkin durumda kalmas›, büyük anlamda ticaret burjuvazisini oluﬂturmas›,
zamanla di¤er gruplar›n da Osmanl›’da adeta
az›nl›k statüsü peﬂinde koﬂmalar›na neden olmuﬂtur.53
Anayasal geliﬂmelerle bu farkl›l›klar›n topyekun
reddedilmesine karﬂ›n, bu dönemde az›nl›klar›n
huzursuzluklar› ve eski konumlar›na dönük talepleri incelendi¤inde, z›mmilik statüsü ile avantajl› konumlar›, Tanzimat dönemiyle en üst noktaya ulaﬂacakt›r. 1876 Anayasas› millet sisteminin yeniden tan›mlanmas›na do¤ru at›lm›ﬂ
önemli bir ad›md›r. Meclisi Umumi ad› alt›nda
temsili bir meclisin oluﬂturulmas›, mebuslar›n tayinle de¤il, seçimle belirlenmesi, dini ba¤lamdan
ba¤›ms›z olarak, seçimlerde nispi temsilin uygulanmas›, bütün vatandaﬂlar›n devlet karﬂ›s›nda
eﬂit hak ve yükümlülüklere sahip birer ‘Osmanl›’
olarak tan›mlanmas›, böylece millet ayr›m›n›n
anlams›zlaﬂt›r›lmas›, temsili kolektif olmaktan ç›karak kiﬂisel düzeye taﬂ›maktayd›. 1876 Anayasas›’n›n 8. maddesi vatandaﬂl›¤› siyasi eﬂitlik temelinde tan›mlamaktayd›. Nihayet devlet memuriyetine giriﬂte 19. maddeye göre dini ba¤lanma
de¤il, liyakat usulü temel al›nmaya baﬂlanm›ﬂt›r.
Tüm bu geliﬂmeler asl›nda Osmanl› Tanzimat
bürokratlar›n›n “ayr›l›kç›” ulusçuluk tehdidine
karﬂ› bir çözüm aray›ﬂ› niteli¤indedir.54 Bu hukuksal aray›ﬂ ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin iktidar›n› sa¤lamlaﬂt›rd›¤› dönemde özellikle Bal-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
60
Bu dönemde
Türkçülük
düﬂüncesinin ve
ona dayal› merkezci
ulusçuluk
alt yap›s›n›n
temelleri at›lm›ﬂ
olmas›na karﬂ›n
y›llarca bir karﬂ›
duruﬂ gibi
sunulmak
durumunda
kal›nacakt›r
Bat›l› devletlerce uyar›lm›ﬂ olan Arap milliyetçili¤ini k›ﬂk›rtmak bir tarafa daha çok Müslümanl›k
ba¤› üstüne yap›lan referanslar› zay›flatmas›na,
Araplar›n birbiri ard›na Bat› Avrupa’n›n nüfus ve
etkisi alt›na girmesine neden oluyordu.58 Bu dönemde ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’ne karﬂ› yapt›klar› eleﬂtiri dönüﬂümü öngörmek aç›s›ndan oldukça ilginçtir. “Zorba bir hükümdar›n zulmü ile
bir kaç kiﬂinin zulmü ve zorbal›¤› aras›nda bir
fark vard›r. Birincisinde bireyler zalim hükümdar›n gidip yerine adil bir hükümdar›n gelmesi için
dua edebilir ya da ellerinden geliyorsa onu tahttan indirebilirler. ‹kincisinde ise durum çok farkl›d›r.” Ali Yusuf’un iddias›na göre bütün M›s›rl›lar
idare-i örfiye’nin devam ettirilmesini bu ﬂekilde
de¤erlendirmektedir. Di¤er gazetelerin ﬂu anki
yönetime düzdü¤ü övgülere aldanmamak gerekir. Bu tutum genel bir kuraldan dolay›d›r: “En
nas me’a ‘l kaim”. [“‹nsanlar ayakta kalan›n yan›nda olurlar.”]”59 Gerçekte ‹ttihat Terakki ve politikalar› Ba¤›ms›zl›k Savaﬂ› sonras›nda “ayakta
kalanlar” taraf›ndan topyekûn reddedilecektir.
Bu dönemde Türkçülük düﬂüncesinin ve ona dayal› merkezci ulusçuluk alt yap›s›n›n temelleri
at›lm›ﬂ olmas›na karﬂ›n y›llarca bir karﬂ› duruﬂ
gibi sunulmak durumunda kal›nacakt›r.
dipnotlar
1Bu konuda ayr›nt›l› bir çal›ﬂma için bkz. Nam›k Sinan Turan, “Tefrik’ten
‹ttihad’a” Osmanl› Devleti’nde Gayr› Müslimler’in Toplumsal ve
Siyasal Statülerinde De¤iﬂim Süreci”, ‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat
Fakültesi Mecmuas›, 2008, c. 58/ 1, s. 22-39; ayr›ca ‹lber Ortayl›, “II.
Abdülhamid Devrinde Taﬂra Bürokrasisinde Gayr›müslimler”,
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ‹ktisadi ve Sosyal De¤iﬂim, Turhan
Yay›nlar›, Ankara 2000, s. 193-199.
2 Cemil Oktay, Siyasal Sistem ve Bürokrasi, Yükselen ‹stemler Karﬂ›s›nda
Türk Siyasal Sistemi ve Kamu Bürokrasisi, Der Yay›nlar›, ‹stanbul,1997. s,65.
3 Oktay, Age.s.65.
4 François Georgeon, Osmanl›-Türk Modernleﬂmesi (1900-1930), Çev. Ali
Berktay, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul,2006, s.33.
5 Mehmet Ö Alkan, “Laik Bir ‹deolojinin Oluﬂumu Ya Da II. Meﬂrutiyet’te
Türkçülü¤ün Toplumsal ‹deolojisi: Yeni Hayat ve Yeni Felsefe
Mecmuas›”, s.377-407,Tar›k Zafer Tunaya’ya Arma¤an, ‹stanbul
Barosu Yay›n›,1992, s. 377.
6 David Kushner, Türk Milliyetçili¤inin Do¤uﬂu, Kervan Yay›nlar›, ‹stanbul,
1979.
7 Bülent Tanör. Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Anayasal Geliﬂmeler, Der
Yay›nlar›, ‹stanbul,1991s.98-99.
8 Age.s.101.
9 ‹lber Ortayl›, “Osmanl› Devleti ve Meﬂrutiyet”,Tanzimat’tan Cumhuriyete
Türkiye Ansiklopedisi, C. IV, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul, 1985, s.
954.
10 François Georgeon, “Osmanl› Devletinde Türk Milliyetçili¤inin Yükseliﬂi
(1908-1914)”, Osmanl›-Türk Modernleﬂmesi (1900-1930), Çev. Ali
Berktay, , Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul, 2006, s. 23.
11 “Kahire’de bas›lan el Müeyyed gazetesi 1909 tarihinde el Beyan ad›yla
ayr› bir broﬂür yay›nlad›. Bir taraf› Arapça bir taraf› Osmanl›ca olarak
bas›lan broﬂür ‹ttihat ve Terakki yanl›s› ‹stanbul bas›n›n›n gazeteye
yöneltti¤i baz› suçlamalar› cevapland›rmak amac›yla kaleme
al›nm›ﬂt› ve suçlamalar›n niteli¤i nedeniyle gazete, Kanun-i Esasi,
‹dare-i Örfiye ve Osmanl› hilafetiyle ilgili görüﬂlerini özetle ve aç›kça
ilan etmek durumunda kalm›ﬂt›.” Bu çal›ﬂman›n geniﬂ bir tahlili için
bkz. Adil Bakt›aya, “El Müeyyed’in ‹ttihat ve Terakki’ye Cevab›
M›s›rl› Bir Gazetecinin Kanun-i Esasi, ‹dare-i Örfiye ve Hilafet ‹le ‹lgili
Görüﬂleri”, ‹stanbul Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi,
2008, say› 38, s. 69-87
12 Bu döneme ‹lber Ortayl› “Bab›âli Diktatoryas›” ad›n› vermektedir. Bkz.
‹lber Ortayl›, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›”, Hil Yay›nlar›, ‹stanbul, 1983.
13 Mevlüt Bozdemir, Türk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar›, A.Ü.S.B.F.,
Ankara, 1982,s. 67.
14 Stefanos Yerasimos, Azgeliﬂmiﬂlik Sürecinde Türkiye, Gözlem
Yay›nlar›, ‹stanbul 1980, s. 335-338.
15 Ahmet Turan Alkan, ‹kinci Meﬂrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk
Kitaplar›, ‹stanbul, 2. Bask›, 2001,s.41.
16 Toktam›ﬂ Ateﬂ, Osmanl› Toplumunun Siyasal Yap›s›, Ümit Yay›nlar›,
Ankara 1996, s. 155-160.
17 Bu konuda geniﬂ bilgi için ﬂu çal›ﬂmalara bak›labilir. ‹smail Hakk›
Uzunçarﬂ›l›, Osmanl› Devleti Teﬂkilat›nda Kap›kulu Ocaklar›, I,
Ankara 1988; Ayn› yazar, “Devﬂirme”, Islam Ansiklopedisi, Mili
E¤itim Bas›mevi, ‹stanbul 1977, c. III, 563-565, Speros Vryonis Jr,
“Selçuklu Gulam› ve Osmanl› Devﬂirmesi, Sö¤üt’ten ‹stanbul’a:
Osmanl› Devleti’nin Kuruluﬂu Üzerine Tart›ﬂmalar, Ed. Oktay ÖzelMehmet Öz, ‹mge Yay›nlar›, Ankara 2000, s. 517-554.
18 Gülnihal Bozkurt, Gayr› Müslim Osmanl› Vatandaﬂlar›n›n Hukuki
Durumu (1839-1914), Ankara 1989, s. 23.
19 Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Toplum ve Ekonomi Üzerinde
Arﬂiv Çal›ﬂmalar›, ‹ncelemeler, Eren Yay›nc›l›k, ‹stanbul 1993, s. 73.
20 Uzunçarﬂ›l›, Osmanl› Tarihi, C.1, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara
1982, s. 311.
21 Halil ‹nalc›k, “Stefan Duﬂan’dan Osmanl› ‹mparatorlu¤una 15. As›rda
Rumeli’de H›ristiyan Sipahiler ve Menﬂeleri”, Osmanl› ‹mparatorlu,
Toplum ve Ekonomi Üzerinde Arﬂiv Çal›ﬂmalar›, ‹ncelemeler, Eren
Yay›nc›l›k, ‹stanbul, 1993, s. 73.
22 Yavuz Ercan Osmanl› Yönetiminde Gayr› Müslimler, Kuruluﬂtan
Tanzimat’a kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumlar›, Turhan
Kitabevi, Ankara, 2001, s. 138-157; ayn› yazar, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Bulgarlar ve Voynuklar, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›,
Ankara, 1986, s. 2.
23 ‹nalc›k, Age., s. 106-107; Ercan, Ayn› eser, s. 8.
24 Halil ‹nalc›k, “Mehmed II", ‹slam Ansiklopedisi, Milli E¤itim Bas›mevi, c.
7, s. 518.
25 ‹nalc›k, "Mehmed II", 519.
26 Ufuk Gülsoy, Osmanl› Gayr› Müslimlerinin Askerlik Serüveni, ‹stanbul,
Simurg Yay›nlar›, ‹stanbul 2000, s. 12-13.
27 ‹. H. Uzunçarﬂ›l›, Osmanl› Devletinin Merkez ve Bahriye Teﬂkilat›,
Ankara, Türk Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1984, s. 484, 487488, 493; Ali Ihsan Gencer, Bahriye’de Yap›lan Islahat Hareketleri
ve Bahriye Nezareti'nin Kuruluﬂu (1789-1867), ‹stanbul, ‹.Ü.E.F.
Yay›nlar›, 1985, s. 235.
28 Bostan, 199.
29 Ufuk Gülsoy, Age, s.21-27.
30 Ufuk Gülsoy,Age, s.130-131.
31 Ufuk Gülsoy, Age. s.183.
32 Bu konuda bkz. Selahattin Tansel, Mondros’tan Mudanya’ya, c.1, ‹stanbul, 1977, s.47.
33 Niyazi Berkes, Türk Düﬂününde Bat› Sorunu, Ankara, Bilgi Yay›nevi,
1975, s.179.
34 Age, s.261.
35 Jön Türk Hareketi ve pozitivizm aras›ndaki iliﬂki için bkz. M. ﬁükrü
Hanio¤lu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanl› ‹ttihat ve Terakki
Cemiyeti ve Jön Türklük I, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul 1989; ayn›
yazar, Bir Siyasal Düﬂünür Olarak Doktor Abdullah Cevdet ve
Dönemi, Üçdal Neﬂriyat, ‹stanbul 1980.
36 Kemal H. Karpat, Ortado¤u’da Osmanl› Miras› ve Ulusçuluk, Çev.
Recep Boztemur,‹mge Kitabevi, ‹stanbul, 2001, s.152-153.
37 Elie Kedourie, “Ethnicity, Majorityu and Minorityin The Middle East”,
Ethnicity, Pluralism and The State in The Middle East, Milton J.
Esman, Itamar Rabinovich, Ithaca, Cornell University Press, 1988,
ss. 26-27.
38 Masami Arai, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçili¤i, Çev. Tansel Demirel,
‹stanbul, 2. Bask›,‹letiﬂim Yay›nlar›, 2000, s.20.
39 Tarhan Erdem, Anayasalar ve Seçim Kanunlar› 1876-1982, ‹stanbul,
Milliyet Yay›nlar›, 1982, s.3-18. ve Server Tanilli, Türk Anayasalar›
ve ‹lgili Mevzuat, ‹stanbul, Fakülteler Matbaas›, 1980, s.3-19
*
bütün dinlerin gere¤ini serbestçe yerine getirmesi.
40 T.Eldem, Age. s.4, Tanilli, Age, s.4.
41 T Erdem, Age. s.3-5, Tanilli Age, s.4-5.
42 T.Erdem, Age. s.3, Tanilli Age, s,4
43 T.Erdem, Age. s. 4, Tanilli Age, s,5.
44 Mehmet Ali Ayni, Ulusçuluk (Milliyetçilik), Derleyen, Nezih H. Neyzi,
‹stanbul, Reva Yay›nlar›, 1997. s.5.
45 Engin Deniz Akarl›, “XIX. Yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤unun
Avrupa'daki Nüfusunun Dini ve Irki Bileﬂimi,” Belgelerle Türk Tarihi
Dergisi, Say› 59, A¤ustos 1972, s. 21.
46 Karpat, Age, s.228.
47 F.Ahmad-D.A.Rustow; “‹kinci Meﬂrutiyet Döneminde Meclisler” ‹.Ü.
Güney-Do¤u Avrupa Araﬂt›rmalar› Dergisi, Say›:4-5,1975-76, ‹stanbul,1976.s.245-84.
48 Mete Tunçay- Erik Jan Zürcher, (Derleyen), Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda
Sosyalizm ve Milliyetçilik /1876-1923), ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul,
2.Bask›, 2000,s.21.
49 F.Ahmad- D.A Rustw,Age.s.247.
50 Bu süreçle ilgili olarak bkz. Nam›k Sinan Turan’›n bu dergideki,
“Tanzimat Bürokratlar›ndan Jön Türklere: Osmanl› Siyasal
Yap›s›nda De¤iﬂim ve Laikleﬂme”, baﬂl›kl› yaz›s›.
AHMAD, F.-RUSTOW,D.A. “‹kinci Meﬂrutiyet Döneminde Meclisler”
Güney-Do¤u Avrupa Araﬂt›rmalar› Dergisi, Say›:4-5,1975-76, ‹stanbul,1976.
ALKAN, Ahmet Turan, ‹kinci Meﬂrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk
Kitaplar›, ‹stanbul, 2.Bask›, 2001,
ALKAN, Mehmet Ö., “Laik Bir ‹deolojinin Oluﬂumu Ya Da II.Meﬂrutiyet’te
Türkçülü¤ün Toplumsal ‹deolojisi: Yeni Hayat ve Yeni Felsefe
Mecmuas›”s.377-407,Tar›k Zafer Tunaya’ya Arma¤an, ‹stanbul
Barosu Yay›n›,1992.
AKARLI, Engin Deniz “XIX. Yüzy›lda Osmanl› ‹mparatorlu¤unun
Avrupa'daki Nüfusunun Dini ve Irki Bileﬂimi,” Belgelerle Türk Tarihi
Dergisi, Say› 59, A¤ustos 1972.
ARA‹, Masami, Jön Türk Dönemi Türk Milliyetçili¤i, Çev. Tansel Demirel,
‹stanbul, 2. Bask›,‹letiﬂim Yay›nlar›, 2000.
ATEﬁ, Toktam›ﬂ, Osmanl› Toplumunun Siyasal Yap›s› .
AYN‹, Mehmet Ali, Ulusçuluk (Milliyetçilik), Derleyen, Nezih H. Neyzi,
‹stanbul, Reva Yay›nlar›, 1997.
BAKTIAYA, Adil, “EL MÜEYYED’‹N ‹TT‹HAT VE TERAKK‹’YE CEVABI,
M›s›rl› Bir Gazetecinin Kanun-i Esasi, ‹dare-i Örfiye ve Hilafet ‹le ‹lgili
Görüﬂleri, ‹ktisat Fakültesi Dergisi,
BOZDEM‹R, Mevlüt, Türk Ordusunun Tarihsel Kaynaklar›, A.Ü.S.B.F.,
Ankara,1982.
BOZKURT, Gülnihal, Gayrimüslim Osmanl› Vatandaﬂlar›n›n Hukuki
Durumu (1839-1914), Ankara 1989.
ERCAN, Yavuz, Osmanl› Yönetiminde Gayrimüslimler, Kuruluﬂtan
Tanzimat’a kadar Sosyal, Ekonomik ve Hukuki Durumlar›, Turhan
Kitabevi, Ankara, 2001.
ERCAN, Yavuz, Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Bulgarlar ve Voynuklar,
Ankara, 1986.
ERDEM, Tarhan, Anayasalar ve Seçim Kanunlar› 1876-1982, ‹stanbul,
Milliyet Yay›nlar›, 1982,
GENCER, Ali Ihsan, Bahriye’de Yap›lan Islahat Hareketleri ve Bahriye
Nezareti'nin Kuruluﬂu (1789-1867), ‹stanbul, ‹.Ü.E.F. Yay. 1985.
GEORGEON, François, Osmanl›-Türk Modernleﬂmesi (1900-1930), Çev.
Ali Berktay, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul,2006.
GÜLSOY, Ufuk, Osmanl› Gayrimüslimlerinin Askerlik Serüveni, ‹stanbul,
Simurg Yay›nlar›,2000.
‹NALCIK, Halil, Osmanl› ‹mparatorlu¤u, Toplum ve Ekonomi Üzerinde
Arﬂiv Çal›ﬂmalar›, ‹ncelemeler, Eren Yay›nc›l›k, ‹stanbul 1993.
KARPAT, Kemal H, Ortado¤u’da Osmanl› Miras› ve Ulusçuluk, Çev.
Recep Boztemur,‹mge Kitabevi, ‹stanbul, 2001.
KEDOUR‹E, Elie, “Ethnicity, Majorityu and Minorityin The Middle East”,
Ethnicity, Pluralism and The State in The Middle East, Milton J.
Esman, Itamar Rabinovich, Ithaca, Cornell University Press, 1988.
KUSHNER, David, Türk Milliyetçili¤inin Do¤uﬂu, Kervan Yay›nlar›, ‹stanbul, 1979.
OKTAY, Cemil, Siyasal Sistem ve Bürokrasi, Yükselen ‹stemler Karﬂ›s›nda
Türk Siyasal Sistemi ve Kamu Bürokrasisi, Der Yay›nlar›, ‹stanbul,1997.
ORTAYLI, ‹lber, “Osmanl› Devleti ve Meﬂrutiyet”,Tanzimattan
Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, C.IV, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul,1985.
ORTAYLI, ‹lber, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›”,Hil Yay›nlar›, ‹stanbul,1983.
SAMEL,Selçuk Akﬂin, “Osmanl› Reform Ça¤›nda Osmanl›c›l›k Düﬂüncesi
1839-1913), Tanzimat ve Meﬂrutiyet’in Birikimi, ‹stanbul, ‹letiﬂim
Yay, 2000.
TAN‹LL‹, Server, Türk Anayasalar› ve ‹lgili Mevzuat, ‹stanbul, Fakülteler
Matbaas›, 1980.
TANÖR, Bülent. Osmanl› ‹mparatorlu¤unda Anayasal Geliﬂmeler, Der
Yay›nlar›, ‹stanbul,1991s.98-99.
TUNÇAY, Mete - Erik Jan
ZÜRCHER, (Derleyen), Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nda Sosyalizm ve Milliyetçilik /1876-1923), ‹letiﬂim
Yay›nlar›, ‹stanbul, 2.Bask›, 2000.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
seçilmiﬂ kaynakça
TURAN, Nam›k Sinan, ““Tefrik’ten ‹tti,had’a”Osmanl› Devleti’nde Gayr›
Müslimler’in Toplumsal ve Siyasal Statülerinde De¤iﬂim Süreci”,
‹stanbul Üniversitesi ‹ktisat Fakültesi Dergisi,
UZUNÇARﬁILI, ‹smail Hakk›, Osmanl› Devleti Teﬂkilat›nda Kap›kulu
Ocaklar›, I, Ankara 1988.
UZUNÇARﬁILI, ‹smail Hakk›, “Devﬂirme”, IA, III,
UZUNÇARﬁILI, ‹smail Hakk›, Osmanl› Tarihi, C.1, TTK, Ankara 1982.
UZUNÇARﬁILI, ‹. H. Osmanl› Devletinin Merkez ve Bahriye Teﬂkilat›,
Ankara, TTK Yay. 1984,
ÜRER, Levent, Az›nl›klar ve Lozan Tart›ﬂmalar›, Derin Yay›nlar›, ‹stanbul,
2003.
YERAS‹MOS, Stefanos, Azgeliﬂmiﬂlik Sürecinde Türkiye,
YILDIZ, Ahmet, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene”, Türk Ulusal Kimli¤inin
Etno-Seküler S›n›rlar› (1919-1938), ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›,
2001.
61
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
51 Bu konuda bkz. Selçuk Akﬂin Samel, “Osmanl› Reform Ça¤›nda
Osmanl›c›l›k Düﬂüncesi 1839-1913), Tanzimat ve Meﬂrutiyet’in
Birikimi, ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay, 2001, s.96-97.
52 ‹lber Ortayl›, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, ‹stanbul, Hil Yay., 1983,
s.76-87.
53 Bu konuda bkz. ﬁevket Pamuk, Osmanl›-Türk ‹ktisat Tarihi 1500-1914,
Gerçek Yay›nlar›, ‹stanbul 1993, s. 146 vd.
54 Ahmet Y›ld›z, “Ne Mutlu Türküm Diyebilene”, Türk Ulusal Kimli¤inin
Etno-Seküler S›n›rlar› (1919-1938), ‹stanbul, ‹letiﬂim Yay›nlar›,
2001, s.56-57.
55 Levent Ürer, Az›nl›klar ve Lozan Tart›ﬂmalar›, Derin Yay›nlar›, ‹stanbul,
2003, s.122-189.
56 Bakt›aya, Age., s. 70.
57 Ahmet Turan Alkan, ‹kinci Meﬂrutiyet Devrinde Ordu ve Siyaset, Ufuk
Kitaplar›, ‹stanbul, 2.Bask›, 2001,s.230.
58 Hasan Kayal›, Arabs and Young Turks: Ottomanism, Arabism and
Islamism in the Second Constitutional Period of the Otoman Empire
1908-1918, University of California Pres, Berkeley 1997,
59 Bakt›ya, Age., s. 83-85.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
62
Meﬂrutiyet döneminde kad›nlar
konumlar›n› sorgulamaya baﬂlad›
Meﬂrutiyet döneminin kad›nlar aç›s›ndan yaratt›¤› etkiler konusunda, Osmanl› kad›n hareketi
ile ilgili kitab› bulunan ‹.Ü.Siyasal Bilgiler Fakültesi ö¤retim üyesi Serpil Çak›r’dan görüﬂ ald›k.
Toplumlar›n bekas›
için hem yeni
kuﬂaklar›n
yetiﬂtirilmesinde,
hem de toplumsal
kodlar›n
iletilmesinde
kad›nlar, annelik
rolleri nedeniyle,
toplumsal
projelerde
merkeze al›n›rlar
iktisat dergisi: Sizce, 1908 hareketi ve sonras›nda do¤an atmosfer kad›nlar aç›s›ndan ne gibi
sonuçlar do¤urdu?
Serpil Çak›r: 1908, geleneksel temeller üzerine
kurulu Osmanl› toplumunun sosyal, siyasal, e¤itim, hukuk gibi alanlarda farkl›laﬂt›¤›, de¤iﬂti¤i
dönemin baﬂlang›c›n› gösteren simge tarihtir.
Ancak, dönemin hakim anlay›ﬂ›nda -ki bu anlay›ﬂ 19.yüzy›l›n hakim anlay›ﬂ›d›r, Osmanl›’da
bundan azade de¤ildir- kad›nlara verilen en
önemli rol, annelik ve annenin toplumsallaﬂt›rma
iﬂlevidir. Toplumlar›n bekas› için hem yeni kuﬂaklar›n yetiﬂtirilmesinde, hem de toplumsal
kodlar›n iletilmesinde kad›nlar, annelik rolleri nedeniyle, toplumsal projelerde merkeze al›n›rlar.
Bu dönemde geleneksel cinsiyet rollerine yap›lan vurgu evi geçindiren erkek ve ev bak›m›n›
üstlenen kad›n olarak biçimlenir.
kad›na geleneksellik ile modernlik aras›ndaki dengeyi kurma görevi biçiliyor
Bu görüﬂler Osmanl› modernleﬂmesinde ve daha sonra Türk milliyetçili¤inde de kendini bulur.
Terimleri ve çerçevesi erkekler taraf›ndan tan›mlanan bu modernleﬂmeci zihniyette, kad›na bir
birey olarak bakmaktan ziyade, biçimlendirilecek
bir nesne olarak bak›l›r. Toplumda her aç›dan
h›zl› bir de¤iﬂim yaﬂan›rken, bu de¤iﬂimde kad›nlara geleneksellik ile modernlik aras›nda dengeyi kurma rolü biçilir. Aile, ulusun ahlaki bir ünitesi, kad›n ise bu üniteyi bir aradan tutan en
önemli unsur olarak görülür. Kad›nlara bir yandan modernleﬂmenin taﬂ›y›c›l›¤› rolü verilir, di¤er yandan bu rolün s›n›rlar› erkekler taraf›ndan
s›k›ca çizilir.
Meﬂrutiyet döneminde e¤itimin yayg›nlaﬂt›r›lmas›, ilk ö¤retimin zorunlu olmas› gibi uygulamalar
baﬂlat›l›r, kad›nlar için e¤itim kurumlar› aç›l›r. K›z
rüﬂtiyelerinin 6 y›ll›k k›z ilkokullar›na dönüﬂtürülmesi, k›z ö¤retmen okullar›n›n aç›lmas›, 1914’te
‹stanbul’da bir k›z üniversitesi’nin aç›lmas› dikkat
çeken oluﬂumlard›r. Kad›n erkek eﬂitli¤inin ilk
yasalar› arazi üzerindeki miras iﬂlemlerinde eskiye göre kad›nlara eﬂitlik getiren 1856 tarihli
Arazi Kanunnamesi’dir. 1917’de ç›kar›lan Hukuk-i Aile Kararnamesi ile -yürürlükte iki y›l kalsa
da- evlilik birli¤inin kurulmas›nda ilk modern uygulamalar baﬂlat›l›r. Tüm bu yap›lanmalar gündelik yaﬂama da yans›r. Ayn› tarihsel süreç içerisinde 20’ye yak›n kad›n dergisi ç›kar›l›r. 30’a
yak›n kad›n derne¤i kurulur Kad›nlar›n baﬂkald›r›lar›, elde edilen kazan›mlar›n da etkisiyle bir
harekete dönüﬂür. Süreç içinde ba¤›ms›z bir kad›n hareketi ortaya ç›kar. Bu dönemde milli bir
kimlik oluﬂturma çabalar›n›n örnekleri ve kad›nlar› bu çerçevede konumland›rma istekleri de
vard›r.
kad›nlar örgütleniyor
Meﬂrutiyet döneminde yaﬂanan de¤iﬂim ve geliﬂim süreçlerine koﬂut olarak, hak ve özgürlük taleplerini gündeme getiren kad›nlar, erkeklere nazaran bulunduklar› konumu sorgulayarak bir kad›nl›k bilinci geliﬂtirirler. Dergiler, kad›nlara kendilerini birey olarak ifade etme, sorunlar›n› dillendirme ortam›n› sa¤lar. Her kesimden kad›nlar›n
yazma ürkekli¤ini, çekimserli¤ini gidermede, taleplerini iletmede ve sesini duyurmada önemli iﬂlev görür. Erkeklerle kendi durumlar›n› k›yaslayan, bu duruma isyan eden, kad›nlar, ﬁüküfezar, Kad›nlar Dünyas› gibi sahibi, yaz› kadrosu,
hatta mürettipleri bile kad›nlardan oluﬂan dergiler ç›kar›rlar. Dernekler ise, bireysel talepleri örgütlü birliklere dönüﬂtürmede, sorunlar›n çözümünde, ortaya konulan önerileri uygulamaya geçirmede yard›mc› olur. ‹lk kurulan dernekler savaﬂlar›n açt›¤› yaralar› sarmaya yönelik yard›m
dernekleridir. Dernekler aras›nda k›z çocuklar›n›n e¤itiminin temel amaç olarak al›nd›¤›, kad›nlar›n iﬂ yaﬂam›na girebilmeleri için mesleki e¤itimin verildi¤i dernekler de vard›r. Osmanl› Müdafaa-› Hukuk-u Nisvan Cemiyeti (Osmanl› kad›n›n›n Hakk›n› Savunma Derne¤i) ise Kad›nlar
Dünyas› (1913-1921) adl› yay›n organ› ile Osmanl›daki feminist hak mücadelesinin en önemli örne¤idir. 1923 y›l›nda Nezihe Muhittin taraf›ndan kurulan bir siyasal parti olan Kad›nlar Halk
F›rkas› -yasal olarak kuruluﬂuna sonradan izin
verilmese de- deneyimi, yine bu dönemin kad›n
mücadelesinin bir uzant›s› olarak Türkiye’de kad›nlar›n siyasal hak mücadelesinde önemli bir
örnek olarak tarih sayfalar›nda yerini alm›ﬂt›r.
‹ktisat dergisi:1908 hareketinin nas›l tan›mlars›n›z? Sizce 1908 bir burjuva devrimi mi, de¤il mi?
‹ﬂaya Üﬂür:* Önce bu sorgulamaya kat›lma yönündeki nazik davetiniz için teﬂekkür ederim.
Sorunuz çok güzel ve yerinde; ama bir o kadar
da zor, karmaﬂ›k ve uzun çözümlemeleri gerektirecek boyutta.
Efendim, y›llard›r ﬂu düﬂüncemi söyleyip yerleﬂtirmeye çal›ﬂ›yorum: Biz sözcüklerle konuﬂuruz
ama kavramlarla düﬂünürüz. Bunun yan›nda;
kavramlar›n kendi tarihleri, kendi ba¤lamlar›
mevcuttur. Bu "tarih"i, bu "ba¤lam›" göz ard› etti¤imizde inceleme nesnemiz ile çözümlememiz
aras›ndaki ba¤/iliﬂkisellik kopma tehlikesi ile yüz
yüze kalabilir. Di¤er bir deyiﬂle, kavramlar bir
kez tan›mland›¤›nda, tan›mland›klar› gibi/tan›mland›klar› kadar›yla donup kalmazlar, taﬂlaﬂmazlar. T›pk› "demokrasi" gibi , "sanayileﬂme"
gibi…
‹ﬂte, "burjuva devrimi" kavram› da bizde , bu deyimi kullanmak kabal›k say›lmayacaksa , taﬂlaﬂm›ﬂ kavramlardan.. Özellikle de Marksist solun
bir kolu taraf›ndan alg›lan›lageldi¤i gibi..
Sorunuz ne güzel! Önce "hareket" deyimini kullan›yor, arkas›ndan bu hareketin bir "burjuva
devrimi" olup olmad›¤›n› sorguluyorsunuz.
1908'in bir "hareket" oldu¤u do¤ru da , bir burjuva devrimi olup olmad›¤› bir hayli tart›ﬂmal›…
Önce, yayg›n, ancak do¤ru olmayan bir tespitle
baﬂlamama izin veriniz. Zannedilenin aksine,
burjuva devrimi "kavram›" münhas›ran ilk defa,
Marx ve Marksistler taraf›ndan kullan›lm›ﬂ de¤ildir. 1789 ve 1830 Frans›z devrimlerinin klasik
say›labilecek tarihçileri taraf›ndan kullan›ld›¤›na
tan›k olunabilinir: C. Comte, Dunoyer, Thierry, F.
Hignet, Guizot gibi. Tabii bu arada,1789 ile 1830
aral›¤›nda "liberal" tarihçilerin "burjuva " ve "burjuva devrimi" hakk›ndaki kanaatleri/de¤erlendirmelerinin köklü say›labilecek de¤iﬂiklikler geçirdi¤ini belirtmeliyiz.Örne¤in 1789 "serbestiyeti"
öne ç›kard›¤› için olumlan›rken ,1830 devriminden sonra "burjuva" , "burjuvazi küçültücü/ kötüleyici" bir anlamda kullan›l›r genellikle ..Örne¤in
Saint-Simon'nun ve Saint-Simoncular›n yaz›lar›nda, bu tutum ,doruk noktas›na varm›ﬂt›r diye-
biliriz. "Burjuva",burjuvazi "parazit", "asalak",
"gerici/tutucu" bir "s›n›f " olarak de¤erlendirilir.
Onun yerine "sanayiciler", "sanayinin kaptanlar›"
ön plana ç›kart›l›r. Bu özet ve çok genel bilgiyi ﬂu
nedenle veriyorum: bu tarihçiler/düﬂünürler
"burjuva" ve "burjuva devrimi" kavramlar›n› katiyen, bir tarih ve toplum teorisi d›ﬂ›nda ele almam›ﬂlard›. Bir az sonra de¤inece¤im üzere bu
durum, Marx için de geçerlidir.O halde ,1908'in
bir "burjuva devrimi" olup olmad›¤› tart›ﬂmas›, bir
tarih ve toplum teorisinin içine oturtulmad›¤› taktirde boﬂ ve fazlaca anlaml› bir çaba olmayacakt›r. Birinci tespitim budur.
Di¤er taraftan, Marx ve Engels'e gelince.
Marx'da bu kavrama s›k rastlanmaz. Engels'de
biraz daha s›k rastlan›l›r ancak, do¤rusu istenirse, kullan›l›ﬂ›n›n sistematik oldu¤u söylenemez.
Marx, okuyabildi¤im hemen hemen bütün yaz›lar›nda , "devrim"i -kopuﬂ/s›çrama- olumlar , yol
ve yöntemleri üzerinde farkl› ve de¤iﬂik imâlarda bulunsa da.. Nitekim gazete yaz›lar›n›n birinde devrimi dönemin beﬂ gücü yan›nda "alt›nc›
güç" ﬂeklinde niteler. .Burjuvazi ise "inkâr›n inkâr›"d›r…
"Burjuva devrimi" kavram›n›n ayr›nt›lar›na (maalesef) girmeksizin, birbiriyle ba¤lant›l› bir kaç
anlamda kullan›ld›¤›n› ileri sürebiliriz:
a-) kapitalizm-öncesi ve modernleﬂme –öncesi
tarzlardan kapitalist ve modern tarzlara geçiﬂ
sürecidir. Bu geçiﬂ sürecinin uluslararas›l›¤› vurgulanm›ﬂt›r. Neue Rheinische Zeitung'daki yaz›lar›n›n birinde 1648 ve 1789'dan bahsederken
bu "burjuva devrimi"mi basitçe ve sadece burjuvazinin zaferi olarak de¤il fakat ayn› zamanda
yeni bir toplumsal düzenin zaferi ﬂeklinde nitelemekteydi.
b-) devrim ani bir kopuﬂ,s›çray›ﬂ olay›d›r.
c-) devrimlerin "politik", "iktisadi" ve "toplumsal"
boyutlar› sahnenin her zaman önündedir.
d-) Burjuva devrimleri uluslararas› bir oluﬂumdur
ama ulus temelinde gerçekleﬂir.
e-) bu devrimler taﬂ›y›c›lar›n›n kat›, kesin, s›n›f
aidiyetlerinden daha çok sonuçlar› itibariyle de¤erlendirilirler (a ﬂ›kk› ); ve nihayet metodolojik
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Burjuva Devrimleri aç›s›ndan 1908’e iliﬂkin önemli de¤erlendirmelerde bulunan, Ankara
Üniversitesi ‹ktisat Bölümü’nde ö¤retim üyeli¤i yapan ‹ﬂaya Üﬂür’e 1908 Devrimi ile ilgili
düﬂüncelerini sorduk.
63
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
1908 tek baﬂ›na bir “olay” de¤ildir,
uluslararas›l›¤› içinde ele al›nmal›d›r
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
64
bir de¤erlendirme:
f-) Her bir burjuva devrimi, genelli¤i göz ard› edilmeksizin kendi özgüllü¤ü ile yeniden (ve yeniden) incelenmelidir, e¤er araﬂt›rma nesnesi ile
çözümleme aras›nda bir tekabüliyet aranacaksa…
1908 Tanzimat'›n bir devam› gibidir
1908'in bir burjuva devrimi ﬂeklinde nitelendirilip
nitelendirilemeyece¤i sonucuna gelince…
Bir sefer, e¤er III. Selim'e kadar gitmeyeceksek;
1908, Tanzimat'›n bir devam› gibidir. Nitekim,
1908'in resmi s›fat› ‹kinci Meﬂrutiyet'in ‹lan›'d›r.[Birincisi 1876] .
Osmanl› kendini hiç bir zaman resmen ‹mparatorluk olarak nitelendirmedi. Padiﬂahlar nominal
olarak "‹mparator" de¤illerdi. Ne var ki bu olgu,
Osmanl› Devleti'nin fiilen bir imparatorluk oldu¤u
gerçe¤ine görmemizi engellememeli: Tarihteki
di¤er imparatorluklar gibi, çok etnikli, çok dinli,
çok dilli, çok kültürlü …topluluklardan oluﬂan bir
devletti .Devlet-i ebed müddet idi; Roma gibi…
Kabaca Onalt›nc› yüzy›ldan itibaren Avrupa'da
kapitalist üretim tarz› ve ulus-devletler yeﬂermeye/filizlenmeye (tabii ki eﬂitsiz bir biçimde) baﬂlad›¤›nda, ‹mparatorluk iktisadiyat› ve genel olarak
egemen toplulu¤un zihniyet dünyalar› aras›nda
çeliﬂkiler,farkl›laﬂmalar meydana geldi.Osmanl›
Devleti kabaca onsekizinci yüzy›l›n son çeyre¤inden itibaren Avrupa'daki çifte devrim'in [1789
Frans›z Siyasi Devrimi ve ‹ngiliz Sanayi Devrimi]
etkisi alt›ndayd›. Nitekim,1838'i Sanayi Devrimi'ni , 1839'u ise Frans›z Siyasi Devrimi'nin etkileri ›ﬂ›¤›nda de¤erlendirmek mümkün ve isabetli olacakt›r. Ondokuzuncu yüzy›lda Avrupa'n›n beﬂ büyükleri (düvel-i muazzama) aras›ndaki çeliﬂkiler ve ulusçuluk keskinleﬂtikçe toprak
kayb› artacakt›r.Topraklar›n kaybedilmesi di¤er
‹mparatorluklarda oldu¤u gibi, zaman içinde
travmatik etkiler ortaya ç›karacakt›r.
1908'i ve onun görünürdeki yüzü ‹ttihad Terakki'yi - fiili örgütsel yap› olarak de¤ilde zihniyetler
dünyas› aç›s›ndan- Genç Osmanl›lardan baﬂlatmak do¤ru olabilir.
Di¤er taraftan 1908'i tek baﬂ›na bir "olay" de¤il,
uluslararas›l›¤› içinde ele al›p de¤erlendirmek
daha isabetli bir yaklaﬂ›m olacakt›r. Örne¤in ‹.T.
Frans›z Siyasi Devrimi'nden ,oradaki masonik
örgütlenmelerden, ‹talya'n›n Carbionari örgütlenmesinden ve zaman içinde Rus,‹ran ve Meiji
Restorasyonu'ndan hem haberdard›lar, hem bu
"devrim"lerden etkilenmiﬂlerdi.
1908'e uzanan süreçte a-) Aﬂa¤› yukar› onalt›nc› yüzy›ldan sonra, içten içe çürüyen palamut
a¤ac› örne¤i Osmanl›'n›n iktisaden zay›flamaya
baﬂlamas›n› ve "düvel-i muazzama"n›n kendi
aralar›ndaki çeliﬂkilerin, ‹mparatorlu¤un hemen
her bölgesine, baﬂta M›s›r, Hicaz bölgesi ve ‹stanbul ile Bat› Anadolu olmak üzere yay›ld›¤›n›;
1873-1896 krizinden sonra iktisadiyat›n daha da
kötüleﬂti¤i/derinleﬂti¤i; kapitalizmin emperyalist
devletler aﬂamas›na geldi¤i ve devlet aras› çeliﬂkilerin emperyalist devler aras› çeliﬂkiye dönüﬂtü¤ünü; b-) uluslaﬂma ideolojisinin ‹mparatorlu¤u etkisi alt›na almakta gecikmedi¤ini ve bu etkinin fiiliyata dökülmesini (baﬂta Yunan Ayaklanmas› hat›rlanabilir); c-) kabaca 1839'dan bu yana "demokratikleﬂme" sürecinin kesintili ve sarsak ad›mlarla da olsa "geliﬂti¤i"ni göz ard› etmemeliyiz.
‹ﬂte 1908'in bu ba¤lam içinde, "burjuva devrimi"
olup olmad›¤› de¤erlendirilmelidir bana göre..
‹ttihat terakki daha kuruluﬂundan itibaren, burjuva devrimlerinde oldu¤u gibi, mevcut devleti "y›k›p" onun yerine "yeni bir devlet" kurmak; di¤er
bir anlat›m ile ittihat terakki'nin "sorun"u devlet ile
de¤il yöneticileri ile idi. Bunu hangi temelde ve
hangi yollarla gerçekleﬂtirece¤i hususunda kafas› berrak de¤ildi. "Üç tarz-› siyaset" bunun için
kaleme al›nm›ﬂt›. Keza, "Ayd›nlanma"dan etkilenmiﬂlerdi ama onu tam olarak alg›lad›klar› ya
da içselleﬂtirdiklerini ileri sürmek pek kolay de¤il.
Buna tipik bir örnek "esir-i aﬂk›n olduk ey didâr-›
hürriyet" diyen ﬂairdir. Dize hayli etkileyici olabilir; ne var ki bu tipik bir ayd›nlanmac› tavr› de¤ildir. Çünkü tipik bir ayd›nlanmac› "hürriyet"in bile
"esir"i olmay› düﬂünemez... Bu hürriyet aﬂk› ittihat terakki'yi geçici bir süre, ‹mparatorluktaki etniler aras›nda bir tür "koalisyon"a bile götürmüﬂtü. Kastamonu'dan Erzurum'a, Van'a kadar kartpostallarda dahi bu durumu gözlemek mümkündür. 1908'e kadar hareketin, eksik gedik de olsa
bir tür kozmopolitizme aç›k oldu¤u da kendi yaz›lar›ndan izlenebilir.
"‹ktidar" bir kez ele geçirildikten sonra iﬂler iyi gitmemeye baﬂlad›. Zaten zay›f olan koalisyonlar
bozuldu. Tek bir hizip (aﬂiret) "güc"ü ele geçirdi.
Bu "güç" de¤iﬂerek de olsa kendi zihniyet dünyas› içinde, varl›¤›n› sürdüre geldi. Arkas›ndan
1912-1913 Balkan Harbi ve hemen sonras›nda
Almanlar'›n yan›nda I. Cihan Harbi'ne girilmesi.
Sonuç, bilinen sonuçtur... 1923'e giden süreç..
Sonçlar› itibari ile de olsa 1908'i bir burjuva devrimi ﬂeklinde nitelemek pek mümkün görünmemektedir. Bir kere, bir "‹mparatorluk" içinde ve
formunda "burjuva devrimi" gerçekleﬂtirmek tan›m gere¤i mümkün de¤ildi. Ulusal para basma
otoritesini bile akl›na getirmemiﬂti. Hareketin
"demokratik" yönü üzerinde düﬂünmedi¤ini söy-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
aranacaksa 1923; 1908'de daha elveriﬂli bir konakt›r.
1923 süreklilik içinde kopuﬂtur. Hiç bir "devrim",
aniden ortaya ç›kmad›¤› gibi, yeni olanda eskileri
tümden ve ebediyen y›karak yerine geçmez, geçemez. Bu 1923'te de böyle olmuﬂtur. Örne¤in "modern"li¤i; (önce liberal, sonra devletçi) kapitalizmi
norm almas›, cumhuriyetçili¤i, laisite gibi alg›lay›ﬂlar› gösterge olarak al›nabilir. 1923, bir sac aya¤›
zihniyeti dünyas› üzerine kurulmuﬂtu ki bu sac
aya¤›n›n ayaklar›na yap›lan vurgu, zaman içinde
ton ve gölge farkl›l›klar› olsa da, mevcudiyetini sürdüregelmektedir.
65
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
lemek haks›zl›k say›labilir ama 1908 sonras› uygulamalar›n 1876'y› aﬂt›¤› her halde ileri sürülemez.
Abdülhamit'i aﬂal›m derken Abdülhamit ile k›yaslan›r hale gelmiﬂlerdi.
‹ktisat Dergisi: Tarih yaz›m› aç›s›ndan 1908'in
1923 ile süreklili¤i ve kopuﬂlar› nelerdir?
‹ﬂaya Üﬂür: Sosyalistler, Marksist model içinde,
"sosyalist devrim"e giden yolda, kendilerine bir
"burjuva devrimi" kona¤› ararlarken (Lenin'in bir
paragraf›n› tutamak yaparak) 1908'in iyi bir konak
olaca¤›n› düﬂünmüﬂlerdi. Bu düﬂünüﬂ, bugün de
yayg›nl›¤›n› sürdürmektedir, dünkü kadar olmasa
da.
Benim kanaatime göre, bir burjuva devrimi kona¤›
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
100. y›ldönümünde ikinci meﬂrutiyet,
çal›ﬂma yaﬂam› ve iﬂçi hareketleri üzerine
bir de¤erlendirme
Osmanl› ‹mparatorlu¤u'nda 1908 sonras›nda bir grev patlamas› yaﬂan›yordu...
Ahmet Makal*
66
100 y›l sonra geriye dönüp bak›ld›¤›nda,
1908’de yaﬂananlar nas›l nitelenmelidir? Söz
konusu olan bir devrim midir, yoksa bir darbe
mi? ‹kinci Meﬂrutiyet’in niteli¤i konusunda radikal biçimde birbirlerinden farkl›laﬂan görüﬂler,
hâlâ tart›ﬂ›lmaya devam edilmektedir. Ancak, niteleme hangi ﬂekilde yap›l›rsa yap›ls›n, hiç ﬂüphe yoktur ki, 1908 Osmanl›-Türk tarihinin en kritik dönüm noktalar›ndan biridir. Bu dönüm noktas› olma durumu, ‹kinci Meﬂrutiyet’te yaﬂananlar›n Osmanl›-Türk tarihinin daha sonraki dönemlerinde yaﬂananlar üzerindeki önemli etkileri itibariyledir ve tam da bu noktada Tunaya’n›n
‹kinci Meﬂrutiyet’i “Cumhuriyetin siyaset laboratuar›” olarak niteleyen sözleri hat›rlanmal›d›r.
‹kinci Meﬂrutiyet, çal›ﬂma iliﬂkileri aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da Osmanl›-Türk çal›ﬂma iliﬂkileri tarihinin en önemli dönüm noktalar›ndan biri ve bir
laboratuar olarak nitelenebilir. Tarihte bir olay›
önemli k›lan, Carr’›n ifadesiyle toplumsal etkileri
ve sonuçlar› ise; 1908’de gerçekleﬂen iﬂçi hareketleri ve bu hareketlerin iktisadi, siyasi ve hukuksal sonuçlar› bu tarihi bir dönüm noktas› olma mertebesine yükseltmektedir. Yaz›m›zda,
1908’in 100. y›ldönümünde, bundan bir yüzy›l
önce yaﬂananlar› gözden geçirerek, tarihsel anlamlar› ve süreklilikler-geçiﬂlilikler ba¤lam›nda
Cumhuriyet dönemine etkileri konusunda özlü
bir de¤erlendirmeye ulaﬂmay› amaçl›yoruz.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
1908 y›l›nda gerçekleﬂen iﬂçi hareketleri
* Prof. Dr., Ankara
Üniversitesi Siyasal
Bilgiler Fakültesi,
Çal›ﬂma Ekonomisi ve
Endüstri ‹liﬂkileri Bölümü
Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda iﬂçiler taraf›ndan
gerçekleﬂtirilen ilk grevin 1872 y›l›nda yap›ld›¤›
genel kabul görüyor. Bunu izleyen dönemlerde
de çeﬂitli grevler yap›lm›ﬂ. Bu grevler, daha çok
iﬂveren taraf›ndan ödenmeyen, hak edilmiﬂ ücret alacaklar›na iliﬂkin olarak gerçekleﬂiyor.1
1872-1908 tarihleri aras›nda saptanabilen az say›da grev varken, 1908 sonras›nda bir grev patlamas› yaﬂan›yor. Meﬂrutiyetin hemen arkas›ndan, 2-2.5 ayl›k bir sürede, birçok iﬂkolunda, on
binlerce iﬂçinin kat›ld›¤› grevler gerçekleﬂtiriliyor.
Bu kadar k›sa bir sürede gerçekleﬂtirilen grevler,
say›ca, daha önceki uzun y›llar toplam›n› defalarca aﬂmaktad›r.2 Saptanabilen grevlerin say›s›
zaman içerisinde art›ﬂ gösterirken, Karak›ﬂla,
1908 y›l›nda gerçekleﬂen 146 grev saptad›¤›n›
belirtmektedir. Ancak bunlar›n ço¤u, k›sa süreli
ve belki de iﬂ-b›rakma olarak de¤erlendirilmesi
daha do¤ru olan olaylard›r.3 ‹kinci Meﬂrutiyet’in
ilân›n› takibeden bu grevler, “‹lân-› Hürriyet”
grevleri olarak niteleniyorlar.
Bu grevlerin nedenleri, büyük ölçüde, 1908 öncesinde gerçekleﬂen grevlerle ortakt›r. Bunlar
da, öncekiler gibi, büyük ölçüde ücret konusuna
iliﬂkindir. Geçmiﬂ dönemlerde hak kazan›ld›¤›
halde ödenmeyen iﬂçi ücretlerinin ödenmesini
sa¤lamak amac› yan›nda, daha önceki dönemlerde fiyat art›ﬂlar› nedeniyle gerileyen sat›n alma güçlerindeki düﬂüﬂü, sa¤lanacak yeni ücret
art›ﬂlar›yla telafi etme düﬂüncesi de egemen olmuﬂtur. 1879-1896 y›llar›, Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlerin göreli olarak gerileme gösterdi¤i bir dönemdir.4 Bu nedenle, her ne kadar bu
grevlerin gerçekleﬂtiriliﬂ biçimleri dönemin koﬂullar›ndan da etkilenerek, siyasi olarak nitelendirilebilecek görünümler taﬂ›yorsa da, özünde ekonomik amaçl› olduklar› söylenebilir. 1908 grevleri, daha önceki dönemlerde gerçekleﬂtirilen
grevlere göre daha organize hareketler olarak
nitelendirilebilirlerse de, onlar gibi, büyük ölçüde
formel sendikal yap› d›ﬂ›nda gerçekleﬂtirilmiﬂlerdir. Bir iﬂçi s›n›f› bilinci yüklemenin pek de do¤ru
olmayaca¤› bu grev patlamas›, zaman içerisinde
iﬂçi sorunlar›n›n, büyük ölçüde de ücret konusuna iliﬂkin sorunlar›n çözülemeden birikmesine
ba¤l› olmakla birlikte, bu birikimi harekete geçiren ve grev biçiminde tezahür etmesine olanak
sa¤layan, kuﬂkusuz ‹kinci Meﬂrutiyet’in getirmiﬂ
oldu¤u göreli özgürlük ortam›d›r. Bir baﬂka deyiﬂle, “hürriyet, müsavat, uhuvvet, adalet” ilkelerinin vurguland›¤› bu ‹kinci Meﬂrutiyet ortam›nda, varolan sorunlar›n ifade edilmesi kolaylaﬂt›¤›
için, grevlerde bir t›rmanma yaﬂanm›ﬂt›r. “Köklü
de¤iﬂmeler yapmak isteyen her büyük siyasi hareket gibi, ‹kinci Meﬂrutiyet de, ani bir refah ihtiyac›n›n ifadesi olan büyük bir ümit ile baﬂlam›ﬂ”5,
“Meﬂrutiyet’in gelmesi, iﬂçilere de müreffeh bir
hayata kavuﬂmak konusunda büyük umutlar
vermiﬂtir.”6 “De¤iﬂen durumun gerçeklerine kar-
1908 iﬂçi hareketlerinin ekonomik, siyasal ve hukuksal sonuçlar› oldu. Ekonomik aç›dan bak›ld›¤›nda, grevler, baﬂta ücretler ve çal›ﬂma süreleri olmak üzere, ba¤›ml› çal›ﬂanlar›n çal›ﬂma koﬂullar› üzerinde önemli iyileﬂtirmeler yap›lmas›
sonucunu do¤urdu. Ücret, iﬂçilerin çal›ﬂma koﬂullar›n›n en önemlisi oldu¤una göre, 1908 y›l›nda gerçekleﬂen grevlerde yap›lan taleplerin büyük ölçüde bu konu üzerinde odaklanmas› do¤ald›r. Grevler sonucunda elde edilen kazan›mlar›n büyük bölümü de, ücretler üzerinde yo¤unlaﬂmaktad›r. Bu konudaki tüm çal›ﬂmalar, 1908
y›l›nda yap›lan grevler sonucunda, iﬂçilerin
önemli ücret art›ﬂlar› elde etti¤ini ortaya koymaktad›r. Hatta, ço¤u zaman, bu ücret art›ﬂlar›n›n
kolayl›kla elde edildi¤i, iﬂçilerin sadece talep
ederek, yüzde10 ila 25 aras›nda ücret art›ﬂlar›
sa¤lad›¤› belirtilmektedir.8
1839-1920 y›llar› aras›nda Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda ücretlerin geliﬂimini ‹ngiltere ile karﬂ›laﬂt›rmal› olarak inceleyen Boratav, Ökçün ve Pamuk; ‹kinci Meﬂrutiyet sonras› gözlenen ücret art›ﬂlar›n›n savaﬂ ve seferberlik nedeniyle eme¤in
k›tlaﬂmas› ile iﬂçi örgütlenmeleri ve grevlerin büyük bir s›çrama göstermesi biçiminde iki temel
nedeni oldu¤unu saptamaktad›rlar. Onlara göre,
“Bu etkenler nominal ücretlerin 1908 sonras›nda
yüzde 20 dolaylar›nda bir s›çrama daha göstermesine yol açm›ﬂt›r.”9 Boratav, baﬂka bir çal›ﬂmas›nda da nominal ücretlerdeki bu art›ﬂ›, fiyat
düzeyi ile irtibatland›rmaktad›r:
“Nominal ücretler, 1908-1913 y›llar› aras›nda
yüzde19 civar›nda artm›ﬂt›r. Fiyatlar bu y›llarda
göreli olarak istikrarl› oldu¤u için, bu art›ﬂ›n büyük ölçüde reel ücret art›ﬂ› olarak yorumlanmas›
do¤ru olur. Hürriyetin ilân›n› izleyen y›llarda sa¤lanan bu geliﬂmenin, h›zla patlak veren iﬂçi hareketleri ile yak›n ilgisi olmas› do¤ald›r.”10
1908 grevleri ile ücret art›ﬂlar› aras›ndaki bu iliﬂ-
1908 grevlerinin
ücretler üzerinde
olumlu etkileri
olmuﬂtur
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
grevlerin ücretler ile di¤er çal›ﬂma koﬂullar›
üzerindeki etkileri
ki, ‹mparatorlu¤un en önemli sanayi kentlerinden biri olan Selanik’e iliﬂkin daha somut bilgilerle do¤rulanabilir. 1850-1912 dönemi itibariyle bu
kentteki iﬂçilerin durumunu inceleyen Quataert,
1908 grevlerinin iﬂçiler aç›s›ndan ne tür ekonomik sonuçlar do¤urdu¤unu ayr›nt›l› olarak belirlemektedir:
“Temmuz 1908 Jön-Türk ‹htilali ve yeni anayasal
hükümet, Osmanl› iﬂçilerine yeni haklar ve özgürlükler vaad etti. Daha sonraki haftalar, daha
yüksek ücretler için yüzlerce grevle doluydu. Baﬂar›l› iﬂçi eylemleri, Osmanl› hükümeti taraf›ndan karﬂ› önlemler al›nmas›na yol açt›. ‹mparatorluktaki istisnas›z her iﬂçi kategorisi eylemlere
kat›ld›. Tekstil iﬂçileri, garsonlar, berberler, demiryolu iﬂçileri, eczac›lar, ma¤aza çal›ﬂanlar›,
yükleme-boﬂaltma iﬂçileri -liste uzay›p gitmektedir.- daha yüksek ücretler talep ettiler ve bunu elde ettiler. Olympos bira fabrikas›ndaki niteliksiz
iﬂçiler için ücret daha önce günlük 7-8 kuruﬂken,
grevlerden sonra önce 11, sonra 12 kuruﬂa yükseldi. 1909’da, iki haftal›k bir lokavttan sonra, Allatini un de¤irmenindeki iﬂçiler, önemli ücret art›ﬂlar› elde ettiler. Ücretler, 10-11 kuruﬂtan, yaklaﬂ›k 15 kuruﬂa yükseldi. 1913’te, Selanik’teki
ortalama kad›n iﬂçi ücretleri, 7 kuruﬂtan daha az
de¤ildi. Bu miktar, 1906’daki düzeyin iki kat›ndan daha fazlayd›.”11
Dönemin ‹zmir’deki ‹ngiliz konsolosu ise ‹ngiliz
Hükümetine 9 Eylül 1908 tarihinde gönderdi¤i
bir memorandumda, Selanik’teki bir ﬂirkette gerçekleﬂen greve iliﬂkin olarak, çok somut bilgiler
aktar›yor. Buna göre, ﬁark Demiryollar› ﬁirketinde greve giden iﬂçilerin, de¤iﬂik konulardaki talepleri yan›nda, yüzde 30-40 ücret art›ﬂ› ile di¤er
67
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
ﬂ› ilk uyan›ﬂ, iﬂçi grevleri biçiminde ortaya ç›kt›.
Kelimenin kendisi, daha önce Türkiye’de bilinmiyordu. Çal›ﬂan s›n›flar, ücretlerinden memnun
olduklar› için de¤il... Ücretlerinin yetersiz oldu¤unu gayet iyi biliyorlard›, ama ücret art›ﬂlar› için ya da ne kadar masum da olsa, her hangi bir ﬂey
için- eylemler ortaya koymak ve gösteriler düzenlemek, eski rejim alt›nda hayal edilemeyecek
ﬂeylerdi. K›ﬂk›rt›c› ayaklanmac›lar olarak nitelendirilebilirlerdi. Mamafih, Anayasa taraf›ndan ilân
edilen “özgürlük”ün gelmesiyle, çal›ﬂan s›n›flar,
koﬂullar›n› iyileﬂtirme haklar›n› ifade etmek f›rsat›n› kulland›lar.” 7
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
1908 grevlerinin
siyasi düzlemdeki
büyük etkisi,
kendisine karﬂ›
oluﬂan tepkiler
ba¤lam›nda
de¤erlendirilmelidir
68
ek ödemelerde art›ﬂ istekleri de bulunuyordu. 4
Eylül 1908 tarihinde gerçekleﬂtirilen anlaﬂmayla
ise grev sona eriyor ve günlük 14 kuruﬂa kadar
olan ücretlerde 3 kuruﬂ, günlük 15-24 kuruﬂ aras›ndaki ücretlerde 2 kuruﬂ ve günlük 24 kuruﬂun
üzerindeki ücretlerde 1 kuruﬂluk art›ﬂ getiriliyordu. Ayr›ca, pazar günleri ile Christmas ve Paskalya gibi dini günlerde yap›lacak çal›ﬂmalar için
yüzde 50 oran›nda zaml› ücret ödenmesi de kabul ediliyordu.12
1908 grevlerinin ücretler üzerindeki olumlu etkileri, sanayi yan›nda di¤er kesimlerde, örne¤in
madencilikte de gözlenmiﬂtir. Ere¤li Kömür Havzas›’nda yabanc› sermayeli Ere¤li ﬁirketi’nin iﬂçileri, 1908 sonras› 4 grev gerçekleﬂtirdiler. Bu
grevler sonucunda, ﬂirket taraf›ndan iﬂçi ücretlerine, ortalama yüzde 30 dolaylar›nda zam yap›ld›.13 Anadolu Demiryolu ﬁirketi’nde gerçekleﬂtirilen grevde de, iﬂçiler ücret art›ﬂ› taleplerinin bir
bölümünü elde ettiler.14 Sonuç olarak, 1908
grevlerinin, genel olarak, iﬂçi ücretleri üzerinde
olumlu, yükseltici etkiler yapt›¤› rahatl›kla söylenebilir.
1908 y›l›nda gerçekleﬂtirilen grevlerde, ücret art›ﬂlar›na ilave olarak, di¤er çal›ﬂma koﬂullar›n›n
iyileﬂtirilmesi yolunda talepler de öne sürülmüﬂtür.15 Örne¤in, yukar›da aktard›¤›m›z belgedeki
bilgilere göre ﬁark Demiryollar› ﬁirketi’nde gerçekleﬂtirilen grevde, ücret d›ﬂ›ndaki çal›ﬂma koﬂullar›na iliﬂkin olarak, ﬂu talepler ortaya konmuﬂtur: Daha k›sa çal›ﬂma süreleri, t›bbi hizmetlerin geliﬂtirilmesi, iﬂveren taraf›ndan hastal›k ve
ölüm yard›mlar› yap›lmas›. Grevleri sona erdiren
anlaﬂmada, bu koﬂullar üzerinde de uzlaﬂma
sa¤lanm›ﬂt›.16
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
grevlerin siyasal ve hukuksal sonuçlar›
‹kinci Meﬂrutiyet’ten sonra, 1908-1913 y›llar›
aras›nda 5 y›ll›k bir süre için çok partili bir rejimin
varl›¤›ndan söz edilebilir.17 Bu dönem içerisinde
farkl› görüﬂler taﬂ›yan çok say›da siyasal parti
kurulmuﬂtur. Bu çerçevede, ‹kinci Meﬂrutiyet
sonras› oluﬂan çok partili siyasal yaﬂam içerisinde, 1908 grevlerinin bu siyasal partiler üzerinde
de etkileri oldu¤u da gözlenmektedir.18 1908
grevleri bu anlamda, bir “sosyal sorun” ya da
farkl› bir biçimde ifade edecek olursak, bir “iﬂçi
sorunu” oldu¤una dikkatleri çekmiﬂtir. Bu siyasal
partilerden bir bölümünün programlar›nda, k›sa
da olsa iﬂçi sorunlar›na yer verilmiﬂtir.19 Ancak,
bunun büyük ölçüde sembolik düzeyde kald›¤›
söylenebilir.
1908 grevlerinin siyasi düzlemdeki büyük etkisi,
kendisine karﬂ› oluﬂan tepkiler ba¤lam›nda de¤erlendirilmelidir. Bu tepkiler, çal›ﬂma iliﬂkileri
alan›nda da, özellikle sendika kurmay› yasaklayarak, grevler konusunda s›n›rland›r›c› düzenlemeler yapan Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun ç›kar›lmas› biçiminde tezahür etmiﬂtir. Ancak, bu tepkilerin tümünü, genellikle yap›ld›¤› gibi, sadece iﬂçi
hareketlerine yönelik tepkiler olarak de¤erlendirmek eksik kalacakt›r. Bu tepkilerin ve getirdi¤i
önlemlerin, iﬂçi hareketleri de içinde bulunmak
üzere, daha genel bir tepki oldu¤u belirtilmelidir.
Kapani, bu koﬂullar› ﬂöyle ifade etmektedir:
“‹kinci Meﬂrutiyet’in ilân› ile 31 Mart Olay› aras›ndaki k›sa süre içinde, baﬂ›boﬂ, s›n›rs›z ve dizginsiz bir hürriyet havas›n›n esti¤i, devlet otoritesini
temelinden sarsan bu anarﬂik havan›n iktidarda
bulunan adamlar› ürkütmüﬂ ve onlar› sert tedbirler akma¤a zorlam›ﬂ oldu¤u ileri sürülebilir. Bir
bak›ma bu aﬂ›r›, sorumsuz, bilinçsiz davran›ﬂlar
ve taﬂk›nl›klar içinde ‘hürriyetin yine hürriyet taraf›ndan y›k›ld›¤›’ do¤rudur. Öte yandan, gerçeklerin tam pay›n› vermek için ﬂunu da söylemek gerekir ki, sürekli iç çalkant›lar, d›ﬂ bask›lar
ve hemen aral›ks›z devam eden savaﬂlar, liberal
bir düzenin yerleﬂmesi ve geliﬂmesi için pek elveriﬂli bir ortam say›lamazd›.”20 Tanör de, ‹kinci
Meﬂrutiyet sonras› ortaya ç›kan geliﬂmelerde iﬂçi hareketlerinin rolüne de¤inmektedir:
“...Esen özgürlük rüzgar›yla ortaya ç›kan kad›n
hareketleri ve iﬂçi grevleri, bunlara al›ﬂ›k olmayan kamuoyunu tedirgin ediyordu. Devlet otoritesinin sa¤lanamam›ﬂ olmas› da, baz›lar›nca
Meﬂrutiyet aleyhine bir puand›. Bu aç›dan bir iktidar boﬂlu¤undan da söz edilebilirdi.”21 Quataert’e göre de, “bazan ﬂiddetin de oldu¤u bu grevler, rejimi gerçekten korkuttu.”22 Karak›ﬂla da, bu
grevlerin birkaç›nda kan döküldü¤ünü ifade ediyor.23
Kuﬂkusuz geliﬂmeler, kamu düzenini sa¤lama
gibi bir amaç yan›nda, iktidara hâkim olan hareket ve ideolojisi aç›s›ndan da de¤erlendirilmelidir: “‹ttihat ve Terakki baﬂlang›çta istibdat dönemine karﬂ› devrimi pekiﬂtirme ve kitleleri kazanma özlemiyle grevleri hoﬂgörüyle karﬂ›lar bir tav›r alm›ﬂsa da, grevlerin giderek 1908 devrimi
kadrolar›n›n ideolojik do¤rultular›na ters düﬂmesi ‹ttihatç›lar› tutum de¤iﬂtirmeye sevketmiﬂ(ti).”24
Akﬂin, ‹ttihat Terakki’nin, 1907 Kongresi bildirgesinde, hitap edilen s›n›f ve zümreler s›ralan›rken
iﬂçilerin ›srarla ihmale u¤ramas›n›, Hürriyetin ilân›ndan sonra iﬂçi grevlerine karﬂ› tak›n›lan olumsuz tavr›, burjuva olmad›klar› halde bat›dan etkilenen bir burjuva ideolojisine sahip olan ‹ttihat ve
Terakki’nin bu ideolojisine uygun bulmaktad›r.25
Evet, 1908’i tümüyle s›n›fsal bir öze ba¤lamak
mümkün görünmüyorsa da, s›n›fsal bir veçhesi
oldu¤unda da kuﬂku yoktur ve yaﬂananlar bu
osmanl›’dan cumhuriyete tatil-i eﬂgal kanunu
Tatil-i Eﬂgal Kanunu, Türkiye çal›ﬂma iliﬂkileri tarihinde, toplu iﬂ iliﬂkileri konusunda dolays›z bir
biçimde düzenlemeler yapan ilk kanundur. Ancak, yasan›n önemi, sadece ilk oluﬂundan kaynaklanmamaktad›r. Yasa, bunun yan› s›ra, içeri¤i itibariyle de, çal›ﬂma iliﬂkilerinin o tarihe kadar
düzenlenmeyen temel konular›na iliﬂkin önemli
düzenlemeler getirmiﬂtir. Bunlar aras›nda, “sendikalar”, iﬂ uyuﬂmazl›klar› konusunda bir “uzlaﬂma” süreci ile “grev” bulunmaktad›r. Bu temel
düzenlemelerin bir bölümünün, Cumhuriyet dönemine de sarkarak, 1936 y›l›nda ç›kar›lan 3008
say›l› ‹ﬂ Kanunu’na kadar yürürlükte kalmas› da,
uygulama aç›s›ndan yasan›n önemini art›rmaktad›r.30 Bunlar›n d›ﬂ›nda, Tatil-i Eﬂgal Kanunu,
getirdi¤i düzenlemelerin Türk sosyal politika literatüründe yaratt›¤› tart›ﬂmalar nedeniyle de özel
bir önem kazanmaktad›r. Türk çal›ﬂma iliﬂkileri
tarihinde, üzerinde bu kadar çok anlaﬂmazl›¤›n
ve tart›ﬂman›n oldu¤u bir baﬂka yasan›n mevcut
olmad›¤› söylenebilir. Bu nedenlerle, yasan›n
ayr›nt›l› bir biçimde de¤erlendirilmesi ve tart›ﬂmal› noktalar›n aç›kl›¤a kavuﬂturulmas› önem
taﬂ›maktad›r.
Yasaya ismini de veren “Tatil-i Eﬂgal” kavram›;
iﬂin b›rak›lmas›, terkedilmesi anlam›na gelmektedir. Bu kavram›, günümüzün terimleriyle “grev”
olarak nitelendirebiliriz.31 Kanunun temel düzenlemelerini, “kapsam”, “iﬂçi örgütlenmeleri ve
sendikalar”, “iﬂ uyuﬂmazl›klar›n›n çözümü” ile
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
“grev”e iliﬂkin düzenlemeleri aç›s›ndan de¤erlendirmek yararl› olacakt›r:
Kapsam aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, Tatil-i
Eﬂgal Kanunu tüm ba¤›ml› çal›ﬂanlar› kapsam›na almamakta, yasa kapsam›na “umuma müteallik bir hizmet ile mükellef bulunan her nevi müessesat ile müstahdemin ve amele” yani “kamuya yönelik hizmet veren kuruluﬂlarda çal›ﬂanlar”
girmektedir. Kamuya yönelik hizmet veren bu
kuruluﬂlara örnek olarak, yasan›n 1. maddesinde, “demiryolu, tramvay, liman, genel ayd›nlatma kuruluﬂlar›” gösterilmektedir. Yasan›n ayn›
maddesindeki “gibi” sözcü¤ü, ayn› özellikleri taﬂ›yan benzeri kuruluﬂlarda çal›ﬂanlar›n da Tatil-i
Eﬂgal Kanunu kapsam›nda olaca¤›n› göstermektedir. Dönem itibariyle, Tatil-i Eﬂgal Kanunu
kapsam›na giren bu kuruluﬂlar›n ortak özellikleri
aras›nda, çok say›da iﬂçi çal›ﬂt›r›yor olmalar› ve
sermaye paylar›n›n daha çok yabanc› iﬂverenlere ait olmas› bulunmaktad›r.
‹ﬂçi örgütlenmeleri ve sendikalar aç›s›ndan de¤erlendirildi¤inde, Tatil-i Eﬂgal Kanunu kendi
kapsam›na giren kuruluﬂlarda sendika kurulmas›n› yasaklarken, bu kuruluﬂlarda sendika kuran
kiﬂiler aç›s›ndan cezai düzenlemeler de getirilmektedir. Yasa, yay›nland›¤› tarihten önce, bu
kuruluﬂlarda amele ve müstahdem ile sermayedarlar taraf›ndan kurulan sendikalar›n da, yasan›n yürürlü¤e girmesi ile ortadan kalkaca¤› hükmünü getirmektedir. Böylece, iﬂçi ve iﬂverenlerin
formel bir biçimde sendikalar kurmas› yasaklanm›ﬂ olmaktad›r. Her ne kadar bu yasaklama, yasan›n kapsam›na giren kuruluﬂlarla s›n›rl›ysa da,
dönem itibariyle bu kuruluﬂlar›n gerek say›ca,
gerek çal›ﬂt›rd›klar› iﬂçi say›s› aç›lar›ndan taﬂ›d›¤› a¤›rl›k, bu yasa¤›n önem derecesini de yükseltmektedir.
Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun en ilginç ve yoruma
muhtaç düzenlemeleri ise iﬂ uyuﬂmazl›klar›n›n
çözümü ve grev konusundad›r. ‹ﬂ uyuﬂmazl›klar›n›n “bar›ﬂç› çözüm yollar›ndan biri olan uzlaﬂt›rma kurumu, ilk kez 1909 tarihli Tatil-i Eﬂgal Kanunu ile düzenlenmiﬂtir.” 32 Bu uzlaﬂt›rma sürecinin
ayr›nt›lar›, uyulmas› gerekli koﬂullar ve taraflar
aç›s›ndan getirilen yapt›r›mlar, yasan›n de¤iﬂik
maddelerinde düzenlenmiﬂtir. Yasa, kapsama giren kuruluﬂlarda iﬂçilerle iﬂverenler aras›nda ç›kan iﬂ uyuﬂmazl›klar›n›n, getirdi¤i mekanizmalarla çözülmesini öngörmektedir. ‹ﬂçileri ve iﬂverenleri temsil yetkisine haiz vekillere Ticaret ve Naf›a Nezaretinin atayaca¤› bir memurun da eklenmesiyle oluﬂacak bir kurul, görüﬂmeler yolu ile iﬂ
uyuﬂmazl›klar›n› ortadan kald›rmaya çal›ﬂacakt›r.
Görüﬂmeler sonucunda, uyuﬂmazl›¤a neden
olan sorunlar›n çözümü üzerinde bir oy birli¤ine
Tatil-i Eﬂgal
Kanunu’nun
en ilginç ve
yoruma muhtaç
düzenlemeleri
iﬂ uyuﬂmazl›klar›n›n
çözümü ve grev
konusundad›r
69
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
durumu aç›kça ortaya koymaktad›r.26
Böyle bir ortamda, 1908 iﬂçi grevleri; önce fiili,
sonra da özellikle yasal alanda bir dizi oluﬂuma
yol açm›ﬂt›r. Fiili olarak, “...Art›k grevler zab›ta ve
asker gücüyle bast›r›l›yor, elebaﬂ› ve teﬂvikçiler
yakalan›yordu. Bu yüzden çat›ﬂmalar ç›k›yor,
baz› iﬂyerleri y›k›l›yordu.”27 Bunu takiben ise bu
grev hareketlerine tepki olarak, bu hareketleri ortadan kald›rmaya yönelik yasalaﬂt›rma çal›ﬂmalar› ortaya ç›km›ﬂt›r. Bu çerçevede, önce 8 Ekim
1908’de “Tatil-i Eﬂgal Cemiyetleri Hakk›nda Kanun-› Muvakkat” ad›n› taﬂ›yan geçici yasa, daha
sonra 27 Temmuz 1909 tarihinde ise “Tatil-i Eﬂgal Kanunu” ç›kar›lm›ﬂt›r.28 ‹ﬂçiler, bu yasalaﬂt›rmaya karﬂ› tepki de göstermiﬂlerdir. Örne¤in,
Meclis-i Mebusan’›n gündemine al›nan Tatil-i
Eﬂgal Kanun tasar›s›n› protesto etmek için, Selanik’te, 23 iﬂçi örgütünün biraraya gelerek düzenledi¤i bir miting yap›lm›ﬂt›r.29 1908 y›l›nda yo¤un olarak gerçekleﬂtirilen iﬂçi eylemlerini zay›flatmak ve ortadan kald›rmak amac›yla ç›kar›lan
Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun yorumlanmas›nda, bu
amaç unsuru çok önemlidir ve bunu dikkate almadan yap›lacak yorumlar sa¤l›kl› olmayacakt›r.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
70
Tatil-i Eﬂgal
Kanunu, biçimsel
bir grev özgürlü¤ü
getirmiﬂ, ama bu
özgürlü¤ün
fiili kullan›m›n›
zorlaﬂt›ran ya da
engelleyen
tüm düzenlemeler
de, gene ayn› yasa
taraf›ndan
yap›lm›ﬂt›r
var›l›r ise uyuﬂmazl›k ortadan kalkacakt›r. Ancak
taraflar anlaﬂamazlar ise, o andan itibaren iﬂçi taraf› terk-i hizmette (yani iﬂi b›rakmada) muhtar
(yani özgür) olmaktad›r. Günümüzün terimleriyle
düﬂünecek olursak, uyuﬂmazl›klar›n bar›ﬂç› yollarla çözümü amac›yla yap›lan uzlaﬂt›rma toplant›lar›nda bir anlaﬂma sa¤lanamamas› durumunda, iﬂçiler greve gitme özgürlü¤üne sahip oluyorlar. Yasa ile grev özgürlü¤üne s›n›rlamalar ve
cezai yapt›r›mlar da getirilmekte, çal›ﬂma özgürlü¤ünü ortadan kald›rmaya yönelik her türlü hareket ve gösteri yasaklan›rken, çal›ﬂmak isteyen iﬂçilere yönelik korkutma, cebir, ﬂiddet kullanma gibi, greve zorlama suçu niteli¤indeki eylemler cezaya tabi k›l›nmaktad›r. Bu s›n›rlamalar, grevi yasaklama do¤rultusunda düzenlemeler olmay›p,
bugünkü anlam› ile “çal›ﬂma hürriyetine karﬂ›
suç” kategorisine girmekte ve “çal›ﬂmak isteyen
bir kimseyi iﬂi b›rakmaya zorlamak, suç say›larak
cezaland›r›lmaktad›r”.33 Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun,
hukuken tan›d›¤› grev özgürlü¤ünü uygulamada
tümüyle ortadan kald›rabilecek bir baﬂka s›n›rlamaya göre ise genel hizmetlerde istikrar› sa¤lamak için, gerekli oldu¤u takdirde kamu güçlerinin
kullan›laca¤›, savaﬂ veya savaﬂ tehlikesi durumlar›nda hükümetin iﬂçi taleplerini incelemeyi ertelemesi veya tamamen vazgeçmesinin mümkün
oldu¤u konusu düzenlenmektedir. Yasan›n bu
düzenlemeleri, dönemin kendine özgü koﬂullar›
içinde de¤erlendirilmelidir. Demokratik bir yap›n›n
ö¤elerinin bulunmad›¤›, çal›ﬂma iliﬂkilerinin taraflar›n›n örgütlenmelerine dahi izin verilmedi¤i koﬂullarda, hiç bir kesin ölçüt içermeyen ve her hangi bir merci nezdinde itiraz edilmesi mümkün olmayan bu gibi kararlarla, grev özgürlü¤ünün sa¤lanamayaca¤› aﬂikârd›r.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
tatil-i eﬂgal kanunu’na iliﬂkin bir
de¤erlendirme
Tatil-i Eﬂgal Kanunu, Türkiye çal›ﬂma iliﬂkileri tarihinin belki de en çok tart›ﬂ›lan hukuksal düzenlemesidir.34 Yasan›n sendikal örgütlenme konusunda getirdi¤i aç›k yasaklama ile uzlaﬂt›rma sürecine iliﬂkin düzenlemeleri konusunda bir tart›ﬂmaya mahal olmamakla birlikte, grev konusundaki düzenlemeleri konusunda, uzun y›llar süren
ciddi görüﬂ farkl›l›klar› ortaya ç›km›ﬂt›r. Buna göre baz› araﬂt›rmac›lar, Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun
grevleri yasaklad›¤›n› savunmaktad›rlar. Örne¤in Saymen’e göre, Kanun, kapsam›na giren
“müesseselerde grev yasa¤›n› 1909 y›l›nda vazetmiﬂtir.”35 Talas ise daha esnek bir ifade kullanmaktad›r: “yasa, bir tür eylemsel grev yasa¤›
getiriyordu.”36 Buna karﬂ›l›k, yasan›n bir grev özgürlü¤ü rejimi getirdi¤ini savunan araﬂt›rmac›lar
da bulunmaktad›r. Örne¤in, O¤uzman’a göre,
“Kanun dikkatlice gözden geçirildi¤i takdirde
grev yap›lmas›n› de¤il, greve icbar› cezaland›rd›¤› görülmektedir.”37 Kan›m›zca, Türk sosyal
politika literatüründe bu konuda süren uzun tart›ﬂmalar sonucunda durum netleﬂmiﬂtir ve Gülmez’in ifadesiyle, “1909 Tatil-i Eﬂgal Yasas›, düzenledi¤i yal›n uzlaﬂma sürecinin baﬂar›s›z kalmas› durumunda iﬂçilerin iﬂi b›rakabileceklerini
aç›kça kabul ederek, grev rejimi aç›s›ndan 1936
‹ﬂ Yasas›’n›n ç›kar›lmas›na de¤in süren ‘grev
özgürlü¤ü dönemini’ açm›ﬂt›r.”38 Ancak, özellikle
sosyal politika alan›n›n d›ﬂ›ndan ve tarihçiler taraf›ndan yap›lan de¤erlendirmelerde, yasan›n
grevleri yasaklad›¤› düﬂüncesi hâlâ varl›¤›n› sürdürebilmektedir.39
Kan›m›zca, Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun sa¤l›kl› bir
de¤erlendirmesi, ancak yasan›n ç›kar›l›ﬂ amac›,
de¤iﬂik düzenlemeleri aras›ndaki içsel ba¤lant›lar, de¤iﬂik konulardaki hükümlerinin Osmanl›
‹mparatorlu¤u’nun o dönemdeki koﬂullar›nda uygulanma olas›l›¤› ile yasa uygulamas›n›n ortaya
ç›kard›¤› sonuçlar göz önünde tutularak yap›labilir. Yasan›n ç›kar›l›ﬂ amac›, ﬂüphe yoktur ki,
1908 y›l›nda yo¤un bir biçimde gerçekleﬂen
grevlerin engellenmesidir. Tatil-i Eﬂgal Kanunu,
bunun hukuki arac› olarak ortaya ç›kmaktad›r.
Yasa, bu amac›na, kan›m›zca iki biçimde ulaﬂacakt›r: Her ﬂeyden önce, baﬂar›l› iﬂçi hareketlerinin organize edilebilmesi için gerekli formel örgütlenmeyi yasaklayarak. Gülmez’in de belirtti¤i
gibi, “...grevin özünde ‘toplu’ nitelikli bir eylem biçimi oldu¤u, tüm gücünü bu özelli¤inden ald›¤›
gözönüne al›n›rsa, 1909 yasas›nca yasaklanmayan grevin, sendika hakk›n›n kesinlikle yasaklanm›ﬂ olmas› dolay›s›yla, daha baﬂ›nda etkisizli¤e ve baﬂar›s›zl›¤a mahkûm edilmiﬂ oldu¤u kendili¤inden anlaﬂ›l›r.”40 ‹kinci olarak ise iﬂçi
hareketlerinin önüne, geçilmesi zorunlu hukuksal süreçler getirerek. Bu hukuksal süreçlerin
yasaklanan sendikal örgütlenmeler d›ﬂ›nda gerçekleﬂtirilmeleri zorunlulu¤u, uygulamadaki baﬂar› ﬂans›n› azaltacakt›r. Buna ilave olarak, dönemin kendine özgü koﬂullar› da, bu sürecin iﬂlemesini zorlaﬂt›racakt›r. Yasan›n ç›kar›ld›¤›
1909 tarihi itibariyle, uzlaﬂt›rmaya iliﬂkin hükümlerinin özgür bir biçimde iﬂleyebilece¤ini düﬂünmek, kan›m›zca mümkün de¤ildir. Örgütsel özgürlükler ve haklardan önce, kiﬂisel özgürlüklerin ve haklar›n dahi, gerek yasal tan›nma, gerekse fiili durum itibariyle iﬂlerli¤e kavuﬂmas›n›n çok
zor oldu¤u dönemlerde; iﬂçilerin aralar›nda temsilciler seçip, bakanl›¤a dilekçe vererek uzlaﬂt›rma sürecini baﬂlatmalar› ve yürütmelerinin kolay
oldu¤u düﬂünülemez. Bu koﬂullar›, grev özgürlü¤ünün kullan›m›n› son derecede zorlaﬂt›ran hukuki ve fiili süreçler olarak de¤erlendirmek daha
ikinci meﬂrutiyet’ten cumhuriyet’e kalan
1908, siyaset alan›nda oldu¤u gibi, çal›ﬂma iliﬂkileri alan›nda da önemli bir dönüm noktas›d›r.
Çal›ﬂma yaﬂam›na iliﬂkin baz› sorunlar, rüﬂeym
halinde de olsa bu dönemde ortaya ç›km›ﬂ, mücadelelere konu olmuﬂ, nihayetinde hukuki-fiili
önlemlerle bast›r›lmalar› yoluna gidilmiﬂtir. ‹kinci
Meﬂrutiyet dönemi, bu anlamda, sorunlar›n içinde yaﬂand›¤› ve gelece¤e yönelik derslerin ç›kart›ld›¤› bir laboratuar olarak nitelenebilir. Os-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
manl›-Türk tarihinin ilk yo¤un grev hareketlerinin
gerçekleﬂti¤i bu dönem, iﬂçiler aç›s›ndan bak›ld›¤›nda, örgütlenme ve iﬂçi hareketlerinin çal›ﬂma koﬂullar› üzerindeki olumlu etkilerinin bizzat
yaﬂanarak gözlendi¤i bir dönemdir. Bunu, dönemin özel koﬂullar›nda bir anlamda el yordam›yla
da olsa, s›n›fsal bilince varmasa da; sorunlar›n
ve çözüm yollar›n›n gözlenmesi anlam›nda bir
s›n›f fark›ndal›¤›n›n oluﬂmas› olarak nitelendirebiliriz. Yönetim aç›s›ndan bak›ld›¤›nda da sorun,
gözleme ve fark›na varma ba¤lamlar›nda hiç de
farkl› de¤ildir. Dönem, yönetim taraf›ndan “sosyal sorun”un de¤iﬂik boyutlar›yla aç›k biçimde
gözlendi¤i, buna karﬂ›l›k içerik itibariyle sorunun
hafifletilmesi do¤rultusunda önlemlere yönelmek
yerine, sorunun bast›r›lmaya ve tezahür yollar›n›n engellenmeye çal›ﬂ›ld›¤› bir dönem olarak
belirginleﬂiyor. Çal›ﬂma iliﬂkilerinin de¤iﬂik ve
önemli kurumlar›na de¤gin hukuksal düzenlemeler ilk defa yap›l›rken; bir taraftan bu tezahürün en önemli arac› olarak iﬂçi örgütlenmeleri yasaklanmakta, di¤er taraftan da iﬂçi hareketleri ince ve dolambaçl› hukuksal düzenlemelerle engellenmeye çal›ﬂ›lmaktad›r. Gözden kaç›r›lmamas› gereken bir nokta, bu tür yasaklay›c› önlemlerin sadece iﬂçilere de¤il, tüm toplumsal kesimlere de yönelmesi ve Cemiyetler Kanunu,
Matbuat Kanunu gibi düzenlemelerle hem di¤er
kesimlerin örgütlenmeleri, hem de bas›n özgürlü¤ü aç›s›ndan özgürlükleri s›n›rland›r›c› hükümler getirilmesidir. Kan›m›zca, erken cumhuriyet
döneminde özgürlükleri s›n›rland›r›c› hukuksal
düzenlemeler ve uygulamalar yap›l›rken, yöneticiler bizzat yaﬂad›klar› ‹kinci Meﬂrutiyet döneminin zihinsel çerçevesinden ve deneyiminden büyük ölçüde etkilenmiﬂ olmal›d›rlar. Tek parti yönetiminin bas›na, derneklere karﬂ› tavr›, ‹kinci
Meﬂrutiyet sonras›ndakilerle büyük bir benzerlik
ve süreklilik içerisinde görünüyor. Cumhuriyet
yöneticilerinin çal›ﬂma yaﬂam›na ve iﬂçilere yaklaﬂ›mlar›nda da bizzat deneyimledikleri bu sürecin etkileri gözleniyor. ‹ﬂçi hareketine karﬂ› duyulan ve paranoya düzeyine varan kuﬂkuda, bat›
ülkelerinin endüstrileﬂme deneyimleri s›ras›nda
yaﬂanan kanl› s›n›f mücadeleleri kadar, 1908’de
yaﬂanan grev hareketleri de etkili olmuﬂ olmal›d›r. Di¤er taraftan, kapsam›na giren kuruluﬂlarda
sendikal örgütlenmeyi yasaklayan; grevi ise hukuksal olarak serbest b›rakmakla birlikte, gerçekleﬂmesini o dönemde sa¤lanabilmesi çok
güç koﬂullara ba¤layarak engellemeye yönelen
1909 tarihli Tatil-i Eﬂgal Kanunu Cumhuriyet döneminde de yürürlükte kalmaya devam etmektedir. 1936 tarihli ‹ﬂ Kanunu, Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun grevleri engellemeye yönelik ince düzenlemelerine dahi ihtiyaç duymayacak, “grev ve lo-
‹ﬂçi hareketine
karﬂ› duyulan
kuﬂkuda, bat›
ülkelerinin
endüstrileﬂme
deneyimleri
s›ras›nda yaﬂanan
kanl› s›n›f mücadeleleri kadar,
1908’de yaﬂanan
grev hareketleri de
etkili olmuﬂ
olmal›d›r
71
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
do¤ru olacakt›r. Tüm bu de¤erlendirmeler bir
arada ele al›nd›¤›nda, 1909 tarihli Tatil-i Eﬂgal
Kanunu’nun, biçimsel bir grev özgürlü¤ü getirdi¤i, ama bu özgürlü¤ün fiili kullan›m›n› zorlaﬂt›ran
ya da engelleyen tüm düzenlemelerin de, gene
ayn› yasa taraf›ndan yap›ld›¤› belirtilmelidir. Ersoy’un ﬂu yorumu, Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun de¤erlendirilmesi aç›s›ndan anlaml›d›r:
“...sendika kurmay› yasaklamalar› ve o zamanki
teﬂebbüslerin büyük ço¤unlu¤unu ve en çok iﬂçi
çal›ﬂt›ran›n› teﬂkil eden kamu hizmetlerinde grev
yap›lmas›n› kay›tlara tabi tutmalar› dolay›s›yla
fiilen grevleri s›n›rlay›c› mahiyettedirler. Ancak
Cumhuriyetten sonra 1936 tarihli ve 3008 say›l›
‹ﬂ Kanunu’nun grevi kendi uygulama alan›nda
yasaklamas›na kadar, fiilen olmasa bile hukuken
grev hürriyeti rejimi söz konusu olmuﬂtur.”41
Yasa uygulamas› de¤erlendirildi¤inde ise Cumhuriyet dönemine de sarkarak, grev konusundaki düzenlemeleri itibariyle 1936 tarihli ve 3008 say›l› ‹ﬂ Kanunu’na kadar uzun süre yürürlükte kalan Tatil-i Eﬂgal Kanunu sonras›nda, grev hareketleri olumsuz yönde etkilenmiﬂtir.42 O halde yasan›n ç›kar›l›ﬂ amac›na ulaﬂt›¤›, grevlerin ortadan kald›r›lmas›na katk›da bulundu¤u ve bu konuda genel bir mutabakat oldu¤u söylenmelidir.
Ürünü oldu¤u ‹kinci Meﬂrutiyet rejiminin kendine
özgü koﬂullar›n›n etkisini taﬂ›yan Tatil-i Eﬂgal
Kanunu, yapt›¤› düzenlemelerle Türkiye çal›ﬂma
iliﬂkileri tarihinde önemli bir yer alm›ﬂt›r. Sendikalar›n yasaklanmas› gibi çal›ﬂma iliﬂkileri aç›s›ndan s›n›rlay›c› düzenlemelerine karﬂ›l›k; hukuksal olarak iﬂ uyuﬂmazl›klar›n bar›ﬂç› yollarla
çözümü mekanizmalar›n› ilk defa getirmiﬂ olmas›, fiilen olmasa bile hukuken grev özgürlü¤ü
olarak de¤erlendirilebilecek bir rejimi kabul etmiﬂ
olmas› yasan›n dönemi itibariyle olumlu olarak
de¤erlendirilebilecek özellikleri aras›ndad›r.
“Sermaye-emek iliﬂkilerini yok sayan istibdat döneminin yasaklamalar›n›n aksine bu kanun, s›n›f
mücadelesi gerçe¤ini gözledikten sonra, sorunu
sermaye lehine k›s›tlamalarla çözmeye çal›ﬂan
modern, yani kapitalistçe, bir düzenleme say›lmal›d›r.”43
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
72
kavt yasakt›r” ﬂeklindeki aç›k düzenlemesiyle
1963 y›l›na kadar sürecek bir grev-lokavt yasa¤›
rejimi getirecek; “s›n›f esas›na ve ad›na dayanan” örgütlenmeleri yasaklayan 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu, ‹ﬂ Kanunu ile birlikte tek parti
dönemindeki uygulamalar›n hukuki temelini
oluﬂturacakt›r.44 Kuﬂkusuzdur ki, siyaset alan›nda oldu¤u gibi, çal›ﬂma iliﬂkileri alan›nda da,
‹kinci Meﬂrutiyet’i anlamak, ayn› zamanda Cumhuriyet’i daha iyi anlamak demektir!..
dipnotlar
1 1908 öncesi dönemdeki grevler konusunda bak›n›z, Makal, 1997,
s.255-261.
2 1908 grevlerinin dökümü için bak›n›z, Onur, 1977, s. 282-283. Daha
geniﬂ ve yeni bir döküm için bak›n›z, Gülmez, 1996, ss. 176-177.
3 Karak›ﬂla, 2008, s. 23.
4 Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984, s. 69.
5 Tunaya, 1959, s. 53.
6 Akﬂin, 1980, s. 97.
7 Issawi, 1980, s. 50.
8 Quataert, 1993, s. 28.
9 Boratav; Ökçün; Pamuk, 1984, s. 70.
10 Boratav, 2003, s. 34.
11 Quataert, 1995, s. 72.
12 Issawi, 1980, ss. 51-52. ‹ﬂçi taleplerinin, grevci iﬂçilerin etnik ve dinsel
kökenlerini de yans›t›yor olmas› dikkat çekicidir. Ayn› döneme ve
ayn› sorunlara iliﬂkin olarak, Fransa’n›n Selanik konsolosunun
hükümetine gönderdi¤i iki rapor için bak›n›z, Güzel, 1983, ss. 46-49.
13 Quataert, 1987, s. 63.
14 Quataert, 1987, ss. 75-82.
15 Bak›n›z, Gülmez, 1996, ss. 176-177.
16 Issawi, 1980, ss. 51-52.
17 Tunaya, 1984, s. 12.
18 Akkaya, 1992, s. 62.
19 De¤iﬂik siyasal partilerin programlar› için bak›n›z, Tunaya, 1984, ss.
131-355. Parti programlar›ndaki çal›ﬂma hayat›na iliﬂkin görüﬂler için
bak›n›z, Akkaya, 1992; Gülmez, 1991, ss. 174-177. Parti programlar›n›n “grev” aç›s›ndan de¤erlendirilmesi için bak›n›z, Sülker, 1976,
ss. 46-50.
20 Kapani, 1993, s. 107.
21 Tanör, 1992, s. 150. Meﬂrutiyet sonras› geliﬂen kad›n hareketleri
konusunda bak›n›z, Akﬂin, 1980, ss. 93-96.
22 Quataert, 1993, s. 28.
23 Karak›ﬂla, 2008, s. 23.
24 Onur, 1977, s. 277. ‹ttihat Terakki’nin 1908 Ekiminde kabul etti¤i siyasi
program›nda, iﬂçi sorunlar›na iliﬂkin olarak yap›lan de¤erlendirmeler
için bak›n›z, Onur, 1977, ss. 293-295.
25 Akﬂin, 1980, s. 79. Berkes de, bu ideolojiyi ﬂöyle de¤erlendirmektedir:
“‹ttihat ve Terakki’nin toplumsal temeli de tüm biçimini bulamad›; bu,
uzun süre bir oluﬂum halinde kald›. ‹lk önce, “halk” terimiyle bu
temelsizlik kapat›lmaya çal›ﬂ›ld›. Ancak daha sonra bu belirsiz terimin içindeki ögeler, özellikle köylü, esnaf, memur ve bir özlem olarak
burjuvazi, aristokrasi gibi, s›n›f unsurlar›na dayanma fikri yavaﬂ
yavaﬂ belirmeye baﬂlad›. O aﬂamaya gelinceye dek, her ﬂey vatan,
özgürlük (hürriyet), eﬂitlik (müsavat) ve kardeﬂlik (uhuvvet), terakki
(ilerleme) ve birlik (ittihat) sözcüklerinin büyüsü alt›nda yürüyordu...
...koca bir ‹mparatorluktaki halklar›n temsilcisi olmak isteyen bir parti,
yamal› bir ideolojiyle yetinmek zorunda kald›.” Bak›n›z, Berkes,
1973, s. 356.
26 Kansu’ya göre, 1908 iﬂçi hareketlerini engellemek amac›yla ç›kar›lan
Tatil-i Eﬂgal Kanunu “1908 Devrimi’nin tam anlam›yla hangi s›n›flar›n
ç›karlar›n› koruyup kollad›¤› konusunda ﬂüpheye yer b›rakmayacak
kadar aç›k bir ipucu vermektedir.” Bak›n›z, Kansu, 2006, s. 372.
27 Akﬂin, 1980, s. 98.
28 “Tatil-i Eﬂgal Cemiyetleri Hakk›nda Kanun-› Muvakkat”›n tam metni için
bak›n›z, Baydar, 1982, ss. 128-129. Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun tam
metni için bak›n›z, Gülmez, 1983, ss. 201-203; Ökçün, 1970, ss.
133-135.
29 Dumont, 1977, ss. 35-36.
30 1936 tarihli ‹ﬂ Kanunu, 1909 tarihli Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun kendi
düzenlemelerine muhalif hükümlerini ortadan kald›rm›ﬂt›r. Bunlar,
büyük ölçüde “uzlaﬂma”ya ve “grev”e iliﬂkin düzenlemelerdir. Buna
karﬂ›l›k, ‹ﬂ Kanunu sendikalara iliﬂkin bir düzenleme yapmad›¤› için,
Tatil-i Eﬂgal Kanunu’nun kamuya yönelik iﬂyerlerinde çal›ﬂanlar için
getirdi¤i sendika yasa¤›n›n, 1938 tarihli Cemiyetler Kanunu’na kadar
sürmüﬂtür. Bu konunun kapsaml› bir tart›ﬂmas› için bak›n›z, Gülmez,
1981-1982, ss. 77-79. Gülmez, ‹ﬂ Kanunu ile “grev özgürlü¤ü” reji-
minin de sona erdi¤ini belirtmektedir. Bak›n›z, Gülmez, 1981-1982,
s. 77.
31 “Tatil-i eﬂgal” ve o dönemde kullan›lan di¤er kavramlar konusunda
bak›n›z, Sülker, 1976, ss. 7-8.
32 Süral, 1982, s. 84.
33 Ersoy, 1973, s. 68.
34 Örne¤in, Mesut Gülmez, ﬁehmus Güzel ve Zafer Toprak aras›ndaki
Tatil-i Eﬂgal Kanunu tart›ﬂmalar› için, Toplum ve Bilim dergisinin,
Say›: 13, Bahar 1981 ve Say›: 15, Güz 1981 / K›ﬂ 1982 say›lar›na
bak›labilir.
35 Saymen, 1954, s. 343, dn. 47.
36 Talas, 1992, s. 42.
37 O¤uzman, 1967, s. 17. Bu nedenle O¤uzman, 1936 tarihli ‹ﬂ Kanunu’na
kadar olan dönemi “grev hürriyeti” dönemi olarak nitelendirmektedir.
38 Gülmez, 1991, s. 320.
39 Örne¤in bak›n›z, Kansu, 2006, s. 372; Karak›ﬂla, 2008, s. 27. Bu durumu, sosyal politikac›larla tarihçiler aras›ndaki iletiﬂim ve bilgi kopuklu¤unun tipik bir örne¤i olarak de¤erlendiriyoruz. Bu kopuklu¤un
de¤iﬂik boyutlar› ile ortadan kald›r›lmas›na yönelik önerilerimiz için
bak›n›z, Makal, 2007, ss. 73-76.
40 Gülmez, 1991, s. 320.
41 Ersoy, 1973, s. 69.
42 Tatil-i Eﬂgal Kanunu’na iliﬂkin s›n›rl› say›daki uygulama için bak›n›z,
Gülmez, 1991, ss. 441-442; Gümüﬂ, 1972, ss. 31-35. Cumhuriyet
dönemine de sarkan bir baﬂka uygulama için bak›n›z, Güzel, 1993,
ss. 76-77.
43 Boratav, 2003, s. 31.
44 Bu düzenlemeler konusunda bak›n›z, Makal, 1999, ss. 353-412.
kaynakça:
Akkaya, Yüksel; “‹kinci Meﬂrutiyet Dönemi Siyasal Partileri ve Çal›ﬂma
Hayat›”, Mülkiyeliler Birli¤i Dergisi, ﬁubat 1992, Say›: 140, ss. 66-72;
Mart 1992, Say›: 141, ss. 57-62.
Akﬂin, Sina; Jön Türkler ve ‹ttihat Terakki, Gerçek Yay›nevi, ‹stanbul, 1980.
Baydar, Oya; Türkiye ‹ﬂçi S›n›f› Tarihi (I), Infograph, Frankfurt a Main,
1982.
Berkes, Niyazi; Türkiye’de Ça¤daﬂlaﬂma, Bilgi Yay›nevi, Ankara, 1973.
Boratav, Korkut; Türkiye ‹ktisat Tarihi: 1908-2002, Yedinci Bask›, ‹mge
Kitabevi Yay›nlar›, Ankara, 2003.
Boratav, Korkut; Ökçün, Gündüz; Pamuk, ﬁevket; “Osmanl› Ücretleri ve
Dünya Ekonomisi: 1839-1913”, Yap›t, Say›: 49-4, Nisan-May›s
1984, ss. 62-76.
Dumont, Paul; “20. Yüzy›l Baﬂlar› Osmanl› ‹mparatorlu¤u ‹ﬂçi Hareketleri
ve Sosyalist Ak›mlar Tarihi Üzerine Yay›mlanmam›ﬂ Kaynaklar”,
Toplum ve Bilim, Say›: 3, Güz 1977, ss. 31-50.
Ersoy, Yüksel; Çal›ﬂma Hürriyetine Karﬂ› Suçlar, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›, Ankara, 1973.
Gülmez, Mesut; “Bir ‹nsan Hakk› Olarak Sendika Hakk› Konusunda
Türkiye’de Yasakç›l›ktan ‘Yasal Tan›ma’ya Geçiﬂ”, Türkiye ve Orta
Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü, ‹nsan Haklar› Y›ll›¤›, Y›l 3-4, 19811982, ss. 76-108.
Gülmez, Mesut; Türkiye Belgesel Çal›ﬂma ‹liﬂkileri Tarihi (1936 Öncesi),
TODA‹E Yay›n›, Ankara, 1983.
Gülmez, Mesut; Türkiye’de Çal›ﬂma ‹liﬂkileri (1936 Öncesi), ‹kinci Bask›,
TODA‹E Yay›n›, Ankara, 1991.
Gülmez, Mesut; “1908 Grevleri (‹lân-› Hürriyet Grevleri)”, Türkiye
Sendikac›l›k Ansiklopedisi, Birinci Cilt, Kültür Bakanl›¤› ve Tarih
Vakf› Yay›n›, ‹stanbul, 1996, ss. 175-178.
Gümüﬂ, Fatih; Türk ‹ﬂ Hukukunda ‹ﬂ Uyuﬂmazl›klar› ve Uzlaﬂt›rma, Emel
Matbaac›l›k Sanayii, Ankara, 1972.
Güzel, ﬁehmus; Grev-Grevin Yap›sal ve ‹ﬂlevsel Aç›dan ‹rdelenmesine
Katk›, Bilimsel Yay›nc›l›k, Ankara, 1980.
Güzel, ﬁehmus; “1908 Grevleri: ‹ki Rapor”, Yap›t, Say›: 46-1, Ekim-Kas›m
1983, ss. 45-50.
Güzel, ﬁehmus; Türkiye’de ‹ﬂçi Hareketi (Yaz›lar-Belgeler), Sosyalist
Yay›nlar, ‹stanbul, 1993.
Issawi, Charles; The Economic History of Turkey: 1800-1914, The
University of Chicago Press, Chicago, 1980.
Kansu, Aykut; 1908 Devrimi, Dördüncü Bask›, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul,
2006.
Kapani, Münci; Kamu Hürriyetleri, Yedinci Bask›, Yetkin Yay›nlar›, Ankara,
1993.
Karak›ﬂla, Yavuz Selim (ile Y. Do¤an Çetinkaya’n›n röportaj›); ‹stanbul
Üniversitesi Siyasal Bilgiler Fakültesi Dergisi, Say›: 38, Mart 2008,
ss. 7-30.
Makal, Ahmet; Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nda Çal›ﬂma ‹liﬂkileri, ‹mge Kitabevi
Yay›nlar›, Ankara, 1997.
Makal, Ahmet; Türkiye’de Tek Partili Dönemde Çal›ﬂma ‹liﬂkileri: 19201946, ‹mge Kitabevi Yay›nlar›, Ankara, 1999.
Makal, Ahmet; Ameleden ‹ﬂçiye – Erken Cumhuriyet Dönemi Emek Tarihi
Çal›ﬂmalar›, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul, 2007.
O¤uzman, Kemal; Hukuki Yönden Grev ve Lokavt, ‹kinci Bas›, Fakülteler
Matbaas›, ‹stanbul, 1967.
Onur, Hakk› (Toprak, Zafer); “1908 ‹ﬂçi Hareketleri ve Jön Türkler”, Yurt ve
Dünya, Mart 1977, Say›: 2, ss. 277-295.
Meﬂrutiyetin siyasal ve hukuki birikimi, laik devlet yap›s›n›n tarihsel zeminidir
maatlerin örgütleyici misyonu Osmanl› düzeninin dinselli¤ine vurgu yapan unsurlard›r.8 Ancak
burada dine yüklenen rol geçmiﬂ dönemlerin klasik Arap-‹slam ‹mparatorluklar›ndan çok Bizans
sisteminde göze çarpan siyasi otoritenin meﬂruiyet kazanmas›nda etkili olan; ancak üst baﬂl›k
olmay›p tam tersi bir durumla üst baﬂl›k konumundaki devlet taraf›ndan kuﬂat›lan bir alan rolüdür. Devletin eylemlerini meﬂrulaﬂt›rmada en
önemli at›flar› aras›nda yer alan ‹slam seküler
aç›l›mlar içerdi¤i ileri sürülen örf-i hukuku meﬂrulaﬂt›rmakta da etkilidir.9
Osmanl› resmi ideolojisinin en temel özelli¤inin
siyaset ve ‹slam’›n ayr›ﬂmaz biçimde iç içe girmiﬂli¤i oldu¤una dikkat çeken Ahmet Yaﬂar
Ocak, bu özdeﬂli¤i “her ﬂey devlet içindir, din de
devlet içindir” ﬂeklinde formüle edilebilece¤ini
belirtir.10 Bu yönüyle Osmanl› toplumu için ‹slam
bir yönüyle ideal di¤er yönüyle yaﬂam stratejilerini belirleyen bir söylem ve gerek seçkin gerek
halk için ortak bir tasavvur oluﬂturuyordu. Söz
konusu durum bireysel ve toplumsal yaﬂam›n ‹slami bir söylemle belirlendi¤i anlam›na geliyordu.11 Osmanl› üst tabakas›n›n bir üyesi olarak
kabul edilebilmek için kiﬂinin Müslüman olmas›,
yaz›l› ve sözlü Osmanl›ca’y› bilmesi ve bu tabakada geçerli olan davran›ﬂ kal›plar›na uymas›
zorunlulu¤u dinin toplumsal yaﬂam içindeki belirleyicili¤ine iﬂaretti.12
Osmanl› siyasal sisteminde laik aç›l›mlar arama
çabalar› bu yönüyle bak›ld›¤›nda klasik dönemin
geleneksel yap› ve kurumlar› aç›s›ndan sa¤l›kl›
sonuçlara ulaﬂmay› engelleyecektir.13 Bu yaln›zca Osmanl› toplumu aç›s›ndan de¤il modern Bat› toplumlar›n›n geliﬂim tarihi için de benzer bir
süreçtir.14 Sanayileﬂme öncesi geleneksel tar›m
toplumlar›n›n ortak özellikleri aras›nda otoritenin
dayanaklar›n›n dinsel-geleneksel oluﬂu bulunmaktad›r. Söz konusu durum dinin teolojik bir
süreç olarak yorumlanmas›n›n çok ötesinde sosyal bir olgu olarak de¤erlendirilmesinin sonucudur.
Dinin toplumsal iﬂlevindeki de¤iﬂim süreci modernleﬂme süreciyle birlikte baﬂlayacakt›r. H›zl›
Nam›k Sinan Turan*
73
Yrd. Doç. Dr.
‹Ü. ‹ktisat Fakültesi
Siyaset Bilimi ve
Uluslararas› ‹liﬂkiler
Bölümü
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Osmanl› siyasal sistemi içinde dinin, özellikle
merkezi hükümet aç›s›ndan ‹slam’›n yeri, belirleyicili¤i siyaset bilimci ve tarihçilerin tahlillerinde
farkl› ﬂekillerde yorumlanmaktad›r. Baz› yaklaﬂ›mlarda Osmanl› siyasal kültürü tamam›yla dini-teokratik bir alan›n etkisinde de¤erlendirirken1, baz› yorumlarda yar›-teokratik bir model çizilmesi dikkat çeker. Osmanl› hukuku özelinde
bak›ld›¤›nda dini hukukun yan›nda hükümdarl›k
otoritesine dayal› olarak haz›rlanan örf-i sultani’nin varl›¤› Osmanl› siyasal sisteminin nim-teokratik (yar›-dinsel) bir yap› olarak alg›lanmas›na neden olur. Örne¤in Sadri Maksudi Arsal 17.
ve 18. yüzy›lda Osmanl› devletini nim-teokratik
bir devlet olarak tan›mlarken, 18. yüzy›l›n sonlar›ndan itibaren Osmanl› Sultanlar›n›n “resmen
halife ilan edilmesiyle” tamamen teokratik bir
devlete dönüﬂtü¤ünü iddia eder.2 Ömer Lütfi
Barkan da Osmanl› kamu hukuku ve toprak hukukuna dair birçok hükmün ﬂer’i hukukun uygulamalar›yla çat›ﬂt›¤›na dikkat çeker.3 Benzer bir
yoruma Osmanl› ceza hukukunda ﬂeraite ayk›r›
uygulamalar› konu edinen Coﬂkun Üçok’ta rastlan›r.4 Hükümdar›n kanun koyuculu¤u ve güncel
gereksinimlere dayal› olarak geliﬂtirilen kanunnameler, ço¤u bölgelerde merkezi bir dini hukuk
uygulamas› yerine mahalli geleneklere baﬂvurulmas› sistemin tan›mlanmas›nda tek baﬂ›na ﬂer’i
bir anlay›ﬂ›n olmad›¤›na iﬂaret etmektedir.5
Elbette aksini savunan yaklaﬂ›mlar da söz konusudur.6 Bununla birlikte burada dinin etki alan›
olarak kabul edilen tek geçerli veri normatif hukuktur. Oysa toplumsal yaﬂam›n gündelik unsurlar›ndan, farkl› dini cemaatler aras› iliﬂkilere,
bunlar›n devletçe alg›lanma ve kabullenilme biçimlerine bak›ld›¤›nda dinin belirleyici oldu¤u görülmektedir. Buradan hareket edildi¤inde Osmanl› siyasal düzeninin dinin etkisinde olmad›¤›n› söylemek güçleﬂmektedir.7 Kamu hukuku alan›ndaki uygulamalar›n aksine özel hukuk alan›n›n dini hukukun tekelinde oluﬂu, toplumun dini
mensubiyete göre s›n›fland›r›lmas› baﬂka ifadeyle millet sistemi, vergilerin bu düzene göre
tarh ve tevzii, yarg› düzeni ve e¤itimde dini ce-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Tanzimat bürokratlar›ndan jöntürklere:
Osmanl› siyasal yap›s›nda de¤iﬂim ve laikleﬂme
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
‹ttihad-› Osmani
projesi yeni
döneme hem kimlik
hem de devletin
resmi ideolojisi
anlam›nda
damgas›n›
vuracakt›r
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
74
bir de¤iﬂimin yaﬂand›¤›, ideolojilerin baﬂat hale
geldi¤i modernleﬂmenin yaﬂam›n her alan›n› biçimlendirdi¤i 19. yüzy›l›n siyasal sürecinde üç
e¤ilim göze çarpmaktad›r. ‹lk olarak devlet merkezileﬂmekte ve otoritenin geleneksel kaynaklar› zay›flamaktad›r. Dinsel, geleneksel, ailevi ve
etnik otoritelerin yerini tek, dünyevi, ulusal siyasal bir otorite almaktad›r. ‹kinci olarak siyasal kurumlar farkl›laﬂmakta ve özgülleﬂmektedir.
Üçüncü olarak siyasete olan ilgi artmaktad›r. Ayn› süreçte devletin çevreye nüfuzu artmakta hukuk dünyevi ve ﬂahsi olmayan biçimde, Weber’in deyiﬂiyle “yasal ussal bir otoriteye dayanmaktad›r”15 Modernleﬂme etkileri giderek artan,
birbirini tamamlayan bir süreç olarak siyasal anlamda merkezi bir örgütün kurulmas›n›, ulusal
kimli¤in yarat›lmas›n› gerektirir. “Bunlara, siyasi
kat›l›m›, kent yaﬂam›n› ve kamunun e¤itimini imkân dahiline sokan haklar›n yayg›nlaﬂt›r›lmas›n›
eklemek gerekir. Sözü edilen de¤iﬂimlerin alt›nda da kurallar›n ve de¤erlerin laikleﬂmesi yatar.”16 Modernleﬂme toplum yaﬂam›n›n maddi
boyutu kadar düﬂünce evreninde ve davran›ﬂ
kal›plar›nda de¤iﬂimlere yol açar. Bu yönüyle
de¤erlendirildi¤inde modernlik, gündelik hayat›n
pratiklerini ve ortak bilgiyi kapsayan kültürün dönüﬂümüdür.17 Düﬂünce dünyas›nda meydana
gelen geliﬂmelerin en belirgin olan› dünyevileﬂmedir. Geleneksel toplumun insan ve do¤ay›
aç›klamaya yönelik giriﬂimleri yo¤un olarak do¤aüstü güçlere dayand›r›l›rken, modern toplumda birbirinden ba¤›ms›z ussall›k zeminleri oluﬂur. ‹nsani faaliyetler ve toplumun örgütlenmesi
dini akidelerden ba¤›ms›zlaﬂ›r. “Aﬂk›nl›k (transcendance) içeren de¤erlerin yerini, içkinlik (immanence) içeren de¤erler al›r.” Böylelikle siyasi
ve etik de¤erlerin tek kayna¤›n›n evren ve insanl›k oldu¤u sonucuna ulaﬂ›l›r.18
Laikleﬂme, siyasetin özerk bir eylem alan› olarak
görülmesini kolaylaﬂt›ran bir süreç oldu¤u kadar,
demokratikleﬂme sürecini de iki yönde etkiler. ‹lk
olarak, kültürde laikleﬂme, do¤al, toplumsal ve
ekonomik çevrenin insan taraf›ndan denetlenebilece¤i inanc›n› kolaylaﬂt›r›r. ‹nsanlar›n iktidar›n
eylemlerini etkileyerek çevrelerinde de¤iﬂiklik
yaratabileceklerine inanmalar› siyasete kat›l›m›
art›ran bir etken olmaktad›r. ‹kinci olarak, laikleﬂme iktidar›n kayna¤›n› Tanr›saldan uzaklaﬂt›rd›¤› ölçüde, iktidar›n denetlenebilmesi ve de¤iﬂtirilebilmesi olana¤›n› ortaya ç›kar›r.19
modernleﬂme ve geleneksel millet sisteminin çözülmesi
Osmanl› modernleﬂmesi olarak tan›mlanan süreç geç 18. yüzy›l›n geliﬂmeleri ve 19. yüzy›lda
modern devletin oluﬂumu süreciyle ele al›nmak
zorundad›r. Tanzimat reformlar› Avrupa’da ayd›n despotizmi olarak yaﬂanan devletin merkezileﬂme ve çevreye nüfuz çabalar›n›n, belki de Friedrich Prusya’s›n›n, ‹mparatoriçe Maria Theresa
ve o¤lu II. Joseph Avusturya’s›n›n, Petro Rusya’s›n›n kurumsallaﬂt›rd›¤› yeni devlet ve toplum
modelinin gecikmiﬂ bir Osmanl› versiyonu olmakla birlikte özgün koﬂullar› da bar›nd›r›yordu.
Osmanl› Tanzimat’›n› kendi içinde iddial› k›lan
durum o döneme de¤in dini cemaatlere dayal›
millet sisteminden eﬂitlik anlay›ﬂ›na dayal› tebaa geçiﬂe iﬂaret etmesiydi. Bu klasik adaletname
biçiminde kaleme al›nm›ﬂ bir hatt-› hümayun’un
çözebilece¤inden çok daha zorlu bir süreçti. Bila tefrik din ü mezhep bir toplum yaratma ideali
yeni bir üst kimlik ve resmi ideoloji ihtiyac›n› gündeme getiriyordu. ‹ttihad-› Osmani projesi yeni
döneme hem kimlik hem de devletin resmi ideolojisi anlam›nda damgas›n› vuracakt›r. Özelllikle cemaatlerin temsil edildi¤i millet sisteminin çözülüﬂü dinin bireyin kendini tan›mlama kodlar›
aras›ndaki yerini tümüyle yok etmese bile sarsacakt›r.
Millet kavram› geçmiﬂ dönemlerde “din ve devlet, mülk ve millet” terkibinde oldu¤u gibi Müslümanlar› ifade etmekteyken, 19. yüzy›lda yeni bir
içerik kazanm›ﬂt›r. II. Mahmut ve Abdülmecit dönemlerinde “millet” sözcü¤ünün Avrupa’daki anlam› Osmanl› resmi lügatine girmeye baﬂlar.20
Görünürde devlet tüm dinlere karﬂ› eﬂit bir çizgide durmay› hedeflemektedir; ancak bu toplumla
olan iliﬂkide dinin belirleyici olmayaca¤› anlam›na gelmemektedir. Aksine reformlar döneminde
devlet mekanizmas›n›n daha etkin çal›ﬂabilmesi
amac›yla farkl›l›klar› etnik-dinsel kümeler olarak
kurumsallaﬂt›rmak zorunda kal›r. Böylece, cemaat yeni eyalet ve taﬂra sistemine kaydedilirken, bu kat›l›m dini kurumlar arac›l›¤›yla gerçekleﬂir. Yerel iktidarlar›n yeniden düzenlenmesiyle
iki unsurun önemi artar: Bir bölgenin baﬂkentinin
rolü ve dini hiyerarﬂinin yerel düzeydeki rolü. Millet, cemaatler toplam› olarak gayr› Müslim cemaatlerin Osmanl› kurumsal yap›s›na kat›l›m› ve
ayn› zamanda Osmanl› iktidar›n›n meﬂrulu¤unu
sa¤layan ara alan›, paralel yap›y› oluﬂturur.
Yeni koﬂullara göre tüm gayr› Müslim unsurlar
öncelikle kendi milletlerine ait olduklar› için Osmanl› milletine aittirler. Bununla birlikte reformlar
san›lan›n aksine ruhani reisliklerin yetkilerini art›rmam›ﬂ, tam tersine s›n›rlamalar getirmiﬂtir.
Ferman›n okunup kadife keseye konulmas›n›n
ard›ndan Rum patri¤inin bir daha hiç ç›kar›lmamas›n› diledi¤i ﬂeklindeki geleneksel aktar›m,
ruhani reislerin geliﬂmelerden duyduklar› rahats›zl›¤› ortaya koymaktad›r. Dikkat çekici bir baﬂka geliﬂme ise ﬂudur: Reformlar dini liderlerin
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
yer verilmesidir. Örne¤in ilk olarak bir nevi mali
meclis olan Meclis-i Muhassilin’lerde Müslüman
temsilcilerin yan›nda gayr› Müslim üyeler yer alm›ﬂt›r. Ayn› durum Tanzimat sonras› oluﬂturulan
Vilayet ‹dare Meclislerinde yer alan üyeler için
de söz konusudur. Bununla birlikte mahalli idare
organlar›nda ruhani reislerin tabii üye olarak yer
almalar› itirazlara sebep olmuﬂtur. ‹lk Meclis-i
Mebusan’da Sofya Mebusu Feyzi Efendi; “Ruhani liderlerin dünyevi müesseselerde iﬂi olmad›¤›n›” söylemesi üzerine H›ristiyan mebuslar;
“Al›nan kararlar› cemaatlerine tebli¤ etmeleri için
orada bulunmalar› ﬂartt›r” diye karﬂ› ç›km›ﬂlard›r.
Bu konuda Osmanl› yöneticilerinin mütereddit
davrand›klar› anlaﬂ›lmaktad›r. Örne¤in 1872 y›l›nda Bursa ‹dare Meclisine Rum metropoliti
al›nmam›ﬂ, ‹stanbul’daki Rum patri¤inin bu konudaki baﬂvurusu ise reddedilmiﬂtir. Red gerekçesi olarak; “Bu takdirde Bursa Müftüsünün de
meclise al›nmas› gerekti¤i, oysa müftünün üye
olmad›¤›” bildirilmiﬂtir. Osmanl› yönetiminin bu
davran›ﬂ› müftüyü ruhani bir reis de¤il, merkezi
hükümetin memuru sayd›¤›n› ortaya koymaktad›r.23
Hukukta Romanizasyon ve Laik E¤itim Kurumlar›
Yeni dönemde laikleﬂmenin alt yap›s›na yönelik
düzenlemeler özellikle hukuk alan›nda göze
çarpmaktad›r. 1838 Baltaliman› Ticaret Antlaﬂ-
Geleneksel yap›n›n
çözülüﬂünün dinsel
cemaatler aras›ndaki en tipik
yans›malar›ndan
biri reformlar
sonras›
oluﬂturulmaya
baﬂlanan temsili
organlarda
gayr› Müslimlere
yer verilmesidir
75
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
cemaatler üzerindeki iktidar›n›n tan›nmas›n›
onaylasa bile Osmanl› kurumlar›n›n laikleﬂmesi
yönünde bir ad›m olmuﬂtur. Tanzimat projesi
millet temelinde bir ayr›m› tan›rken millet içinde
ruhban s›n›f›ndan olmayanlar›n gücünün artmas›n›, böylelikle ruhban›n dünyevi yetkilerinin s›n›rland›r›lmas›n› hedeflemiﬂtir. “H›ristiyan vesair
tebaa-i gayr-i Müslime cemaatlerinin milletçe
olan maslahatlar›n›n idaresi, her bir cemaatin
ruhban ve avam› beyninde müntehab azadan
mürekkep bir meclisin hüsn-i muhafazas›na havale k›l›nmas›” ﬂeklindeki düzenleme örne¤in
Rum patrikhanesi taraf›ndan “Patrikhane’nin
as›rl›k haklar›n›n gasp›” olarak de¤erlendirilse
de Kutsal Sinod’un yan›nda halktan kimselerden
oluﬂan bir kurul resmen güvence alt›na al›nm›ﬂt›r.21
1856 Hatt-› Hümayun’unda da söz konusu duruma vurgu yap›lm›ﬂt›r. ‹mparatorluk içindeki gayr› Müslimlerin milletçe olan maslahatlar›n›n idaresi her cemaatin dinsel-laik kar›ﬂ›k heyetine b›rak›lm›ﬂt›r. ‹nﬂaat planlar› için “rüesâ-y› millettin
tasvibi” al›nmas› gerekmektedir. Baﬂvuran “herhangi bir milletin olursa olsun”, devlet bürokrasisinde kendisine iﬂ verilebilecektir. Ayn› ﬂekilde
cemaatlerin milletçe mektepler kurmas›n›n yolu
aç›lm›ﬂt›r.22 Geleneksel yap›n›n çözülüﬂünün
dinsel cemaatler aras›ndaki en tipik yans›malar›ndan bir di¤eri reformlar sonras› oluﬂturulmaya
baﬂlanan temsili organlarda gayr› Müslimlere
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
76
Tanzimat
döneminde,
geleneksel
toplumlarda
her dini cemaatin
denetim tekelinde
bulunan e¤itim
anlay›ﬂ›
modernleﬂmeyle
birlikte yerini
evletin kendi
ideolojisini aﬂ›lad›¤›
merkeziyetçi bir
e¤itime b›rakt›
mas›’yla Avrupa ekonomik sistemi içine adapte
olmaya çal›ﬂan imparatorluk hukuki mevzuat›n›
buna göre düzenlemektedir. Hukuk düzeninde
dini kaynaklar d›ﬂ›ndaki normlara dayal› kanunlar hangi dine mensup olursa olsun tüm topluma
eﬂit uygulanma iddias›yla gündeme geldi¤inde
ﬂeriat›n hukuk üzerindeki hakimiyeti sars›lacakt›r. Bu sonuç cemaatlerin özel hukuklar› alan›nda olmasa bile kamu alan›nda Romanist hukuk
temelli yeni bir sisteme ba¤›ml› olmalar›na neden olacakt›r. ‹lk ad›m Tanzimat Ferman›’n›n ilan›ndan 7 ay sonra 3 May›s 1840’da Ceza Kanunun kabul edilmesiyle at›lm›ﬂt›r. Ceza Kanunnamesi tüm tebaa için ayr›cal›ks›z olarak uygulanacak olan ilk kanundur. 1851’de Kanun-› Cedit
olarak an›lan yeni bir ceza kanunu yap›ld›¤›nda
veresenin k›sas› gerektirecek durumlarda suçluyu affetmesinin, devletçe ba¤lay›c› olmamas› ilkesinin getirilmesi ‹slam ceza hukukunun, özel
hukuka yaklaﬂan bir ilkesinin kald›r›lmas› ve kamu davas› anlay›ﬂ›na geçiﬂe olanak sa¤lam›ﬂt›r.
Nihayet 1858’de Frans›z Ceza Kanunundan
adapte edilen Ceza Kanunu ile Romanizasyon
süreci h›z kazanm›ﬂt›r.
Hukuktaki resepsiyon süreciyle birlikte yeni kavram ve kurumlar da Osmanl› toplumunun gündemine giriyordu. 1879’da Frans›z Ceza Yarg›lama Kanununun çevrilip yürürlü¤e girmesiyle
modern ceza mahkemeleri, bu arada ‹slam hukukunda bulunmayan savc›l›k uygulamas› baﬂlam›ﬂt›. Özel hukuk alan›nda ç›kar›lan ilk kanun
olan 1850 tarihli Kanunname-i Ticaret ‹slam hukukuyla çat›ﬂan uygulamalar getirmiﬂti. Özellikle
faiz ve adi ortakl›klar d›ﬂ›ndaki ortakl›klar› tan›mas› büyük çekiﬂmelere neden olmuﬂtu. Ticari
iﬂlerden do¤an sorunlar ayr› bir yarg› bölümüne
b›rak›lmas› amac›yla 1861 y›l›nda Usul- Muhakeme-i Ticaret Nizamnamesi, 1863’te Ticaret-i
Bahriye Kanunnamesi kabul edildi.24 Özellikle
uluslararas› ticari iliﬂkilerdeki ba¤›ml›l›¤›n artmas› ticari davalara bakacak nizamiye mahkemelerinin kurulmas›na imkan sa¤lad›. Böylelikle ﬂer’i
mahkemelerin yetkileri d›ﬂ›na ç›k›ld›. Bu mahkemelerde yeni hukukçular kadar dini cemaatlerin
mahalli temsilcileri de yer almaktayd›.
Hukuk sahas›nda laikleﬂme medeni hukuk alan›
söz konusu oldu¤unda daha sanc›l› bir süreç
oluyordu. Âli Paﬂa’n›n Frans›z Medeni Kanunu’ndan yap›lacak bir medeni hukuk aray›ﬂ› muhafazakarlar›n eleﬂtirilerine neden olmuﬂtu.
1868-1876 aras›nda hukukçu Ahmet Cevdet Paﬂa baﬂkanl›¤›nda çal›ﬂan bir komisyon 16 kitap
ve 1851 maddeden oluﬂan Mecelle-i Ahkam-›
Adliye’yi haz›rlad›. Görünürde muhafazakarlar›n
bir zaferi gibi alg›lanabilecek bu giriﬂimle ‹slam
hukuk tarihinde ilk kez daha önce olmad›k ölçü-
de tedvin iﬂlemi gerçekleﬂtirilmiﬂti. Esas olarak
Sünni-Hanefi doktrini kaynak alan bu önemli yap›tta mali alanda daha çok borçlar hukukuna dair düzenlemeler getirilirken aile hukukuna dair
bölümler ihmal edilmiﬂti. Bununla birlikte Mecelle ‹slam hukukunu esas almakla birlikte Bat› hukuk tekni¤ine dayanan önemli bir giriﬂimdi.25
‹slam hukuk tekni¤inin Bat›l›laﬂt›r›lmas›na yönelik bir baﬂka önemli giriﬂim ise 1858 tarihli Arazi
Kanunnamesi’dir. 132 maddelik kanunda topra¤›n bölümlendirilmesi klasik ‹slam prati¤ine göre
yap›lmakla birlikte içerik olarak bilhassa mülkiyet
anlay›ﬂ›nda laik hükümler içermiﬂtir. Özellikle
miras konusunda k›z çocu¤una da yer verilmesi
sonraki dönemde Osmanl› kad›n›n›n toplumsal
ve hukuki konumunun geliﬂiminde öncü bir ad›m
olmuﬂtur.26
Tanzimat’›n gerekçeleri aras›nda her ne kadar
ﬂeriattan uzaklaﬂman›n neden oldu¤u toplumsal
ve siyasal sonuçlar dile getiriliyorsa da yeni bürokrasi anlay›ﬂ› dinsel müdahalelerden ar›nd›r›lm›ﬂ bir alandan, yeni e¤itim kurumlar›ndan yetiﬂtiriliyordu. Yeni bürokrat figürü Mekteb-i Maarif-i
Adliyye ve Mekteb-i Ulûm-› Edebiyye gibi ﬂer’i
makamlardan ba¤›ms›z iﬂleyen okullarda e¤itiliyordu. Gerçi klasik Osmanl› düzeninde de bürokrat s›n›f medresenin d›ﬂ›nda hikmet-i hükümet anlay›ﬂ›na hizmet için yetiﬂtirilmekteydi; ancak onun çevrelendi¤i siyasal kültür dinin etkisindeydi. Tanzimat döneminde bürokrasinin hakimiyeti büyük ölçüde artm›ﬂt›. Bürokrat egemenli¤i Padiﬂah dahil devletin tüm alanlar›nda
kendini hissettiriyordu. Örne¤in Fermanla belirtildi¤i gibi Halife-Sultan, Sadrazam, ﬁeyhülislam,
Ulemâ ve tüm memurlara yeminle göreve baﬂlama usulü getirilmesi, Abdülmecid’in her y›l Meclis-i Vâlâ’y› bir nutukla açmas›, buna karﬂ›l›k
meclis azas›n›n teﬂekkür mazbatas› düzenleyerek Padiﬂaha sunmas› gibi hususlar bürokrasinin devlet içindeki etkinli¤ine iﬂaret ediyordu.
Tanzimat’›n tesis etmeye çal›ﬂt›¤› s›k› merkeziyetçi anlay›ﬂ modernleﬂme ve laikleﬂmeyi haz›rl›yordu. Bu merkeziyetçi yaklaﬂ›m içinde halifesultan de¤il, Bab›ali merkez olarak belirginleﬂiyordu.27
Geleneksel toplumlarda her dini cemaatin denetim tekelinde bulunan e¤itim anlay›ﬂ› modernleﬂmeyle birlikte yerini devletin kendi ideolojisini
aﬂ›lad›¤› merkeziyetçi bir e¤itime b›rak›rken
Tanzimat’›n e¤itim kurumlar›nda laik nitelikli modern okullar yer edinmeye baﬂlam›ﬂt›r. Özellikle
Müslümanlar söz konusu edildi¤inde uleman›n
yeni kurulan okullar üzerindeki denetim alan›
kalkm›ﬂt›r. Osmanl› ulemas›n›n ‹ran’da ﬁii ulema örne¤inde oldu¤u gibi ekonomik beslen-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
niﬂi etkiliydi. E¤itimde laikleﬂme, üniversite (Darülfünun), 1851 Encümen-i Daniﬂ ve 1862 Cemiyet-i ‹lmiyye-i Osmaniyye gibi kurumsal aray›ﬂlar
dini bilimler d›ﬂ›nda do¤al bilimler aras›ndaki geliﬂmeleri de dikkate alan yeni bir insan tipinin yarat›lmas›nda etkili oldular.29 1846 y›l› plan›nda
karma e¤itimin baﬂlayaca¤›na vurgu yap›l›yor olmas› “modern-seküler” e¤itim sisteminin kurumsallaﬂmas›nda önemli yere sahipti. Devletin e¤itime yönelik tüm giriﬂimlerinin ard›nda yaln›zca
Müslüman toplumun e¤itim düzeyini yükseltmek
de¤il, çeﬂitli din ve mezhep mensuplar›ndan müteﬂekkil olup, ortak de¤erler üretebilen bir imparatorluk oluﬂturma ideali yatmaktayd›.30
E¤itimde, hukukta görülen laikleﬂme e¤ilimi yaln›zca gayr› Müslim ruhban›n de¤il, ‹slam ulemas›n›n da yetkilerinde daralmalar yaratm›ﬂt›r. Gerçi II Mahmut döneminden itibaren yo¤unlaﬂan
dönüﬂümde uleman›n meﬂruiyet kazand›r›c› bir
kaynak olarak etkinlik sa¤lad›¤› düﬂünülebilir.
Nitekim bu dönemde ilmiye s›n›f› otonomi, politik
güç, prestij ve mali imkanlar aç›s›ndan yetki y›pranmas›na ra¤men varl›¤›n› koruyabilmiﬂtir. Hatta III. Selim ve II. Mahmut dönemlerinde Divan-›
Hümayun’un fonksiyonlar›n› üstlenen Meﬂveret
Meclislerinde aktif bir rol oynayabilmiﬂlerdir.31
Öte yandan yeni oluﬂturulan Meclis-i Vükela ve
daimi nitelikli di¤er organize meclislerde ilmiye
mensuplar›n›n varl›¤› oldukça s›n›rl› hale gelmiﬂtir. ‹lmiyenin nisbi gücünü azaltan temel etkenler
fonksiyonel farkl›laﬂma ve uzmanlaﬂma olmuﬂtur. 1830 sonras›ndaki bürokratik reformlar uzman ihtiyac›n› art›rd›¤› gibi Yeniçerili¤in kald›r›lmas›yla güçlenen merkeziyetçi devlet düﬂüncesi de geleneksel bask› gruplar›ndan uleman›n
gücüne darbe indirmiﬂtir. 1856 sonras›nda yerel
düzeyde temsil kurumlar›nda gayr› Müslimlerin
yer almaya baﬂlamas› uleman›n yerel ve merkezi düzeyde nüfuzunun gerilemesine neden olmuﬂtur.
‹lmiyenin sosyo-politik gücünün kayna¤›n› klasik
dönemde kaza, tedris ve ifta makamlar›ndaki
merkez konuma sahip olmalar› belirlemekteydi.32
Bu gücün zay›flamas›n›n en bariz yans›malar›n›
yine hukuk, e¤itim ve toplumsal konumlar›ndaki
de¤iﬂmeyle tespit etmek mümkündür. Yeni meclisler uleman›n ﬂer’i konulardaki yarg› fonksiyonlar› hariç mali ve idari alanlardaki yetkilerini devralm›ﬂt›r. Nizamiye Mahkemeleri ve Ticaret
Mahkemeleri gibi Bat›l› hukuku temsil eden yarg› organlar› karﬂ›s›nda kad›lar ﬂer’i hukuku uygulama konusunda etkilerini sürdürdüler. Ancak
1864 sonras› mahalli idare kanunun uygulamaya konmas› ve 1868’te gerçekleﬂtirilen düzenleme yasama ve yarg› fonksiyonlar›n› göreceli olarak birbirinden ay›rm›ﬂ, ﬁura-y› Devleti yasama
Laik e¤itim
kurumlar›na geçiﬂ
Osmanl›
gayr› Müslimleri
aras›nda Avrupa’yla
kurulan ticari ve
kültürel iliﬂkilerin
yan› s›ra ulusçuluk
düﬂüncesinin
etkisiyle oldu
77
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
me kaynaklar› geliﬂmiﬂ olmad›¤›ndan e¤itim
üzerindeki etkilerinin zay›flamas›, idari, toplumsal ve kültürel alanlardaki müdahale güçlerini de
zay›flatm›ﬂt›r. Tanzimat’›n e¤itim konusundaki
giriﬂimleri Osmanl›l›k idealini güçlendirmeye yöneliktir. Böylelikle milliyetçili¤in neden oldu¤u
tahribat›n önlenebilece¤i düﬂünülmektedir. Önceleri bürokrasiye memur yetiﬂtirmek üzere kurulan laik nitelikli okullar zamanla sivil alana do¤ru yay›lm›ﬂt›r. Geleneksel dünyan›n erke¤e yönelik egemen söylemi bu dönemde e¤itimde k›z
rüﬂdiyelerinin aç›lmas›yla sars›lmaya baﬂlam›ﬂt›r. E¤itimde yaln›zca erkek ö¤renciler de¤il, k›z
ö¤renciler de yarat›lmaya çal›ﬂ›lan Osmanl› milletinin parças› olarak alg›lanm›ﬂt›r. 1859’da ‹stanbul’da aç›lan Cevri Kalfa ‹nas Rüﬂdiye’sini di¤erleri izlemiﬂtir. Rüﬂdiyelerin aç›lmas› devletin
denetlemekte güçlük çekti¤i geleneksel dini-uhrevi karakterli s›byan mektepleri karﬂ›s›na dinidünyevi karakterli bir okul açma giriﬂiminin sonucudur. Yeni yap›lan okullar yap› olarak eski okul
gelene¤inden farkl› olarak camilerden ayr› yerlere inﬂa edilmeleri ayr›ﬂmay› mekansal anlamda
gözler önüne sermektedir. Ayn› ﬂekilde mesle¤e
yönelik e¤itim veren okullar Midhat Paﬂa’n›n valilik yapt›¤› Tuna, Suriye ve Ba¤dat gibi bölgeler
baﬂta olmak üzere kurumsallaﬂmaya baﬂlam›ﬂt›r. Safvet Paﬂa’n›n Maarif Naz›rl›¤› döneminde
ç›kar›lan 1869 tarihli Maarif-i Umumiye Nizamnamesi Osmanl›c› bir bak›ﬂ› yans›t›yordu. Buna
göre zorunlu hale getirilen ilkö¤retim her din ve
mezhepten halk›n çocuklar› için Türkçe olarak
düzenleniyordu. Osmanl›c›l›k idealini yans›tan
en önemli giriﬂim ise din ve mezhep ayr›m› yap›lmaks›z›n tüm Osmanl› uyruklar›na aç›k olan
Mekteb-i Sultani’ydi. Laik nitelikli bu okul özellikle cemaat d›ﬂ› e¤itime hoﬂ bakmayan gayr› Müslimler aras›nda tepki toplam›ﬂ, Papal›k ç›kard›¤›
iki emirname ile ﬁark Katoliklerinin bu okula çocuklar›n› göndermesini yasaklam›ﬂt›.28
Laik e¤itim kurumlar›na geçiﬂ Osmanl› gayr›
Müslimleri aras›nda Avrupa’yla kurulan ticari ve
kültürel iliﬂkilerin yan› s›ra ulusçuluk düﬂüncesinin etkisiyle oldu. Din adamlar›n›n itirazlar›na
ra¤men Rum, Ermeni ve Musevi cemaat aras›nda do¤makta olan yeni burjuvazi e¤itimin niteli¤ine müdahale etti. Museviler’in laik Alyans okullar› gibi Rum ve Ermeniler de özellikle ‹zmir, Ayval›k gibi d›ﬂ dünyayla iliﬂkileri bulunan bölgelerde
yeni e¤itim kurumlar› açt›lar. Kald› ki baﬂar›l›
olan laik e¤itim kurumlar› sayesinde yabanc›
misyon okullar›n›n yay›lmas›na engel oluﬂturabildiler. Örne¤in Balkanlarda Protestanl›¤›n ve
Amerikan misyonerlik kurumlar›n›n Suriye ve
Anadolu’da oldu¤u gibi tutunamamas›n›n nedenleri aras›nda laik ulusal e¤itim kurumlar›n›n dire-
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Tanzimat Osmanl›
ulusunu yaratmay›
hedeflerken,
Abdülhamid
bu süreci esasen
seküler bir
yükümlülük
üstlenerek
Müslüman ulusu
inﬂas›na
dönüﬂtürdü
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
78
kurumu olarak ortaya ç›karm›ﬂt›r. 1869’dan sonra yarg› sistemindeki fonksiyonel farkl›laﬂman›n
h›z kazanmas›yla ilmiyenin yarg› üzerindeki rolü
daralm›ﬂt›r. Ayn› durum e¤itim alan›nda uleman›n modern kurumlarda yeni ö¤retmen tipi karﬂ›s›nda gücünün s›n›rlanmas› ﬂeklinde yaﬂanm›ﬂt›r.33 Bir sosyal-statü grubu olarak uleman›n de¤iﬂen konumu hiyerarﬂinin en tepesindeki ﬂeyhülislam›n durumundan da tespit edilebilir. Tanzimat’la birlikte geliﬂen Meclis-i Vükela’da resmen yer alan ﬂeyhülislam, görünürde makam ve
derece olarak sadrazamdan sonra ikinci s›rada
bulunmas›na ra¤men, klasik dönemdeki prestijini koruyamad›¤› gibi, reformlar döneminde siyasi ve idari karar organlar›nda kazand›¤› etkinli¤i
de yitirmiﬂtir.34
Tanzimat’›n yaratt›¤› siyasal kültür ve kurumlardaki laikleﬂmeye karﬂ› 1876’da Meﬂrutiyet’in ilan› ve Kanun-› Esasi devletin niteli¤inin belirlenmesinde geleneksel at›flar› anayasal bir söylemle güçlendirdi.35 Anayasan›n üçüncü maddesi
“Saltanat-› seniyye-i Osmaniye, hilafet-i kübra-y›
‹slamiyeyi haiz olarak sülale-i al-i Osman’dan
usul-i kadimesi vechile ekber evlada aittir” derken, dördüncü madde “zat-› hazret-i padiﬂahi
hasbel-hilafe din-i ‹slam›n hamisi ve bilcümle tebaa-i Osmaniye’nin hükümdar ve padiﬂah›d›r”
ifadesine yer vermekteydi. Anayasada hilafetle
ilgili ifadeler asl›nda Tanzimat ile ortaya ç›kan
yeni hilafet anlay›ﬂ›n›n anayasal bir kurum olarak yans›mas›yd›. ‹ttihad-› anas›r ve eﬂitlik anlay›ﬂ› gere¤i gayr› Müslimler ve Müslümanlar üzerinde saltanat›n kuﬂat›c›l›¤› düﬂünülmüﬂtü. Söz
konusu durum en yüksek dini liderlik makam›ndaki kiﬂinin yetkilerinden saltanat lehine kimi k›s›tlamalara gitmesi anlam›na geliyordu ki, bu hukuki aﬂ›nma anayasada aç›kl›k kazanacakt›.36
Kanun-› Esasi’deki hilafet vurgusuna karﬂ›l›k
Tanzimat’›n yaratt›¤› yeni temsil anlay›ﬂ›, baﬂka
ifadeyle dünyevileﬂmenin en belirgin yans›malar›ndan biri de Osmanl› parlamentosunun kozmopolit yap›s›d›r. ‹lk Osmanl› parlamentosundaki
gayr› Müslim mebuslar›n bulunmas›n› yaln›zca
d›ﬂ bask›larla aç›klamak mümkün de¤ildir. Tanzimat’tan beri içine girilen laikleﬂme ve kozmopolitleﬂmenin do¤al sonucuydu parlamentoya
yans›yan. Halife-Sultan›n parlamentosunda gayr› Müslim mebuslar›n oran› toplam say›n›n üçte
birinin üzerindeydi. Söz konusu durum son yüzy›l›nda imparatorlu¤un ‘Mundi Ottomanorum’ oldu¤una iﬂaret etmekteydi.37
II. Abdülhamid yönetimi Tanzimat modernleﬂmesinin siyasal yap› üzerindeki etkilerine tepki
nitelikli bir siyaset benimser görünmesine karﬂ›n
e¤itim alan›nda ve siyasal kurumlardaki süreci
devam ettirdi. Bununla birlikte ‹ttihad-› ‹slam politikas›n›n e¤itim alan›ndaki ve toplumsal yaﬂam
içindeki yans›malar› dinin siyasal bir güç olarak
popülerleﬂtirilmesi ﬂeklinde belirlendi. “Merkezi
hükümetin e¤itim, yönetim, mali da¤›t›m ve ideolojik önderlik politikalar›, bu “ulusal-‹slami” geliﬂmelere koﬂut bir yol izledi. Sultan II. Abdülhamid taraf›ndan benimsenen ‹slami siyaset, kendisinin ülke içi toplumsal uyumu gerçekleﬂtirmek
amac›yla seçkinlerin daha Ortodoks ‹slami ideolojileri arac›l›¤›yla köktendincilik üzerinde hakimiyet sa¤lamak, onu s›n›rland›rmak, denetim alt›na almak ve köktendincilikle seçkinlerin ‹slam’›
aras›nda eﬂgüdüm yaratmak için kulland›¤› halifelik konumu etraf›nda odaklanmaktayd›. Sonunda bu politika, Suriye ve Kuzey Irak kentlerindeki Araplar da dahil olmak üzere Müslüman orta
ve üst s›n›flar›n büyük bölümünün ve göçmenlerin, yeni Osmanl› Müslüman ulusu olarak belirgin biçimde ortaya ç›kan göreli olarak birleﬂik siyasal toplumsal bir birimle düﬂünsel ve kültürel
bir birleﬂimi de gerçekleﬂtirdi.”38 Tanzimat Osmanl› ulusunu yaratmay› hedeflerken, Abdülhamid bu süreci esasen seküler bir yükümlülük üstlenerek Müslüman ulusu inﬂas›na dönüﬂtürdü.
II. Abdülhamid’in izledi¤i politikada e¤itime özel
bir önem verildi¤i, kimlik aktar›m›nda e¤itime
umut ba¤land›¤› bilinmektedir. Çevreye nüfuz
araçlar›ndan biri olarak kullan›lan e¤itimde dinselleﬂme dönemin belirgin özelli¤i olmakla birlikte e¤itimin modernleﬂtirilmesi h›z kesmeden sürdürüldü. Ders kitaplar›n›n içeri¤inde Tanr›, Peygamber ve Padiﬂah olarak belirginleﬂen hiyerarﬂiye yönelik oluﬂturulan sadakat ve itaat üçgeni
usûl-ü cedid tarz›yla genç kuﬂaklara aktar›lmaktayd›. Özellikle ilkö¤retimde ibtidai mektebi s›byan mektebi karﬂ›s›nda desteklendi. Mehmet Ö.
Alkan ilkö¤retimde dini anlay›ﬂ›n II. Abdülhamid
döneminde de sürdü¤ünü ancak en h›zl› kopuﬂun da yine bu dönemde oldu¤una dikkat çeker.39
Tanzimat sonras› Osmanl› siyasal söyleminde
din ve dünyevi alan› ayr› olarak de¤erlendiren
resmi nitelikli yaz›lara rastlan›yor olmas› siyasal
kültürün dünyevileﬂmesine dair ipuçlar› sunmaktad›r. Örne¤in “maârif” ve “ulum”un ülke kalk›nmas›nda ve sanayileﬂmede temel araçlar olarak
sunuldu¤u bir lâyihada “ulûm-u diniyye vesile-i
necât-› âhiret oldu¤u misillû fünûn-u sâire dahi
muaﬂeret-i nev’i beni âdemin kemâline sebeb
olaca¤› vareste-i kayd beyân ve iﬂâretdir.” denilmesi bu yaklaﬂ›m›n yans›mas›d›r. Ayn› ﬂekilde
ahlak anlay›ﬂ›nda da referans kayna¤› olarak
dinsel/geleneksel at›flardan çok dünyevi at›flara
yer verildi¤i görülmektedir. R›fat Paﬂa’n›n S›byan mektepleri için sade bir dille kaleme al›nm›ﬂ
olan ve yap›lan baz› de¤iﬂikliklerle II. Abdülha-
1908 Meﬂrutiyeti ve ard›ndan gelen 1909 Anayasa tadillerinde ﬂeriata ba¤l›l›k vurgusu yap›l›yor olmas› siyasal geliﬂmeler aç›s›ndan çeliﬂkili
bir tablo sunmaktad›r.42 Buna karﬂ›n II. Meﬂrutiyet döneminde sekülerleﬂme hukuk ve e¤itim gibi kamusal otoritenin belirledi¤i dönüﬂümlerin
yan›nda farkl› ideolojik yaklaﬂ›mdaki ayd›nlar
aras›nda da özellikle toplumsal içeri¤i ön plana
al›narak örne¤in kad›n ve aile sorunu gibi meseleler ana tema yap›larak tart›ﬂmaya aç›lacakt›r.
Dönemin yay›n organlar›nda Bat›c›, Türkçü ve
‹slamc› düﬂünürler aras›nda din ve devlet kurumlar› aras›ndaki iliﬂkinin niteli¤i, gündelik geliﬂmelerin ›ﬂ›¤›nda tart›ﬂ›lacakt›r. Bununla birlikte
dikkat çekici husus dinin alg›lanma biçimidir.
T›pk›, Said Halim Paﬂa, Ahmet Naim ya da di¤er
‹slamc› yazarlar gibi Ahmet R›za Bey, Abdullah
Cevdet örne¤inde bu konuda çok radikal ç›k›ﬂlar
yapabilen isimlerin de dinin toplumsal birlik aç›s›ndan önemine de¤inen sat›rlar kaleme alabilmelerinde söz konusu alg›lama etkilidir. Ancak
Bat›c›larla ‹slamc›lar aras›ndaki radikal kopuﬂ ‹slam’›n yorumlan›ﬂ›nda gözlenmektedir. ‹slamc›lar için ‹slam maddi ve manevi tüm yaﬂam alan›n› kuﬂatan bir inanç alan›yken, Bat›c›lar için siyasal iﬂlevlerinden tamamen yoksun b›rak›lm›ﬂ
kültürel bir kimliktir.42 ‹skoçyal› Do¤ubilimci E.J.
Wilkinson Gibb ilk bask›s› 1907’de Londra’da
bas›lan Osmanl› ﬁiirine dair eserinin 5. cildinde
Osmanl› ayd›nlar›ndaki bu de¤iﬂimi ve toplumsal
görünümünü son derece dikkat çekici ifadelerle
ortaya koymaktad›r. Yazara göre Türkiye’de son
yirmi y›lda yaﬂananlar ahlaki ve kültürel de¤erleri önemli ölçüde tebdil etmiﬂ, haz›rlanmakta olan
büyük de¤iﬂikli¤in sonuçlar›n› tam olarak görülmese de her yerde hissedilir hale getirmiﬂtir.
Gibb’in ifadesiyle aktaracak olursak “Bütün s›n›flardan ve iki cinsten de insanlar aras›nda e¤itimin genel olarak yayg›nlaﬂmas› dolay›s›yla, t›pk› bat›da H›ristiyan dogmatizminin, ilmin halk›n
benimseyece¤i biçime girmesi ve her tür bilginin
yayg›nlaﬂmas›yla çok geri planlara itilmesi gibi
‹slami dogmalar da geri planlara itilmiﬂtir. Modern Türk erke¤i hala kendisini Muhammedi veya Müslüman kabul etmektedir fakat; onun ‹slam’a karﬂ› olan tavr›yla bugünün tipik Avrupal›
bilim adam›n›n H›ristiyanl›¤a karﬂ› olan tutumu
aras›nda çok az bir fark bulunmaktad›r.”43
Meﬂrutiyet laikleﬂme yönünden bir geçiﬂ dönemidir. Toplumsal normlardaki zihniyet de¤iﬂimi
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Tanzimat Birikiminin Kristalleﬂmesi: Meﬂrutiyet ve Laikleﬂme
di¤er alanlara yans›makta gecikmemiﬂtir. Özellikle ç›kar›lan baz› yasa ve kararnameler Tanzimat’tan beri belirginleﬂen dualist yap›y› güçlendirmiﬂtir. 1913 tarihli Kiliseler Kanunu, Birinci
Dünya Savaﬂ› s›ras›nda medrese ö¤rencilerinin
ayr›cal›klar›n›n kald›r›larak askere al›nmalar›,
cizye-i ﬂer’iyenin la¤vedilerek gayr› Müslimlerin
askere al›nmas› gibi uygulamalar laikleﬂme yönünde radikal ad›mlar olarak görülebilir.44 Dünyevileﬂmenin toplumsal etkilerini gündelik tart›ﬂma konular›n›n içeri¤inden ç›karmak mümkündür. Toplumun gündelik yaﬂam›ndaki de¤iﬂimlerin yaratt›¤› psikoloji özellikle muhafazakarlar›n
eleﬂtirilerinde görülmektedir. Dini tevekkül anlay›ﬂ›n›n yerini bat›l› sigorta gibi kurumlara b›rakmas› toplumun baz› kesimlerince yad›rganacakt›r. K›l›çzade Hakk› Bey taraf›ndan kaleme al›nan ve ‹çtihad Dergisi’nin 55. ve 57. say›lar›nda
yay›mlanan 1912 tarihli bir programda binalar›n
üstüne as›lan “Ya Haf›z” levhas› alt›na bir de sigorta levhas› as›lmas› ﬂeklindeki öneri Bat›c›larca desteklenirken muhafazakarlar›n hoﬂuna gitmeyecektir. Her türlü felaket karﬂ›s›nda sigortan›n zorunlulu¤unu kavrayan ve bu amaçla ‹slami
bir sigorta sistemi öneren Abdürreﬂid ‹brahim bile görüﬂlerini kaleme al›rken “bu meseleyi a¤za
ald›¤›m gibi ulemam›z meyan›nda birçok güft ü
güya sebebiyet verilece¤i hat›ra gelir. Fakat ortal›kta birde menâfi‘i âmme oldu¤u için her nev‘
ta‘ruzâta hedef olaca¤›m› göze ald›rarak bu hususta fikrimi beyan etmek isterim” 45 demekten
kendini al›koyamayacakt›r. Özellikle faiz ya da
riba gibi ekonomik kurumlar hakk›ndaki yorumlar, kad›n haklar›, kültürel kurumlar›n yaratt›¤›
sosyal durum konusundaki tart›ﬂmalar gazetelerin sayfalar›ndan eksik olmamaktad›r. Bu yorumlarda kabuk de¤iﬂtiren bir toplumun havas› aç›kça görülmektedir.
Laikleﬂmeye dair en iddial› ad›mlar ‹ttihatç›lar›n
1332 (1916) tarihli kongresindeki kararlardan
sonra gündeme gelmiﬂtir. ‹ttihat ve Terakki’nin
bu kongresi savaﬂ›n neden oldu¤u buhran ortam›nda toplanm›ﬂt›r. Parti ideolojik olarak bu kongrede yeni yönelimler belirlemiﬂtir. Osmanl›c›
politikalar yerini Türkçü ve milliyetçi nitelikli bir
söyleme b›rakm›ﬂt›r. Bunda Arap isyan›n›n ve cihad›n beklenen karﬂ›l›¤› bulmamas› etkilidir denebilir. Bu kongrede ﬂer’i ve dini mahkemeler
birbirinden ayr›lm›ﬂ, hukuk ve adalet alan›nda laik içerikli ilkeler dikkate al›nm›ﬂt›r. ‹ttihat ve Terakki’nin laikleﬂme siyasas›nda özellikle hukuk
alan›nda yap›lanlar etkili olmuﬂtur. Yaln›zca din
iﬂleriyle u¤raﬂacak olup, laik e¤itime müdahale
hakk› olmayan Dar-ül-hikmet-i ‹slamiye’nin kurulmas› ve yarg› yetkisinin dinilikten ar›nd›r›larak
do¤rudan Adliye Nezareti’ne ba¤lanmas› sivil ve
Laikleﬂmeye dair
en iddial› ad›mlar
‹ttihatç›lar›n
1916 tarihli
kongresindeki
kararlardan sonra
gündeme gelmiﬂtir
79
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
mid döneminde okutulan baﬂl›ca ahlak kitaplar›ndan Ahlak Risalesi kul/teba anlay›ﬂ›ndan birey/yurttaﬂ ahlak›na geçiﬂi temsil etmektedir.40
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Meﬂrutiyetin ilan›
ulema aras›nda da
büyük beklentiler
yaratt›
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
80
dini bürokrasi aras›ndaki gerilimi ortaya koymuﬂtur. Örne¤in Sultan Reﬂad’›n ameliyat› nedeniyle vekiller Çit Köﬂkü’nde topland›klar›nda ﬁeyhülislam Hayri Efendi ve Enver Paﬂa aras›nda yaﬂanan münakaﬂada Enver Paﬂa’n›n “Makam-›
Meﬂihat’›n kazaî iﬂlerle iﬂtigal ederek ‹slâmiyeti
i’lâ edecek hususta hasr-› eﬂgal eylemesi daha
faideli olaca¤›n›” söylemesi ﬁeyhülislam’›n “Bu
fikir hep Türkçülerin eser-i ilkaat›d›r” ﬂeklinde
tepkisine neden olmuﬂtur.46
‹ttihat ve Terakki’nin bu kongresi sonraki düzenlemelerin tart›ﬂma zemini olmuﬂtur. Nitekim
1916’dan itibaren Meﬂihat-› ‹slamiye örgütü yeniden düzenlenmiﬂ, yarg› yetkisi elinden al›nm›ﬂ,
tüm mahkemeler Adliye Nezareti’ne ba¤lanm›ﬂ47, bütün okullar Maarif Nezaretinin sorumlulu¤una b›rak›l›rken, ilmiyenin toplumsal üretim
kayna¤› olan medreselerin ›slah›na karar al›nm›ﬂt›r. Evkaf Nezaretine ba¤l› ö¤retim kurumlar›n›n da bunlar›n d›ﬂ›nda tutulmamas› hükümetin
kararl›l›¤›n› ortaya koymaktayd›. Böylece Evkaf
idaresinin Meﬂihat’tan ayr›larak devletin ayr› bir
mali-ticari dairesi halinde dinden tamamen ayr›ﬂt›r›lmas› ve kabine üyelerinden birinin yönetimi alt›na konmas›; cami, medrese gibi bütün dini kurumlar›n mali iﬂlerinin yeni kurulacak Evkaf
Nezareti’ne verilmesiyle Tevhid-i Tedrisat’a uzanan süreç baﬂlat›lm›ﬂt›r. Dinin, devlet idaresinde, e¤itimde, yasamada, adliye ve maliyede güç
yitirmesi Ziya Gökalp’in formülasyonu ile ‘diyanet’ alan›yla s›n›rland›r›lmas› son derece cüretkar ad›mlar olmuﬂtur.48
‹ttihat ve Terakki’nin özellikle hukuk alan›nda laik uygulamalara yer vermesi, muhafazakar çevrelerin tepkilerini gö¤üsleyebilmesi biraz da
1908-1918 aras›nda yapt›¤› ve say›s› binden
fazla olan kavanin-i muvakkate (geçici kanunlar)
sayesindeydi. Yine bu ﬂekilde haz›rlanan 1917
tarihli Hukuk-› Aile Kararnamesi farkl› din ve
mezhep mensuplar›n›n monist bir hukuka ba¤›ml› k›l›nmas› projesiydi. Halil Bey’e göre kanunun amac› aile hukukunu yaz›l› hale getirip birleﬂtirmenin yan›nda ﬂer’i mahkemeleri ilga etmek ve patrikhanelerin imtiyazlar›n› kald›rmak
için haz›rl›k yapmakt›. O bu geliﬂmeyi “…bu gayet mühim bir kanundur. Hatta diyebilirim ki ve o
iddiaday›m ki, bu devletimizde yap›lacak ›slahat› adliyenin mühim bir mebdeidir. Nitekim Meclisi Mebusan mehakim-i ﬂer’iyeyi rabt etmek suretiyle tevhid-i kuzat esas›n›n devletçe ne kadar
mühim bir mesele oldu¤unu tasdik etmiﬂ ve beni de bir an evvel bu meselenin mevki-i fiile
vaz’›na memur eylemiﬂti ki bu hususta söyleyece¤im bundan ibarettir” ﬂeklinde yorumlam›ﬂt›.49
Asl›nda aile hukukuna dair yeni aray›ﬂlar Mecel-
le’nin kabulünden sonra da sürmüﬂtü. Frans›z
Medeni Kanunu 1885’te dava vekili Nazaret Hilmi taraf›ndan, ‹sviçre Medeni Kanunu 1912’de
hukuk hocas› Haçeriyan Efendi taraf›ndan çevrilerek Ceride-i Adliye Dergisi’nde yay›nlanm›ﬂt›.
Tercümenin baﬂ›na ﬁuray-› Devlet Tanzimat
Dairesi eski reislerinden Said Bey yazd›¤› mukaddimede kanunu “medeniyet alemine ›ﬂ›k saçan bir eser” olarak de¤erlendirmekteydi. ‹ttihat
ve Terakki’nin aile hukukuna yönelik giriﬂimleri
‹hzar-› Kavanin Komisyonlar›nca haz›rlanan 25
Ekim 1917 tarihli Hukuk-u Aile Kararnamesi ile
sonuçlanm›ﬂt›r.50 Böylelikle ‹mparatorluk halklar›n›n tümü din ve mezhep ayr›m› yap›lmaks›z›n
medeni hukuk alan›nda birleﬂtirilmesi hedeflenmiﬂtir. Kararname kad›na boﬂanma hakk› vermiﬂ, erke¤in ikinci eﬂle evlenmesini ilk eﬂin r›zas›na ba¤layarak monogaminin önünü açm›ﬂt›r.
Kararname hem bunu kendi hukuklar›na müdahale gören gayr› Müslimler51 hem de Müslümanlar aras›ndan tenkide u¤ram›ﬂt›r. Müslümanlar
aras›nda eleﬂtiriler ço¤unlukla farkl› mezheplerden yap›lan al›nt›lar üzerinde yo¤unlaﬂ›yordu.52
Muhafazakar bas›na göre düzenleme ﬂeriatla
uyuﬂmuyordu.53 Tüm unsurlar› monist bir hukuk
sistemine ba¤lama giriﬂimleri gayr› Müslim cemaatlerle olan iliﬂkileri nedeniyle Avrupa devletlerinin de tepkisine neden olmuﬂtu.54 Söz konusu
tepkiler ve ‹stanbul’daki iﬂgalci devletlerin giriﬂimleriyle kararname 19 Haziran 1919’da muvakkat bir kanunla yürürlükten kald›r›lm›ﬂt›.
Meﬂrutiyetin ilan› ulema aras›nda da büyük beklentiler yaratm›ﬂt›. Meﬂruti sistemin ‹slam’la
uyuﬂtu¤una dair yorumlara gazete ve dergilerin
sayfalar›nda s›kl›kla rastlan›yor olmas› ilmiyenin
reformlar süreciyle baﬂlayan güç kayb›n›n telafi
edilebilece¤ine yönelik beklentilere iﬂaret ediyordu.55 Benzer ﬂekilde destekleyici tav›rlar 31 Mart
hadisesinin ard›ndan Abdülhamid’in tahtan indirilmesi sonras›nda da gelmiﬂti.56 Derviﬂ Vahdeti
ve Volkan Gazetesi’nin rolüne karﬂ›l›k ulema
içinden yükselen tepkiler ilmiye s›n›f›n›n konumundaki dengelerin alt üst olmas›n› engelleyemedi.57 31 Mart sonras› ilmiye s›n›f› çok yönlü ve
a¤›r ithamlara muhatap oldu. ‹rtica ve Abdülhamid ile Meﬂrutiyeti y›kmak için iﬂbirli¤i bunlardan
en s›k dillendirilenlerdi. Bunun karﬂ›s›nda savunma yöntemi olarak siyasileﬂme yolunu seçeceklerdi. Bu tercihle ulema medresede de¤ilse bile
Meclis’te, ‹ttihat ve Terakki içinde, bas›n hayat›nda önceki dönemle k›yaslanmayacak bir yer edinecektir; ancak bu kez yeni kurallar karﬂ›s›nda
daha ciddi sorunlar gündeme gelecektir. ‹lmiyenin Meﬂruti sistem içindeki yeri ve seküler alana
müdahalesi tart›ﬂma yaratacakt›r. Örne¤in ‹stanbul ﬁehremini Hüseyin Kaz›m Kadri’nin “Meca-
Sonuç Yerine
Osmanl› modernleﬂmesi tarihsel süreç olarak laik devletin oluﬂumunda belirleyici bir miras oluﬂturur. Kurumsal dönüﬂümler, dinin devlete müdahale imkanlar›n›n daralmas› süreci Tanzimat’la baﬂlamakla birlikte as›l olarak laikleﬂme
Jön Türk hareketinin geliﬂmesi ve II. Meﬂrutiyet’ten itibaren ivme kazan›r. Asl›nda Genç Osmanl›lar›n düﬂüncelerinde de rastlanan ve ço¤unlukla pratik amaçlarla beliren bat›l›-modernseküler kavramlar bu dönemde siyasetin gündemini oluﬂturmaya baﬂlar. Laikleﬂme “geleneksel
toplumsal yap› ve düﬂünce sistemini modernleﬂtirme amac› do¤rultusunda seküler/modern de¤erlere duyulan siyasal/düﬂünsel ba¤l›l›k ve
amaçlarla izlenen siyasetin” sonucudur. Arka
plan›nda toplumsal yap›y› dönüﬂtürmeye yönelik
bir siyasal program bulunmaktad›r.61 Tanzimat
ve Meﬂrutiyet projelerinin laikleﬂme süreci pratik
ihtiyaçlar karﬂ›s›nda devlet örgütünü dönüﬂtürmeye yönelik ad›mlar›n bir sonucudur. Yasama
ve hukuk alan›nda görülen laik aç›l›ml› düzenlemeler, e¤itim ve toplumsal alanda da etkilerini
Dipnotlar
1 ‹lhan Arsel, Teokratik Devlet Anlay›ﬂ›ndan Laik Devlet Anlay›ﬂ›na,
Ankara Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, Ankara 1975, s. 4 vd.
2 Bu yaklaﬂ›ma göre 1774 tarihli Küçük Kaynarca Antlaﬂmas›’yla Osmanl›
Sultan›n›n K›r›m’daki Müslümanlar›n ruhani merkezi olarak
tan›nmas› Osmanl› Devleti’ne teokratik bir nitelik kazand›rm›ﬂt›r.
Sadri Maksudi Arsal, “Teokratik Devlet ve Laik Devlet”, Tanzimat I,
Maarif Vekaleti Yay›nlar›, ‹stanbul 1940, s. 90.
3 Ömer Lütfi Barkan, “Osmanl› ‹mparatorlu¤u’nun Teﬂkilat ve
Müesseselerinin ﬁer’ili¤i Meselesi”, Hukuk Fakültesi Mecmuas›, c.
XII, say› 3-4, (1946), s. 713-733.
4 Coskun Üçok, “Osmanl› Kanunnamelerinde ‹slam Ceza Hukuku’na
Ayk›r› Hükümler I”, Hukuk Fakültesi Mecmuas›, c. III, HFM., say› I,
(1946), s. 125-146; “Osmanl› Kanunnamelerinde ‹slam Ceza
Hukuku’na Ayk›r› Hükümler II”, c. III, say› 2-4, (1946), s. 365-383.
5 Bu konuya dair ﬂu iki çal›ﬂmaya bak›labilir: Halil ‹nalc›k, “Osmanl›
Hukukuna Giriﬂ: Örfi Sultan› Hukuk ve Fatih’in Kanunlar›”, Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi, c. XIII, (1958), s. 102-126; Ömer Lütfi
Barkan, “Türkiye’de Sultanlar›n Teﬂrii S›fat ve Salahiyetleri ve
Kanunnameler”, Hukuk Fakültesi Mecmuas›, c. XI, say› 3-4, s. 203224.
6 Özellikle Osmanl› hukuk sisteminin ﬂer’ili¤i konusunda ›srarl› bir
yaklaﬂ›m için bkz. Ahmet Akgündüz, Osmanl› Kanunnameleri,
OSAV. Yay›nlar›, ‹stanbul 1990, c. I, s. 102-237.
7 Ejder Okumuﬂ, Klasik Dönem Osmanl› Devleti’nde Din Devlet ‹liﬂkisi,
Lotus Yay›nlar›, ‹stanbul 2006.
8 ‹lber Ortayl› Osmanl› toplumsal örgütlenmesini geleneksel ve ﬂer’i bir
düzen olarak nitelendirir. Bu durum ﬂüphesiz bugün alg›land›¤›
biçimiyle ülkenin heryerinde eﬂitlik ilkesi gere¤i uygulanan akla
dayal› ve güncel gereksinimlere göre belirlenen standardize edilmiﬂ
hukuki mevzuat ve merkeziyetçi devlet olgusuyla çat›ﬂmaktad›r.
Türkiye ‹dare Tarihi, Türkiye ve Ortado¤u Amme ‹daresi Enstitüsü
Yay›nlar›, Ankara 1979, s. 138-139.
9 ‹nalc›k’›n belirtti¤i gibi örf-i hukuk alan›nda hüküm koymak için konu
hakk›nda ﬂer’i alanda aç›k bulunmas›, konulan hükümlerin de ﬂer’i
ilkelerle çat›ﬂmamas› gerekmekteydi. Halil ‹nalc›k, Osmanl› ‹mparatorlu¤u Klasik Ça¤, çev. Ruﬂen Sezer, Yap› Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul
2008, s. 76-83.
10 Söz konusu yaklaﬂ›mda din ve devlet aras›ndaki iliﬂkiyi tan›mlarken
klasik ‹slam devlet ö¤retisinde hakim olan “herﬂey din içindir devlette
din içindir” yaklaﬂ›m›n›n “herﬂey devlet içindir, din de devlet içindir”
ﬂeklinde dönüﬂtürülmüﬂ bir model oldu¤una dikkat çekilir. Ahmet
Yaﬂar Ocak, Osmanl› Toplumunda Z›nd›klar ve Mülhidler, Tarih
Vakf› Yurt Yay›nlar›, ‹stanbul 1998, s. 73 vd.
11 ﬁerif Mardin, “The Just and the Unjust”, Deadulas, Summer (1991), s.
118’den aktaran Nuray Mert, Laiklik Tart›ﬂmas›na Kavramsal Bir
Bak›ﬂ, Ba¤lam Yay›nlar›, ‹stanbul 1994, s. 48.
12 Suraiya Faroqhi, Osmanl› Kültürü ve Günlük Yaﬂam, Tarih Vakf› Yurt
Yay›nlar›, ‹stanbul 1997, s.4-5.
13 Geleneksel Osmanl› toplum yap›s› içinde laikli¤e kaynak bulma
aray›ﬂlar›nda en dikkat çekici iddialardan biri Neﬂet Ça¤atay’a aittir.
‹slam tarihi uzman› olan Prof. Ça¤atay’a göre II. Mehmet, “din iﬂlerini ‹stanbul kad›s› H›z›r Bey Çelebi’ye (1407-1459) b›rakarak laiklik
yolundaki ilk ad›m› atm›ﬂt›r.”, Neﬂet Ça¤atay, “Türkiye’de Laikli¤e
Geçiﬂ”, Güncel Konular Üzerine Makaleler, Türk Tarih Kurumu
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
göstermiﬂtir. Özellikle II. Meﬂrutiyet dönemindeki düzenlemeler düalist hukuk yap›s›n› modern
hukuk sistemi lehine dönüﬂtürürken gündelik yaﬂam ve de¤erler sisteminde de yeniliklerin habercisi olmuﬂtur.
Tanzimat ve Meﬂrutiyet’le güç kazanan yeni devlet ve toplum anlay›ﬂ›n›n sonucu olarak laikli¤in
ulus devletin inﬂa süreciyle paralel olarak modernleﬂme projesinin en önemli halkalar›ndan biri ﬂeklinde devlet örgütlenmesinden, gündelik yaﬂam›n pratiklerine kadar belirleyici bir siyasal süreç haline dönüﬂmesinde cumhuriyetin yeri büyüktür. 1924 y›l›nda hilafetin kald›r›lmas›, 1926
Medeni Kanun’un kabulü, dinin bireysel bir olgu
olarak de¤erlendirilip, siyasal alana müdahalesinin engellenmesi, kad›n haklar›, siyaset, hukuk
ve toplumsal yaﬂam›n birçok alan›nda göze çarpan dönüﬂümler laik devletin kurgulanmas›nda
ve kurumsallaﬂmas›nda belirleyici olacakt›r.
II. Meﬂrutiyet
dönemindeki
düzenlemeler
gündelik yaﬂam ve
de¤erler sisteminde
yeniliklerin
habercisi olmuﬂtur
81
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
lis-i Belediye ‹ntihabat›’n›” feshetmesi üzerine
Cemiyet-i ‹lmiye-i ‹slamiye bir beyanname yay›mlayarak karﬂ› ç›kacak, yaratt›¤› etki sonucunda ﬁehremini istifa edecektir. Ancak bu defa cemiyetin giriﬂimi bas›n ve ‹ttihatç› çevrelerde ulema siyasete kar›ﬂmas›n ﬂeklinde eleﬂtirilere maruz kalacakt›r.58
Ulema ve siyaset konusundaki k›r›lmalardan biri
de ﬂeyhülislam’›n sadrazamla birlikte Meclis’e
giderek Heyet-i Vükela program›n›n okunuﬂuna
kat›lmas› sonucu yaﬂanm›ﬂt›r. Volkan gazetesinde yer alan a¤›r eleﬂtiriler karﬂ›s›nda Elmal›
Hamdi Efendi gibi isimler konuyu hayli laik bir
mant›kla de¤erlendiren yorumlar yaparak ‹slamiyet’te ruhban s›n›f›n›n olmad›¤›na dikkat çekip,
ﬁeyhülislam›n halifenin vekili olmas›n›n ona hiçbir ayr›cal›k tan›mayaca¤›n›, çünkü halifenin ‹slam hükümetinin reisinden baﬂka bir anlama gelmedi¤ini ifade edeceklerdir.59
Meﬂrutiyetin entelektüel tart›ﬂma ortam›nda din
ve devlet iliﬂkisi ulema üzerinden sorgulan›rken,
geleneksel kurumlar “hakimiyet-i milliye” anlay›ﬂ›
çerçevesinde yeniden yorumlanacakt›r. Bu durum özellikle hilafet makam›n›n de¤erlendiriliﬂinde görülür. Yeni dönemde halife adeta milli bir
konuma indirgenerek, “seküler” bir nitelik kazanacakt›r. Dini bir iktidar kayna¤› olarak de¤il,
dünyevi bir siyaset figürü olarak tan›mlanacakt›r.60 Meﬂrutiyetin entelektüel miras› erken cumhuriyetin toplumsal projelerinin hareket noktas›n›
oluﬂtururken siyasal ve hukuki birikimi laik devlet
yap›s›n›n tarihsel zemini olarak belirecektir.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
82
Yay›nlar›, Ankara 1994, s. 220 (ss. 219-223).
14 Toktam›ﬂ Ateﬂ, Dünyada ve Türkiye’de Laiklik, Ümit Yay›nc›l›k, Ankara
1994, s. 37-67.
15 Mehmet Ö. Alkan, “Resmi ‹deolojinin Do¤uﬂu ve Evrimi Üzerine Bir
Deneme”, Tanzimat ve Meﬂrutiyet’in Birikimi, ‹letiﬂim Yay›nlar›,
‹stanbul 2001, s. 377-407.
16 Jürgen Habermas, Le Discours Philosophique de la Modernite, Douze
Conferences, Gallimard, 1988, s.2-3’den aktaran Cemil Oktay,
Siyaset Bilimi ‹ncelemeleri, Alfa Yay›nlar›, ‹stanbul 2003, s.238.
17 Oya Paker, “Gündelik Bilginin ‹nﬂas› Ba¤lam›nda Sosyal Temsiller:
Modernlik, Gelenek ve Din”, Kültür ve Modernite, Ed. Gönül Pultar/
Bahattin Akﬂit, Tetragon Yay›nlar›, ‹stanbul 2003, s. 239.
18 Oktay, age., s.251-252.
19 ‹lter Turan, “Türkiye’de Siyasal Kültürün Oluﬂumu”, Türk Siyasal
Hayat›n›n Geliﬂimi, Beta Yay›nlar›, ‹stanbul 1986, s. 464.
20 Benjamin Braude, “Foundation Myths of the Millet System”, Christians
and Jews in the Ottoman Empire; The Functioning of a Plural
Society, Ed. Benjamin Braude/ Bernard Lewis, Holmes&Meier
Publishers, New York 1982, s. 72-73.
21 Athanasia Anagnostopulu, “Tanzimat ve Rum Milletinin Kurumsal
Çerçevesi: Patrikhane, Cemaat Kurumlar›, E¤itim”, 19. Yüzy›l ‹stanbul’unda Gayr› Müslimler, Ed. Pinelopi Stathis, Tarih Vakf› Yurt
Yay›nlar›, ‹stanbul 1999, s. 3-4.
22 Braude; age., s. 73-74.
23 Ancak bunun geniﬂ imparatorluk co¤rafyas›n›n her yerinde ayn› ﬂekilde
uyguland›¤›n› söylemek gerçekçi de¤ildir. Nitekim Ba¤dat Vilayeti
‹dare Meclisinde tabii üyeler aras›nda; Hanefi Müftüsü Mehmed
Feyzi Efendi ve ﬁafii Müftüsü Abd’ul¤afur Efendi’nin bulundu¤u
görülmektedir. Burada iki mezhebe mensup halk›n iﬂlerini görmek ve
denge sa¤lamak için bu yola gidildi¤i anlaﬂ›lmaktad›r. ‹lber Ortayl›,
Tanzimattan Sonra Mahalli ‹dareler 1840-1878, Türkiye ve Orta
Do¤u Amme ‹daresi Enstitüsü Yay›nlar›, Ankara 1974, s. 58-59.
24 Coﬂkun Üçok-Ahmet Mumcu, Türk Hukuk Tarihi, Ankara Üniversitesi
Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, Ankara 1981, s. 221-129.
25 Ebul’ula Mardin, Medeni Hukuk Cephesinden Ahmet Cevdet Paﬂa,
‹stanbul Üniversitesi Hukuk Fakültesi Yay›nlar›, ‹stanbul 1946, s. 61159.
26 Ömer Lütfi Barkan, “Türk Toprak Hukuku Tarihinde Tanzimat ve 1274
(1858) Tarihli Arazi Kanunnamesi”, Tanzimat I, Maarif Vekaleti
Yay›n›, ‹stanbul 1940, 1-101.
27 Ejder Okumuﬂ, Türkiye’nin Laikleﬂme Serüveninde Tanzimat, ‹nsan
Yay›nlar›, ‹stanbul 1999, s. 284-287.
28 ‹lber Ortayl›, ‹mparatorlu¤un En Uzun Yüzy›l›, Hil Yay›nlar›, ‹stanbul
1983, s. 135-138, ayr›ca Mehmet Ö. Alkan, Ölçülebilir Verilerle
Tanzimat Sonras› Osmanl› Modernleﬂmesi, ‹stanbul Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü Bas›lmam›ﬂ Doktora Tezi, 1996, s. 129.
29 Ortayl›, age., s. 139-142.
30 Alkan, age., s. 130.
31 Uriel Heyd, “III. Selim ve II. Mahmut Dönemlerinde Bat›l›laﬂma ve
Osmanl› Ulemas›”, çev. Erbay Ayd›n, ‹slam Dünyas› ve Osmanl›
Ulemas›, Yöneliﬂ Yay›nlar›, ‹stanbul 1997, s. 13-56.
32 Klasik dönemde ilmiyenin konumu ve fonksiyonlar› için bkz. ‹smail
Hakk› Uzunçarﬂ›l›, Osmanl› Devleti’nin ‹lmiye Teﬂkilat›, Türk Tarih
Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1985.
33 Ahmet Cihan, Reform Ça¤›nda Osmanl› ‹lmiyye S›n›f›, Birey Yay›nlar›,
‹stanbul 2004, s. 253-261.
34 Cihan, age., s. 262 vd.
35 I. Tertip Düstur, cilt. 4, sah. 4-20.
36 Suna Kili, Türk Anayasalar›, Tekin Yay›nlar›, ‹stanbul 1982, s.9-10.
37 ‹lber Ortayl›, “‹lk Osmanl› Parlamentosu ve Osmanl› Milletlerinin
Temsili”, Kanun-› Esasi’nin 100. Y›l› Arma¤an›, Ankara Üniversitesi
Siyasal Bilgiler Fakültesi Yay›n›, Ankara 1978, s. 169-176.
38 Kemal H. Karpat, Ortado¤u’da Osmanl› Miras› ve Ulusçuluk, ‹mge
Yay›nlar›, Ankara 2001, s. 71-72.
39 Mehmet Ö. Alkan, Ölçülebilir Verilerle Tanzimat Sonras› Osmanl›
Modernleﬂmesi, ‹stanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Bas›lmam›ﬂ Doktora Tezi, 1996, s. 141-144.
40 Mehmet Ö. Alkan, “Resmi ‹deolojinin Do¤uﬂu ve Evrimi Üzerine Bir
Deneme”, Tanzimat ve Meﬂrutiyet’in Birikimi, ‹letiﬂim Yay›nlar›,
‹stanbul 2001, s. 383-384.
41 Düstur, II. Tertip, c. I, 638-644; 7 Zilhicce 1293 tarihli Kanun-› Esasi’nin
baz› mevadd-› muaddelesine dair kanun, 8 A¤ustos 1325/ 5 ﬁaban
1327.
42 M. ﬁükrü Hanio¤lu, Bir Siyasal Örgüt Olarak Osmanl› ‹ttihad ve Terakki
Cemiyeti ve Jön Türklük, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul 1989, s. 619626.
43 E. J. Wilkinson Gibb, Osmanl› ﬁiir Tarihi, çev. Ali Çavuﬂo¤lu, Akça¤
Yay›nlar›, Ankara 1999, s. 523-524.
44 ‹lber Ortayl›, “Osmanl› Devletinde Laiklik Hareketleri Üzerine”, Türk
Siyasal Hayat›n›n Geliﬂimi, Ed. Ersin Kalayc›o¤lu-Ali Yaﬂar Sar›bay,
Beta Yay›nlar›, ‹stanbul 1986, s. 167.
45 Abdürreﬂid ‹brahim, “Harik Münasebetiyle: Sigortac›l›k”, S›rat-›
Müstakim, VII/ 160, s. 53-54, 1.10.1327.
46 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler: ‹kinci Meﬂrutiyet
Dönemi 1908-1918, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul 1998, c. I, s. 62-68.
47 ‹dare-i Umumiye’i Vilayat ﬁer’i Mahkemelerin Adliye Nezaretine ba¤lanmas› gibi kanunlar da dinin hukuk sistemindeki etkisini azaltmaya
yönelik giriﬂimlerdendir. Bu karar ﬁeyhülislam Hayri Efendi’nin
görevden ayr›lmas›na, yerine Musa Kaz›m Efendi’nin getirilmesine
neden olacakt›r. Dini mahkemelerin Adliye Vekaletine ba¤lanmas›
‹slamc› bas›nda çok eleﬂtiler alacakt›r. Mehmed Hamdi, “Dinimiz,
Devletimiz”, Sebîlürreﬂâd, XV, s. 323-329, 12.12.1918.
48 Niyazi Berkez, Türkiye’de Ça¤daﬂlaﬂma, Yay. Haz. Ahmet Kuyaﬂ, Yap›
Kredi Yay›nlar›, ‹stanbul 2002, s. 459.
49 Tar›k Zafer Tunaya, Türkiye’de Siyasal Partiler: ‹ttihat ve Terakki, Bir
Ça¤›n, Bir Kuﬂa¤›n, Bir Partinin Tarihi, ‹letiﬂim Yay›nlar›, ‹stanbul
2007, c. III, s. 466-468.
50 Gülnihal Bozkurt, Bat› Hukukunun Türkiye’de Benimsenmesi, Türk
Tarih Kurumu Yay›nlar›, Ankara 1996, s. 163-172.
51 Meclis-i Mebusan’da yapt›¤› konuﬂmada Emanuel Efendi yarg› birli¤i
ilkesi gere¤i cemaat mahkemelerinin yetkilerinin kald›r›lmas›n› ve
tüm cemaatlerin tek bir mahkemenin yarg› alan›na sokulmas›n›
Kanun-› Esasi’nin ilkeleriyle çeliﬂti¤i savunmuﬂtur. Meclis-i Mebusan
Zab›t Ceridesi, I/4-3, (1333), s. 26 vd.
52 Sadrettin, “Hukûk-› Âile ve Usûl-i Muhâkemât-i ﬁer’iyye Kararnâmeleri
Hakk›nda”, Sebîlürreﬂâd, XV/382 (1334), s. 321-322.
53 Örne¤in ‹slamc› yay›n organ› Sebîlürreﬂâd dergisinin 15 ve 18. ciltlerinde neﬂr edilen muhtelif say›larda bu konu defalarca dile getirilmiﬂti. Sadreddin Efendi, “Hukuk-› Aile ve Usul-i Muamelât-› ﬁer‘iye
Kararnameleri Hakk›nda”, Sebîlürreﬂâd, XV, s. 321-323,
12.12.1918; XVII, 21-22, 5.6.1919.
54 Hukuk-› Aile Kararnamesi’nin Yunan Hükümeti taraf›ndan da protesto
edilmiﬂtir. BOA., HR. HMﬁ. IﬁO. 66/27, 28 Ha. 1335.
55 Bereketzade ‹smail Hakk›, “‹slâm ve Usûl-i Meﬂveret”, S›rat-› Müstakim,
1324, c. 1, sa. 5, s. 70-73; Ebu’l-ulâ, “Sure-i ﬁura”, S›rat-› Müstakim,
1324, c.1, sa.1, s. 6-7.
56 “Culûs-› mesud-› hazret-i padiﬂahîyle ihrâz-› metanet ve iktisâb-› ciddiyet eden meﬂrutiyet idarenin tesirat-› hasenesi dahilen ve haricen
görülmekde, kâffe-i enzâr-› alemde hukuk ve haysiyetimiz takdir ve
tebcil olunmaktad›r. Binâenaleyh bu gün suret-i katiyede tayin eden
hakay›ka nazaran hüküm verilmekdedir ki; e¤er mukaddema ilân
olunan Kanûn-› Esâsî ilgâ olunmayarak o zamandan itibaren
mer‘îü’l-ahkâm tutulsayd›, idare-i hükümet usûl-i meﬂrutiyetle
temﬂiyet edilseydi giriftar oldu¤u felaket ve musibetlerden devlet ve
milletimiz tamamen masûn kalacak idi.”, Manast›rl› ‹smail Hakk›,
“Mevâis”, S›rât-› Müstakîm, III, s. 1-3, 10.9.1909.
57 Manast›rl› ‹smail Hakk›, “31 Mart Vakas› Merteplerinin Maksad-›
Hainaneleri; 31 Mart Vakas› Esbab› lâ Diniyesi; 31 Mart’ta Düﬂmanlar›n Hücum Tedarikât›”, S›rât-› Müstakîm, II, s. 255, 271, 2.7.9.7.1909
58 ‹smail Kara, “‹slamc›l›k Hareketi ve ‹lmiye S›n›f›”, Türk Ayd›n› ve Kimlik
Sorunu, Ed. Sabahattin ﬁen, Ba¤lam Yay›nlar›, ‹stanbul 1995, s.
306-307.
59 Kara, age., s. 310-311.
60 Nam›k Sinan Turan, “Osmanl› Hilafetinin 19. Yüzy›lda Zorlu S›nav›: II.
Meﬂrutiyet’e Giden Süreçte ve Sonras›nda Makam-› Hilafet” Siyasal
Bilgiler Fakültesi Dergisi, ‹stanbul, Mart 2008, say› 38, s. 294-308.
61 Nuray Mert, Laiklik Tart›ﬂmas›na Kavramsal Bir Bak›ﬂ, Ba¤lam
Yay›nlar›, ‹stanbul 1994, s. 57.
Çetinkaya, 1908 boykotunu bir toplumsal hareket olarak ele ald›¤› çal›ﬂmas›yla tarihi, bir siyasal müdahale alan› olarak gördü¤ünü beyan etmiﬂ oluyor
historiografide ak›nt›n›n tersine kürek çekmek
Y. Do¤an Çetinkaya’n›n 1908 boykotunu, hani
ﬂu meﬂhur “fes boykotu”nu ele alan çal›ﬂmas›n›n
belki de tayin edici özelli¤i bu ak›nt›n›n tam tersine do¤ru kürek çekmesi. Bilindi¤i gibi, 1908 boykotu, Meﬂrutiyet’in ilan›n›n üzerinden pek az zaman geçtikten sonra Avusturya-Macaristan’›n
1878’den beri fiilen elinde tuttu¤u Bosna Hersek’i resmen ilhak, Bulgaristan’›n da ba¤›ms›zl›¤›n› ilan etmesine tepki olarak geliﬂen bir eylem.
Çetinkaya boykotu uluslararas› iliﬂkiler tarihinin
bir parças› olmaktan ziyade bir toplumsal hareket olarak ele al›yor ve boykotu kitle siyaseti ve
toplumsal mobilizasyon süreçleriyle ba¤lant›l›
olarak irdeliyor. Bu anlamda çal›ﬂman›n güncel
bir anlam› oldu¤unu tespit etmek gerekiyor. Ta-
rihin sonunun geldi¤inin, kapitalizmin kendisini
alternatifsiz k›ld›¤›n›n söylendi¤i bir dönemde alternatif küreselleﬂme hareketinin yayg›nlaﬂmas›,
sosyal forum süreçlerinin derinleﬂmesi, toplumsal hareketleri bir kez daha gündeme getiriyor.
Solun kendisini ancak toplumsal hareketler içerisinde ve onlar arac›l›¤›yla yenileyebilece¤inin
aﬂikâr hale geldi¤i bir devirde toplumsal hareketlere iliﬂkin tarihsel bir perspektif daha da anlaml› oluyor. Bu ba¤lamda Çetinkaya, 1908 boykotunu bir toplumsal hareket olarak ele ald›¤› çal›ﬂmas›yla tarihi, geçmiﬂe dair bir tür antikac›l›k faaliyeti de¤il, bir siyasal müdahale alan› olarak
gördü¤ünü beyan etmiﬂ oluyor.
Foti Benlisoy*
aﬂa¤›dan bir bak›ﬂ
Çetinkaya çal›ﬂmas›yla son yirmi y›ld›r iyice yayg›nlaﬂan bir tarihsel perspektife de dolayl› yoldan yan›t vermiﬂ oluyor. Bu perspektif, devlet ve
sivil toplum aras›nda liberalizme has bir karﬂ›tl›ktan yola ç›karak Türkiye’de hakim “ceberrut devlet” gelene¤inin güçlü bir sivil toplumun geliﬂimini engelledi¤ini varsayar. Buna göre Türkiye tarihi “güçlü devlet-zay›f toplum” ﬂemas›yla aç›klanabilir. Bu yaklaﬂ›m dahilinde Türkiye tarihinde
toplumsal hareketler güdük kalm›ﬂ ve dolay›s›yla da kitlelerin kendi hayatlar› üzerinde tayin edici müdahalede bulunma kapasiteleri zay›f olagelmiﬂtir. Do¤u toplumlar›n› “do¤alar› gere¤i”
edilgen addeden oryantalist dizgenin belirgin izlerini taﬂ›yan bu perspektif, “devlet/elit/merkez
karﬂ›t›” bir boyuta sahip olmuﬂsa bile bu topraklardaki geçmiﬂ direniﬂ ve mücadeleleri az›msa-
83
* Bo¤aziçi Üniversitesi
Tarih Bölümü
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
Tarih, geçmiﬂte öylece durup bizim, daha do¤rusu tarihçilerin, onlar› keﬂfetmesini bekleyen nesnel olgular demetinden ibaret de¤ildir. Geçmiﬂ
ve gelece¤e dair tahayyüllerimiz bugünün siyasal-toplumsal hadiselerinden ba¤›ms›z olmay›p,
tam aksine bizzat bu geliﬂmelere dair alg›lar›m›z
taraf›ndan ﬂekillenir. Mesela Türkiye’de son y›llarda iyiden iyiye kan›ksanan siyasetin jeopolitik
mülahazalara indirgenip belirli “merkezlerde”
tezgâhlanarak “servis edilen” komplolardan ibaret bir ﬂeymiﬂçesine alg›lanmas›n›n tarihsel ufkumuzu da cenderesine almamas› beklenemez.
Tarihçilik bizde zaten esas olarak kuru siyasal
tarihçilik olarak alg›lan›r ve devlet merkezli bir
savaﬂlar ve anlaﬂmalar tarihine indirgenir. ‹ﬂin
içine bir de komplo meftunlu¤u girince tarih saray darbelerine, elitler aras› çat›ﬂmalara hapsedilir. 1908 devrimi sonras› tarihe bak›ﬂ da bu çerçevede ﬂekillenmiﬂtir. ‹ttihat ve Terakki Cemiyeti’nin “komitac›” havas› da bu anlay›ﬂa zemin
sunmuﬂtur do¤rusu. Bu suretle 1908 sonras›,
hükümet darbe ve karﬂ› darbelerinin aral›ks›z
birbirini takip etti¤i, siyasal cinayetler ve komplolarla dolu bir dönem olarak okunmuﬂtur. Bu tarih
kavray›ﬂ›nda aktörler elitlerle s›n›rl›d›r ve s›radan insanlar tarihsel anlat›da kendilerine ancak
elitlerin siyasetle iliﬂkilendikleri anlarda pasif kat›l›mc›lar olarak yer bulurlar. Has›l› böylesi bir tarih anlay›ﬂ› s›radan insanlara özne konumu tan›maz.
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
1908 boykotu: siyasal müdahale ve tarih
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
Y. Do¤an Çetinkaya,
1908 Osmanl› Boykotu,
Bir Toplumsal Hareketin
Analizi,
(‹stanbul: ‹letiﬂim
Yay›nlar›, 2004)
ma, bunlar›n sesini bast›rma gibi bir iﬂlev de görmüﬂtür. Böylesi bir anlay›ﬂ, Türkiye toplumunun
dönüﬂtürücü, eyleyici potansiyelleri hakk›nda
mevcut karamsarl›¤› pekiﬂtirmiﬂ, günümüzde
toplumsal dönüﬂüm imkânlar› hususunda “aﬂa¤›dan” bir bak›ﬂ› k›s›tlam›ﬂt›r. Oysa Çetinkaya,
1908 boykotuna hükümet ya da ‹ttihat ve Terakki’nin diplomasi arenas›nda bir koz olarak kulland›klar› bir eylemden ziyade kitlelerin farkl› saiklerle kat›l›p kendi ç›karlar› için mücadele ettikleri
bir süreç olarak bakarak s›radan insanlara reaksiyoner olmakla s›n›rl› olmayan bir eyleyicilik atfetmiﬂ oluyor. Çetinkaya, hükümetin, bilhassa da
‹ttihat ve Terakki’nin boykotu örgütleme ve yönlendirme yönündeki çabalar›n› atlamaks›z›n
farkl› toplumsal gruplar›n, örne¤in tüccarlar›n ya
da liman iﬂçilerinin eylemler içerisinde yer al›r ve
bunlar› örgütlerken nas›l kendi ba¤›ms›z ç›karlar›n› da öne sürdüklerine dikkat çekiyor.
Boykottan Greve
84
Çetinkaya, 1908
boykotunun çok
yönlü ve kapsaml›
bir görüntüsünü
ortaya koymakta
hayli baﬂar›l›
oluyor
Böylece 1908 boykotu karﬂ›m›za yekpare bir bütün olarak de¤il, de¤iﬂik toplumsal kesimlerin
üzerinde pay iddia etti¤i ve onun arac›l›¤›yla
kendi ç›kar ve konumlar›n› meﬂrulaﬂt›rma aray›ﬂ›na girdikleri dinamik ve çat›ﬂmal› bir süreç haline geliyor.
Örne¤in liman iﬂçileri, boykot hareketinin belki
de en dinamik, en militan kanad›n› oluﬂturmaktayd›. Üstelik, boykotçu liman iﬂçileri, bu “millî”
harekete kat›lmakla yetinmeyip, hareket içerisinde ücret art›ﬂ› ve örgüt yap›lar›na iliﬂkin, yani
kendi s›n›f ç›karlar›na de¤in talepler de öne sürmüﬂlerdir. Hatta boykotun sonlar›na do¤ru boykot silah›n› grev gibi kullanmaya çal›ﬂm›ﬂlard›r.
K›sacas› boykot, liman iﬂçilerine kendi s›n›f ç›karlar›n› “millî” bir söylem çerçevesinde sunma
olana¤› vermiﬂtir. Bu suretle liman iﬂçileri kendi
ç›karlar›n› öne sürdükleri eylemlerden daha geniﬂ bir meﬂruiyet alan›n› kullanmay› bilmiﬂlerdir.
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
farkl› bir osmanl›c›l›k anlat›s›
1908 boykotunun belki de en önemli özeliklerinden biri, daha sonra gerçekleﬂecek olan boykotlar›n aksine milliyetçi de¤il, “Osmanl›c›” bir çerçevede cereyan etmiﬂ olmas›d›r. Bilindi¤i gibi
daha sonra boykot silah›, “milli burjuvazi yaratma” siyaseti çerçevesinde Rum ve Ermenilere
yöneltilecektir. Fakat Osmanl›c›l›k düﬂüncesinin
henüz pek revaçta oldu¤u 1908’de hareket kendisini Osmanl›c› diye tarif edilebilecek bir tür “imparatorluk milliyetçili¤i” zemininde kurmuﬂ, eylemlere ve boykota farkl› unsurlar kat›lm›ﬂt›r. Fakat Çetinkaya çal›ﬂmas›nda nahif bir “Osmanl›c›l›k” övgüsüne ve nostaljisine de kendisini kapt›rm›yor do¤rusu ve gayrimüslimlerin eylemleri-
nin Müslüman bas›n taraf›ndan “takdirle” karﬂ›lansa da zaman zaman bunlar›n “misafir” ve sade kat›l›mc› olarak tarif edildiklerini de eklemeyi
ihmal etmiyor. Burada önemli olan, her grubun
kendi kapal› dünyas›nda yaﬂad›¤› ve birbirine
çok az temas etti¤i “kapal›” bir Osmanl› toplumu
anlay›ﬂ›na da son derece uyumlu, farkl› etnik-dini cemaatlerin hoﬂgörü ve bar›ﬂ içerisinde yaﬂad›¤› bir Osmanl› “çokkültürlü” toplumu görüﬂüne
de mesafe alabilmek ve farkl› gruplar aras›nda
uyumu da çat›ﬂmay› da içeren dinamik bir perspektifi öne ç›karabilmek. Osmanl› tarihinin son
evresini farkl› milliyetçilikler aras›ndaki çat›ﬂmalara indirgemekten ya da farkl› cemaatlerden
Osmanl› elitleri aras›nda oluﬂan kozmopolit bir
kültürün kayb›na hay›flanmaktansa, Çetinkaya’n›n örne¤inde oldu¤u gibi geniﬂ kitlelerin kendi hayatlar›n› kurma mücadeleleri içerisindeki
uyum ve çat›ﬂmalara odaklanmak tarihin milliyetçi kurgulan›ﬂ›na alternatif aray›ﬂ›nda çok daha etkili olabilecek bir yöntem asl›nda. Bu suretle milliyetçilik çal›ﬂmalar›n› milliyetçi düﬂünürleri
incelemenin ötesine, ya da baﬂka deyiﬂle “aﬂa¤›lara” taﬂ›mak mümkün.
Bu çerçevede Çetinkaya ‹ran, Çin ve M›s›r’daki
boykot örneklerini de tart›ﬂarak 1908 boykotunu
“iktisadi milliyetçilik” düﬂüncesinin geliﬂimindeki
önemini vurguluyor. Yazara göre 1908 boykotu,
klasik liberalizmin hakim oldu¤u bir dönemden
“milli iktisat” siyasetine bir geçiﬂ evresini oluﬂturuyor. Zira boykot içerisinde yerli mal› kullanman›n, yerli bir sanayi teﬂkil etmenin önemi fikri giderek yayg›nlaﬂ›yor. Bu de¤iﬂimin “Osmanl›c›”
boykottan “milli” boykotlara do¤ru nas›l geliﬂti¤i
ise irdelenmesi gereken bir konu olarak ortada
duruyor.
“baﬂka” bir gelecek tahayyülü, “baﬂka” bir
geçmiﬂ ﬂuuru
Çetinkaya, 1908 boykotunun çok yönlü ve kapsaml› bir görüntüsünü ortaya koymakta hayli baﬂar›l› oluyor. Hükümetin ve ‹ttihat ve Terakki’nin
boykot hareketini yönlendirme, eylemlerin kendi
kontrollerinden ç›kabilecek yönlerini törpüleme
çabalar›, bas›n›n rolü, boykot içerisinde ﬂekillenen örgütlerin konumu, kitlelerin politize olma biçimleri, eylem stratejileri, boykotun sembolleri ve
dili hep enine boyuna tart›ﬂ›lan meseleler. Yukarda da ifade edildi¤i gibi kitab›n en önemli boyutu, bu meselelerin hep bugünden yola ç›kan
bir bak›ﬂla, güncele müdahale perspektifiyle ele
al›n›yor oluﬂu. Örne¤in Osmanl›’ya ithal edilen
en önemli mamullerden olan ve boykotun kamusal alanda en somut görünümü olan feslerin terk
edilerek kalpak ya da keçe külah gibi yeni ve de¤iﬂik serpuﬂlar›n benimsenmesi, üstelik feslerin
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
85
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
86
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
87
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
88
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
89
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
90
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
91
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
92
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
93
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
94
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
95
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
96
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
97
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
98
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
99
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK
BURAYA DERG‹N‹N TAR‹H‹ YAZILACAK
100
1908-2008: ANAYASAL DEVR‹MLER KUﬁA⁄INA YEN‹DEN BAKMAK

ic sayfalar

Related documents

Products

Support

ic sayfalar

Related documents

Add this document to collection(s)

Add this document to saved

Suggest us how to improve StudyLib