geleneksel kültürümüzde

GELENEKSEL KÜLTÜRÜMÜZDE
VE
AŞIKLARIN DİLİNDE ÇİÇEK
Yrd. Doç. Dr. Mehmet YARDIMCI
Bülbül öter has bahçeler güllenir
Burcu burcu ne hoş kokar çiçekler
Geleneksel kültürümüzde çiçeklerin çok önemli bir yere sahip olduğu bilinmektedir.
Oyalardan çinilere , türkülerden kilimlere kadar maddi manevi kültürümüzün hepsine ince
zarafeti ile gelmiş, gözlerde ve gönüllerde kendine has yerini almıştır .
Her dönemde sevginin, temizliğin ve güzelliğin sembolü olan, özünde tarifsiz bir sanat
ve güzellik saklayan çiçek, Anadolu halkının sosyal hayatında büyük görevler yüklenmiş;
kimi zaman Banu Çiçek, Gülçiçek, Nergis, Manolya, Reyhan, Gülperi, Mine, Gülendam,
Şengül, Gülşen, Yazgülü, Erengül gibi kızlarımıza ad olurken kimi zaman da gelinlerin dili
olup dileklerini anlatma aracı olarak kullanılmıştır .
Geleneksel kültürümüzde nişanlı kız kayın validesine çiçek oyalı yazma göndererek
sevgi ve saygısını dile getirmiş, genç kızlar saçlarına çiçek takarak sevgililerine içlerinden
geçenleri anlatmaya çalışmışlardır. Daima güzel duyguların, inceliğin ve zarafetin ifadesi
olarak bilinen çiçek geleneksel kültürümüzde de bir çeşit gönül aynası olmuştur.
Gelinlerin, kızların aile büyüklerinin yanında konuşmalarının ayıp sayıldığı Anadolu’
nun kırsal kesimlerinde konuşmayan gelinler kederlerini, sevinçlerini ve sevgilerini
yazmaların ucuna çiçek motifleri ile bezemişleridir.
Gelinler kaynana dili çiçeği işleyip kaynana dırdırından bıktıklarını, armut çiçeği
işleyip kocasının kendisine ilgisizliğinden şikayetini, süs biberi çiçeği işleyip kocasına
küskünlüğünü, çakır dikeni çiçeği işleyip kayın validenin kendisine diken gibi battığını kütüle
denilen bir dağ çiçeğini işleyip evdeki küs olduğu eltilerle iyi geçinmek istediğini, kır çiçeği
işleyip huzur ve rahatlık içinde olduğunu iğnelerin ucuna dökmüşlerdir.
Geleneksel kültürümüzde karanfil çiçeği oyasının mutlaka gelinler ve kızlar tarafından
takılması bugün bile varlığını sürdürdüğü, ileri yaşlardaki hanımların yaşlandıklarını ima için
“karanfilli günlerimiz geride kaldı” gibi bir deyimi kullandıkları görülmektedir .
Anadolu halkının günlük yaşamına girip halk sağıltmacılığında önemli görevleri
yüklenen çiçekler, kimi zaman güzellikleri ile gönülleri okşarken kimi zaman da yaralara
merhem, hastalıklara şifa kaynağı olmuşlardır. Çiçeklerin şifa özelliği Dede Korkut’ta da:
“Oğlan anda yıkıldıkda boz atlı Hızır oğlana hazır oldı, üç katla yarasın eliyle sığadı, sana bu
yaradan korhma oğlan ölüm yotdur tağ çiçeği anan südiyle senin yarana melhemdürdidi,
gayıb oldı.” biçiminde yer almaktadır.
Cenaze merasimlerine çiçeklerden yapılmış bir çelenk göndermek, mezara çiçek
bırakmak, tüm kültürlerde bir gelenek haline gelmiştir. Bu geleneğin asıl amacı cenazeden
yayılma ihtimali olan kokunun hissedilmemesi ve kötü koku yerine çiçeklerin güzel
kokularının çevreye yayılmasını sağlamaktır. Divanü Lügati’t Türk’te
çiçek adları
zikredilmeden genel olarak:
Tümen çiçek tizildi
Bükünden ol yazıldı
biçiminde söz edilmektedir.
Çeşitli amaçlar için kullanılan çiçeklerden gül, bir çeşit antiseptik olarak işlev
yüklenmiş, gelincik nefes darlığı ve astım hastalığının en önemli ilacı olurken merhem olarak
da yanıklarda kullanılmıştır.
Fesleğen hazımsızlığa, zafiyet; hanımeli idrar söktürmeğe, öksürüğe; karanfil ateş
düşürmeğe, iştah açmaya, menekşe cilt ve boğaz hastalıklarına; papatya sinirleri yatıştırmaya,
diş etlerinin iltihaplarına, baş ve bel ağrılarına, zambak diş ağrısına, nilüfer genel ağrıları
dindirmeye iyi geldiğinden halk hekimliğinin baş tacı olmuşlardır.
Halkımız çiçeklerin doğal renklerinin kalıcı güzelliklerinden yararlanmasını da bilip
kök boya dediğimiz tabii boya yapımında da kullanmışlardır. Örneğin, yabani gülü paslı çivi
ve şap ile kaynatıp hiç solmayan koyu kırmızı renk elde etmişler, papatyadan sarı renk, paşa
çiçeğinden eflatun, gelincik çiçeğinden kurşuni, safran çiçeğinden de sarı, mavi ve yeşilin
çeşitli tonlarını elde edip binbir renkli Anadolu halı ve kilimlerinde kullanmışlar.
Yedi dağın çiçeği, sümbüllü gibi motifleri de el örgüsü yün çoraplarımıza gönüllerince
işlemişlerdir. Halkımız başlı başına bir çiçek dili de meydana getirmiştir.
Beyaz gül, beyaz lale ve beyaz karanfil saflık ve temizliği ifade ederken; kırmızı gül,
kırmızı karanfil, kırmızı lale aşk ve sevgi; sarı gül ve sarı karanfil ayrılık ve hüznü, menekşe
de alçak gönüllüğü ifade etmiştir.
Anadolu’nun çeşitli yörelerinde evlerin caddeye bakan pencereleri önüne özellikle
cam güzeli denilen saksıda yetiştirilmiş çiçek koymak, evde gelinlik çağında genç kız
olduğunun, saksılar evin bahçeye bakan ara penceresine konduğunda evin kızının sözlü ya da
nişanlı olduğunun belirtisi olup geleneksel kültürümüzde çiçeklerin dili olarak yerinin
almıştır.
Bilmecelerimizde :
Çarşıda bir ay doğdu
Onu görenler oldu
Anası kundaktayken
Kızının kızı oldu ( Gül )
Kırmızının rengi var
Tarlalarda dengi var
Kırların tek gelini
Rüzgarlarda sollar belini (Gelincik )
Lenger gibi yüzü var
Tepesinde gözü var ( Gül )
Sarığımı sara sara
Çıktım kara hisara ( Sarmaşık)
Ben beslerim o süsler ( Çiçek ) Çalı dibinde mum yanar ( Çiğdem )
biçiminde yer alan çiçek , geleneksel kültürümüzde doğadan bahçelerimize taşınmış, padişahların
“Has Bahçe”, “Lale Bahçesi” , “Güllük” gibi adlarla özel olarak tanzim ettirdikleri çiçek
bahçelerinden çiçek sevgisinin boyutu bir devre adını verecek kadar kültürümüze yerleşmiş , “ Sarı
Çiçek ”ilahisi gibi ilahilerle de halkımızın ağzında kutsallık kazanmıştır.
İran mitolojisinde: Bir yaprağın üzerindeki çiğ tanesine yıldırım düştüğü, alev alan yaprağın o
haliyle donup kalarak lâleye dönüştüğü, göbeğindeki siyahlığın da yıldırımdan arta kalan yanık izi
olduğu biçiminde anlatılan lâlenin Türk kültüründe çok önemli bir yeri vardır. Orta Asya’da Tien Şan
dağları ve Pamir dağları ile Azerbaycan arasında kalan yörede ortaya çıktığı kabul edilmektedir. Lâle
ve lâle kültürünü Türkler Anadolu’ya beraberlerinde getirmişlerdir. Selçuklu eserlerinde lâle motifine
çok yer verilmesi, 13. yüzyıldan itibaren Anadolu tezyinatında kullanılması bunun karşısında Roma ve
Bizans süslemelerinde hiç yer verilmeyişi Türk kültürüyle yakın bağının en önemli kanıtlarındandır.
Osmanlılarda, özellikle 16-17. yüzyıllarda süs ve süslemeciliğin baş motifi olarak
kullanılması, III. Ahmet döneminde belli bir zaman dilimine Lâle Devri denmesi Türk kültüründeki
öneminin işaretleri arasındadır. Bunun ötesinde edebiyatımızda Hz. Muhammed’in gül ile, Tanrı’nın
da lâle ile sembolize edilmesi geleneksel kültürümüzdeki yeri ve önemini daha da perçinlemektedir.
Şiirimizde ilk kez Mevlâna’da
Ey lâle gel de sen yanağımdan renk al
Bir yüz ki, bakışı o güle ve lâleye dönmüştür.
biçimindeki örneklerle rastlanan lâle, dünyada etrafında zengin bir kültür öğesi oluşturan tek çiçektir.
Avrupa’ya geçişi ise 16. yüzyılda Kanunî döneminde batılı seyyahların Osmanlı İmparatorluğunu
ziyaretleri ile gerçekleşmiş ve götürüldüğü Hollanda’da çeşitliliği arttırılarak bir sektör haline
dönüştürülmüştür.
Osmanlılar tarafından bu kadar kabul görmesinin asıl nedeni Allah sözcüğündeki bütün
harfleri kapsamasındadır. Lâle merakının çok eskilere dayandığını
Şarâb-ı ergüvânîdir Duhânî lâle câmında
Ne kan tamdıysa odunda benim çağım kebâbında
biçiminde Şeyhî dizelere aktarmıştır.
Çiçek sevgisi geleneksel kültürümüzde bunlarla da kalmayıp sanat eserlerimizde bir çeşit
saygıya dönüşüp çinilere, vitraylara süs olurken , cami kapılarına da nakış olarak işlenmiştir. Lale
çiçeğinin ise geleneksel kültürümüzde yeri çok daha özeldir. Bilindiği gibi lale sözcüğünün Arapça’
sına bakıldığında Allah sözcüğünü oluşturan harflerin görülmesinden dolayı dini kitaplara lale
motifinin işlenmesine özen gösterişmiştir . Yine eski yazı ile yazılan lalenin tersinden okunması ile
Osmanlı devletinin ve İslamiyetin sembolü olan “Hilal” sözcüğünün ortaya çıkması bu çiçeği
diğerlerine göre daha kutsal gösterip cami, çeşme, türbe gibi yerlerle seccade halılarına işlenmesine
vesile olmuştur. Mânilerimizde:
Karanfil oylum oylum
Karanfil olacaksın
Karanfil uzar gider
Geliyor selvi boylum
Sararıp solacaksın
Yaprağı düzer gider
Selvi boylum gelince
Ben hakime danıştım
Yar yolunu şaşırmış
Şen olur benim gönlüm
Sen benim olacaksın
İnşallah bize gider
biçiminde yer alan çiçeklerin âşıkların dilinde de kutsallığı ;
Lalede sümbülde gonca güllere
Allah varlığını ispat eylemiş
Gürünlü Âşık Gülhanî
Çayır çemen hep seçildi
Dolu peymâne içildi
Lâle sümbüller açıldı
Cennet oldu bağlar şimdi
Gülhanî
Yarab binbir çeşit çiçek yarattın
Nergis senin lâle senin gül senin
Aşık Ferrahî
Hakkı hakikati unutmaz
Yaz da kış da lalesini kurutmaz
Posoflu Aşık Müdamî
gibi dizelerle dile dökülürken lale de kendi önemini bildirircesine;
Lale eydür ben laleyüm
Cümlenizden ben alayım
Hem senayım hem sefayım
Kangınız âlâ çiçektir
Aşık Ömer
diye âşığın dilinde kendi değerini bir çeşit sergilemiştir .Lale kutsallığı yanında güzelliği ile de
aşıkların dilinde ve telinde yer almış;
Başına sokulmuş gibi lalesi
Yaktı beni kaşların karası
Karacaoğlan
Bahçede açılsın laleler güller
Gülleri toplasın kınalı eller
Dertli Kazım
Her biri andırır güzel baharı
Lale sümbül gibi koktu güzeller .
Gürünlü Âşık Gülhan
Sevda bülbülleri öttü bağımda
Lale yanaklıma çok hasret kaldım
Feymani
biçiminde aşıkları sevda yolunda çoşturmuştur.
Yeri geldiğinde gurbetten, ayrılıktan, sevgiliden çektiklerini derin bir hüzünle dile
getiren âşık, yeri geldiğinde de sevgiliyi, mevsimleri, doğayı tasvir ederken çiçeklerin güzel
dünyasına dalıp onlarla coşmuş;
Her aşık kendine bir çiçek seçmiş
Nergisi zambağı fulu severim
Aşık Ferrahi
Her birisi türlü koku saçarlar
Yerleri de güzel eder çiçekler
Aşık Semai
diye güzelliklerini dile ve tele dökmüştür. Aşıkların dilinde lale, sümbül ve gül üçlüsü sık sık
dile getirilip
Bir yayla isterim ili göçmedik
Lalesi sümbülü gülü geçmedik .
Karacaoğlan
Kaşların göz ile ediyor cengi
Söyleşir yavrular, koç yiğit dengi
Çiçekte, meyvede yoktur menendi
Lâleden kırmızı, gülden ziyade
Karacaoğlan
Çıkıp şu dağlara seyran eyledim
Açılmış lale sümbül gülün ne güzel
Gürünlü Aşık Gülhani
örneklerinde olduğu gibi birlikte söylenir olmuştur .
Yunus Emre’nin bir dizesinde:
Çiçek eydür iy derviş gül Muhammed teridür
Biçiminde dile getirilen ve Hz. Muhammed’in terinden doğduğu rivayet edilen gül, Süleyman
Çelebi’de:
Terlese güller olurdu her teri
Hoş direrlerdi terinden gülleri
biçiminde dizelere aktarılmıştır. Fuzulî’nin bir gazelinde de:
Bulunur her derde istersen gülistanda devâ
Hokkasında goncenün san kim şifa cüllâbı var
denerek halk hekimliğindeki yeri vurgulanmıştır.
Aşıkların dilinde de en çok sözü edilen çiçek güldür. Âşıklar öbür çiçekleri övseler de
güle daha özel bir önem vermişlerdir .
Gönül yaylasında üç gül açılmış
Ak gül kırmızı gül hele sarı gül
Biribirinden güzel doğmuş ayılmış
Ak gül kırmızı gül hele sarı gül
Birisi olmuştur başlar belası
Biri domurlanmış ateş paresi
Birisi de İrem Bağı lalesi
Ak gül kırmızı gül hele sarı gül
Mesleki
Her rengin aşıklarca ayrı bir güzelliği ve ayrı bir önemi vardır. Geleneksel
kültürümüzde işlene işlene gül kültürü de diyebileceğimiz ayrı bir kültür olmuş, aşıkların
dilinde de sayısız imajlarını taşıyıcısı konumuna girmiştir. Kimi zaman;
Bir sabah baktım köyün düzüne
Lale sümbül açmış gül başka kokar
Dertli Kazım
Zülfünden bir tel versene
Koklayayım gül yerine
Karacaoğlan
Kuşluk zamanından Mayıs ayında
Kokar burcu burcu Divriğ’in
Ozan Rehberi
gibi kokusu ile kimi zaman;
Erenler sohbetinde
Deste kızıl gül idin
Yunus Emre
Aşık oldum gülşendeki dört güle
Ak sarı kırmızı ille pembe gül
Yozgatlı Huzuri
gibi rengi ile, kimi zaman;
Açıldı mı yanağının gülleri
Dalgalandı bu sevdanın selleri
Hicrani
gibi sevginin sıcak ifadesi olarak dizelerde yer alırken kimi zaman;
Dost bahçesi gülünü
Derelim senin ile
Yunus Emre
dizelerinde olduğu gibi dostluğun simgesi olarak aşıkların dilinde terennüm edilerek ilahi
güzelliğin sembolü olmuştur.
Hz.Ali’ nin ölümünden önce Selman‘dan istediği bir gül demetini kokladığının
bilinmesi, Mevlâna türbesinin bulunduğu yerin daha önce bir gül bahçesi oluşu, Fatih Sultan
Mehmet‘in portresinde elinde bir gül bulunması gibi nedenlerle gül halk arasında daha çok
sevilir olup Kuran- ı Kerim’ in baş ve son sayfalarına nakış olarak konmuş, şiirlerde de;
Bülbülün sesinde sevişe geldim
Güller ya Muhammet Ali çağırır
Pir Sultan Abdal
Pirin divanına uğradım
Pirin divanı güldür gül
Oturdum köşk sarayına
Taht-ı revan güldür gül
Kul Nesimi
Estin seher yeli gibi
Kokan cennet gülü gibi
Aşık Ferrahi
biçiminde söyleyişlerle kutsallığı terennüm edilmiştir.
Aşıkların dilinde gül en fazla sevgiliyi temsil etmiş aşkın her çeşidine sembol olmuş;
Aşık olanlara bir tel de yeter
Bülbülün zarına bir gül de yeter
Aşık Semai
Al yanağı elvan güllü nakışlım
Gönlümü bir kere çaldı neyleyim
Hasreti
Dadaloğlu al yanağın gülünden
Mis kokuyor saçların telinden
Dadaloğlu
gibi dizelerle dile getirmiştir.
Gül kimi zaman aşıkların dilinde ;
Başıma kayalar taşlar atsa da
Elimi uzatır gül veririm ben
Dertli Kazım
gibi dizelerle dostluğun işareti olarak yer almıştır .
Aşıkların dilinde ve telinde ;
Kadir mevlam seni övmüş yaratmış
Çiçekler içinde birdir menekşe
Karacaoğlan
Nergizle yasemin laleler bitmiş
Zambakla menekşe kemale yetmiş
Yozgatlı Hüzni
Baharda açılır nilüfer lale
Menekşe çiğdemi nergisi bile
Memnuni
Sarı çiğdem evvel geldi dünyaya
Benefşe baş eğip durdu dünyaya
Dertli
gibi söyleyişlerle çeşitli çiçekler sık sık terennüm edilmiş, yüzyıllar boyu çiçeklerin dili ile
Anadolu insanı bir biri ile konuşmuş, işaretleşmiştir.
Çiçeğe şiirlerinde yer vermeyen âşık yok gibidir. Kimileri çiçekler üzerine destanlar
yazmıştır. Âşık Fehmi Gür’ün çiçekler üzerine yazdığı destanın bir bölümü:
Çiçekleri meth edeyim bu sefer,
Alsam gonca gülü çıksam meydana,
Menekşe bahçede boynunu eğer,
Nazlı sümbül durmuş, arşı seyrana.
Açılır baharda çalı gülleri,
Bir zevkle getirir şen bülbülleri,
Sanarsın mis kokar hanım elleri,
Ay çiçeği durmaz bakar dört yana.
Sarmaşık sarılmış göğü uzanmış,
Lale dedikleri bir nam kazanmış,
Açılmış çiçekler, dünya bezenmiş,
Koklasam nergisi yetişir bana.
Kardelen, papatya, koyun gözleri,
Zapteylemiş tepeliri, düzleri,
Aldatırlar gelinleri, kızları,
Onlar da meftundur kaşı kemana.
Kartopları bahçelerde sallanır,
Arılar üstüne konar ballanır,
Gelincikler filiz verir dallanır,
Çağırırlar bu temeli kurana.
Reyhan methedilmiş vaktinden beri,
Salkım çiçeğinden aldım haberi,
Türlü türlü neş’e verir her biri,
Bir ıhlamur çayı sunayım sana.
Yasemini, mor nergisi severim,
Hepsinin derdini beyan eylerim.
Hülya çiçeğinden yoktur haberim,
Sizden istediğim bir kına kına.
biçimindedir.