Madde kullanım bozukluğu olan ve olmayan ergenlerin
advertisement
Siyez ve ark. 299 _________________________________________________________________________________________________________ AraĢtırma / Original article Madde kullanım bozukluğu olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algıları Diğdem M. SĠYEZ,1 Ebru GEZGĠNCĠ GÜRÇAY,2 Zeki YÜNCÜ3 _________________________________________________________________________________________________________ ÖZET Amaç: Bu araştırmanın amacı, madde kullanım bozukluğu (MKB) olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaşantılarına yönelik algılarının incelenmesidir. Yöntem: Araştırmaya madde kullanım bozukluğu tanısı ile tedavi gören 19 ergen (olgu grubu) ile madde kullanmayan 18 ergen (kontrol grubu) katılmıştır. Araştırma verileri Çocukluk Dönemi Aile Yaşantıları Ölçeği ile toplanmıştır. Verilerin analizinde t-testi ile lojistik regresyon analizi kullanılmıştır. Bulgular: Elde edilen bulgular, MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaşantılarıyla ilişkili olarak anne-babaları ile yaşadıkları çatışma düzeyine, anne-babaların kendilerine yönelik tutumlarına, anne-babaların evlilik ilişkisindeki mutluluk ve çatışma düzeyine ilişkin algılarının farklılaştığını göstermektedir. Lojistik regresyon analizi sonucunda da, 0-7 yaş ve 8-11 yaş aralığında anne-babaların çocuklarına yönelik tutumları ve anne-babaların evlilik ilişkisindeki çatışma düzeyi ile 8-11 yaş aralığında anne-babaların evlilik ilişkisindeki mutluluk düzeyine ilişkin algılar madde kullanım bozukluğunu belirleyen etkenler olarak saptanmıştır. Sonuç: Araştırma sonuçları çocukluk döneminde anne-baba tutumlarının ve anne-babaların evlilik ilişkilerinin çocuğun gelişimindeki önemini ortaya koymaktadır. (Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:299-305) Anahtar sözcükler: Madde kullanım bozukluğu, çocukluk yaşantıları, ergenlik, anne-babalar, aile içi deneyimlerin algılanması The perceptions of adolescents towards their childhood family life experiences with regard to their having substance use disorder or not ABSTRACT Objective: The aim of this study is to investigate the childhood family experience of adolescents with and without substance use disorder. Methods: Nineteen adolescents with substance use disorders and 18 adolescents without substance use disorders participated in this study. Participants completed Childhood Family Life Inventory. t-test and logical regression analyzes were used data regarding sample. Results: Results indicated that differences between adolescents‟ with and without substance use disorders with regard to perception about conflict level between parents and themselves, parents attitudes towards themselves, parents happiness level in their marital relations, and parents conflict level in their marital relations. Moreover, the results of this study have established that parent‟s attitudes toward children ages between 0-7 and 8-11, parent‟s conflict level in their marital relations ages between 0-7 and 811, and parent‟s happiness level in their marital relations ages between 8 and 11 as the factors which determine substance use disorder. Conclusion: These results showed that parent attitudes and parent marital relations in childhood period are important in child development. (Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13:299-305) Key words: substance use disorder, childhood experiences, adolescence, parents, perceptions of family life experience _________________________________________________________________________________________________________ GĠRĠġ Bireylerin zorlantılı olarak madde kullanmaları olarak tanımlanan madde kullanım bozukluğu (MKB) çok sayıda kiĢiyi etkileyen, pahalı sonuçları olan 1 ve yineleyen bir hastalıktır. Türkiye‟de madde kullanım oranları batı ülkelerine göre daha düĢük _________________________________________________________________________________________________________ 1 Doç.Dr., Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik DanıĢmanlık ABD, Ġzmir Uzm.Psik.Dan., 3 Doç.Dr., Ege Üniv. Çocuk Ergen Alkol ve Madde Bağımlılığı AraĢtırma ve Uygulama Merkezi (EGEBAM), Ġzmir YazıĢma adresi / Address for correspondence: Doç.Dr. Diğdem M. SĠYEZ, Dokuz Eylül Üniversitesi Buca Eğitim Fakültesi Rehberlik ve Psikolojik DanıĢmanlık ABD, Ġzmir/Türkiye E-mail: didem.siyez@gmailcom GeliĢ tarihi: 10.12.2011, Kabul tarihi: 23.07.2012 2 Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:299-305 300 Madde kullanım bozukluğu olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına … _________________________________________________________________________________________________________ olmakla birlikte, literatür yıllar içerisinde madde kullanım sıklığında belirgin bir artıĢ olduğunu göstermektedir. Madde kullanım sıklığındaki artıĢa paralel olarak madde kullanımı baĢlangıç yaĢı da giderek küçülmekte ve ergenler madde kullanımı bozukluğu açısından önemli bir risk grubunu oluĢ2 turmaktadır. MKB, ergenlerde kontrolsüz ve riskli cinsel iliĢki, istenmeyen gebelikler, cinsel yolla bulaĢan hastalıklar ve enfeksiyon hastalıklarının oluĢumu açısından önemli bir risk etkeni olarak kabul edilmek3 tedir. Madde kullanımı veya bağımlılığı ile ilgili son yıllarda genetik üzerine yapılan çalıĢmaların sayısında önemli bir artıĢ olmakla birlikte, MKB‟nin etiyolojisinde birçok etkenin rol oynadığı kabul edilmektedir. Eldeki araĢtırma bulguları da madde kullanımı ve bağımlılığında hem genetik, hem de psikososyal etkenlerin önemli bir yerinin olduğunu 4 göstermektedir. Aile iliĢkileri de ergenlerde madde kullanımını etkileyen önemli sosyal etkenler arasında sayılmaktadır. Literatürde MKB olan ve olmayan ergenlerin aile iliĢkilerini ve aile iĢlevlerini değerlendiren çok 5-7 sayıda çalıĢma vardır. Örneğin, 15-17 yaĢları arasındaki lise 2. sınıf öğrencileri ile gerçekleĢtirilen Sigara, Alkol ve Madde Kullanım Yaygınlığı (SAMAY-98) Projesinin bir parçası olarak madde denemiĢ ve denememiĢ öğrencilerin aile özellikleri ve iliĢkileri değerlendirilmiĢ; araĢtırma sonucunda madde denemiĢ öğrencilerin yaklaĢık 1/3‟ünün yaĢamlarındaki sorunları aileleri ile paylaĢmadıkları ve madde denemiĢ öğrencilerin denememiĢ öğrencilere göre birçok alanda (yaĢamlarında yapmaları gerekenler, yaĢamda önemli olan değerler, alkol kullanma konusundaki düĢünceler, giyim tarzları, boĢ zamanları değerlendirme) ailelerinden farklı veya çok farklı düĢünceye sahip oldukları 8 belirlenmiĢtir. Bir baĢka araĢtırmada, MKB olan ve olmayan ergenlerin anne-babalarının psikopa9 toloji ve mizaç özellikleri karĢılaĢtırılmıĢtır. AraĢtırma sonucunda MKB olan ergenlerin anne-babalarının mizaç özelliklerinin MKB olmayan ergenlerin anne-babalarına göre farklılaĢtığı ve MKB olan ergenlerin anne-babalarının depresif, siklotimik ve anksiyöz mizaç puanlarının MKB olmayan ergenlerin anne-babalarının puanlarından daha yüksek olduğu sonucuna ulaĢılmıĢtır. MKB olan ve olmayan ergenlerin ayrılma-bireyleĢme sürecinin değerlendirildiği bir araĢtırmada, MKB olan ergenlerin ayrılma-bireyleĢme süreçlerinin MKB olmayan ergenlerden farklılık gösterdiği ve MKB olan ergenlerin bu süreçte farklı sorunlar yaĢadığı 10,11 12 sonucuna varılmıĢtır. Gayman ve ark., ön ergenlik dönemindeki aile yaĢantılarının, özellikle olumsuz aile yaĢantılarının genç yetiĢkinlikte madde kullanımı ile iliĢkili olduğunu bulmuĢtur. Bu çalıĢmaların sonuçları genel olarak değerlendirilAnatolian Journal of Psychiatry 2012; 13:299-305 diğinde aile iliĢkilerinin Ģimdiki madde kullanımının önemli bir yordayıcısı olduğu söylenebilir. AraĢtırmacılar, kaygılı-kararsız ve kaçınmacı bağlanmanın sonuçlarını 8-11 yaĢ aralığında görül13 meye baĢlanacağını belirtmektedir. Öte yandan çocukluk döneminde olumsuz aile yaĢantılarına maruz kalmanın da ergenlikte MKB geliĢme riskini 14 artırdığı bilinmektedir. Literatür incelendiğinde, çocukluk dönemi aile yaĢantıları ile ergenlerin madde kullanımı arasındaki iliĢkiyi değerlendiren geriye dönük çalıĢmaların sayısının az olduğu dikkati çekmektedir. Bu çalıĢmalarda da daha çok anne-babaların alkol kullanımı ile ilgili nasıl bir model oldukları ve çocukluk travmaları değerlen15,16 dirilmektedir. Ergeni en çok etkileyen iliĢkinin 1 anne-baba/çocuk iliĢkisi olduğu bilgisi dikkate alındığında, madde kullanan ve kullanmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının değerlendirilmesinin önemli olduğu düĢünülmektedir. Aile sistemleri kuramı da ergenin madde kullanımı gibi bireysel davranıĢlarının 17,18 en iyi aile iliĢkileri içinde açıklanacağını belirtir. Bu araĢtırmanın amacı, MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının karĢılaĢtırılmasıdır. AraĢtırmanın amacı doğrultusunda MKB olan ergenlerin olmayanlara göre çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algıları karĢılaĢtırıldığında aile yaĢamının kalitesi, anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi, anne-babalarının evliliklerindeki çatıĢma düzeyi, kendilerinin anne-babaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyi, anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları ve anne-babaları ile yakınlık düzeyi değiĢkenlerinin madde kullanımı yordayıp yordamadığı sorularına yanıt aranmaktadır. YÖNTEM AraĢtırma grubu AraĢtırmaya Ege Üniversitesi Çocuk Ergen Alkol Madde Bağımlılığı AraĢtırma ve Uygulama Merkezi‟nde (EGEBAM) MKB tanısı ile tedavi gören 19 ergen (olgu grubu) ile Ġzmir ilinde bir liseye devam eden ve madde kullanmayan 18 ergen (kontrol grubu) katılmıĢtır. Madde kullanım bozukluğu olan ergenlerin 1‟i kız, 18‟i erkek olup yaĢları 14-18 arasında değiĢmektedir. Kontrol grubu yaĢ ve cinsiyet açısından olgu grubu ile eĢleĢtirilmiĢtir. Tablo 1‟de MKB olan ve olmayan ergenlerin sosyodemografik özellikleri yer almaktadır. Veri toplama araçları 19 Çocukluk Dönemi Aile Yaşantıları Ölçeği: Kim tarafından geliĢtiren bu ölçekte bireylerin çocukluk dönemi aile yaĢantısına iliĢkin algıları ölçülmektedir. Çocukluk dönemi aile yaĢantıları ile ilgili veriler Siyez ve ark. 301 _________________________________________________________________________________________________________ Tablo 1. Madde kullanım bozukluğu (MKB) olan ve olmayan ergenlerin sosyodemografik özellikleri _________________________________________________ DeğiĢkenler MKB var Sayı % MKB yok Sayı % _________________________________________________ Cinsiyet Kız 1 Erkek 18 Anne-babanın medeni durumu Birlikte 7 Ayrı 8 KardeĢ Yok 5 Var 14 Birlikte yaĢanılan kiĢiler Anne baba çocuk 5 Anne baba kardeĢ 3 Anne baba kardeĢ ve babaanne 1 Anne kardeĢ 6 Anne ağabey anneanne teyze 1 Anne 3 5.0 95.0 1 17 5.0 95.0 36.8 42.1 16 2 88.9 11.1 26.3 73.7 5 13 27.8 72.2 31.6 15.8 5 11 27.7 61.1 5.3 31.6 2 11.1 5.3 15.8 - - _________________________________________________ yedili Likert tipi bir ölçekle toplanmıĢtır. Ölçekte ortalama değer 4 olarak kabul edilmektedir. Ölçeklerde yer alan sorular 0-7 yaĢ aralığı ve 8-11 yaĢ aralığı olmak üzere iki aralıkta değerlendirilmektedir. Aile yaĢamının kalitesi (1=çok stresli, 7=hiç stres yok), anne-babanın evlilik iliĢkisi (1=çok mutsuz, 7=çok mutlu), anne-babanın evliliklerindeki çatıĢma düzeyi (1=yüksek düzeyde çatıĢma, 7=düĢük düzeyde çatıĢma), kendilerinin annebabaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyi (1=yüksek düzeyde çatıĢma, 7=düĢük düzeyde çatıĢma), anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları (1=reddedici, 7=kabul edici), anne-babaları ile yakınlık düzeyi (1=çok mesafeli, 7=çok yakın) çocukluk dönemine iliĢkin aile yaĢamının göstergeleri arasında yer almaktadır. Ölçekte sadece 811 yaĢ aralığı için yanıtlanması gereken beĢ soru bulunmaktadır. Bu sorulardan biri anne-babalardan ne kadar bağımsız olunduğunu (1=bağımsız değil, 7=bağımsız), dört soru bireyin kendi davranıĢlarını (agresif/sakin, söz dinelemeyen/söz dinleyen, kaygı düzeyi yüksek/kaygı düzeyi düĢük, mutsuz/mutlu) değerlendirmeye yöneliktir. Ölçekte ergenlikle ilgili olarak bedenlerinde oluĢan değiĢimleri ilk kez ne zaman fark ettikleri, ilk kez ne zaman regl oldukları/gece boĢalması yaĢadıkları, karĢı cinsle ilk kez ne zaman flört ettikleri, hali hazırda kız/erkek arkadaĢlarının olup olmadığı, hiç cinsel iliĢkide bulunup bulunmadıkları, ilk kez kaç yaĢında cinsel iliĢkide bulundukları, cinsel iliĢkide bulunulan partner sayısı ile ilgili sorular vardır. Ölçeğin özgün biçimi herhangi bir geçerlilik güve- nilirlik çalıĢması yapılmadan kullanılmıĢtır. Bu araĢtırmada kullanılmak üzere Türkçeye çevrilen ölçeğin MKB olan ergenlerin sayısının genel popülasyondaki oranın az olması nedeniyle ek bir araĢtırma grubu oluĢturmanın zor olacağı düĢünülerek ölçekte yer alan maddelerin ölçülmek istenilen özelliği ne derece karĢıladığını belirlemek için uzman görüĢüne baĢvurularak kapsam geçerliğine bakılmıĢtır. Literatürde de ölçek maddelerinin psikometrik özelliklerini belirlemek için deneme uygulamasının olası olmadığı durumlarda ölçmeye konu olan özellik için uzman görüĢüne baĢvuru20 labileceği belirtilmektedir. Buna göre ölçek maddeleri sekiz uzmana gönderilerek uzmanların her maddeyi „madde hedeflenen yapıyı ölçüyor‟, „madde yapı ile iliĢkili ancak gereksiz‟, „madde hedeflenen yapıyı ölçmez‟ Ģeklinde derecelendirmeleri istenmiĢtir. Bu iĢlemin sonucunda her maddeye iliĢkin kapsam geçerlilik oranları elde edilmiĢtir. Sekiz uzmana gönderilen her maddenin kapsam geçerlilik oranlarının p<0.05 düzeyinde anlamlı olabilmesi için minumum değerin 0.78 olması 19 gerekmektedir. Bu ölçekte yer alan her maddenin kapsam geçerlilik oranı 0.86 olarak bulunmuĢtur. Ardından özgün ölçekteki alt boyutlar dikkate alınarak her boyut için kapsam geçerlilik indeksi hesaplanmıĢ ve kapsam geçerlilik indeksinin de p<0.05 düzeyinde anlamlı olduğu görülmüĢtür. Verilerin toplanması EGEBAM'da MKB tanısı ile tedavi gören ve olgu grubunu oluĢturan ergenlerden veri toplanabilmesi için ilk olarak merkezden izin alınarak MKB tanısı ile tedavi gören ergenlere çalıĢmanın içeriği anlatılmıĢtır. Bu çalıĢmaya katılmamaları veya katılsalar da çalıĢmanın herhangi bir yerinde ayrılmak istemeleri durumunda tedavi hizmetinden yararlanacakları konusunda bilgi verilmiĢtir. Bu bilgilendirmenin ardından gönüllü onam formunu imzalayanlar çalıĢmaya alınmıĢtır. AraĢtırmaya katılmayı kabul eden MKB tanısı ile tedavi gören 19 ergene (olgu grubunu) araĢtırmanın ikinci yazarı ve servis hemĢiresi gözetiminde deney Çocukluk Dönemi Aile YaĢantıları Ölçeğini yanıtlanmıĢtır. Olgu grubundaki 19 ergenin tümü ölçeği tam olarak doldurmuĢtur. Kontrol grubunu oluĢturan olgular, madde kullanmayan ve okula devam eden ergenler arasından seçilmiĢtir. Bu aĢamada okulun psikolojik danıĢmanı ile iĢbirliği yapılmıĢtır. Kontrol grubunun, olgu grubu ile yaĢ ve cinsiyet açısından benzer özellikler göstermesine dikkat edilmiĢtir. Kontrol grubunda yer alacak ergenlere de araĢtırmaya katılımın gönüllülük temeline dayandığı ve istemedikleri takdirde ölçeği yanıtlamak zorunda olmadıkları açıklanmıĢ ve kontrol grubundaki ergenlerden araĢtırmaya gönüllü olarak katıldığını kabul Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:299-305 302 Madde kullanım bozukluğu olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına … _________________________________________________________________________________________________________ ettiğini bildiren onam formu alınmıĢtır. Kontrol grubundakilerin tümü ölçeği doldurmuĢtur. BULGULAR MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının farklılık gösterip göstermediği t-testi ile incelenmiĢtir. Elde edilen bulgular Tablo 2‟de gösterilmiĢtir. Verilerin analizi MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi 0-7 yaĢ ve 8-11 yaĢlarında aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının (aile yaĢamının kalitesi, anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi, anne-babaların evliliklerindeki çatıĢma düzeyi, kendilerinin anne-babaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyi, anne -babalarının kendilerine yönelik tutumları ve annebabaları ile yakınlık düzeyi) farklılık gösterip göstermediği t testi incelenmiĢtir. Ardından madde kullanıp kullanmamayı kestirmek ve kestirimde kullanılacak değiĢkenlerin belirlenmesi amacıyla lojistik regresyon analizi yapılmıĢtır. Verilerin analizinde istatistiksel anlamlılık değeri p<0.05 olarak kabul edilmiĢtir. Tablo 2‟de görüldüğü gibi, t testi sonucunda MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının, 8-11 yaĢ aralığında aile yaĢamının kalitesi ile 0-7 yaĢ ve 8-11 yaĢ aralığında anne-babaları ile yakınlık düzeyi dıĢındaki diğer değiĢkenler için anlamlı derecede farklılaĢtığı görülmektedir. Buna göre MKB olmayan ergenlerin 0-7 yaĢ aralığında aile yaĢam kalitelerine iliĢkin algılarının (t=3.45, p<0.01), 0-7 yaĢ aralığında anne-babalarının kendilerine yönelik tutumlarına iliĢkin algılarının (t=3.21, p<0.01); 8-11 Tablo 2. Madde kullanım bozukluğu (MKB) olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin t-testi sonuçları ______________________________________________________________________ DeğiĢkenler MKB var Ort.±SS MKB yok Ort.±SS t p _____________________________________________________________________ Aile yaĢamının kalitesi 0-7 yaĢ 4.78±1.54 6.16±0.70 8-11 yaĢ 4.73±1.79 5.66±0.84 Anne-babaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyi 0-7 yaĢ 10.47±3.28 12.94±.80 8-11 yaĢ 9.78±3.56 12.11±1.45 Anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları 0-7 yaĢ 9.42±4.24 12.72±.95 8-11 yaĢ 9.68±4.02 12.11±1.07 Anne-babaları ile yakınlık düzeyi 0-7 yaĢ 9.00±3.48 10.83±2.00 8-11 yaĢ 9.26±3.26 10.77±1.89 Anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi 0-7 yaĢ 5.15±1.38 6.38±.77 8-11 yaĢ 4.94±1.39 6.22±.80 Anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyi 0-7 yaĢ 4.78±2.04 6.44±.85 8-11 yaĢ 4.52±2.22 6.22±.87 3.45 2.03 0.001 0.053 3.09 2.56 0.004 0.011 3.21 2.47 0.003 0.018 1.94 1.71 0.059 0.095 3.31 3.38 0.002 0.002 3.18 3.02 0.003 0.005 ______________________________________________________________________ Tablo 3. Lojistik regresyon modelindeki değiĢkenler ________________________________________________________________________________________________________ β SE Wald df Sig. Exp(βp) ________________________________________________________________________________________________________ Anne-babaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyi, 0-7 yaĢ 1.77 Anne-babaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyi, 8-11 yaĢ -0.31 Anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları, 0-7 yaĢ 4.34 Anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları, 8-11 yaĢ 3.42 Anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi, 0-7 yaĢ 2.41 Anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi, 8-11 yaĢ 2.62 Aile yaĢamının kalitesi, 0-7 yaĢ 1.44 Anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyi, 0-7 yaĢ 3.67 Anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyi, 8-11 yaĢ 4.13 Sabit 45.12 1.08 0.64 1.79 1.55 0.73 0.86 1.69 1.58 1.59 23.41 2.73 0.23 5.86 4.91 3.70 3.68 2.08 4.99 5.05 3.72 1 1 1 1 1 1 1 1 1 1 0.070 0.632 0.015 0.027 0.054 0.025 0.149 0.026 0.019 0.043 5.18 0.73 7.03 0.32 0.24 0.26 11.57 0.29 5.98 0.00 ________________________________________________________________________________________________________ Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13:299-305 Siyez ve ark. 303 _________________________________________________________________________________________________________ yaĢ aralığında anne-babalarının kendilerine yönelik tutumlarına iliĢkin algılarının (t=2.47, p<0.05); 0-7 yaĢ aralığında anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyine iliĢkin algılarının (t=3.31, p<0.05); 8-11 yaĢ aralığında anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyine iliĢkin algılarının (t=3.38, p<0.05); 0-7 yaĢ aralığında annebabaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyine iliĢkin algılarının (t=3.09, p<0.05); 8-11 yaĢ aralığında anne-babaları ile yaĢadıkları çatıĢma düzeyine iliĢkin algılarının (t=2.56, p<0.05); 0-7 yaĢ aralığında anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyine iliĢkin algılarının (t=3.18, p<0.05); 8-11 yaĢ aralığında anne-babalarının evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyine iliĢkin algılarının (t=3.02, p<0.05) MKB olan ergenlere göre daha olumlu olduğu görülmektedir. Madde kullanıp kullanmamayı kestirmek ve kestirimde kullanılacak değiĢkenlerin belirlenmesi amacıyla yapılan lojistik regresyon analizindeki bağımsız değiĢkenler olarak, Tablo 2‟de t-testi sonucunda anlamlı fark bulunan değiĢkenler alınmıĢtır. Lojistik regresyon analizinde bağımlı değiĢken madde kullanımın ölçülmesi aĢamasında Enter yöntemi kullanılmıĢtır. B parametreleri ile bu parametrelere iliĢkin Wald istatistikleri, serbestlik dereceleri, önemlilik düzeyleri ve Exp(β) (Odds) değerleri Tablo 3‟te verilmiĢtir. Tablo 3 incelendiğinde, madde kullanıp kullanmamada beĢ değiĢkenin (anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları 0-7 yaĢ, anne-babalarının kendilerine yönelik tutumları 8-11 yaĢ, anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi 8-11 yaĢ, anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyi 0-7 yaĢ ve anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyi 8-11 yaĢ) etkilerinin istatistiksel olarak anlamlı olduğu görülmektedir. Lojistik regresyon analizinde katsayı kestirimlerinin yorumu için Odds oranlarına bakılmaktadır. Odds oranı, incelenen iki olayın gözlenme olasılıklarından birinin diğerine oranla kaç kat daha fazla veya kaç kat daha az olarak ortaya çıkabileceğini gösterir. Tablo 3‟teki Exp(β) değerleri, Odds oranlarını göstermektedir. Buna göre diğer değiĢkenlerin sabit kalması koĢuluyla, 0-7 yaĢ aralığında annebabaların çocuklarına olan tutumlarındaki bir birimlik azalma madde kullanma olasılığını 7.03 kat artırırken; 8-11 yaĢ aralığında anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki çatıĢma düzeyinin bir birim artması madde kullanma olasılığını 5.98 kat artıracaktır. Diğer değiĢkenler sabit kalmak koĢuluyla 811 yaĢ aralığında anne-babaların çocuklarına olan tutumlarında bir birimlik azalma madde kullanım olasılığını 0.32 kat artırırken; 8-11 yaĢ aralığında anne-babaların evliliklerinde mutluluk düzeyinde meydana gelen 1 birimlik artıĢ madde kullanma olasılığı 0.26 kat artırırken; 0-7 yaĢ aralığında anne-babaların evliliklerindeki çatıĢma düzeyinde meydana gelen 1 birimlik artıĢ madde kullanma olasılığını 0.29 kat artırmaktadır. Lojistik regresyon analizinin yorumlanmasında 2 2 Cox ve Snell R ile Nagelkerke R istatistikleri de incelenmektedir. Bu araĢtırma sonucunda Cox ve 2 Snell R değeri 0.62 olarak bulunmuĢtur. Bu oran bağımlı değiĢken ile bağımsız değiĢkenler arasında yaklaĢık %62‟lik bir iliĢkinin olduğunu göster2 mektedir. AraĢtırma sonucunda Nagelkerke R değeri 0.82 olarak bulunmuĢtur. Bu oran, bağımlı değiĢken ile bağımsız değiĢkenler arasında %82‟lik bir iliĢkinin olduğunu göstermektedir. Bu değerlere göre, lojistik model uygundur. MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk yaĢantılarına iliĢkin algılarının ölçülmesi amacıyla kurulan lojistik modelin gözlemleri doğru sınıflandırma/ doğru atanma oranının %94.6 olduğu görülmektedir. Bu analiz sonucunda MKB olan 19 kiĢiden 18‟i doğru gruba atanırken bir kiĢi yanlıĢ sınıflandırılarak diğer MKB olmayan gruba atanmıĢtır. MKB olmayan 18 kiĢiden de 17‟si doğru gruba atanırken bir kiĢi MKB olanlar grubuna atanarak yanlıĢ sınıflandırılmıĢtır. Elde edilen bu oranlar da lojistik modelin uygun olduğunu göstermektedir. TARTIġMA Bu araĢtırmanın amacı, MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının incelenmesidir. AraĢtırma sonucunda elde edilen bulgular, MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algılarının farklılaĢtığını göstermektedir. MKB olmayan ergenler, MKB olan ergenlere göre iki yaĢ aralığında da anne-babaların evlilik iliĢkilerinde daha mutlu olduğunu, anne-babaların kendilerine yönelik tutumlarının daha kabul edici olduğunu, anne-babaları ile yaĢadıkları ve anne-babaların evlilik iliĢkilerinde çatıĢma düzeyinin daha az olduğunu ve 0-7 yaĢ aralığında aile yaĢantılarında daha az stresli bir ortamın olduğunu belirtmiĢlerdir. Elde edilen bulgu, literatürde yer alan sağlıklı aile iliĢkisi olan ergenlerin madde kullanım oranlarının daha düĢük olduğu bulgusuyla örtüĢmekte21-24 dir. Örneğin, ailesel etkilerin ergendeki MKB üzerine olan etkilerini I. ve II. eksen tanı ve mizaç 25 boyutu ile araĢtıran bir çalıĢmada, ailesel etkinin bireysel özellikler ve arkadaĢ çevresi kadar etkili olduğu belirlenmiĢtir. Aynı araĢtırmada MKB olan ergenlerin anne-babalarında, MKB olmayan ergenlerin anne-babalarına göre I. eksen (sırasıyla %51.1, %12.5). ve II. eksen (sırasıyla %59.1, %18.8) tanısı daha fazla bulunmuĢtur. Bu çalıĢmada anne-babaların psikopatolojilerine iliĢkin bir değerlendirme yapılmamıĢtır. Yeni yapılacak araĢtırmalarda anne-babaların psikopatolojilerinin değerlendirilmesinin de literatüre katkı sağlayacaAnadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:299-305 304 Madde kullanım bozukluğu olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi aile yaĢantılarına … _________________________________________________________________________________________________________ ğına inanılmaktadır. AraĢtırma sonucunda elde edilen bir diğer bulgu, MKB olan ve olmayan ergenlerin 0-7 yaĢ ve 8-11 yaĢ aralığında anne-babalarıyla yakınlık düzeyine iliĢkin algılarının farklılaĢmadığı yönündedir. Her ne kadar MKB olmayan ergenlerin anne-babalarıyla yakınlık düzeyine iliĢkin algılarının puan ortalaması MBK olmayan ergenlerden yüksek olsa da, aradaki fark istatistiksel olarak anlamlı bulunmamıĢtır. Bu bulgu, literatürde yer alan anne-baba/ çocuk-ergen yakınlığının madde kullanımda koruyucu bir etken olduğu bulgusu ile paralellik göster26 memektedir. Ancak bu noktada anne-baba ve çocuk-ergen arasındaki yakınlığın bazı durumlarda ergenin psikososyal geliĢimini olumsuz yön-de etkileyebileceği de unutulmamalıdır. Örneğin, yakınlığın üst düzeyde olduğu aileler ergene karĢılıklı destek güvencesi sağlasa bile, ergenin bağım27 sız/özerk geliĢimini engelleyebilir. AraĢtırmada, ergenlerin 0-7 yaĢ ve 8-11 yaĢ aralığında anne-babaların kendi aralarında yaĢadıkları çatıĢma düzeyine iliĢkin algılarının madde kullanıp kullanmamada etkili olduğu belirlenmiĢtir. Buna göre, anne-babaların evlilik iliĢkilerinde çatıĢma miktarı arttıkça, madde kullanım riski de artmaktadır. Elde edilen bu bulgunun aile sistem yaklaĢımındaki varsayımlardan birini doğruladığı söylenebilir. Aile sistem yaklaĢımına göre, ergenin madde kullanmasının aile için bir iĢlevi bulunmakta ve ergen madde kullanarak aile üyelerinin hepsinin dikkatini anne-babaların evlilik çatıĢması gibi sorunlarından uzaklaĢtırarak madde kullanı28 mına yöneltmektedir. Benzer Ģekilde araĢtırma sonucunda ergenlerin 07 yaĢ ve 8-11 yaĢ aralığında anne-babaların kendilerine yönelik tutumlarına iliĢkin algılarının madde kullanıp kullanmamada etkili olduğu belirlenmiĢtir. Ġnsan geliĢimi ile ilgili en çok çalıĢılan değiĢkenlerden biri olan anne-baba tutumlarının çocuğun psikososyal geliĢiminde önemli olduğu 29 bilinmektedir. Anne-babaların tutumları ile madde kullanımı arasındaki iliĢkiyi değerlendiren araĢtırmalar da, anne-baba tutumları ile madde kullanımı arasında önemli bir iliĢkili olduğunu göstermektedir. Örneğin, bir çalıĢmada, anne-babalarını otoriter olarak algılayan gençlerin anne-babalarını demokratik olarak algılayan gençlere göre daha 30 çok sigara içtikleri bulunmuĢtur. AraĢtırmamızın son bulgusu, ergenlerin 8-11 yaĢ aralığında anne-babaların evlilik iliĢkilerinde yaĢadıkları mutluluk düzeyine iliĢkin algılarının madde kullanıp kullanmamada etkili olduğudur. Çiftlerin evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi sık çalıĢılan konulardan biri olmakla birlikte, anne-babaların evlilik iliĢkilerindeki mutluluk düzeyi ile ergenlerin madde kullanımı arasındaki iliĢkiyi değerlendiren Anatolian Journal of Psychiatry 2012; 13:299-305 çalıĢma sayısının az olduğu dikkati çekmektedir. Literatürde sadece bir araĢtırmaya ulaĢılmıĢtır. Bu araĢtırmaya göre, ergenlerin madde kullanımıyla 23 anne-babaların mutluluk düzeyi iliĢkilidir. Bulgularımız genel olarak değerlendirildiğinde, çocukluk döneminde anne-baba/çocuk iliĢkilerinin yanı sıra, anne-babaların evlilik iliĢkilerinin kalitesinin de madde kullanımı açısından önemli bir değiĢken olduğu söylenebilir. Ancak bulguların yorumlanmasında araĢtırmanın sınırlılıkları da dikkate alınmalıdır. AraĢtırmanın sınırlılıklarından biri, MKB olan ergenlerin sayısının az olmasıdır. Bir diğer sınırlılık, geriye dönük bir değerlendirme yapılmıĢ olmasıdır. MKB olan ve olmayan ergenlerin 0-7 yaĢ ve 8-11 yaĢ aralığında aile iliĢkilerine iliĢkin algıları değerlendirilirken yanılgılar ortaya çıkmıĢ olabilir. Son olarak bu araĢtırmada MKB olgularının eĢ tanıları araĢtırma kapsamında değerlendirilmemiĢtir. Bu araĢtırmada yer alan olguların eĢ psikiyatrik tanıları konusunda bir fikir sahibi olabilmek için aynı merkezde yürütülen bir baĢka çalıĢmadan bilgi aktarmak yerinde olacak31 tır. Söz konusu araĢtırmada olgu ve kontrol grubu yarı yapılandırılmıĢ psikiyatrik görüĢme (KSADS-PL) ile değerlendirilmiĢtir. MKB olan olguların %84‟ünde ek psikiyatrik tanı (olguların %29‟unda bir eĢ tanı, %33‟ünde iki eĢ tanı ve %21‟inde üç eĢ tanı) aldığı, kontrol grubunda bu oranın %20 olduğu belirlenmiĢtir. Aynı araĢtırmada madde kullanan ve kontrol grubunda en sık gözlenen psikiyatrik tanının dikkat eksikliği hiperaktivite bozukluğu olduğu bulunmuĢ ve bu bozukluğa olgu grubunun %66‟sında, kontrol grubunun %8‟inde rastlanmıĢtır. Olgu grubundakilerin eĢ tanılarının çocukluk dönemi aile yaĢantılarına iliĢkin algıları, ileride yapılacak bir araĢtırmanın konusu olabilir. SONUÇ AraĢtırmada elde edilen bulgular, madde kullanımını önleme amacıyla yapılan çalıĢmalarda aile temelli önleme programlarının ve bu programların ergenlik öncesinde baĢlaması gerekliliğini ortaya koymaktadır. Erken çocukluk döneminden itibaren anne-baba/çocuk iliĢkileri ve aile iliĢkileri geliĢtirmek amacıyla önleyici programların hazırlanması, uygulanması ve belli aralıklarla anne-babaların bu programlara katılımının sağlanmasının uzun sürede çocuğun yaĢamında ortaya çıkabilecek sorunları önleme de önemli bir yeri olduğu düĢünülmektedir. Ayrıca DEHB gibi farklı tanısı olan veya eĢ tanısı olan ergenlerle de aile iliĢkilerine yönelik algılarını değerlendiren çalıĢmaların yapılmasının ailelere yönelik hazırlanacak giriĢim programlarına ıĢık tutacağı düĢünülmektedir. Bu araĢtırmada MKB olan ve olmayan ergenlerin çocukluk dönemi yaĢantılarına iliĢkin algıları karĢı- Siyez ve ark. 305 _________________________________________________________________________________________________________ laĢtırılmıĢtır. Bu kapsamda da anne-baba/çocuk iliĢkileri ve anne-babaların kendi aralarındaki iliĢkilerine yönelik algıların değerlendirilmesi yapılmıĢtır. Ancak çocuk ve ergenlerin anne-babalarının madde kullanımına iliĢkin algılarının da madde kullanımında önemli bir risk etkeni olduğuna yöne32,33 lik araĢtırma bulguları vardır. Bu nedenle, bundan sonraki araĢtırmalarda konunu bu yönüyle değerlendirilmesinin de önemli olduğu düĢünülmektedir. KAYNAKLAR 1. Yüncü Z, Aydın C. Alkol ve madde kullanım bozukluğu. F Çuhadaroğlu Çetin (Ed.), Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi Temel Kitabı, Ankara, Çocuk ve Gençlik Ruh Sağlığı Derneği Yayınları, 2008, s.554-569. 2. Siyez D. Ergenlerde Problem Davranışlar: Okul Temelli Önleme Çalışmaları ile İlgili Uygulama Örnekleri. İkinci baskı, Ankara, Pegem Akademi, 2010. 3. Miziker Gonet M. Counseling the Adolescent Substance Abuser. London, Sage Publications, 1994. 4. Yüncü Z, Savaş HA. Madde kullanım bozukluklarında genetik: Bir gözden geçirme. Bağımlılık Dergisi 2007; 8:146-152. 5. Çataloğlu B. Madde Kullanan ve Kullanmayan Ergenlerin Psikolojik Sağlamlık ve Aile İşlevleri Açısından Karşılaştırılması. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2011. 6. Andrews JA. Concordance between parent and adolesncet substance use: Test of aa social learning model. Biennial Meeting of the Society for Research on Adolescence (9-13 February 1994, San Diego). www.eric.ed.gov/PDFS/ED376398.pdf 7. De Michelli D, Formigoni MLOS. Are reasons for the first use of drugs and family circumstances predictors of future use patterns. Addict Behav 2002; 27:87-100. 8. Ögel, K. Türkiye‟de Madde Bağımlılığı. İstanbul, IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2001. 9. Yüncü Z, Kesebir S, Özbaran B, Çelik Y, Aydın C. Madde kullanım bozukluğu olan ergenlerin ebeveynlerinde psikopatoloji ve mizaç: Kontrollü bir çalışma. Türk Psikiyatri Dergisi 2009; 20:5-13. 10. Yüncü Z, Gürçay E. Kabasakal ZT, Özbaran B, Tamar M, Aydın C. Madde Kullanım bozukluğu olan ergenlerde ayrılma bireyleşme süreci. Yeni Sempozyum Dergisi 2009; 47:225-234. 11. Gürçay E. Ergenlerde Madde Bağımlılığı ile Yakınlarından Ayrılma Sorunları Arasındaki İlişkinin İncelenmesi. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İzmir, Dokuz Eylül Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü, 2008. 12. Gayman MD, Turner RJ, Cislo AM, Eliasssen AH. Early adolescent family experiences and perceived social support in yougn adulthood. J Early Adolesc 2011; 31:880908. 13. Kim K, Smith PK, Palermiti AL. Conflict in childhood and reproductive development. Evol Hum Behav 1997; 18:109152. 14. Skeer M, McCormick MC, Normand SLT, Buka SL, Gilman SE. A prospective study of familial conflict, psychological stres, and the development of substance use disorders in adolescence. Drug Alcohol Depend 2009; 104:65-72. 15. Kandel DB. Socialization and adolescent drinking. O Jeanneret (Ed.), Alcohol and Youth, Child Health and Development, Vol. 2, Basel, Karger, 1983, p.66-75. 16. Toker T, Tiryaki A, Özçürümez G. İskender B. Madde kullananlarda çocukluk örselenme yaşantılarının, madde kullanma eğilimi, benlik saygısı ve başa çıkma tutumları ile ilişkisi. Türk Psikiyatri Dergisi 2011; 22:83-92. 17. Becvar KJ, Becvar US. Systems Theory and Family Therapy. Washington D.C., University Press of America, 1982. 18. Levine BL. Adolescent substance use: Toward an integration of family systems and individual adaptation theories. Am J Fam Ther 1985; 13:3-16. 19. Kim K. Family Structure, Puberty, and Reproductive Development. Unpublished PhD Thesis, Sheffield UK, University of Sheffield, 1997. 20. Yurdugül H. Ölçek geliştirme çalışmalarında kapsam geçerliği için kapsam geçerlik indekslerinin kullanılması. XIV. Ulusal Eğitim Bilimleri Kongresi (28-30 Eylül 2005, Denizli), http://yunus.hacettepe.edu.tr/~yurdugul/3/indir/Pamukkale Bildiri.pdf 21. Webb JA, Baer PE. Influence of family disharmony and parental alcohol use on adolescent social skills, self-efficacy, and alcohol use. Addict Behav 1995; 20:127-135. 22. Gutierres SE, Molof M, Ungerleider S. Relationship of “risk” factors to teen substance use: A comparision of abstainers, infrequent users, and frequent users. Int J Addict 1994; 29:1559-1579. 23. Malkus MB. Family dynamic and structural corllates of adolescent substance abuse. J Child Adolesc Subst Abuse 1995; 3:39-52. 24. Henry CS, Robinson LC, Wilson SM. Adolescent perceptions of their family system, parent‟s behavior, self-esteem, and family life satisfaction in relation to the their substance use. J Child Adolesc Subst Abuse 2003; 13:29-59. 25. Yüncü Z, Kesebir S, Ozbaran B, Çelik Y, Aydın C. Madde kullanım bozukluğu olan ergenlerin ebeveynlerinde psikopatoloji ve mizaç: Kontrollü bir çalışma. Türk Psikiyatri Dergisi 2009; 20:5-13. 26. Barnes GM, Reifman AS, Farrell MP. Dintcheff BA. The effects of parenting on the development of adolescent alcohol misuse: A six wave latent growth model. J Marriage Fam 2000; 62:175-186. 27. Okman Fişek, G. Gelenkten değişime: Türkiye‟de aile ve çocuklar. Boğaziçi Üniversitesi Psikoloji Araştırma ve Uygulama Merkezi Makaleler. http://www.bupampsi.boun.edu.tr/?q=node/62 28. Anderson AR, Henry CS. Family system characteristics and parental behaviors as predictors of adolescent substance use. Adolescence 1994; 29:405-420. 29. Baldwin DR, McIntyre A, Hardaway E. Perceived parenting styles on college student‟s optimism. Coll Student J 2007; 41:550-557. 30. Herken H, Özkan İ, Kaya N, Turan M, Aşkın R. Gençlerdeki sigara kullanma davranışında anne baba tutumunun ve sosyo kültürel düzeylerinin etkisi. http://www.aile.selcuk.edu.tr/text/makale2.htm 31. Başay Ö, Yüncü Z, Başay B, Temiz FN, Tamar M, Aydın C. Alkol madde kullanım bozukluğu olan ergenlerde ek tanılar. 21. Ulusal Çocuk Ve Ergen Ruh Sağlığı ve Hastalıkları Kongresi (25-28 Nisan 2011) Antalya, Kongre Özet Kitabı, s.186-187 32. Goodwin DW. Biological factors in alcohol use and abuse: Implications for recognizing and preventing alcohol problems in adolescence. Int Rev Pscyhiatr 1989; 1:44-49. 33. Johnson JL, Leff M. Children of substance abusers: Overview research findings. Pediatrics 1999; 103:1085-1099. Anadolu Psikiyatri Derg 2012; 13:299-305
