ZEYREK İSMİ
advertisement
İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL 1. ZEYREK BÖLGESİ GENEL ÖZELLİKLERİ VE TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİ İstanbul’un Rumeli yakasında ve batısında yer alan Zeyrek semti, Bizans ve Osmanlı döneminde önemli ve merkezi bir bölge olduğu bilinen Fatih ilçesi sınırları içindedir. Kuzeybatıda Cibali, güneyde Saraçhane, doğuda Vefa ve Küçükpazar, batıda Çarşamba semtleriyle sınırlıdır. Eski çağlardan günümüze uygarlıkların geliştiği İstanbul’da, tarihi yarımada üzerinde yeralan Zeyrek semtinin bakımsızlık ve yangınlar sonucu yok olan yapıların enkazları ve çok katlı niteliksiz binalar olumsuz yönde etkilemektedir. Günümüzde Zeyrek bölgesi, fiziksel ve sosyal dokusunun hızla değişimi ve ekonomik koşullar nedeniyle bakımsız ve harap görünüm kazanmıştır. Zeyrek bölgesi, bugün tarihsel kimliği ile günümüze aktardığı ipuçlarından da anlaşıldığı üzere İstanbul kenti tarihsel sürecinde köklü bir geçmişe sahiptir. Bölgenin tarihsel gelişimi mevcut yapı ve kalıntılar ile tarihi kaynaklarda yer alan belgeler doğrultusunda, Bizans ve Osmanlı dönemi olarak iki bölümde incelenebilir. 1.1 TARİHSEL GELİŞİMİ 1.1.1 Bizans Dönemi Zeyrek semtinin bulunduğu bölge İmparator Konstantin döneminde kent surlarının ileri alınmasıyla Konstantinopolis sınırları içine dahil olmuştur.kentte sınırlar içinde yedi tepe yer almaktadır. Zeyrek, Konstantinopolis’in dördüncü tepesi üzerinde ve eteklerinde konumlanmıştır. Tepe üzerinde konumlanmış olması nedeniyle yapılar, istinat duvarları üzerine teraslar oluşturularak yerleştirilmiştir. Bizans döneminde, Konstantinopolis kenti yol dokusu, topoğrafya ve liman bağlantıları göz önüne alınarak oluşturulmuştur. Kentin eşine ender rastlanan yapı tiplerinden su haznelerine, su kaynaklarının azlığından dolayı çok önem verilmiştir. Zeyrek yakınındaki Valens su kemeri, M.S. 368 yılında, İmparator Valens tarafından yapılmıştır. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL Bizans döneminden günümüze ulaşabilmiş dini yapılar göz önüne alındığında, Zeyrek bölgesinin dinsel merkez durumunda olduğu da gözlemlenebilmektedir. Bunlardan biride 12. Yy. başından itibaren imparatorların mezarları için tercih edilen Pantokrator Manastırı Kilisesidir. Pantokrator Kilisesi, “evrenin hakimi” Pantokrator İsa adına yapılmış manastıra ait kilisedir. Kilise dışındaki bölümleri günümüze ulaşamamıştır. 1453 yılında, İstanbul’un Osmanlı egemenliğine geçmesinden sonra medrese ve camiye çevrilen Pantokrator Manastırı, batısına inşa edilen tekke, medrese ve var olan papaz odaları ile Osmanlı İmparatorluğunun en önemli eğitim kurumlarından biri olmuştur. Yapının tüm bölümleri hakkında birçok araştırma yapılmış, yapı 1953 ve 1966 yıllarında restorasyon geçirmiştir. Zeyrek semtinde Bizans konut yapılarının varlığı ve özellikleri hakkında bir kayıt bulunamamıştır. Bununla birlikte, Fatih vakfiyeleri ve Ayasofya tahrir defterinde İstanbul’da kayıtlı Bizans konakları hakkında bilgiler bulunmaktadır. Bu belgelerden, kentte bir veya iki katlı, kargir binaların yoğunlukta olduğu anlaşılmaktadır. 1.1.2 Osmanlı Dönemi İstanbul’un fethinden sonra kentte yapılaşma ve kentsel dokunun düzenlenmesi konularına öncelikli önem verilmiştir. Zeyrek semti de fetihten sonra, kent içindeki merkezi konumu ve sınırları içinde yer alan dini yapıları ile önem kazanmıştır. En önemli dini merkezlerden biri olan Pantokrator Manastırı’nın önemi, fetihten sonra medreseye çevrilmesiyle artmış, önemli ilim adamları medrese de eğitim vermiştir. Fatih vakfiyelerine göre manastırın tüm hücreleri ve papaz odaları medrese olarak kullanılmıştır. Bu, hücre ve papaz odalarından günümüze kalıntı ulaşamamıştır. Medresenin baş müderrisi Molla Zeyrek Mehmet Efendidir. Zeyrek lakabının Farsça “ anlayışlı, uyanık, zeki” anlamına geldiği bilinmektedir. Osmanlı döneminde Zeyrek semti konut ağırlıklı bir yerleşim olmuştur. 16 yy.da Fatih mahallesine bağlanan semtte Müslüman nüfus yoğunluktadır. Bu dönem ve sonrası Zeyrek bölgesinin en büyük sorunu sık görülen yangınlardır. Cibali yangınları olara k bilinen ve çoğunlukla Haliç kıyısında başlayan yangınlar kimi zaman kentin yarısını yok etmiş, birçok konut ve anıtın yanmasına neden olmuştur. Yangınlar nedeniyle ahşap yapı yasağı, ahşap SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL yapılar için yangın duvarları, dar saçak yapma gibi zorunluluklar getirilmiş olmasına rağmen Zeyrek bölgesinde kargir yapı son derecede az sayıda olup, olanlar da geç tarihlidir. Osmanlı döneminde, konut ağırlıklı yapıların yoğunlukta olduğu Zeyrek’te konut dokusunu, ayrık ve bitişik düzende konaklar oluşturmaktadır. Bunların dışında geç dönem kargir yapılar da mevcuttur. Bitişik düzen yapılar bahçe içindeki konaklara göre sayıca ağırlıktadır. İki katlı ve cihannümalı konaklar arsaya yayılmış, ikiden fazla katlı konaklar ise daha küçük taban alanı üzerinde oluşturulmuştur. Zeyrek konakları hakkında, 1915 yılına ait hava fotoğrafı ile bilgi edinmek mümkündür. 1933 tarihli Pervititch haritasında da semtin Osmanlı dönemindeki genel yerleşim özellikleri görülmektedir. 1.2 MİMARİ ÖZELLİKLER Günümüzde Zeyrek’te bulunan ahşap konutların çoğu özgün özelliklerinin büyük bölümünü yitirmiştir. Konutların sokak ile etkileşimi eski tarihli harita ve fotoğraflarda gözlenebilmektedir. Büyük bahçeler içinde köşk, konak ve yalılar ile bitişik düzen ahşap ve kargir yapılar İstanbul’da rastlanan başlıca konut tipleridir.yangınlardan etkilenen bölgenin yol dokusu ızgara sistem ile yeniden düzenlenmiştir. Zeyrek’teki geleneksel konutların tamamında harem ve selamlık ayrımı bulunmaktadır. Büyük konaklarda harem ve selamlık bölümleri ayrı binalar olarak yapılır. Kalabalık aile ve hizmetli topluluğunu barındıran İstanbul konaklarının, büyüklüğüne göre kendi mutfak, hamam, mektep, fırın ve camileri bulunmaktadır. Zeyrek geleneksel konutları arasında içinde benzer hizmet mekanları bulunan konak büyüklüğünde yapılar görülmektedir. Bu yapıların bir kısmında ayrı bir mekan olarak tasarlanan mutfak günümüze ulaşmıştır. İstanbul konaklarının ortak öğesi sayılabilecek yüksek bahçe duvarları ile yaya ve arabalar için oluşturulmuş yüksek bahçe kapılarının, Zeyrek konutlarında da bulunduğu bilinmektedir. 1.2.1 Plan – Cephe Özellikleri Zeyrek ahşap konutları geleneksel Türk konutu plan özelliklerini taşımaktadır. Türk konutunu oluşturan başlıca öğeleri üç grupta toplamak mümkündür. Oda, sofa ve geçit-merdivenler. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL Konaklarda bu öğelerin dışında hizmet ve temizlik mekânları için konak dışında alanlar ayrılmıştır. Zeyrek’te yapılar zemin kat, ara kat ve üst katlardan oluşmakla birlikte, kargir bodrum ve mahzenlere sahip örneklerde bulunmaktadır. Mutfak, hamam gibi hizmet mekanları yapıyla ilişkili yada bağımsız tasarlanmıştır. Zemin katlarda taşlık ve galerili ara katlar ile üst katlar merdivenin ulaştığı sofa ve çevresinde bulunan odalardan oluşmaktadır. Araştırma yapılan bölgedeki konutlarda, eyvan ve sekiliğe rastlanmamıştır. Geleneksel konut özellikleriyle benzer olarak Zeyrek konaklarının odalarında yer alan dolap, pencere ve kapı kullanım sınırlarında insan boyutuna yakın ölçüler kullanılmıştır. Konutların cepheleri farklı dönemlerin özelliklerini taşımaktadır. Konut cephelerinde temelde aynı ögeler kullanılmakta, bezemeler ise yapıya ve yapım tarihine göre farklılaşmaktadır. Cephelerde hareketi sağlayan çıkmalar, çeşitli geometri ve düzenlerle uygulanmıştır. Dörtgen ve üçgen çıkmaların, cephe üzerinde bir veya iki kat yüksekliğinde olup üst katlarda genişlediği gözlemlenmiştir. Konutların pencere tipleri içinde en yaygın olanı, ölçülerine göre bölüntülü yada bölüntüsüz giyotin pencerelerdir. Pencerelerin çoğunda kafes yer alır. Zeyrek ahşap konutlarının cephe ve plan düzeninde giriş kapıları önemli bir yer alır. Türk konutunun başlıca özelliklerinden olan dışa kapalılık, İstanbul konak cephelerinde daha az etkilidir. İstanbul’da zem,t katların sağır cepheli ve avlu duvarlarının yüksek oluşu ile içe dönük yapının yerini üst katlarda aynı hizada ve benzer tip pencereler ile dışa açık yapı almıştır. Büyük konakların yüksek avlu duvarları olmasına karşın, bitişik düzen evlerin kapıları doğrudan sokağa açılmaktadır. 1.2.2 Yapım teknikleri ve Malzeme Kullanımı Ahşap karkas sistemle oluşturulmuş yapıların başlıca taşıyıcı öğeleri dikme, kiriş ve üst başlıklardır. Duvar yüzeyi iç mekânda horasan sıvalı, dış yüzeyde ahşap kaplıdır. Ahşap kaplamalar bindirme yada yalı baskısı şeklinde uygulanmaktadır. Kaplamalarda sade ve profilli örneklere rastlanmaktadır. Zeyrek konutlarının bir bölümünün zemin ve bodrum katları kargirdir. Kargir duvarlar genellikle ahşap hatıllı olup moloz veya kabayonu taşlarla oluşturulmuştur. Bölgede tuğla SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL hatıllı taş duvarlarda bulunmaktadır. Hamam ve hizmet mekanları, bazı örneklerde tuğla malzemeyle Kargir olarak oluşturulmuştur. Çoğu yapıda taşlık ve mutfak malta taşı arakat sahanlığı ise mermer kaplıdır. 2. 2419 ADA 13 PARSEL’DE YERALAN AHŞAP KONAK 2.1. TARİHSEL GELİŞİM Zeyrek, 2419 ada 13 parsel üzerinde yer alan ahşap konağın yapım tarihi ile adına yaptırılan kişi veya aile belli olmamakla beraber zaman içerisinde el değiştirerek konağın bugünkü sahiplerine ulaşmıştır. Yapının harem bölümü, 18.05.1979 yılında geçirdiği yangın sonrası zemin katındaki mahzenleri, Kargir hamamı ve birkaç mekanı dışında yok olmuştur. İki ay sonra geçirdiği yangında kalıntı olarak var olan mekan ve cephelerin büyük bölümü de tamamen yanmıştır. Konak günümüzde harap durumdadır. Kiracılar tarafından onarılan selamlık bölümünün bir kısmı halen mevcuttur. Fatih Belediyesinin 1996 yılında yaptığı çalışmalar ile yakın çevresindeki yol düzeyi özgün kota indirilmiş, çevre düzenlemeleri yapılmıştır. Konakla ilgili belgeler incelendiğinde binanın iki dönem geçirerek günümüze ulaştığı anlaşılmaktadır. Birinci dönemde, bina zemin kat ve iki normal kattan oluşmaktadır. 1942 hava fotoğrafı(Resim 2) ve 1945 yılı fotoğrafları(Resim 1) irdelendiğinde binanın zemin ve üç kattan oluştuğu görülmektedir. Bu veriler ışığında restitüsyon projesi iki dönem halinde hazırlanmıştır. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL RESİM 1. 1945 yılı Fotoğrafı (Alman Arkeoleoji Enstitüsü) RESİM 2. 1942 yılı Hava Fotoğrafı SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ 2.2. ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL MİMARİ ÖZELLİKLER 2.2.1 Genel Yerleşim Özellikleri Konak Zeyrek Kilise Camii’nin kuzeyinde yer almaktadır. Yapının bahçesi güneybatıda, Zeyrek Kilise Camisini çevreleyen İbadethane Arkası Sokak ve devamında Fazilet sokak, kuzeydoğuda ise Mehmet Paşa sokak ile sınırlıdır. Konağın haremlik ve selamlık bölümü iki ayrı yapı olarak algılanmaktadır. Yapı, içinde bulunduğu parseli üç bölüme ayırmaktadır. Aralarındaki kot farkı sebebiyle bahçeler arasında yüksek duvarlar mevcuttur. Mehmet Paşa sokak ile sınırlanan kuzeydoğu bahçesi, aralarında +2.20 m. kot farkı bulunan iki bölümden oluşmaktadır. Her iki bölümünde bu sokağa bakan duvarları üzerinde birer kapı izi bulunmaktadır. Kapılar taş örülerek kapatılmıştır. Kuzeydoğu bahçesinin güneydoğu yarısında daire planlı, içi horasan sıvalı toprak dolu bir havuza rastlanmıştır. Yine bu bölümde mermer bir kuyu bulunmaktadır. RESİM 3. Zeyrek bölgesi 1942 haritası parsel sınırları SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL 2.2.2 Plan – Cephe Özellikleri Konak, harem ve selamlık bölümleri ile geç dönemde yapılan ek binalardan oluşmaktadır. 1979 yılında geçirdiği yangın sonucu, harem bölümünün büyük bir kısmı yok olmuştur. Selamlık bölümü ise yapılan eklere ve onarımlara rağmen özgün özelliklerinin bir çoğunu koruyabilmiştir. Özgün durumda mutfak bölümüne ait olduğu düşünülen alanda yer alan ek binalar, betonarme ve yangın geçirmiş bölümlerden devşirilmiş ahşap malzemelerle yapılmıştır. Harem bölümünün yangın sonrası kalabilen kısımları; zemin katta mahzenler, üst katta ise sofa, oda, hamam ve tuvalettir. Zemin kat mekanları, dikdörtgene yakın biçimde üç mahzenden oluşmaktadır. mahzenler beşik tonozla örtülüdür. Farklı yapım teknikleriyle oluşturulmuş alt yapı duvarlarında, taş, tuğla malzeme ve bağlayıcı olarak da horasan harcı kullanılmıştır. Üst yapıda bugüne ulaşabilen ahşap mekanlar, dikdörtgen biçimindeki sofaya açılmaktadır. 2h17 mekanı, su haznesi, çeşme ve kurnaları ile özel hamam işlevine sahiptir. Hamam, tuğla duvarları, düz örtüsü ve cehennemlik bölümü ile özgün özelliklerini korumaktadır. 2h16 wc mekanında özgün tuvalet taşı bulunmaktadır. 2h15 koridor mekanı özgününde ahşap bagdadi sivri tonozla örtülüdür. Koridorun önünde yer alan 2h14 ılıklık mekanı ahşap çıkma ile kuzeydoğu cephesine açılmaktadır. Selamlık bölümüne giriş Z01 mekanına açılan K3 kapısı ile sağlanmaktadır. Z01 mekanı aracılığıyla da, Z02, Z03, Zh04, Z05 ve Z06 mekanlarına ulaşılmaktadır. Z02 mekanı dikdörtgen olup mekanın kuzeydoğu duvarı özgün değildir. Kuzeydoğu cephesinde Z03 wc mekanına ait kalıntı ve gider künkleri görülmektedir. Selamlık bölümünün I. Katı koridora açılan iki mekandan oluşmaktadır. Selamlık ve harem arasında 1979 yangını öncesi var olan merdiven boşluğuna ait kalıntılar bulunmaktadır. Bu kalıntılardan, ahşap bağdadi sisteme dair veriler elde edilebilmektedir. Yapının güneybatı cephesi ahşap kaplamalı olup konağın Fazilet Sokak bahçesi yönündedir. 1. Kat güneybatı cephesine, güneydoğuda üçgen bir çıkmayla 2.00 m. taşmıştır. Bu katın yerleşim açısı zemin kattan farklıdır. Cephe özgün kaplamalarıyla günümüze ulaşabilmiştir. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ Kuzeybatı yönünde bahçe duvarıyla ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL birleşmesinden dolayı zemin katta cephesi görülememektedir. 1.katta ise ahşap kaplamalarla kapatılmış sağır cephe niteliğindedir. Kuzeydoğu cephesi özgün niteliklerinin büyük bölümünü kaybetmiştir. Bahçenin teraslı olması sebebiyle yapı istinat duvarları üzerine inşa edilmiştir. Kuzeydoğu cephesinde istinat duvarlarını ayrıntılarıyla görmek mümkündür. Güneydoğu cephesi, mermer merdivenle ulaşılan selamlık bölümü 1. Kat giriş kapısı, ahşap duvarları ve harem bölümü duvar kalıntılarını içermektedir. Selamlık bölümü üzeri üç yönlü kırma çatıdır. Günümüzde varolan çatı 1990larda onarılmış ve yenilenmiştir. Çatı özgün durumda alaturka kiremit ile örtülüdür. Onarım sırasında marsilya kiremidi kullanılmıştır. RESİM 4. Zeyrek bölgesi 1915 haritası parsel sınırlar 3. 2419 ADA 13 PARSEL’DE YERALAN AHŞAP KONAK’IN RESTİTÜSYONU 3.1. KRONOLOJİK DEĞİŞİM 3.1.1. Yapısal Verilere Göre Kronolojik Analiz Konağın harem ve selamlık bölümlerinin yapım sistemi ve malzemelerinde yapılan incelemelerde, yapının birden fazla farklı yapım dönemi olduğuna dair veriler bulunmuştur. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL Harem bölümü kargir duvarları çok farklı yapım teknikleriyle oluşturulmuştur. Parseli çevreleyen bahçe duvarları da birbirinden farklı duvar örgüsüne sahiptir. Güneybatı cephesinin alt seviyelerde taş-tuğla almaşık örgüyle başlayan duvar, üst seviyede moloz taş olarak sonlanmaktadır. Üst kotta yer alan tonoz kalıntısındaki harcın içeriği itibariyle alt kotla üst kot duvar yapısı birbirinden farklılık göstermektedir. Bu veri, tonoz kalıntısı ile duvarın ayrı dönemlerde yapıldığını düşündürmektedir. Tonoz kalıntısı ile cepheden uzakta yer alan eğrisel örtülü kalıntının tuğla boyutları aynıdır, bu nedenle iki kalıntı aynı dönemde olabilir. Kuzeydoğu cephesi, güneybatı ve kuzeybatı cephelerinden farklı olarak kabayonu taş duvar tekniğiyle oluşturulmuştur. Cephede 1979’da yok olan ahşap yapıya ait merdiven duvarı, tuvalet gideri, kiriş, arakat girintisi ve sıva gibi izlerin bulunması, ahşap yapı ve altyapı duvarının eş zamanlı olduğunu göstermektedir. Güneydoğu cephesinin güneybatı bölümü kabayonu moloz taş duvardır. Bu bölümde kuzeydoğu ve orta kısımlara göre büyük boyutlu taşlar daha düzenli şekilde yerleştirilmiştir. Konağın güneydoğusunda 1979 yılında yanmış ahşap bölümün zemin kat duvarını oluşturan bahçe duvarı, kemer örgüsüyle diğer duvarlardan farklıdır. Duvarın yol çalışmaları sırasında yıkılan bölümünde yapılan incelemede, kemer boşluklarının tuğla örülerek kapatıldığı anlaşılmıştır. 3.1.2. Mekansal Verilere Göre Kronolojik Analiz Konağın geçirdiği yangın sonrası kalıntıları, yapıldığı dönem konusunda veriler içermektedir. Yapının ahşap mekanlarından 2h12,2h13,2h17 yapıya ait özgün verilere ulaşılabilen mekanlardır. Günümüzde yıkılmış olan 2h14 ılıklık mekânı ve kapatılmış olan 2h15 mekanının tavan kaplamasını oluşturan ahşap bagdadi tonoz yapının özgün ve ilgi çekici özelliklerini oluşturur niteliktedir. Hamam bölümü üstyapı mekanlarına ait günümüze ulaşabilmiş en önemli mekan 2h17 hamam mekanıdır. Hamamın düz örtüsü üzerinde dekoratif fil gözleri bulunmaktadır. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL Mekanda yeralan çeşme aynası ve buhar kapağı zaman içinde kaybolmuştur. Düz örtüye sahip hamamlar konusunda yapılan araştırma sonucunda hamam bölümünün 19 yy. ortalarına tarihlenebileceği belirlenmiştir. 3.2. MİMARİ ÖZELLİKLER 3.2.1. Genel Yerleşim Özellikleri Konağın restitüsyonuna ait en eski veri 1870’lerin sonuna denk gelen J.X Raoult’a ait Zeyrek Camini gösterir fotoğraf ve Abdullah Biraderlere ait 1800’lerin sonuna işaret eden fotoğraftır. Fotoğraf, yapının Fazilet Sokak üzerindeki yüksek bahçe duvarlarını ve giriş kapısını göstermektedir. Duvarda bir kapı ve pencere bulunmaktadır. Ana giriş kapısı duvarın orta kısmında kemerli bir nişin içinde yer almaktadır. Bu kapı konak sınırları içindeki bir yapıya ait olabileceği gibi bahçeye ana giriş kapısı niteliğinde de olabilir. Girişin devam duvarında pencere bulunmaktadır. 1933 Pervititch haritası, konağın mimari özelliklerine ait önemli bulgular içermektedir. Harita üzerinde konağa ait yapıların parsel içindeki yerleşimi görülmektedir. Yapı, büyük boyutlu bir ana bölüm ve bu yapıya eklenmiş daha küçük boyutlu yapılardan oluşmaktadır. büyük boyutlu yapının harem bölümü, küçük boyutlu yapının selamlık ile mutfak bölümlerine ait olduğu düşünülmektedir. Yapıların yerleşimi ve topografik özellikler parseli üç bölüme ayırmıştır. Mehmet Paşa Sokak üzerinde konağın iki bahçe kapısı yer almaktadır. İki kapıdan biri harem biri selamlık bölümüne ulaşımı sağlamaktadır. Harem bölümüne girilen kapıdan merdivenlerle çıkılarak bahçe kotuna ulaşılır. Konağın Fazilet sokak ve devamındaki İbadethane sokak üzerinde de birer bahçe kapısının var olduğu görülebilmektedir. Mekan bölümlenmeleri ve kat bilgileri de okunabilmektedir. 3.2.2. Plan Özellikleri Konağın 1979 yılında yangında yok olmuş mekanları hakkında, yapıya ait 1997 tarihli mimar Oya Taşkın’ın tezinden ve çeşitli fotoğraflardan yararlanılarak restitüsyona yardımcı bilgilere sahip olunabilmiştir. Bu bilgilere göre; harem bölümü zemin kat, arakat, 1.kat ve kısmi 2. Kattan oluşmaktadır. Zemin katta, İbadethane arkası sokak, 14 no.lu kapıdan yapı içine ve üç basamakla taşlığa SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL ulaşılmaktadır. Taşlık bölümünden, mutfak, kiler ve kuzeydoğu cephesine ve çamaşırlık bölümüne geçiş sağlanır. Taşlıktan tek kollu bir merdivenle ara kata çıkış sağlanır. Taşlıktan tek kollu bir merdivenle ulaşılan ara katta, 1h02 hol, 1h03 oda, 1h04 oda mekanlarına ulaşılır. Bu kattan döner bir merdivenle 1. Ve 2. kata ulaşılır. 1.katta ana merdivenin karşısında da ahşap bir merdiven yer almakla beraber bu merdiven kısmi 2. kata çıkışı sağlar. Döner merdivenin yanından bir koridorla ana sofaya ulaşılır. 2h01 sofa mekanından diğer mekanlara dağılınılır. Sofanın güneybatı yönünde bir geçitle 2h13 oda mekanına, oradan da bir koridorla 2h17 hamam mekanına ulaşılır. Hamam mekanı onu çevreleyen hela, külhan ve ılıklık bölümleriyle özel hamam niteliğindedir ve günümüze özgün niteliklerini çok fazla kaybetmeden ulaşabilmiştir. Ana sofanın kuzeydoğusunda, hela ve selamlık ile bağlantı sağlayan özgün mermer merdiven yer almaktadır. Kısmi 2. Kat olan cihannüma katı bir koridora, oradan da 3h01 ve 3h02 odalarına ulaşılmaktadır. Selamlık bölümü ise istinat duvarları üzerinde iki katlıdır. Özelliklerinin büyük bölümünü koruyarak günümüze ulaşmıştır. Yapının dört giriş kapısı bulunmaktadır. Fazilet sokak üzerindeki ana bahçe kapısından kuzeybatı bahçesine ulaşılmaktadır. Selamlığın bu bahçeden kullanılan iki girişi bulunmaktadır. K3 kapısından Z01 oda –giriş mekanına ulaşılır. Günümüzde mekanı bölen ek duvarlar kaldırıldığında mekan bütünlüğü sağlanabilmiştir. Z02, Z03 ve Z05 mekânları girişe açılmakta ve özgün niteliklerini kısmen koruyabilmişlerdir. Z04 oda mekan boyutları tam bilinememekle beraber, yaklaşık boyutları belirlenebilmiştir. Cephede yıkılan bölümün yarattığı boşluklar tuğla ile kapatılmıştır. Harem ile selamlık arasındaki merdivenle selamlık bölümü 1. Kata ulaşılmaktadır. Bugün üzeri açık olan merdivenin yapı içinde kalma olasılığı yüksektir. Selamlık 1. Katı, bir koridor üzerinde bulunan iki mekan ve bir wc mekanından oluşmaktadır. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL 3.2.3. Cephe Özellikleri Konağın cepheleri konusunda 1979 yangınından önceki yıllara ait fotoğraflarından ve günümüze ulaşan kalıntılardan bilgi edinilebilmiştir. Yapının kuzeybatı cephesi, kargir altyapı duvarları üzerinde yükselen ahşap bir yapıdır. Harem bölümü altyapısında, basık kemerli taşsöve ve demir kanatlı kapıları bulunmaktadır. Üstyapıda ise ılıklık, oda ve hela mekanlarına ait pencereler bulunmaktadır. Günümüzde bu ılıklık mekanı mevcut olmadığından cephe düzenine kaynaklardan ulaşılmıştır. Güneybatı cephesinde yüksek avlu duvarları ve harem bölümünün giriş cephesi bulunmaktadır. Hamam dış duvarları bahçe içinde kalmıştır. Üzerindeki izlerden sıvalı oldukları düşünülmektedir. Harem bölümü zemin katında giriş kapısı ve iki yanında giyotin iki pencere bulunmakla beraber ara katında cephesini oluşturmaktadır. Harem 1. Kat pencereleri de giyotin olmakla beraber önleri ahşap parmaklıklıdır. Güneydoğu cephesi, yüksek bahçe duvarları ve hamam bölümünün külhanına bitişik, 1. Kat seviyesinde ahşap bölüm, zemin kat seviyesinde kargir güneydoğu duvarını içerir. Yapının hamam bölümünün devamında, 1. katta ahşap bir çıkma bulunmaktadır. Harem taşlık mekânının güneydoğu cephesi sağır cephedir. 1. Kat seviyesine ait kesin bulgu elde edilememiştir. Konağın cepheleri sade bir cephe anlayışına sahiptir. 25-28 cm. aralıklarında kaplama tahtaları kullanılmıştır. Cepheler planı yansıtmaktadır. Kargir kısımlar ise horasan sıvalıdır. 4.SONUÇ Zeyrek İbadethane arkası sokak 14 no.lu konak, Zeyrek Kilise Cami karşısındaki konumu ve mimari özellikleriyle korunması ve gelecek kuşaklara aktarılması gereken bir sivil mimarlık örneğidir. Yapının Bizans dönemi Pantokrator Manastırı sınırları içinde olması ve aynı zamanda Osmanlı Konaklarının önemli mekanlarını içermesi arkeoloji ve mimarlık tarihi açısından önemini artırmaktadır. 1979 yılında geçirdiği yangın sonucu büyük bölümü yokolan yapının, günümüze ulaşan bölümleri de bakımsızlık ve kötü kullanım sonucunda giderek yok olmaktadır. SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL Yangından kurtulan kargir özel hamam ve tonozlu altyapı mekanları her geçen gün özgün özelliklerini yitirmektedir. Onarım öncesi yapı çevresinde detaylı bir arkeolojik kazı yapılmalı, mevcut altyapı, bahçe duvarları ve diğer kalıntılar ayrıntılı olarak tespit edilmeli ve yapı üzerindeki dönemlere ulaşılmalıdır. Saygılarımızla SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL İÇİNDEKİLER 1. ZEYREK BÖLGESİ GENEL ÖZELLİKLERİ VE TARİHSEL GELİŞİM SÜRECİ 1.1 Tarihsel Gelişim 1.1.1. Bizans Dönemi 1.1.2. Osmanlı Dönemi 1.2 Mimari Özellikler 1.2.1 Plan – Cephe Özellikleri 1.2.2 Yapım Teknikleri ve Malzeme Kullanımı 2. 2419 ADA 13 PARSEL’DE YERALAN AHŞAP KONAK 2.1 Tarihsel Gelişim 2.2 Mimari Özellikler 2.2.1 Genel Yerleşim Özellikleri 2.2.2 Plan-Cephe Özellikleri 3. 2419 ADA 13 PARSEL’DE YERALAN AHŞAP KONAK’IN RESTİTÜSYONU 3.1 Kronolojik Değişim 3.1.1 Yapısal Verilere göre Kronolojik Analiz 3.1.2 Mekansal Verilere göre Kronolojik Analiz 3.2 Mimari Özellikler 3.2.1 Genel Yerleşim Özellikleri 3.2.2 Plan Özellikleri 3.2.3 Cephe Özellikleri 4. SONUÇ SEDES MİMARLIK İSTANBUL BÜYÜKŞEHİR BELEDİYESİ ETÜD VE PROJELER DAİRE BAŞKANLIĞI TARİHİ ÇEVRE KORUMA MÜDÜRLÜĞÜ ZEYREK 453 PAFTA 2419 ADA 13 PARSEL Zeyrek 2419 ada 13 parsel RESTİTÜSYON RAPORU Temmuz 2011 SEDES MİMARLIK
